F 0100 Zachorowska

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010
Anna Zachorowska-Mazurkiewicz
Odzyska obywatelstwo. Makroekonomiczna analiza sytuacji kobiet w Polsce
Wprowadzenie ycie spoeczne i gospodarcze uwarunkowane jest istnieniem szeregu instytucji, ktre definiuj relacje midzyludzkie. Instytucj mona nazwa regularne, modelowe zachowania si ludzi w spoeczestwie oraz idee i wartoci czce si z tymi zwyczajami. Jest wiele definicji instytucji, okrela si je jako: reguy i sposoby postpowania, ktre s oczywiste dla kadego ze wzgldu na czstotliwo ich wykorzystania; dziaania kolektywne, ktre kontroluj dziaania indywidualne; szeroko rozpowszechnione, zestandaryzowane zwyczaje spoeczne; sposoby mylenia i zachowania umiejscowione w zwyczajach grupy lub obyczajach ludzi (Neale 1993). Instytucje s upciowione, co oznacza, e instytucjonalne struktury organizowane s w oparciu o relacje pci (gender). Relacje pci (gender) stanowi konstytutywny element relacji spoecznych opartych na postrzeganych rnicach midzy pciami, a jednoczenie s podstawowym sposobem oznaczenia relacji wadzy (Scott 2009). Wikszo instytucji majcych istotne znaczenie dla ludzi, takich jak prawo, pastwo, czy rynek, uksztatowana bya z perspektywy mczyzn, a nieobecno w nich kobiet, jest cech, ktra instytucje te definiuje. Wyjtek stanowia rodzina, w ktrej kobiety odgryway centraln, cho podporzdkowan rol (Acker 2010). To historyczne przywizanie kobiety do gospodarstwa domowego ukonstytuowao podzia pracy w spoeczestwie, gdzie praca wykonywana w domu na rzecz rodziny postrzegana jest jako polednia wzgldem pracy wykonywanej odpatnie na rynku, bd te w ogle nie jest definiowana jako praca (Charkiewicz, Zachorowska-Mazurkiewicz 2009, Zachorowska-Mazurkiewicz 2010, Peterson 1994). Jednoczenie wspczenie w gwnym nurcie teorii spoecznych, lecz rwnie w praktyce, w wytycznych politycznych, podkrela si znaczenie pracy wykonywanej na rynku pracy nie tylko dla poszczeglnych osb, lecz rwnie dla spoeczestwa i gospodarki. Szczeglnie podkrela si znaczenie aktywnoci zawodowej kobiet, tym samym promujc model uniwersalnego ywiciela rodziny, w ktrym osoby dorose obojga pci zaangaowane s w rynek pracy, a praca na rzecz gospodarstwa domowego wykonywana jest w czasie wolnym
www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny -1-
czsto kosztem odpoczynku (zob. McDowell 2010). Promocja zatrudnienia nie powinna pomija negatywnych zjawisk zwizanych ze wspczesnym rynkiem pracy, takich jak bezrobocie, szczeglnie dotkliwie dotyczce kobiet, jak i narastajca tymczasowo zatrudnienia brak stabilizacji. Dodatkowo wci nie udao si doprowadzi do sytuacji, w ktrej posiadanie pracy zabezpieczaoby przez ubstwem, a wic w Polsce wci wystpuje zjawisko pracujcych ubogich. Praca opiekucza wykonywana nieodpatnie na rzecz gospodarstwa domowego, odpatnie na formalnym, jak i nieformalnym rynku, przypisywana jest kobietom. Obowizki opiekucze wymagaj nakadu czasu i pienidzy, przyczyniajc si do pogorszenia sytuacji yciowej opiekunw, czasami wrcz spychajc ich w ubstwo. Badania sytuacji ludzi ubogich w Polsce czsto koncentruj si na grupach najbardziej dotknitych bied dzieciach i modziey oraz ludziach starszych (a wic osb potrzebujcych opieki). Niemniej ubstwo dzieci i modziey jest zwizane z sytuacj materialn matek, a wic modych kobiet, co jest wymiarem czsto przez badaczy