Teoretyczne podstawy integracji walutowej

Rozdzia 2 Teoretyczne podstawy integracji walutowej

Grzegorz Tchorek 1
2.1. ROLA KURSU WALUTOWEGO W UNII WALUTOWEJ
W literaturze przedmiotu teoria integracji walutowej powszechnie jest utosamiana z teori optymalnego obszaru walutowego (TOOW). Przyjmuje si, e okrelenie optymalny obszar walutowy po raz pierwszy pojawio si u R.A. Mundella w Teorii optymalnych obszarw walutowych na pocztku lat 60. XX w. jako wynik dyskusji nad zaletami i wadami pynnych oraz sztywnych kursw walutowych (Mundell 1961)2 . Mundell zdefiniowa OOW jako region, w ktrym cyrkuluje jedna lub wiele walut o sztywnym kursie wzgldem siebie. Grubel (1970) rozumia optymalno obszaru walutowego jako zdolno regionu do lepszego zaspokajania potrzeb ludnoci po przyczeniu si do obszaru wsplnego pienidza, co oznacza, e uywanie wsplnej waluty w danym regionie powoduje wzrost dobrobytu. Optymalny obszar walutowy definiuje jako grup krajw, dla ktrych korzyci z posiadania wsplnej waluty przewyszaj koszty takiej formy integracji. Ten wyszy poziom dobrobytu zwizany jest z korzystnymi efektami unii walutowej m.in. eliminacj kosztw transakcyjnych i ryzyka kursowego, obnik stp procentowych czy mniejszymi kosztami utrzymywania rezerw.

2.1.1. Szoki asymetryczne

Wedug zaoe TOOW najpowaniejszym makroekonomicznym kosztem usztywnienia kursu walutowego w unii walutowej jest utrata kontroli nad polityk pienin (kursow), ktra moe stanowi skuteczny mechanizm absorpcji szokw. Punktem wyjcia TOOW bya analiza skutkw zewntrznych szokw asymetrycznych oraz skutecznoci mechanizmw je absorbujcych. TOOW okrela wic warunki, w jakich polityka gospodarcza moe zosta pozbawiona moliwoci uycia instrumentw polityki pieninej i kursowej. Rezygnacja z wpywu na poziom kursu waluty uniemoliwiaaby dewaluacj w sytuacji wystpienia
1

Dr Grzegorz Tchorek Uniwersytet Warszawski, Wydzia Zarzdzania; Narodowy Bank Polski, Biuro ds. Integracji ze Stref Euro. 2 Optimum obszaru walutowego zakada utrzymanie wewntrznej i zewntrznej rwnowagi gospodarki. Pierwsza osigana jest w punkcie optymalnej wymiennoci midzy inflacj a bezrobociem, natomiast druga odnosi si do trwaoci rwnowagi bilansu patniczego (Czarczyska, ledziewska 2003).

31

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

dotykajcego gospodark wstrzsu ekonomicznego. Pozostawienie polityki kursowej w gestii instytucji krajowych pozwalaoby na urzdowe obnienie wartoci waluty krajowej w celu zwikszenia midzynarodowej konkurencyjnoci krajowych dbr i usug zob. ramka 2.1.

Ramka 2.1 Rola kursu walutowego w gospodarce otwartej

Kurs walutowy definiuje si jako cen waluty obcej wyraon w walucie krajowej, innymi sowy jako liczb jednostek pienidza krajowego, jak trzeba zapaci za nabycie jednostki walutowej innego kraju. Jest to najczciej stosowana konwencja prezentacji kursu walutowego, okrelana mianem metody (definicji) europejskiej. W odniesieniu do relacji zotego do euro oznacza ona, ile zotych naley zapaci za jedno euro, np. 4,3 PLN/EUR. Bardziej uchwytna intuicyjnie, aczkolwiek rzadziej stosowana, jest definicja brytyjska, ktra okrela liczb jednostek pienidza zagranicznego przypadajcego na jednostk pienidza krajowego. W tym wypadku, jeli mwimy o relacji PLN i EUR, kurs prezentuje si nastpujco: 0,2325 EUR/ 1 PLN kurs walutowy okrela wwczas cen jednostki waluty krajowej wyraon w walucie zagranicznej. W gospodarce rynkowej kurs walutowy jest jedn z najwaniejszych kategorii ekonomicznych. Wpywajc na koszty i dochody przedsibiorstw biorcych udzia w wymianie midzynarodowej, decyduje on o wolumenie importu i eksportu danego kraju. Dla krajowych podmiotw import jest droszy przy sabej walucie krajowej, a wic przy wzgldnie wysokim kursie walutowym. Przychody z eksportu s natomiast mniejsze przy niskim kursie walutowym, czyli przy silnej walucie krajowej. Kurs walutowy peni wic istotn funkcj cenotwrcz, co oznacza, e wpywa na relatywne ceny dbr krajowych i zagranicznych. Dla zagranicznego nabywcy (np. obywatela Niemiec) cena okrelonego dobra w Polsce jest pochodn dwch wielkoci: ceny tego dobra w zotych oraz kursu zotego. Kurs walutowy moe rwnie peni istotn funkcj stabilizacyjn dla gospodarki. Przez zmiany wartoci waluty krajowej kurs walutowy moe stanowi bufor izolujcy kraj od zaburze zewntrznych, a take mechanizm zabezpieczajcy przed tzw. szokami asymetrycznymi. Szok asymetryczny to zakcenie przebiegu procesw gospodarczych (spadek PKB, wzrost bezrobocia etc.). Charakteryzuje si tym, e dotyka z niejednakow si poszczeglnych czonkw unii walutowej albo tylko niektrych. Przykadem szoku asymetrycznego moe by nagy lub znaczny wzrost cen nonikw energii (np. ropy naftowej), ktry w wikszym stopniu dotyka te kraje bd sektory, ktre s od nich bardziej zalene. Moe by nim nage zmniejszenie zagranicznego popytu na dobra, w ktrych produkcji specjalizuje si dana gospodarka. Takim szokiem byo zmniejszenie popytu na samochody, ktre s jednym z gwnych produktw eksportowych Sowacji.

32

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

Zmiany kursu walutowego: aprecjacja danej waluty oznacza wzrost jej wartoci w wyniku dziaania si rynkowych, deprecjacja danej waluty oznacza spadek jej wartoci w wyniku dziaania si rynkowych, dewaluacja danej waluty oznacza administracyjne (bank centralny lub/i rzd) obnienie jej wartoci, rewaluacja danej waluty oznacza administracyjne podniesienie jej wartoci.

Dostosowanie kursowe w postaci deprecjacji lub dewaluacji moe okaza si potrzebne wwczas, gdy wstrzs w popycie zewntrznym jest na tyle silny, e powoduje spadek eksportu, a w konsekwencji deficyt obrotw biecych bilansu patniczego i wzrost bezrobocia. Porzucenie wasnego pienidza wymaga zatem od gospodarek dotknitych szokiem uruchomienia dodatkowych mechanizmw elastycznoci, ktre pomog stosunkowo agodnie absorbowa skutki wstrzsw zewntrznych bez moliwoci zastosowania tzw. dumpingu kursowego dla poprawy konkurencyjnoci. Problem szokw asymetrycznych najczciej przedstawia si za pomoc modelu zagregowanej poday i popytu AS-AD dla dwch krajw (zob. rysunek 2.1). Przyjmijmy, e Niemcy (kraj A) i Hiszpania (kraj B), ktre obecnie s czonkami strefy euro, pozostaj przy swoich walutach i mog swobodnie ksztatowa wasn polityk pienin. Zamy rwnie, e przedmiotem wymiany midzy tymi krajami jest tylko jedno dobro samochody. Ze wzgldu na due zrnicowanie cenowe i jakociowe Niemcy kupuj samochody produkowane w Hiszpanii, a Hiszpanie auta z Niemiec. Prowadzce midzy sob wymian handlow kraje pocztkowo znajduj si w rwnowadze wewntrznej i zewntrznej (punkty PA0 i PB0). Zamy nastpnie, e w nastpstwie szoku nastpuje naga zmiana preferencji niemieckich konsumentw, ktrzy przestaj nabywa samochody importowane z Hiszpanii i przenosz swj popyt na dobra krajowe. Prowadzi to do wzrostu globalnego popytu w Niemczech (przesunicie krzywej ADA w gr do pooenia ADA) i jego spadku w Hiszpanii (przesunicie krzywej ADB w d do pooenia ADB). Zatrudnienie i ceny wzrastaj do poziomu PA1, podczas gdy w Hiszpanii spadaj do poziomu PB1. Zaistniay szok spowoduje rwnie wytrcenie obu gospodarek z rwnowagi zewntrznej, wywoujc deficyt handlowy w Hiszpanii i nadwyk w Niemczech.
B B

33

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

Rysunek 2.1 Asymetryczne oddziaywanie szoku na rwnowag wewntrzn w kraju A i B

2.2. JAK DZIAA KANA KURSOWY?

Mechanizmem dostosowawczym, ktry moe przywrci rwnowag w obu omawianych krajach, jest kurs walutowy. W systemie kursu pynnego dostosowanie do negatywnego szoku eksportowego dokonuje si automatycznie. W przypadku Hiszpanii negatywny wstrzs w popycie zewntrznym prowadzi do deprecjacji kursu walutowego. Wynika ona ze zmniejszonego popytu na dobra eksportowane przez ten kraj zmniejsza si dopyw dewiz, spada popyt na walut krajow, i obnia si jej warto. Spadek eksportu, ktry przyczynia si do wzrostu deficytu

34

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

obrotw biecych, pociga te za sob wzrost premii za ryzyko makroekonomiczne kraju, co zazwyczaj powoduje rwnie deprecjacj pesety. Dziki temu zwiksza si konkurencyjno dbr produkowanych w tym kraju i na skutek zwikszonego eksportu gospodarka moe powrci na ciek wzrostu3 . W przypadku Niemiec wzrost popytu na mark powinien prowadzi do skutkw odwrotnych, jej aprecjacji i zmniejszenia konkurencyjnoci cenowej krajowej produkcji. W wyniku zmian kursw walutowych po pewnym czasie oba kraje wracaj do rwnowagi wewntrznej i zewntrznej. Podobny skutek adaptacyjny przynosi nie tylko pynna, ale rwnie skokowa zmiana kursu w postaci dewaluacji (rewaluacji). Dlatego te, w myl TOOW, pozbycie si instrumentu kursu walutowego stanowi koszt dla gospodarki. Aby go zmniejszy, naley speni warunki, ktre teoria okrela mianem kryteriw optymalnoci. W toku ewolucji TOOW wyksztaciy si dwie grupy kryteriw. Pierwsze z nich to kryteria, ktrych spenienie zabezpiecza kraj przed szokami. Drugie pozwalaj szybko reagowa na szoki. Do grupy czynnikw zmniejszajcych ryzyko, e dany kraj zostanie dotknity szokiem asymetrycznym, TOOW zalicza: stopie dywersyfikacji produkcji, zbliony poziom inflacji, zbienoci cykli koniunkturalnych i podobiestwa struktur gospodarek. Czynnikami sprzyjajcymi absorpcji wstrzsw s: mobilno czynnikw produkcji, elastyczno cen i pac oraz integracja fiskalna i finansowa. Dziki nim gospodarka ma pewne waciwoci strukturalne, ktre sprawiaj, e nie jest podatna na szoki (tzw. symmetry wzgldem reszty obszaru walutowego Mongelli 2002). Jeli gospodarka nie jest odpowiednio dostosowana do obszaru walutowego, wwczas powinna charakteryzowa si tzw. elastycznoci (flexibility), ktra pozwoli stosunkowo bezbolenie absorbowa ewentualne wstrzsy zob. rysunek 2.2. Odrbnym kryterium jest ocena stopnia otwartoci, ktry decyduje o intensywnoci powiza danej gospodarki ze wiatem zewntrznym i uni walutow.

Tradycyjna TOOW zakadaa, e zmiany kursu walutowego odzwierciedlaj zmiany wielkoci fundamentalnych (czynnikw realnych) opisujcych dan gospodark (poziom rwnowagi wewntrznej i zewntrznej). W okresie formuowania kryteriw o poziomie kursw walutowych decydowa przepyw dewiz zwizanych z patnociami towarowymi. Obroty kapitaowe z zagranic byy bowiem ograniczone do realizacji patnoci z tytuu wymiany dbr i usug. Jakkolwiek jednym ze skutkw liberalizacji obrotw kapitau i jego mobilnoci jest odwrcenie tradycyjnej sekwencji przyczynowo-skutkowej, wizanej z ksztatowaniem si kursw walut i salda bilansu obrotw biecych. Obecnie, w obliczu globalizacji rynku finansowego, w krtkim okresie o kursie waluty danego kraju czsto decyduje przepyw kapitau niezwizany z patnociami towarowymi.

35

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

Rysunek 2.2 Tradycyjne kryteria TOOW

Wedug tradycyjnej TOOW koszt porzucenia polityki kursowej i pieninej jest mniejszy, gdy gospodarka jest:

w maym stopniu podatna na szoki (symmetry):

zdolna do zaabsorbowania szokw (flexibility): Elastyczno pac i cen Pracownicy sektora dotknitego szokiem w postaci mniejszego popytu na ich produkty powinni obniy swoje oczekiwania pacowe. W konsekwencji powinna nastpi obnika pac i cen oraz polepszenie pozycji konkurencyjnej sektora. Mobilno czynnikw wytwrczych Skutki szoku asymetrycznego powinny by mniejsze, kiedy pracownicy sektora dotknitego szokiem potrafi si szybko przekwalifikowa (mobilno midzysektorowa/funkcjonalna) lub znale prac w innym miejscu (mobilno geograficzna). Integracja rynkw finansowych Dywersyfikacja inwestycji i lokowanie kapitau w caej unii walutowej sprzyjaj stabilnoci dochodw, ktre mog suy jako bufor zabezpieczajcy przed negatywnymi skutkami szokw asymetrycznych. Integracja fiskalna Rozumiana jako wsplny budet powinna sprzyja transferowi dochodw do krajw dotknitych szokiem asymetrycznym.

W im wikszym stopniu cykle s zbiene, tym wiksza jest uyteczno wsplnej polityki pieninej kreowanej na uytek caej unii walutowej. Mniejsze jest te ryzyko szokw asymetrycznych. Podobiestwo stp inflacji Rnice w tempie wzrostu cen pomidzy krajami mog prowadzi do utraty konkurencyjnoci przez te kraje, ktre dopuszczaj do nadmiernego wzrostu inflacji.

Korelacja cykli koniunkturalnych

Dywersyfikacja produkcji

Kraje o zrnicowanej strukturze eksportu s w mniejszym stopniu naraone na nage zaamanie popytu zewntrznego, ktre moe wpyn na zatrudnienie i PKB. Mniejsze jest bowiem ryzyko, e nastpi nage obnienie popytu w kilku lub we wszystkich sektorach eksportowych.

Stopie otwartoci gospodarki Specyficznym kryterium OOW jest stopie otwartoci gospodarki. Z jednej strony dua otwarto w zakresie przepyww handlowych i inwestycyjnych moe sprzyja transmisji szokw do danej gospodarki. Z drugiej strony natomiast, im wikszy zakres otwartoci, tym mniejsza uyteczno kursu w przywracaniu rwnowagi i wiksze oszczdnoci z tytuu jego usztywnienia.

36

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

2.3. TRADYCYJNE KRYTERIA OOW 2.3.1. Stopie otwartoci gospodarki

Istotnym odkryciem wczesnej TOOW, a zarazem wkadem w dyskusj na temat wyboru reimu kursowego, byo sformuowanie kryterium stopnia otwartoci gospodarki (mierzonego jako relacja handlu zagranicznego wzgldem PKB). Rozwaania nad kosztem porzucenia polityki kursowej wskazay, e nie w kadych warunkach deprecjacja (dewaluacja) kursu waluty krajowej bdzie istotnie tym mechanizmem dostosowawczym, ktry pozwala odzyska makroekonomiczn rwnowag utracon w wyniku negatywnego szoku zewntrznego. R. McKinnon stwierdzi, e przydatno kursu walutowego ma wiksze znaczenie dla gospodarki duej i zamknitej, czyli zazwyczaj takiej, gdzie wymiana z zagranic odgrywa stosunkowo niewielk rol (McKinnon 1996). W gospodarce otwartej, na skutek dewaluacji bd deprecjacji, naley bowiem uwzgldni impulsy inflacyjne wywoane deprecjacj (dewaluacj) kursu waluty krajowej. Wynika to z faktu, e zmiana kursu powoduje wzrost cen dbr importowanych. Jeli udzia wymiany towarowej z zagranic jest duy (co zazwyczaj oznacza jednoczenie duy udzia dbr importowanych), to zmiana kursu bdzie miaa jedynie krtkotrway wpyw na popraw konkurencyjnoci (jego dewaluacja oznaczajca podroenie importu znajdzie stosukowo szybko odzwierciedlenie we wzrocie cen i pac). Pozwala to stwierdzi, e koszty unii walutowej spadaj wraz ze wzrostem otwartoci gospodarki, gdy zmniejsza si uyteczno wykorzystania mechanizmu kursowego. Ponadto gospodarki wzgldnie otwarte, dokonujce wielu transakcji z zagranic, zdecydowanie zyskuj na integracji walutowej dziki obnice kosztw transakcyjnych i eliminacji ryzyka kursowego. W wietle doktryny endogenicznoci rezygnacja z waluty krajowej w unii walutowej ma o wiele istotniejsze znaczenie ni tylko zwyke usztywnienie kursu, co wynika z wikszej wiarygodnoci i peniejszej realizacji funkcji pienidza na poszerzonym rynku zob. rysunek 2.3.