i komentatorw ycia spoecznego pomijanym. Przeprowadzone przez Think Tank Feministyczny badania dotycz wanie tej grupy spoecznej - kobiet pomidzy 20 a 40 rokiem ycia, ktre znajduj si w wieku zarwno produkcyjnym (a wic mog uczestniczy w rynku pracy), jak i reprodukcyjnym (a wic mog by matkami). Poczenie tych dwch rl, szczeglnie w przypadku kobiet ubogich, moe okaza si trudne, jeeli nie niewykonalne, ze wzgldu na brak instytucjonalnych form opieki nad dziemi i wsparcia ze strony pastwa. Kobiety obarczone jednoczenie obowizkami opieki i zapewniania rodkw materialnych na przetrwanie rodziny, nie mog w peni korzysta ze swoich praw obywatelskich. Celem poniszego raportu jest analiza sytuacji modych kobiet w Polsce z punktu widzenia moliwoci uczestnictwa w rynku pracy w sposb zapewniajcy godne ycie rodziny, zabezpieczenia instytucjonalnego opieki oraz pomocy pastwa skierowanej do ubogich kobiet.
Mode kobiety prba czenia pracy zarobkowej i opieki Nierwno pomidzy kobietami i mczyznami jest wynikiem rozwinicia norm zwizanych z obowizkami rodzinnymi, ktre s silnie zrnicowane ze wzgldu na pe. Pomimo tego, i normy te s uwzgldniaj rwnie klas, miejsce zamieszkania, czy poziom wyksztacenia, to zawsze bycie kobiet czy si z obowizkiem opieki nad innymi. Takie powizanie kobiet z opiek ma istotne konsekwencje ekonomiczne, ktre przyczynia si do nierwnoci tak wewntrz gospodarstwa domowego, jak i na rynku pracy (Badgett, Folbre 1999). Obowizki zwizane z opiek nad dziemi i starszymi czonkami rodziny (najczciej rodzicami) wci pozostaj najwaniejsz zmienn wpywajc na aktywno zawodow kobiet i wymiar czasu ich pracy (Gardiner 1997, Lynch et al. 2009; Himmelweit 1995, 2005, Sztanderska, Grotkowska 2009, Charkiewicz, Zachorowska-Mazurkiewicz 2009). Mona stwierdzi, e obowizki opieki powoduj, i ludzie staj si ubosi, z powodu ograniczenia czasu, ktry
mona wykorzysta na aktywno ekonomiczn, w szczeglnoci na prac na formalnym rynku pracy (Himmelweit 2005, p. 16). Brak analiz dotyczcych dziaalnoci w ramach tzw. gospodarki opiekuczej wynika z tradycji ekonomii gwnego nurtu (ale i marksistowskiej), w ktrej istnieje podzia na prac produkcyjn (wykonywan na podstawie stosunku pracy) i nieprodukcyjn (wykonywan na rzecz gospodarstwa domowego lub rolniczego). Ogromny zakres czynnoci wykonywanych przez kobiety w gospodarstwie domowym traktowany jest jako naturalny - wynikajcy z ich rl macierzyskich i rodzinnych. Okrela si je na og jako obowizki, a nie jako prac na rzecz gospodarstwa domowego. Dlatego te istnieje rnica zwizana z wynagradzaniem tych dwch typw prac, praca produktywna jest wykonywana odpatnie, podczas gdy prac na rzecz gospodarstwa domowego najczciej wykonuje si nieodpatnie (Peterson, Lewis 1999; Charkiewicz, Zachorowska-Mazurkiewicz 2009). Produkcja jest uprzywilejowana wzgldem reprodukcji. Wynik pracy mczyzn, czyli produkty wytworzone w celach wymiany, jest waniejszy ni produkt wytworzony na cele reprodukcji, czyli wynik pracy kobiet. Biznes i przemys postrzegane s jako rda bogactwa i dobrobytu spoeczestwa, za prace opiekucze jako czynnoci drugorzdne, ktre jedynie pochaniaj wytworzone w procesie produkcji dobra (Acker 2010). Czynnoci wykonywane w sferze prywatnej, ktre przyczyniaj si do niekorzystnego pooenia kobiet, takie jak dugie godziny spdzone na obowizkach domowych 1, nierwny podzia dochodu gospodarstwa