37

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

Rysunek 2.3 Stopie otwartoci a koszt porzucenia polityki kursowej

Koszt porzucenia polityki kursowej

Handel zagraniczny (w % PKB)

Dodatkowo, w ocenie zdolnoci kraju do porzucenia wasnej waluty naley uwzgldnia nie tylko stopie otwartoci gospodarki, ale rwnie skal jej powiza handlowych z gospodark waluty zaczepu. Oznacza to, e gospodarka rezygnujca z suwerennoci monetarnej powinna kierowa dominujc cz swojego eksportu (importu) do (z) krajw, z ktrymi bdzie dzielia wspln walut. W przeciwnym razie pomimo unifikacji walutowej znaczna cz eksportu i importu tego kraju nadal bdzie naraona na wahania kursu wsplnej waluty na rynku midzynarodowym. Denie do dzielenia jednej waluty z innymi krajami implikuje wic konieczno silnych powiza gospodarczych. W przypadku strefy euro gospodarkami otwartymi s Irlandia i Finlandia. Problemem jest jednak to, e s one w znacznym stopniu otwarte na handel z krajami spoza strefy euro (ze stref euro realizuj jedynie okoo 30% eksportu).

2.4. CZYNNIKI ZMNIEJSZAJCE PODATNO NA SZOKI 2.4.1. Dywersyfikacja produkcji

Kenen (1969) wykaza, e im bardziej gospodarka danego kraju jest zdywersyfikowana, tym mniejszy wpyw wywieraj na ni czynniki zewntrzne. Im wicej jest istotnych dla gospodarki dbr eksportowych, tym mniejsze ryzyko szoku asymetrycznego. Szoki gospodarcze zazwyczaj nie dotykaj jednoczenie wszystkich grup produktowych, dlatego te dywersyfikacja gospodarki redukuje potrzeb dostosowania poprzez kurs walutowy i chroni przed zaburzeniami zewntrznymi (Kenen 1969). Przychody z eksportu w gospodarce zdywersyfikowanej powinny bowiem charakteryzowa si wiksz stabilnoci ni w gospodarce monoproduktowej. Gospodarki zdywersyfikowane s zatem w mniejszym stopniu naraone na koszty utraty kursu nominalnego i osign wiksze korzyci z unifikacji walutowej. Wysoka koncentracja eksportu w pewnych

38

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

grupach produktw i usug powinna by wic postrzegana jako argument na rzecz utrzymania pynnego mechanizmu kursowego.

2.4.2. Podobiestwo struktur gospodarek

Za istotny miernik konwergencji strukturalnej uznaje si rwnie kompozycj wytwarzanego PKB. Jeli bowiem struktura ta znacznie rni si pomidzy poszczeglnymi krajami, to szoki dotykajce dany sektor mog mie rnorodne konsekwencje w gospodarkach tworzcych obszar walutowy. Jak wskazuj Angeloni, Flad i Mongelli (2005), kompozycja PKB wedug sektorw gospodarki oraz zatrudnienia w nich jest silnie powizana z biecym poziomem (etapem) rozwoju ekonomicznego.

2.4.3. Podobiestwo stp inflacji

G. Haberler (1970) i J.M. Fleming (1971) zwrcili uwag, e czynnikiem mogcym zakci funkcjonowanie unii walutowej jest rny stopie inflacji u poszczeglnych uczestnikw ugrupowania. Dopiero utrzymywanie si inflacji na podobnym poziomie umoliwi ksztatowanie jednolitej polityki gospodarczej. Poniewa w unii walutowej nominalne stopy procentowe banku centralnego s ksztatowane przez wsplny bank centralny, rnice w poziomie inflacji mog sprawia, e realne stopy procentowe bd si ksztatowa odmiennie. Przyjmijmy, e podstawowa stopa procentowa EBC wynosi 2 pkt proc. Inflacja w Irlandii wynosi 5 pkt proc. rocznie, a w Niemczech 1 pkt proc. Realne stopy procentowe w tych krajach ksztatuj si wedug formuy: realna stopa procentowa to nominalna stopa procentowa (2 pkt proc.) minus inflacja (5 lub 1 pkt proc.). Oznacza to, e w Irlandii realna stopa procentowa jest ujemna (-3 pkt proc.), a w Niemczech dodatnia (+1 pkt proc.). Wida wic, e ta sama cena pienidza kreowanego przez bank centralny moe prowadzi do rnych realnych stp procentowych. W Irlandii moe to powodowa dalszy wzrost cen, a w Niemczech tendencje do zmniejszania inflacji. Ponadto kraje o wyszej stopie inflacji trac konkurencyjno cenow, poniewa przecitne ceny dbr i usug w tych krajach rosn szybciej ni u innych partnerw handlowych.

2.5. CZYNNIKI ZWIKSZAJCE ZDOLNO DO ABSORPCJI SZOKW 2.5.1. Mobilno czynnikw wytwrczych
R. Mundell uwaa, e potrzeb dostosowania nominalnego kursu walutowego, pac i cen moe redukowa wysoka mobilno czynnikw produkcji, w tym szczeglnie czynnika pracy (Mundell 1961). Zdaniem autora, w procesie tworzenia optymalnego obszaru walutowego musi zosta speniony warunek wewntrznej mobilnoci czynnikw produkcji (midzy regionami a poszczeglnymi gaziami przemysu) i rwnoczenie braku zewntrznej mobilnoci. Wracajc do przedstawionego na wstpie przykadu szoku, ktrego doznaje gospodarka

39

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

Hiszpanii dostosowanie powinno nastpi przez przeniesienie si siy roboczej z sektora samochodowego Hiszpanii do tego samego sektora w Niemczech. W przeciwiestwie do Mundella, McKinon i Kenen twierdzili, e mobilno czynnikw produkcji nie zapewni w peni automatycznych procesw dostosowawczych. Jest ona bowiem ograniczona przez szybko, z jak inwestycje bezporednie mog by przenoszone pomidzy krajami. Mobilno siy roboczej wie si rwnie z pewnymi kosztami. Wynikaj one m.in. z barier jzykowych, kulturowych, kwalifikacyjnych. Dlatego o ile tradycyjna TOOW kada duy nacisk na dostosowanie do szokw asymetrycznych przez mobilno czynnikw (w szczeglnoci na rynku pracy), o tyle wspczesna literatura przedmiotu podwaa lub co najmniej agodzi te zaoenia. Cz szokw, ktre dotykaj dan gospodark czy region, ma czsto charakter krtkotrway. Wwczas dostosowanie do takiego wstrzsu na rynku pracy, rozumiane jako przemieszczanie si siy roboczej do innego regionu, moe wydawa si nieuzasadnione. Ponadto moe to zagrozi przywrceniu wzrostu w dotknitym szokiem kraju (regionie), z ktrego wyemigruje wykwalifikowana sia robocza. Dlatego te dostosowanie do szoku powinno przede wszystkim polega na elastycznym dostosowaniu pac i cen. Wydaje si wic, e mobilno czynnikw wytwrczych jest raczej ograniczona w krtkim okresie i moe odgrywa stabilizujc rol w perspektywie co najmniej redniookresowej (Corden 1972).

2.5.2. Elastyczno pac i cen

W wietle pierwotnych zaoe TOOW w warunkach wystpienia negatywnego szoku popytowego w danym kraju jednym z najwaniejszych mechanizmw dostosowawczych jest elastyczno pac, ktra powinna sprzyja elastycznoci cen (co daje podobny skutek jak dewaluacja czy deprecjacja kursu waluty krajowej). Obnienie pac pozwala na obnik cen, co zwiksza atrakcyjno cenow krajowych towarw zarwno w oczach importerw, jak i podmiotw lokalnych, a to z kolei sprzyja powrotowi gospodarki do stanu rwnowagi bilansu patniczego. Jednoczenie zmniejszenie kosztw pracy pozwala zwikszy popyt na prac i stymuluje wzrost zatrudnienia. Negatywny szok zewntrzny, ktry dotyka dan gospodark w warunkach elastycznego rynku pracy, nie powoduje tak istotnych kosztw dla sfery realnej w postaci wzrostu bezrobocia, gdy w mniejszym stopniu dokonuje si za porednictwem waha zatrudnienia, a w wikszym przez zmian pac realnych. Konieczna adaptacja do nowych warunkw w sektorze dbr handlowych nastpuje przez ograniczenie zatrudnienia, jednak wzrost bezrobocia, prowadzcy do ograniczenia pac nominalnych (lub ich obnienia), sprawia, e skala zwolnie jest mniejsza ni w warunkach nieelastycznego rynku pracy. Zmniejsza to potrzeb dostosowania przez kurs walutowy, a wic obnia koszt jego porzucenia. Jeli jednak pace i ceny s sztywne, wwczas rol bufora izolujcego gospodark od zewntrznego szoku powinien przej kurs walutowy przez elastyczne dostosowanie (nominaln deprecjacj lub dewaluacj). Tradycyjna TOOW podkrelaa, e elastyczno cen i pac jest szczeglnie istotna w krtkim okresie. Jeli bowiem mechanizm mobilnoci czynnikw wytwrczych pracy dziaa skutecznie, to raczej w rednim i dugim okresie. Jak pokazuje praktyka, w krtkim okresie elastyczno pac jest niewielka lub adna, dlatego

40

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

zneutralizowanie negatywnych konsekwencji szoku powinno si dokona za pomoc zwikszenia wydajnoci pracy, co sprawia, e dostosowanie do szoku odbywa si przez zmian pac realnych.