domowego, czy niemono wpynicia na decyzje dotyczce wydatkw gospodarstwa domowego, nie stanowi przedmiotu analiz ekonomicznych (Woolley 1993, s. 493). Rynek pracy nie jest polem gry, gdzie wszyscy uczestnicy maj rwne szanse. Kobiety uczestnicz w niej obcione bagaem obowizkw domowych. Nierwny podzia prac domowych ju od duszego czasu rozpoznawany jest jako przyczyna gorszej pozycji kobiet na rynku pracy (Humphries 1998, s. 223). Dodatkowo zasady panujce na rynku pracy, czy podstawy polityki spoecznej pastwa opieraj si o zaoenie podziau obowizkw pomidzy pcie (relacje pci). Wielogodzinne obcienie pracownikw w miejscu pracy, wymaganie ich coraz wikszej dyspozycyjnoci, wymaganie podjcia zatrudnienia w miejscach wymagajcych wielogodzinnych dojazdw, lub pracy na zmiany wskazuje, i zakada si brak obcie opiek. Od wspczesnych kobiet, tak w Polsce, jak i prawie na caym wiecie (zob. McDowell 2001) oczekuje si zaangaowania w prac na formalnym rynku, ale rwnie wykonywania dotychczasowych obowizkw w gospodarstwie domowym. Oznacza to ogromne obcienie kobiet prac formaln i nieformaln. Pomimo inicjatyw, aby wczy nieodpatn prac do modeli ekonomicznych, czy gwnych miar, nie udao si jeszcze tego dokona (Strassmann 1999, s. 366). Nieodpatna praca jest czsto prezentowana jako naturalny obowizek kobiet, a
Wystpuje zjawisko podwjnego obcienia prac kobiet na rynku pracy, a nastpnie prac na rzecz gospodarstwa domowego (Hewitson 2003, Folbre, Nelson 2000, Titkow, Duch-Krzysztofek, Budrowska 2003).
1
nie wynik dziaania regu definiujcych relacje pci w spoeczestwie lub czynno, ktrej wykonanie pozwala na dostarczenie usug zaspakajajcych potrzeby ludzkie, czy wreszcie jako wkad kobiet w dochd narodowy. Ta nieproduktywna praca moe by jednak przedstawiona w formie pieninej (dla Polski wylicze dokonaa Mikuta 2000), wykazujc jej warto rynkow (cho takie podejcie wzbudza liczne kontrowersje MacDonald 1995, Himmelweit 1995, 2005). Praca wykonywana w domu, jak i usugi wytworzone na uytek wasny gospodarstw domowych nie s uwidaczniane w rachunkach narodowych, takich jak produkt krajowy brutto. W feministycznej krytyce ekonomii nieodpatna praca na rzecz gospodarstwa domowego, czy spoecznoci lokalnej jest ujmowana jako praca reprodukcyjna czy opiekucza, czyli praca powicana na podtrzymanie i odtworzenie ycia ludzi i spoeczestwa. Z uwagi na tradycyjny podzia czasu, pracy i rl spoecznych wedug pci t prac wykonuj w przewaajcej wikszoci kobiety. Feministyczne ekonomistki podkrelaj, i nie tylko kwestia waloryzacji bezpatnej pracy i jakoci ycia kobiet jest istotna, ale wane jest take podkrelanie cisych zwizkw midzy rynkiem (gdzie organizowana jest produkcja dbr i usug oraz reprodukcja kapitau) a gospodarstwami domowymi (gdzie odbywa si konsumpcja, jak i odtwarzana jest reprodukcja spoeczna oraz podtrzymywana jest zdolno ludzi do pracy) (Charkiewicz, Zachorowska-Mazurkiewicz 2009). Rynek nie moe bowiem funkcjonowa bez reprodukcyjnej, opiekuczej pracy kobiet. Od kobiet wykonujcych t prac czsto wymaga si uczestnictwa w rynku pracy, na takich samych warunkach, na jakich uczestnicz w nim osoby nie obarczone obowizkami opiekuczymi. Aby takie poczenie pracy opiekuczej i formalnej byo moliwe niezbdna staje si pomoc pastwa, ktre jest w stanie dostarczy rodkw, jak i rozwiza instytucjonalnych umoliwiajcych godzenie rl produkcyjnych i reprodukcyjnych.
Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce Analiz moliwoci uczestnictwa w yciu spoecznym warto rozpocz od rynku pracy, ze wzgldu na znaczenie pracy i dochodu pieninego we wspczesnym wiecie. W gospodarce polskiej pod koniec 2010 roku pracujcych w gospodarce narodowej byo ogem 16 075 tys. osb, z czego mniejszo 44,98% (7 231 tys.) stanowiy kobiety. (GUS 2011a, s. 47). W przypadku wielkoci oglnych jest to znaczny wzrost w porwnaniu z rokiem 2005, kiedy to pracowao 12 890 670 pracujcych ogem, z czego 45,86% (5 912 150) stanowiy kobiety2. W przypadku pracujcych kobiet liczba bezwzgldna wikszych si, lecz ich udzia w ogle pracujcych uleg niewielkiemu obnieniu. 31 grudnia 2008 roku zatrudnionych w gospodarce narodowej byo ogem 10 201 521 osb, z czego mniejszo 47,83% (4 879 349) stanowiy kobiety. Kobiety stanowi wikszo zatrudnionych w sektorze publicznym, a mniejszo w sektorze prywatnym. W tym pierwszym sektorze pracowao 3 294 985 osb ogem, z czego ponad 60% (1 998 229) to kobiety, a w sektorze prywatnym 6 906 536
2
GUS 2008a, tabela 1, strona 21. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny -4-
ogem, w tym 2 881 120 kobiet. Zdecydowana wikszo zatrudnionych to osoby pracujce w penym wymiarze godzin 7 866 127, z czego 3 745 263 to zatrudnione w takim wymiarze to kobiety. Warto te zwrci uwag na fakt, e Polacy nale do czowki Europy jeli chodzi o dugo czasu pracy wedug danych Eurostatu (NZZ 2010, s. 44). Najkrcej w Europie pracuje si w Holandii (30,8 godzin w tygodniu), a najduej w Grecji (42 godziny). Polska naley do czowki krajw europejskich w tym wzgldzie z tygodniowym czasem pracy osigajcym prawie 41 godzin, przy redniej dla Europy 37,7 godzin czasu pracy. Dane podawane przez Sztandersk, Grotkowsk (2009, s. 63) wskazuj, i jeszcze wikszego zaangaowania czasowego wymaga praca na wasny rachunek. 44% osb prowadzcych wasn dziaalno gospodarcz w miastach pracowao ponad 50 godzin tygodniowo. Dugo czasu potrzebnego do wykonywania pracy ma niezwykle istotne znaczenie dla kobiet, ktre dodatkowo wykonuj czasochonn prac opiekucz. Ograniczenie czasu, ktry kobiety mog przeznacza na aktywno zawodow, stanowi wic jedn z zasadniczych przeszkd podejmowania przez nie pracy na wasny rachunek. Z prowadzeniem wasnej dziaalnoci gospodarczej wie si rwnie znaczne ryzyko, na ktre mode kobiety, czsto dodatkowo sprawujce opiek nad osobami zalenymi, nie mog sobie pozwoli. Zatrudnienie w niepenym wymiarze nie jest bowiem w Polsce popularne. W ten sposb zatrudnionych jest jedynie 651 561 osb, z czego wikszo (393 312) stanowiy kobiety (GUS 2009a) 3. Nie jest te podejmowane z przyczyn koniecznoci wykonywania pracy opiekuczej (tabela 1). Tabela 1 Przyczyny wykonywania pracy zawodowej w niepenym wymiarze czasu pracy (w latach 1997, 2007)
Przyczyny Ksztacenie, szkolenie Choroba, niepenosprawno Brak pracy w penym wymiarze W zwizku z dziaalnoci zakady pracy Praca w takim wymiarze odpowiada danej osobie Przyczyny osobiste, rodzinne Mczyni 1997 2007 8,1 20,0 Na 14,0 8,1 17,5 5,2 Na 22,1 36,6 18,4 0,0 Kobiety 1997 2,4 Na 9,8 2,4 22,6 23,2 2007 7,6 7,0 23,7 Na 35,7 11,1
rdo: Sztanderska, U., Grotkowska, G. (2009), Rynek pracy kobiet w Polsce w latach 1992-2007, [W:]I.E. Kotowska (red.), Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywnoci zawodowej kobiet w Polsce, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa, 68.