2.5.3. Integracja fiskalna i polityczna

Formuowane kolejno kryteria OOW nie daway jednoznacznych sygnaw co do wyboru reimu kursowego, a ponadto okazyway si trudne do spenienia. Z tego powodu wci poszukiwano alternatywnych wobec porzuconej polityki pieninej automatycznych mechanizmw przywracania rwnowagi w gospodarkach scalonych w obszar walutowy. Jednym z budzcych nadziej pomysw byo wykorzystanie mechanizmu transferw z budetu centralnego, absorbujcego szok asymetryczny. Do realizacji takiego celu konieczne byo jednak stworzenie budetu unii walutowej o wielkoci podobnej jak w pojedynczym kraju (rzdu 3040% PKB). Scentralizowanie polityki fiskalnej przez stworzenie budetu federalnego umoliwioby wwczas podejmowanie skutecznych dziaa stabilizacyjnych. W przytoczonym na wstpie przykadzie szoku asymetrycznego Hiszpanii i Niemiec mechanizm fiskalny powinien polega na stworzeniu wsplnego budetu. Wwczas kraj o lepszej kondycji ekonomicznej (Niemcy) dziki wyszym dochodom z podatkw mgby finansowa przejciowe problemy gospodarki Hiszpanii. Gwn przeszkod w uruchomieniu tego mechanizmu jest jednak konieczno osignicia odpowiednio wysokiego poziomu integracji politycznej. Denia poszczeglnych czonkw unii walutowej do zachowania narodowych kompetencji w dziedzinie polityki fiskalnej powoduj trudnoci w tworzeniu budetu federalnego. Z tego wzgldu kryterium integracji fiskalnej wie si z kryterium integracji politycznej. Literatura na temat TOOW wskazuje wic, e zintegrowana polityka fiskalna i integracja polityczna mog absorbowa szoki, a transfery fiskalne redukowa konieczno uycia dostosowawczego mechanizmu kursowego (Kenen 1969). Denie do prowadzenia aktywnej polityki fiskalnej wymaga jednak skonnoci do realizacji podobnej polityki makroekonomicznej (Tower, Willett 1976). Jednoczenie denie do zachowania instrumentw polityki fiskalnej w gestii wadz krajowych wynika nie tylko z motyww politycznych, ale rwnie z istotnego powodu ekonomicznego. Dopki gospodarki krajw OOW s zrnicowane (brak midzy nimi tzw. konwergencji realnej), dopty polityka fiskalna stanowi dla nich jedyny instrument polityki gospodarczej, ktry mog ksztatowa autonomicznie w reakcji na szoki asymetryczne.

2.6. NOWA TEORIA OPTYMALNEGO OBSZARU WALUTOWEGO

Pod koniec lat 70. i na pocztku lat 80. TOOW stracia popularno, co byo gwnie konsekwencj nierozstrzygalnoci kryteriw, ktre okazyway si niespjne i czsto daway sprzeczne sygnay dla polityki gospodarczej. Dlatego teoria spotkaa si z powanymi zarzutami zarwno w wersji akcentujcej rol kryteriw, jak i kadcej nacisk na analiz korzyci i kosztw. Przede wszystkim zgaszano zastrzeenia co do jej przydatnoci w rozwizywaniu praktycznych

41

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

problemw zwizanych z integracj walutow. Najwaniejszy zarzut dotyczy niespjnoci i niejednoznacznoci wnioskw wynikajcych z interpretacji poszczeglnych kryteriw (problem of inconclusiveness). Coraz czciej podkrelano, e niektre z nich s trudne do kwantyfikacji, brakowao te ich jednolitej struktury. Ponadto wskazywano, e mog one sugerowa rne kierunki wyboru polityki kursowej, np. kraj z otwart gospodark (du wymian handlow z kilkoma krajami) jest predysponowany do usztywnienia swojego kursu. Jeli jednoczenie charakteryzuje si nisk mobilnoci siy roboczej, to powinien korzysta z kursu pynnego, ktry bdzie peni funkcj amortyzatora wstrzsw zewntrznych. Tavlas (1993) wskazywa, e mae kraje s bardziej otwarte, wobec czego powinny przyj kurs sztywny. Na og s one rwnie gospodarkami o mniejszym zrnicowaniu produkcji ni gospodarki due i dlatego s jednak lepszymi kandydatami do kursu pynnego. Oprcz maego zastosowania teorii oraz niespjnoci kryteriw kolejnym powodem malejcego zainteresowania TOOW byo zahamowanie procesw integracji monetarnej EWG w latach 70. XX w. Wynikao to z przyczyn zwizanych ze wiatowymi kryzysami walutowymi i gospodarczymi (upadek systemu z Bretton Woods, pierwszy i drugi kryzys naftowy) oraz z najwiksz w dziejach wiata inflacj w czasie pokoju. Wszystko to spowodowao, e zrezygnowano z realizacji Planu Wernera, ktrego celem miao by utworzenie unii walutowej w EWG. Powrt do TOOW nastpi dopiero w kocu lat 80. wraz z nowymi inicjatywami zmierzajcymi do intensyfikacji integracji walutowej w Europie. Najwaniejsz rol odegra Raport Delorsa z 1989 r., ktry przedstawia trzyetapowy plan wprowadzenia wsplnej waluty dla wsplnego rynku. Kiedy odyo zainteresowanie integracj monetarn, zarwno politycy, jak i ekonomici ponownie zwrcili si w kierunku TOOW w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy Europa powinna kontynuowa prace nad cakowit unifikacj walutow (Mongelli 2002). Jednoczenie podjto si rewizji niektrych kryteriw OOW, co doprowadzio do ponownego zweryfikowania bilansu korzyci i kosztw integracji monetarnej (reassessment phase), a bilans by na korzy zwolennikw unii walutowej. W opozycji do tzw. starej TOOW pojawia si nowa TOOW (Mongelli 2002), uwypuklajca zalety unii walutowej i wyranie zmniejszajca skal kosztw. Ekonomici zgodnie uznali, e w pierwotnych zaoeniach teorii nadmiernie akcentowano skal kosztw i nie doceniano potencjalnych szans wynikajcych z unifikacji walutowej. Ten nowy, korzystniejszy dla zwolennikw wsplnej waluty bilans korzyci i kosztw pojawi si jako konsekwencja radykalnego postpu w innych dziedzinach ekonomii, ktre zmieniy si w latach, kiedy TOOW znajdowaa si w upieniu (Wojnicka 2000). W okresie tym dokona si bowiem istotny postp, zwizany gwnie z odejciem od dominujcego wczeniej keynesizmu, co wpyno na modyfikacj bilansu korzyci i kosztw zwizanych z integracj w kolejnej fali dyskusji nad optymalnoci obszaru walutowego. Nowe spojrzenie na TOOW opierao si na nastpujcych przesankach (Winkler i in. 2004): zaoeniu nieefektywnoci polityki pieninej w regulowaniu poziomu aktywnoci gospodarki w dugim okresie,