Wspczesny rynek pracy charakteryzuje si wiksz niestabilnoci i zmiennoci, ni rynek, ktry rozwija si w Europie po II wojnie wiatowej w czasach budowy pastwa dobrobytu. Zmiany te czsto opisywane s jako wzrost elastycznoci rynku pracy (przykadowo w raporcie Polska 2030). W 2009 roku wzrosa liczba zawartych umw na czas okrelony i
3
Informacje zaczerpnite z GUS 2008a, tabela 1 (15), s. 120 oraz 2 (16), s. 126. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny -5-
wynosi 27,1% wszystkich umw o prac. Jest to najwysza liczba w Europie (NSZZ 2010, s. 19). Udzia tej formy zatrudnienia zwikszy si wrd kobiet z 2,4% w 1992 roku do 14,6% w 2002 i a do 27,7% w 2003 roku (w przypadku mczyzn wartoci te wynosz odpowiednio 3,3%, 16,4% oraz 28,6%. Wedug Sztanderskiej i Grotkowskiej (2009, s. 69) jedn z przyczyn takiego rozwoju sytuacji na rynku pracy jest zainteresowanie pracodawcw obnik kosztw zatrudnienia. Koszty te s bowiem nisze dla pracujcych na czas okrelony. Do wzrostu zatrudnienia w formie umw na czas okrelony przyczyniy si zmiany prawne oraz recesja gospodarcza, ktra przez kilka lat utrzymywaa rynek pracy w gbokiej nierwnowadze i spowodowaa, i zamieni si w rynek pracodawcw. Umowy o prac na czas okrelony obejmuj najczciej osoby ze skrajnych grup wiekowych, do ktrych nale rwnie mode kobiety. W badaniu absolwentw wykazano, i w latach 1998-2006 prawie 59% kobiet absolwentek (oraz 52% mczyzn absolwentw) pracowaa na podstawie takiej umowy (Wincencik 2007, za: Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 69). W Polsce rwnie zdecydowanie wicej pracy przypada na szar stref. W Europie w cigu roku pracuje si w niej okoo 199 godzin, a w Polsce 359 (Eurobarometer survey on undeclared work In the EU, 2007, za: NSZZ 2010, s. 30). Tabela 2 Pracujcy ubodzy w wybranych krajach (peny etat) (w %)
Kraj Czechy Irlandia Wgry Sowacja Bugaria Wielka Brytania Litwa Hiszpania otwa Portugalia Polska Grecja Rumunia Procent osb ubogich penoetatowych pracownikw 3 5 5 5 6 6 8 10 10 10 11 14 14 wrd
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 22 (dane Eurostat).