42

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

nieskutecznoci dostosowawczego dziaania mechanizmu kursowego, ktry podlega czsto znacznym i dugotrwaym odchyleniom od poziomu wartoci fundamentalnej, przez co sam moe by rdem szoku dla gospodarki, zwikszeniu roli wiarygodnoci i stabilnoci polityki makroekonomicznej (stabilnoci cen, finansw publicznych), do ktrej przyczynia si przyjcie wsplnej waluty, ujawniania si efektw endogenicznych w wyniku integracji gospodarczej i monetarnej. Tem dokonujcego si przewartociowania poszczeglnych elementw bilansu korzyci i kosztw by coraz powszechniej akceptowany w latach 80. i 90. konsensus, zbudowany na podstawie dowiadcze inflacyjnych z poprzednich dekad, zgodnie z ktrym w dugim okresie nadrzdnym celem polityki pieninej jest stabilna i niska inflacja. Na popularnoci zyskiwa pogld, e cho polityka pienina w krtkim okresie moe wpywa na sfer realn gospodarki, to w dugim okresie wpyw ten jest stosunkowo niewielki. Oznaczao to, e w duszej perspektywie nie zachodzi sprzeczno midzy podanym poziomem inflacji a poziomem niewykorzystanych zasobw w gospodarce, mierzonym stop bezrobocia lub wskanikiem wykorzystania potencjau produkcyjnego. W latach 70. nastpio odejcie od modelu krtkookresowej krzywej Phillipsa. Tradycyjna TOOW zostaa zrewidowana i poszerzona o bardzo wan z punktu widzenia bilansu korzyci i kosztw implikacj, e sterowanie poda pienidza moe da efekty w zakresie zmiennych realnych (wzrost popytu, a tym samym spadek bezrobocia i wzrost zagregowanej poday) tylko w krtkim okresie. W dugim okresie fluktuacje poday pienidza, a szczeglnie jej przyrost wyszy ni tempo wzrostu PKB, spowoduj jedynie zwikszenie poziomu cen, tj. inflacj. Jeli bowiem pracownicy dostosuj swoje roszczenia pacowe do nowego (oczekiwanego na podstawie dowiadcze i obserwacji sytuacji makroekonomicznej) poziomu cen jak zakadaa wprowadzona do analizy teoria oczekiwa adaptacyjnych to wwczas poziom zatrudnienia i produkcji powrci do stanu wyjciowego, a polityka pienina bdzie miaa trway wpyw jedynie na poziom cen. Konsekwencj przyjcia monetarystycznej koncepcji neutralnoci pienidza byo obnienie kosztw integracji walutowej, wynikajcej z utraty niezalenoci w posugiwaniu si polityk pienin w celu stabilizowania gospodarki. Zwikszenie zainteresowania integracj walutow oraz zmniejszajca si skala postrzeganych kosztw wobec rosncej wagi korzyci z unifikacji walutowej wynikay z profitw, ktre oferowaa stabilno ponadnarodowej polityki makroekonomicznej, nadajca priorytet stabilnoci cen oraz finansw publicznych. W okresie tworzenia podstaw europejskiej unii walutowej w literaturze ugruntowao si przekonanie, e zdrowe finanse publiczne s warunkiem koniecznym (aczkolwiek niewystarczajcym) makroekonomicznej stabilnoci gospodarki i czynnikiem zwikszajcym stabilno cen4 . Pogld ten potwierdzay dowiadczenia krajw europejskich z lat 70. i 80., wskazujce, e znaczne deficyty
4 Konieczno dyscypliny fiskalnej jest szczeglnie istotna w przypadku krajw unii monetarnej, gdy wwczas jeden kraj prowadzcy polityk wysokiego deficytu moe powodowa zwikszenie stp procentowych dla wszystkich uczestnikw ugrupowania integracyjnego.

43

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

fiskalne niekoniecznie wpywaj pozytywnie na wzrost ekonomiczny i ograniczaj moliwo uycia polityki fiskalnej jako instrumentu stabilizacji makroekonomicznej. Tym samym wsplna waluta, przez wzajemne usztywnienie kursw walut czonkw ugrupowania oraz narzucony reim polityki gospodarczej, peni funkcj wiarygodnej kotwicy nominalnej. Kolejny krok w modyfikacji bilansu zyskw i kosztw stanowia teza o endogenicznoci kryteriw OOW, ktra pojawia si w drugiej poowie lat 90. XX w. W ten sposb bilans sta si mocnym argumentem zwolennikw wsplnej waluty. W wietle tej tezy o wejciu do unii monetarnej niekoniecznie musi przesdza spenienie (ex ante) kryteriw formuowanych przez TOOW. W warunkach globalizujcego si wiatowego rynku i zwikszajcej si integracji gospodarek jako bardziej adekwatn zaproponowano koncepcj tzw. endogenicznoci kryteriw TOOW. Frankel i Rose (1996) wykazali, e stopie integracji gospodarczej i cykli koniunkturalnych to procesy endogeniczne w stosunku do procesu integracji monetarnej. Dlatego te kraje, ktre stworz uni walutow i wyeliminuj istotn barier, jak w integracji gospodarczej i finansowej stanowi odrbna waluta, zintensyfikuj wymian handlow. W rezultacie zwikszy si zakres korelacji cykli koniunkturalnych midzy nimi i wobec tego lepiej (ex post) speni kryteria optymalnego obszaru walutowego.

2.6.1. Ograniczenia skutecznoci dziaania mechanizmu kursowego

Pomimo zaoe tradycyjnej TOOW, ktre mwi, e porzucenie kursu walutowego stanowi gwny koszt integracji monetarnej, dowiadczenia niektrych krajw wskazyway, e kurs walutowy moe by niebezpiecznym narzdziem polityki gospodarczej, jeli jest wykorzystywany niewaciwie. Dotyczy to mechanizmu kursu sztywnego, kursu pynnego, jak rwnie rozwiza porednich pomidzy tymi skrajnymi modelami. Jak pokazay liczne badania (De Grawue 2003), zmiany nominalnego kursu walutowego oddziauj tylko tymczasowo na wzrost konkurencyjnoci krajw. W maej otwartej gospodarce w duszym okresie nominalna dewaluacja moe prowadzi do wzrostu krajowego poziomu cen, co z kolei przyczynia si do obnienia jej konkurencyjnoci. Wynika to nie tylko z faktu, e dana gospodarka moe by w znacznym stopniu otwarta, wobec czego zmiany kursu relatywnie szybko znajd odzwierciedlenie w poziomie cen. Jeli dewaluacje dokonywane s czsto, a opinia publiczna ma dostatecznie duo argumentw, by sdzi, e taka dewaluacja nastpi po raz kolejny, wwczas oczekiwana stopa dewaluacji (deprecjacji) zostanie uwzgldniona w negocjowanych pacach i kontraktach. Samo pojawienie si oczekiwa dewaluacji moe wic rodzi presj inflacyjn, ktra w duszym okresie pogarsza pozycj konkurencyjn. Analiza dowiadcze krajw Ameryki Poudniowej z lat 80. i 90. dowodzi, e czste przeprowadzanie dewaluacji waluty powodowao wzrost inflacji, a przy tym nie wpywao pozytywnie na wielko produkcji i zatrudnienia. Jednoczenie naruszao makroekonomiczn stabilno gospodarki kraju ze wzgldu na pobudzanie oczekiwa dewaluacyjnych wrd uczestnikw ycia gospodarczego. Mimo e dewaluacja moe w pewnym stopniu poprawi konkurencyjno cenow dbr eksportowanych, powoduje zamanie zoonego

44

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

poprzednio zobowizania do utrzymania cen na stabilnym poziomie, czego gwarantem mia by stay (sztywny) kurs walutowy. Zerwanie tej kotwicy nominalnej powoduje utrat kontroli nad oczekiwaniami inflacyjnymi. Dlatego dewaluacja jest skutecznym narzdziem jedynie w warunkach niewykorzystania zdolnoci produkcyjnych, kiedy nie bdzie prowadzi do silnego wzrostu cen. Dodatkowym istotnym kryterium wykorzystania narzdzia kursowego jest stopie uzalenienia od importu, okrelajcy wraliwo wewntrznego poziomu cen na zmiany kursu walutowego. Literatura przedmiotu wskazuje jednoczenie na nieliczne epizody zmian kursu nominalnego, ktre stanowiy efektywny kana dostosowawczy5 . Wskazuj one, e efektywno dostosowania za porednictwem zmian nominalnego kursu walutowego obwarowana jest pewnymi warunkami. Po pierwsze, korekta poziomu kursu powinna by dokonywana jako element caego pakietu dziaa stabilizujcych gospodark. Po drugie, dostosowanie za porednictwem kursu walutowego powinno by stosowane jako rodek absolutnie wyjtkowy, a mechanizm dewaluacji nie powinien suy doranym interesom politycznym czy ochronie niekonkurencyjnych gazi wytwrczoci (Mongelli 2002). Mimo i przyjmuje si, e pynne kursy walutowe zwikszaj autonomi polityki pieninej oraz mog odgrywa istotn rol w przywracaniu rwnowagi zewntrznej, dowiadczenia wskazuj, e skuteczno polityki pieninej w warunkach takiego reimu kursowego rwnie naraona jest na perturbacje. Niestety, znaczne przepywy kapitau w ramach kursu pynnego mog powodowa jego due wahania. Ponadto, co rwnie niepodane, jego ksztatowanie si nawet przez dugi okres moe by uzalenione wanie od tych przepyww czsto niezwizanych z fundamentami gospodarki. Wwczas kurs pynny traci swoje atrybuty zdolno do przywracania rwnowagi bilansu patniczego czy izolacji od szokw zewntrznych. W wietle tradycyjnej TOOW kurs walutowy by istotnym narzdziem polityki gospodarczej, gdy negatywne wstrzsy dotykajce gospodark prowadziy do deprecjacji kursu waluty krajowej i jednoczenie pozwalay odzyska rwnowag makroekonomiczn. Mechanizm ten dziaa skutecznie do poowy lat 70., kiedy o kursach walut decydoway przepywy kapitau zwizane z wymian towarow. Obecnie jednak wymiana walut zwizana z obsug patnoci handlowych stanowi zaledwie kilka procent obrotw na midzynarodowych rynkach finansowych. W warunkach zliberalizowanych przepyww kapitaowych i zglobalizowanych rynkw finansowych na ksztatowanie si kursu maj istotny wpyw czynniki spoza sfery realnej. Od czasu upadku systemu kursw staych wzrosa bowiem rola czynnikw determinujcych oczekiwania co do zmian kursw w przyszoci (Sawiski 2006). Wynikaj one z oczekiwa dotyczcych ksztatowania si dysparytetu krajowych i zagranicznych stp procentowych, wielkoci premii za ryzyko, jak rwnie przyczyn tkwicych w naturze rynkw finansowych (NBP 2004). Wszystko to sprawia, e zmiany poziomu kursu walutowego mog by powodowane przez same rynki finansowe, a nie czynniki realne.
5

De Grawue (2000) zauway, e dewaluacja w Belgii w 1982 r. pomoga odbudowa rwnowag zewntrzn, przy koszcie prawdopodobnie znacznie niszym, ni gdyby podobny efekt chciano uzyska bez uycia kanau kursowego. Podobnie byo w przypadku dewaluacji we Francji w latach 19821983 i we Woszech w 1992 r., po wyjciu z systemu ERM I (Mongelli 2002).

45

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

Zmniejszenie skutecznoci przywracania rwnowagi zewntrznej przez kurs walutowy sprawia, e koszt rezygnacji z wasnej waluty wydaje si niszy, ni wskazywaa tradycyjna TOOW, ktra akcentowaa stabilizujc rol pynnego kursu walutowego i skokowej dewaluacji. W warunkach globalizacji polityka kursowa staje si mao skutecznym mechanizmem dostosowawczym, a ponadto w warunkach podatnoci kursw walutowych na znaczne i dugotrwae odchylenia od poziomw zapewniajcych rwnowag, kurs moe by rdem szokw. Zaoenia nowej TOOW odpowiadaj kryteriom konwergencji nominalnej, ktre konstruowano zgodnie z pogldem, e cieszcy si zaufaniem pienidz oraz stabilne finanse publiczne stanowi fundament zrwnowaonego wzrostu gospodarczego i warunek powodzenia projektu jednej waluty zob. ramka 2.2.
Ramka 2.2 Kryteria konwergencji nominalnej

Art. 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej definiuje kryteria zbienoci. Pierwsze trzy zwizane s z polityk pienin, a ostatnie (czsto wyodrbniane jako dwa kryteria) dotyczy polityki fiskalnej: inflacja w kraju aspirujcym do strefy euro nie moe przekracza wicej ni o 1,5 pkt proc. redniej trzech krajw czonkowskich o najbardziej stabilnym poziomie cen; dugoterminowe stopy procentowe (oceniane na podstawie rentownoci obligacji 10-letnich) w kraju aspirujcym do strefy euro nie mog przekracza wicej ni o 2 pkt proc. redniego poziomu w trzech krajach czonkowskich o najbardziej stabilnym poziomie cen; kraj, ktry chce uczestniczy w unii walutowej, musi si wykaza przynajmniej dwuletnim okresem stabilizacji kursowej wzgldem walut pozostaych pastw, bez moliwoci dewaluacji tego kursu; deficyt budetowy kraju pretendujcego do czonkostwa w unii walutowej nie moe przekroczy 3% PKB; dug publiczny nie powinien przekracza 60% PKB; kraj, ktry nie jest w stanie speni tego warunku, powinien przynajmniej wykaza tendencj, ktra wskazuje na obnianie si poziomu dugu, co pozwolioby na osignicie wymaganego puapu.

2.7. ENDOGENICZNO KRYTERIW OOW

Istotnego przeomu w kwestii postrzegania wpywu wyeliminowania zmian kursu walutowego oraz wprowadzenia wsplnej waluty na wymian handlow dokonali badania A. Rose i J. Frankel6 . Ich badania zwrciy uwag obserwatorw na sztywne rozwizania kursowe, sugerujc, e istnieje znaczny pozytywny wpyw utworzenia wsplnego obszaru walutowego na wolumen wymiany handlowej
6

W literaturze pojawio si nawet okrelenie rose effect, ktry zwizany jest ze zwikszeniem wymiany handlowej na skutek eliminacji nominalnej zmiennoci kursu walutowego.

46

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

midzy krajami majcymi wspln walut. Analizujc dowiadczenia dotychczasowych unii walutowych, autorzy ci dowiedli, e wsplna waluta znacznie przyczynia si do wzrostu wymiany handlowej w krajach posugujcych si tym samym pienidzem. Wynika to gwnie z faktu, e poszerzeniu podlegaj granice cyrkulacji jednej waluty, tym samym zwiksza si integracja handlowa i pojawia si efekt zbienoci realnej. W wietle tradycyjnej TOOW powinien on nastpi przed stworzeniem unii walutowej, podczas gdy w myl tezy o endogenicznoci jest wynikiem wprowadzenia wsplnej waluty. Z obserwacji tych wynika, e zwikszanie wymiany handlowej dziki wprowadzeniu jednego pienidza pozwala na szybsze wypenienie kryteriw OOW. W myl zaoe tezy o endogenicznoci kryteriw OOW gotowo do rezygnacji z wasnej waluty na rzecz przyjcia wsplnej daje o wiele istotniejsze korzyci ni wynikajce tylko z usztywnienia kursu. Prekursorzy tej tezy stwierdzili, e uycie wsplnej waluty przez usunicie jednej z wanych barier pozwala na wzrost wolumenu obrotw w wyniku efektu kreacji handlu (trade creation effect). Rose wykaza, e handel midzy regionami w ramach tego samego krajowego obszaru walutowego moe by nawet dwu-, trzykrotnie wikszy ni handel midzy regionami nalecymi do rnych obszarw walutowych.

2.7.1. Jakie czynniki sprzyjaj endogenicznoci?

Efekt endogenicznoci procesw zwizanych z integracj wynika z eliminacji ryzyka kursowego i usunicia wszelkich granic (cznie z granicami wyznaczonymi przez uycie pienidza narodowego). Przyczynia si to do skracania dystansu, zmniejszenia kosztw transakcyjnych (w tym kosztw wymiany walut) oraz kosztw ubezpieczenia od ryzyka kursowego. Redukcji podlegaj take koszty pozyskania informacji. Wynika to rwnie z faktu, e pienidz ma tym wiksz uyteczno, im szerszy jest zakres jego stosowania (network effect), zob. ramka 2.3.
Ramka 2.3 Efekt sieci a pienidz midzynarodowy

Posiadanie pienidza powszechnie akceptowanego na wiecie przynosi korzy w postaci jego powszechniejszego uycia dziki efektom sieci (network effect). Efekty te dotycz wielu zjawisk i procesw podlegajcych standaryzacji (jzyka, w jakim ludzie si komunikuj, telefonu, Internetu etc.) i wynikaj z faktu, e uyteczno pienidza ronie wraz ze wzrostem liczby jego uytkownikw oraz skal transakcji, w ktrych jest wykorzystywany (NBP 2009).

Zazwyczaj granicom funkcjonowania walut towarzysz inne, istotne bariery w zakresie jzykw, kultury, obyczajw, kodeksw prawnych i systemw egzekwowania ich norm, zasad opodatkowania, ksigowoci, systemw nadzoru i regulacji, rnic w dostpie do informacji etc. (Lutkowski 2004). Wsplny pienidz pozwala na obnienie lub nawet usunicie tych barier, tzw. efektu granicy

47

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

(border effect lub home bias), przez co w znacznym stopniu moe wpywa na wielko i kierunek handlu zagranicznego. De Grauwe i Mongelli (2005) wskazuj, e integracja monetarna usuwa przeszkody, ktre obniaj koszty transakcyjne oraz sprzyjaj konwergencji strukturalnej. Unia walutowa wzmacnia efekty wolnego rynku przez nieodwracalne usztywnienie kursu waluty i eliminacj ryzyka kursowego. Integracja monetarna moe rwnie wskazywa na ch dalszej ekonomicznej integracji w obszarze praw wasnoci, zniesienia wszelkich ogranicze przepywu towarw i usug, taryf celnych, rnic w zakresie polityki rynku pracy i polityki socjalnej. Wsplna waluta jest rwnie widziana jako duo wiarygodniejsze rozwizanie ni inne reimy kursowe, m.in. dlatego, e wyklucza konkurencyjn dewaluacj kursu waluty krajowej, sprzyja napywowi inwestycji bezporednich, budowaniu dugookresowych relacji oraz wzmaga rne formy wsppracy (integracji) politycznej. Dziki temu producenci mog by bardziej skonni do ponoszenia wikszych nakadw inwestycyjnych w celu poszerzenia zakresu swojej dziaalnoci. Bdzie to promowao wzajemny handel, ekonomiczn i finansow integracj oraz przyspieszy korelacj cykli biznesowych w krajach posugujcych si jednolit walut. Jednoczenie pozwoli na ewolucj postrzegania wsplnego rynku z perspektywy krajowej czy regionalnej na perspektyw globaln.