Midzy styczniem 2009 a styczniem 2010 o okoo 3% spado realne wynagrodzenie w przedsibiorstwach. Byo to wynikiem inflacji wynoszcej 3,5% oraz nieznacznego (0,5%) wzrostu wynagrodze nominalnych w tym okresie. Wynagrodzenie minimalne w Polsce jest jednym z najniszych w Europie i w 2011 roku wynioso ono 1 386 PLN. Nisze wynagrodzenie wystpowao jedynie w Bugarii, Rumunii oraz otwie (NSZZ 2010, s. 22).
Biorc pod uwag, i kobiety przewaaj w grupie otrzymujcej wynagrodzenie minimalne oraz ze wzgldu, e zajmuj nisze stanowiska, to problem pracy za wynagrodzenie nie pozwalajce godnie y gwnie dotyczy kobiet. Podjcie pracy w Polsce, nawet w penym wymiarze godzin, nie gwarantuje ycia na poziomie powyej granicy ubstwa4. Tabela 2 prezentuje dane dotyczce procentu osb ubogich wrd penoetatowych pracownikw w wybranych krajach w Europie. W 2009 roku wynagrodzenie minimalne w Polsce stanowio 41,1% wynagrodzenia przecitnego w gospodarce narodowej (brutto). Stosunek ten by najwyszy w 1995 roku i wynosi 41,2%. Najniszy by w 2007 roku i wynis 34,8%. W przypadku relacji wartoci netto w roku 2007 wynosia ona 37,2% a w 2009 roku 42,8% (NSZZ 2010, s. 23). Polski rynek wynagrodze charakteryzuje si duym zrnicowaniem branowym. Najnisze wynagrodzenie otrzymuj pracownicy handlu 3 038,13 PLN, a najwysze porednicy finansowi 5 525,35 PLN (NSZZ 2010, s. 26). Ronie rwnie rnica midzy najniszym i najwyszym otrzymywanym wynagrodzeniem. W 1993 roku rnica ta wyniosa 493%, a w 2008 ju 794% (NSZZ 2010, s. 27). 43,6% Polakw zarabiao poniej 75% wynagrodzenia przecitnego brutto w gospodarce narodowej. Udzia ten rs do 65,4% w przypadku osb zarabiajcych poniej wynagrodzenia przecitnego (tabela 3) (NSZZ 2010, s.27). Tabela 3 Rozkad wynagrodze pracownikw zatrudnionych wedug krotnoci przecitnego wynagrodzenia w padzierniku 2008 roku
Procent pacy przecitnej Poniej 50% 50-75% 75-100% 100-125% 125-150% 150-175% 175-200% 200-225% 225-250% Ponad 250% Udzia pracownikw 18,5 25,1 21,8 13,9 7,6 4,4 2,5 1,6 1,1 3,5
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 28.
Obserwujc rozkad wynagrodze podkreli naley, e znacznie wicej kobiet (21%) ni mczyzn (16,2%) otrzymuje najnisze wynagrodzenie. W populacji mczyzn 60,3% otrzymywao wynagrodzenie nisze ni przecitne, podczas gdy w populacji kobiet byo to 70,6% (NSZZ 2010, s. 28). Jednoczenie warto zaznaczy, i kobiety byy grup lepiej wyksztacon ni mczyni. Prawie 77,3% kobiet na rynku pracy posiada wyksztacenie
4
Wicej na temat ubstwa w punkcie kolejnym powiconym gospodarstwom domowym. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny -7-
rednie lub wysze, podczas gdy analogiczny wskanik dla mczyzn to jedynie 56,1% (NSZZ 2010, s. 29) Tabela 4 Rnice midzy przecitnymi wynagrodzeniami kobiet i mczyzn w Polsce
Rok 2004 2006 2008 Warto w PLN 421,2 518,0 664,4 Procent 19,6 21,7 23,0
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 29 (na podstawie GUS).