2.7.2. Endogeniczno a specjalizacja

Doktryna endogenicznoci OOW postuluje pozytywne powizania pomidzy integracj handlow a korelacj cykli koniunkturalnych. Gwnym mechanizmem sprawczym jest to, e integracja walutowa redukuje koszty wymiany handlowej przez eliminacj ryzyka kursowego i kosztw jego ubezpieczenia. Wsplna waluta jest widziana jako powaniejsze i trwasze zobowizanie ni samo usztywnienie kursu (McCallum 1995). Powinno to sprzyja symetrycznoci szokw poprzez wzrost powiza handlowych. Frankel i Rose wskazuj zatem, e jeli kraje utworz jedynie uni celn, to zwikszy si integracja handlowa i korelacja cykli. Jeli te same kraje utworz uni walutow, to stopie wymiany handlowej i korelacja cykli zwiksz si jeszcze bardziej i kraje stosunkowo szybko znajd si po prawej stronie linii OOW przesun si one z punktu 1 do punktu 2 (zob. rysunek 2.4). Oznacza to, e mimo niespenienia kryteriw ex ante mona je speni ex post. O x na tym rysunku wskazuje stopie otwartoci gospodarek, a o y stopie powizania cykli koniunkturalnych. Opadajca linia OOW pokazuje kombinacje otwartoci (integracji handlowej) oraz symetrycznoci (korelacji dochodu, cykli koniunkturalnych) danej gospodarki wzgldem OOW. Dla krajw lecych na linii OOW bilans korzyci i kosztw jest zerowy. Taki ksztat linii OOW wynika z faktu, e spadek zbienoci gospodarek (wzrost asymetrycznoci) zwiksza koszty unii walutowej, ktre maj gwnie charakter makroekonomiczny. Wzrastaj one dlatego, e utrata narodowej polityki pieninej jest tym bardziej kosztowna, w im wikszym stopniu (pod wzgldem zbienoci cykli koniunkturalnych) dana gospodarka rni si od reszty krajw, a wic jest mniej symetryczna. Mniejszy stopie symetrycznoci moe natomiast rekompensowa wzrastajcy stopie otwartoci, a wic integracji, ktry bdzie rwnie zwiksza stopie symetrii. Punkty lece na prawo od linii OOW reprezentuj kraje, dla

48

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

ktrych bilans korzyci i kosztw integracji monetarnej jest dodatni, podczas gdy na lewo od linii OOW znajduj si pastwa, dla ktrych bilans ten jest ujemny.
Rysunek 2.4 Wpyw handlu zagranicznego na korelacj dochodw unii walutowej. Endogeniczno kryteriw OOW

Przewaaj korzyci z unii walutowej

Korelacja cykli koniunkturalnych

UGW - 2

Przewaaj koszty unii walutowej

UE 1
Linia OOW

Stopie otwartoci gospodarek

rdo: Mongelli, De Grauwe (2005).

Z dyskusji na temat korzyci integracji monetarnej w wietle nowej TOOW wyania si przeciwstawny wobec endogenicznoci paradygmat specjalizacji. Wielu obserwatorw (Krugman, Eichengreen, Kenen) twierdzi, e w ugrupowaniach integracyjnych tendencje do specjalizacji bior gr nad tendencjami do dywersyfikacji produkcji (Lutkowski 2004). Tez t opieraj na dowiadczeniach USA (Krugman 1993), wskazujc, e w duszym okresie w ramach integracji dziaaj dwie przeciwstawne siy: w kierunku dekoncentracji i koncentracji produkcji. Bezporednio po usuniciu barier handlowych wewntrz takiego obszaru objawia si przewaga si deglomerujcych produkcj. Z upywem czasu na znaczeniu zyskuj przede wszystkim czynniki decydujce o korzyciach skali, prowadzc do aglomeracji produkcji. Hipoteza ta nawizuje do teorii handlu i korzyci skali, ktrych osiganiu sprzyja posiadanie jednolitej waluty. Rosncy stopie otwartoci i wiksza integracja handlowa sprzyjaj bowiem specjalizacji w produkcji dbr, w ktrych dane kraje (regiony) osigaj przewagi komparatywne. Wwczas struktura gospodarek poszczeglnych czonkw unii walutowej moe sta si mniej zdywersyfikowana i bardziej podatna na szoki asymetryczne, a korelacja ich produkcji si zmniejszy, co doprowadzi do wikszych kosztw

49

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

z tytuu uczestnictwa w obszarze wsplnej waluty7 . Wzrost integracji mgby zatem przesun kraj z punktu 1 do punktu 2 na rysunku 2.5.
Rysunek 2.5 Specjalizacja a korelacja dochodw uczestnikw unii walutowej

Korelacja cykli koniunkturalnych i dochodw

Przewaaj korzyci z unii walutowej

Przewaaj koszty unii walutowej

Linia OOW

Stopie otwartoci gospodarek

rdo: Mongelli, De Grauwe (2005).

W debacie na temat wpywu wsplnego pienidza na zwikszenie bd zmniejszenie korelacji cykli koniunkturalnych (dochodw) i tym samym symetrycznoci gospodarek naley odpowiedzie na pytanie, czy wsplna waluta stymuluje w wikszym stopniu handel midzygaziowy czy wewntrzgaziowy. Frankel (2004), Fidrmuc (2003), ktrzy prowadzili badania ekonometryczne testujce znaczenie wzajemnego handlu i jego wpyw na korelacj cykli koniunkturalnych, wskazuj, e dla trwaoci synchronizacji cykli koniunkturalnych decydujce znaczenie ma stopie powiza handlu wewntrzgaziowego. Wwczas w warunkach szoku zmiana popytu dotyka przemysy we wszystkich krajach, co daje pozytywn korelacj. Wyniki bada tych autorw potwierdzaj, e wewntrzgaziowa specjalizacja jest rdem pozytywnej korelacji cykli8 .
Frankel (2004) twierdzi, e rozwizaniem problemu wzrastajcej integracji i towarzyszcego jej obnienia dywersyfikacji jest poszerzenie granic OOW, aby obszar by dostatecznie zrnicowany. Z tego punktu widzenia zasadny wydaje si pogld, e gdyby mona zaprojektowa wiat od nowa, to naleaoby mu da jedn walut. 8 Handel wewntrzgaziowy podobnymi produktami czyli rwnoczesny import i eksport podobnych produktw midzy krajami czonkowskimi, daje korzyci konsumentom przez zaopatrzenie ich w duy wybr bardziej rnorodnych produktw. Przedmiotem handlu s podobne produkty zrnicowane jakociowo i cenowo. Polska wysya np. do pastw Unii produkty tasze, ale gorsze jakociowo, ktre kupowane s w UE przez grupy o niszych dochodach. Kupuje natomiast produkty lepszej jakoci, na ktre istnieje ograniczone zapotrzebowanie w Polsce wrd zamoniejszych konsumentw. Handel midzygaziowy przynosi rwnie korzyci krajom w nim uczestniczcym, ale powoduje jednoczenie negatywne nastpstwa zwizane z redystrybucj dochodw oraz koszty dostosowawcze ze wzgldu na
7

50

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

Wydaje si wic, e odpowied na pytanie, ktry z efektw przeway w unii walutowej, zaley od tego, w jakim kierunku bdzie ewoluowa struktura produkcji w obszarze objtym jednolit walut. Rosnca rola handlu wewntrzgaziowego, ktra oznacza wiksz dywersyfikacj struktury produkcji, powinna sprawia, e cykle koniunkturalne w unii walutowej bd w coraz wikszym stopniu skonwergowane. Zmniejszenie dywersyfikacji produkcji na skutek specjalizacji, dziki przewagom komparatywnym, bdzie natomiast prowadzi do narastania rozbienoci cykli koniunkturalnych i dochodw. Wskazywaoby to na zwikszenie, a nie zmniejszenie si podatnoci obszaru unii na szoki asymetryczne, co jest rwnoznaczne z oddaleniem si od spenienia warunkw OOW, a nie przyblieniem do nich (Lutkowski 2004). Dowiadczenia integracji europejskiej wskazuj, e od pocztku lat 80. w UE obserwuje si wzrost handlu wewntrzgaziowego. Oznacza to zanegowanie tradycyjnej teorii handlu midzynarodowego, opartej na modelu wymiany midzygaziowej w wyniku specjalizacji i dominacji handlu midzygaziowego (Wysokiska 2003)9 . Od lat 80. w obszarze jednolitego rynku europejskiego obnia si udzia handlu midzygaziowego i wzrasta wymiana wewntrzgaziowa produktw zrnicowanych pod wzgldem cenowym i jakociowym.

2.8. PODSUMOWANIE
W centrum zainteresowania tzw. starej TOOW lea problem szokw asymetrycznych oraz zdolno gospodarki do ich zaabsorbowania. Zarwno podatno na wstrzsy, jak i atwo ich absorpcji wynika z konwergencji ekonomicznej pomidzy czonkami obszaru walutowego. Waciwoci konwergencji realnej albo zmniejszaj podatno gospodarki na szoki asymetryczne, albo uruchamiaj mechanizmy dostosowawcze, redukujce skal kosztw wynikajcych z porzucenia polityki kursowej. Sprawiaj jednoczenie, e gospodarka tylko w niewielkim stopniu traci rwnowag wewntrzn i zewntrzn lub jest ona sprawnie przywracana bez koniecznoci posugiwania si dewaluacj kursu. Pierwsze sformuowane warunki OOW dotyczyy mobilnoci czynnikw wytwrczych, w szczeglnoci czynnika pracy, elastycznoci pac i cen, stopnia otwartoci, dywersyfikacji produkcji i konsumpcji, podobiestwa stp inflacji, integracji rynkw finansowych oraz integracji fiskalnej. Ich niespenienie stanowio przeszkod w porzuceniu autonomicznej polityki kursowej, ktra bya wwczas gwnym narzdziem akomodacji szokw i konkurencji cenowo-kosztowej. Dokonujca si w latach 70. i 80. ubiegego wieku ewolucja myli ekonomicznej oraz denie do ukoronowania procesu integracji europejskiej wprowadzeniem wsplnej waluty euro zmieniy sposb patrzenia na proces tworzenia unii
to, e produkcja pozostanie tylko u najbardziej efektywnych producentw, a zaniknie u innych (Wysokiska 2003). 9 Wedug tradycyjnej analizy handlu midzynarodowego jednolity rynek powinien prowadzi do wikszej specjalizacji krajw czonkowskich dziki ich odpowiednim przewagom komparatywnym. Efekty aglomeracji mog prowadzi do koncentracji firm w tym kraju, w ktrym zaznaczya si pocztkowo przewaga komparatywna, wynikajca z dostpnoci zasobw niezbdnych dla rozwoju danego sektora produkcji. Jednak w warunkach niedoskonaej konkurencji i zrnicowania produktu jednolity rynek europejski zwiksza handel wewntrzgaziowy, czyli rwnoczesny import i eksport podobnych produktw midzy krajami czonkowskimi.

51

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

walutowej. Uwzgldnienie w analizie procesw ekonomicznych zjawiska rodzcych i utrwalajcych si oczekiwa inflacyjnych na skutek zbyt czstej ekspansji pieninej i fiskalnej (w tym rwnie mechanizmu dewaluacji) zwrcio uwag obserwatorw na ograniczon moliwo wykorzystania autonomicznej polityki gospodarczej do stymulowania popytu wewntrznego. Na zmniejszenie skali postrzeganego kosztu porzucenia polityki pieninej i kursowej wpyny rwnie przybierajce na sile przepywy kapitau. Ograniczyy one moliwoci stabilizujcego oddziaywania kursw walutowych ze wzgldu na dominacj przepyww finansowych nad wymian patnoci, wynikajc z obsugi sfery realnej gospodarek. Jednoczenie coraz wiksz rol w utrzymaniu stabilnoci cen zaczto przypisywa wiarygodnoci wadz monetarnych i fiskalnych, ktra zostaa uznana za podstawowy warunek trwaego wzrostu gospodarczego. Na podstawie tych dowiadcze i obserwacji zacza rodzi si tzw. nowa TOOW, ktra mniejsz wag przywizywaa do kosztw wynikajcych z porzucenia instrumentw polityki gospodarczej, a wiksz do jej przewidywalnoci, zyskiwanej dziki importowi wiarygodnoci od partnerw tradycyjnie dbajcych o stabilno cen. Kanaem importu tej wiarygodnoci miaa by wsplna waluta, stanowica tzw. kotwic nominaln. Jej dziaanie nie powinno si jednak opiera tylko na zwykym usztywnieniu kursu walutowego, ale powinno by poparte realn integracj czonkw unii walutowej. Podsumowujc ewolucj TOOW, naley zauway, e podczas gdy stara TOOW (od 1961 r. do poowy lat 80.) zwracaa uwag gwnie na stopie integracji ekonomicznej, nowa podkrela korzyci wynikajce z wiarygodnoci i stabilnoci, jakie daje przynaleno do duego obszaru walutowego. Maa skuteczno polityki pieninej w stabilizowaniu koniunktury w krtkim okresie, niska efektywno mechanizmu dewaluacji, znaczna zmienno pynnych kursw walutowych oraz ryzyko podwaenia zaufania rynkw finansowych na skutek nierozwanej polityki makroekonomicznej powodoway, e koszty porzucenia tych instrumentw okazyway si niewielkie. Najnowsze obserwacje TOOW zwizane z tez o endogenicznoci kryteriw id o krok dalej w modyfikacji bilansu korzyci i kosztw unii walutowej. Wskazuj, i wsplna waluta za spraw kotwicy instytucjonalnej powoduje, e niektre z kryteriw starej TOOW mog by atwiej i szybciej wypenione dziki istnieniu wsplnej waluty. Niezalenie od kontrowersji, ktre pojawiy si w literaturze, co do skali tego efektu, naley zauway, e przyjcie wsplnej waluty moe powodowa procesy endogeniczne, jednak pod warunkiem, e zostanie zapewniony odpowiedni poziom dopasowania strukturalnego i instytucjonalnego, umoliwiajcy dynamizacj procesw konwergencji realnej.

52

Teoretyczne podstawy integracji walutowej

Literatura

Angeloni I., Flad M., Mongelli F.P. (2005), Economic and Monetary Integration of the New Member States, ECB Occasional Paper, 36. Backe P., Thimann Ch. (2004), The Acceding Countries Strategies Towards ERM II and Adoption of the Euro: An Analytical Review, ECB Occasional Paper, 10. Bie A. (1988), Optymalny Obszar Walutowy. Teoria i praktyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Borowski J. (2000), Polska i UGW: optymalny obszar walutowy? Materiay i Studia, Zeszyt 115, Narodowy Bank Polski, Warszawa. Corden W.M. (1972), Monetary Integration, Essays in International Finance, International Finance Section, 93, Princeton University, Department of Economics. Fleming J.M. (1971), On Exchange Rate Unification, Economic Journal, 81. De Grauwe P. (2000), Economics of Monetary Union, Oxford University Press, Fourth Edition Economics. De Grauwe P. (2003), Unia Walutowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, De Grauwe P. Mongelli F. (2005), Endogeneities of Optimum Currency Areas. What Brings Countries Sharing a Single Currency Closer Together?, ECB Working Paper, 468. Grubel H.G. (1970), The Theory of Optimum Currency Areas, Canadian Journal of Economics/Revue canadienne d'Economique, 3 (2). Drabowski E. (1981), Teorie kursu walutowego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Engel Ch., Rogers J. (2004), European Product Market Integration After the Euro, Economic Policy, July. Fidrmuc J. (2003), Migration and Regional Adjustment to Asymmetric Shocks in Transition Economies, CEPR Discussion Paper, 3798. Frankel J. (2004), Real Convergence and Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Trade and Business Cycle Correlations as Endogenous Criteria for Joining EMU, Working Paper Series, 04-039, Harvard University, John F. Kennedy School of Government. Frankel J.A., Rose A.K. (1996), The Endogenity of the Optimum Currency Area Criteria, NBER Working Paper, 5700. Haberler G. (1970), The International Monetary System and Discussion, w: G.N. Halm (red.), Approaches to Greater Flexibility Rates, Princeton University. Ingram J.C. (1973), The Case for the European Monetary Integration, Princeton University. Ishiyama I. (1975), The Theory of Optimum Currency Areas: A Survey, IMF Staff Papers, 22.

53

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro

Kenen P.B. (1969), The Optimum Currency Area: An Eclectic View, w: R. Mundell, A.K. Swoboda (red.), Monetary Problems of the International Economy, University of Chicago Press. Krugman P. (1993), Lesson from Massachusetts for EMU, w: F. Torres, F. Giavazzi (red.), Adjustment and Growth in the European Monetary Union, Cambridge University Press. Lutkowski K. (2004), Od zotego do euro, TWIGGER, Warszawa. McCallum J. (1995), National Borders Matter: Canada-US Regional Trade Patterns, American Economic Review, 85 (3). McKinnon R. (1996), The Rules of the Game: International Money and Exchange Rates, MIT Press, Cambridge. Mongelli F. (2002), New Views on the Optimum Currency Area Theory: What Is EMU Telling Us?, ECB Working Paper, 138. Mundell R. (1961), A Theory of Optimum Currency Areas, American Economic Review, November, 4. NBP (2004), Rozwj systemu finansowego w Polsce w latach 20022003, Narodowy Bank Polski, Warszawa. NBP (2009), Raport na temat penego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Narodowy Bank Polski, WarszawaSawiski A. (2006), Rynki finansowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. ledziewska K., Czarczyska A., (2003), Teoria integracji europejskiej, C.H. Beck, Warszawa. Tavlas G.S. (1993), The New Theory of Optimum Currency Areas, The World Economy. Tower E., Willet T., (1976), The Theory of Optimum Currency Areas and Exchange Rate Flexibility, International Finance Section, 11, Princeton University, Department of Economics. Winkler A., Mazzaferro F., Nerlich C., Thimann Ch. (2004), Official Dollarisation/Euroisation: Motives, Features and Policy Implications of Current Cases, ECB Occassional Paper Series, 11. Wojnicka E. (2002), Spory wok teorii optymalnych obszarw walutowych, Ekonomista, 1. Wysokiska Z. (2003), Funkcjonowanie firm z udziaem zagranicznym w regionach sabiej rozwinitych w perspektywie czonkostwa Polski w Unii Europejskiej, w: W. Kwiatkowska Z. Wysokiska (red.), Przedsibiorstwo w regionach sabiej rozwinitych a procesy dostosowawcze na rynku pracy, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Economica, 170, Wyd. Uniwersytetu dzkiego.

54