W przypadku danych dotyczcych rnic w wynagrodzeniu naley pamita, i zrnicowanie to uzalenione jest rwnie od innych czynnikw ni sama pe. Wpyw na wysoko zarobkw ma rwnie wyksztacenie, wykonywany zawd, stanowisko. Tak wic dodatkowo wystpuje znaczne zrnicowanie pomidzy kobietami, jak i pomidzy mczyznami. Z rynkiem pracy nieodzownie wie si zjawisko bezrobocia. Wrd osb bezrobotnych wikszo stanowi kobiety (tabela 6). Bezrobocie rejestrowane najwysz warto osigno w 2000 roku, kiedy to ponad 3 miliony osb pozostawao bez pracy, w tym 51,47% stanowiy kobiety. Od momentu wejcia Polski w struktury europejskie (2004 rok) bezrobocie systematycznie maleje, by osign warto najnisz w 2008 roku 1 473 800 osb, z czego 56,55% (833 400) to kobiety. W 2009 roku bezrobocie zaczo ponownie wzrasta, co jest wynikiem oglnowiatowego kryzysu. Udzia kobiet w ogle bezrobotnych waha si od poziomu 51% (w 2003 i 2009), do 58% w 2007 roku. Tabela 5 Bezrobotni zarejestrowani w tys. (stan na grudzie)
Rok 1995 2000 2003 2004 2005 2007 2008 2009 Bezrobotni ogem 2628,8 2702,6 3175,7 2999,6 2773,0 1746,6 1473,8 1892,7 Kobiety 1448,6 1491,6 1634,7 1568,5 1486,4 1017,3 833,4 966,4 Stopa bezrobocia 14,9 15,1 20,0 19,0 17,6 11,2 9,5 11,9
rdo: GUS 2010a, Bezrobocie rejestrowane I-IV kwarta 2009 roku, Warszawa. Tabela 2, s. 30.
Pomimo wzrostu PKB o 1,7% bezrobocie w Polsce w 2009 roku wzroso, co oznacza bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy (jobless growth). W roku tym zanotowano najwyszy od 2000 roku napyw do zasobu bezrobotnych (tabela 6). Rnica pomidzy napywem a odpywem z zasobu bezrobocia bya w 2009 roku najwiksza od roku 2000. W Polsce w 2009
roku5 zlikwidowano 3,5% miejsc pracy. W sektorze przedsibiorstw od padziernika 2008 do grudnia 2009 zatrudnienie zmniejszyo si o okoo 2% (NSZZ 2010, s. 18, za: GUS). Tabela 6 Przepywy na rynku pracy
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2475876 2476317 2550186 2642236 2684128 2793181 2692351 2491242 2476583 3083757 2123005 2063737 2448284 2683520 2860201 3019782 3155941 3054079 2749404 2664829 352871 412580 101902 41284 176073 226601 463590 662837 272821 418928
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 18 (za Urzdem Pracy).
Tabela 6 Bezrobotni bez prawa do zasiku (stan na grudzie)

Rok Ogem tysicach) 2154,0 2697,6 2573,8 2398,7 1495,9 1202,5 1512,7 (w Udzia w Kobiety bezrobociu tysicach) ogem 80% 1253,8 85% 1431,9 86% 1385,9 86% 1326,5 86% 896,5 81% 699,7 80% 795,6 (w Udzia w bezrobociu ogem (kobiety) 84% 87% 85% 89% 88% 84% 82%
2000 2003 2004 2005 2007 2008 2009
rdo: Opracowanie wasne na podstawie GUS 2010a, Bezrobocie rejestrowane I-IV kwarta 2009 roku, Warszawa. Tabela 3, s. 31 oraz Tabela 2, s. 30.
Osoby bezrobotne w Polsce przez 6 miesicy mog pobiera zasiek, ktrego wysoko nie zawsze pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb rodziny 6. Jednak wrd bezrobotnych wyrni mona osoby, ktre pozbawione s zasiku, a wic przychodu pieninego. Najwicej osb pozbawionych byo zasiku w 2003 roku (2 697 600), z czego
5 6
Od stycznia 2009 do stycznia 2010 Wysoko zasiku to 717 PLN w pierwszych 3 miesicach i 563,70 w pozostaych (MPiPS g). www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny -9-
53% stanowiy kobiety. Od tego roku wartoci te ulegaj systematycznemu zmniejszeniu, a do poziomu 1 202 500 (58% kobiet) w 2008 roku. W roku 2009 nastpuje ponowny przyrost liczby osb pozbawionych prawa do zasiku, co najprawdopodobniej jest wynikiem kryzysu gospodarczego. Rwnie i w przypadku utraty prawa do otrzymywania zasiku dla bezrobotnych wikszo stanowi kobiety. Ich udzia waha si od 52% w 2009 do prawie 60% w 2007 roku (tabela 6). Udzia bezrobotnych posiadajcych prawo do zasiku wrd ogu bezrobotnych na koniec grudnia w latach 2004, 2005 i 2007 wynosi 14%, a w 2000 i 2009 20%7. Wrd bezrobotnych kobiet najwikszy procent prawo do zasiku posiadao w 2009 18%, a najmniej w 2005 11%. Inn istotn kwesti jest moliwo uzyskania pracy przez osoby bezrobotne. Informacj t mona uzyska z danych na temat iloci ofert pracy zgoszonych do urzdw pracy (tabela 7). Ogem w roku 2009 zgoszono do urzdw pracy 460 663 oferty (GUS 2010a, s. 37). Biorc pod uwag liczb osb bezrobotnych w 2009 roku - 1 892 700 - jest to ilo zdecydowanie niewystarczajca, pokrywajc jedynie 24,34% bezrobotnych. Warto rwnie porwna liczb ofert z iloci osb bezrobotnych pozbawionych prawa do zasikw, czyli 1 512 700, z liczb ofert pracy dla tych osb (mniej ni 30%). Wedug raportu NSZZ (2009, s. 18) od stycznia 2009 do stycznia 2010 w przemyle zlikwidowano 3,5% miejsc pracy. Tabela 7 Oferty pracy zgoszone do urzdw pracy (stan na koniec miesica)
Rok 2005 2007 2008 2009 Miesic Grudzie Wrzesie Wrzesie Grudzie Wrzesie Grudzie Ilo zgoszonych ofert 17 542 44 484 73 760 30 044 44 492 21 251
Mona przyjrze si bardziej szczegowo populacji osb bezrobotnych. Jak wykazano wczeniej kobiety stanowi wikszo wrd bezrobotnych, a w przypadku osb modych jest to zdecydowana wikszo. W kategoriach wiekowych do 44 roku ycia w niektrych latach kobiety stanowiy ponad 60% wszystkich bezrobotnych w tym wieku. Sytuacja ulega pewnemu wyrwnaniu w roku 2009, pomimo wzrostu bezrobocia jego skad wedug pci ulega wyrwnaniu. Najwiksza dysproporcja dotyczy osb w wieku midzy 25 i 34, a wic w okresie pojawiania si dzieci w rodzinie, co wskazuje na powizanie midzy zatrudnieniem a yciem rodzinnym, a wic produkcj i reprodukcj. Sytuacji kobiet nie poprawia rwnie wyksztacenie, gdy pomimo, i kobiety przewaaj wrd osb wyksztaconych, szczeglnie wrd ludzi modych (w Polsce liczba kobiet z wyszym wyksztaceniem do 34 roku ycia to
7
Dane na podstawie GUS 2010a, tabela 21, s. 47. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 10 -
1475 tys. a mczyzn 950 tys. (GUS 2010f, s. 44), nie przekada si to na sytuacje na rynku pracy.
Tabela 8 Bezrobotni wedug grup wiekowych w tys. (na koniec IV kwartau)

Rok Ogem 2005 2007 2008 2009 Kobiety 2005 2007 2008 2009 Ogem 2 773,0 1 746,6 1 473,8 1892,7 1 486,4 1 017,3 833,4 966,4 Do 24 roku ycia 626,1 332,7 304,6 425,9 335,8 200,2 180,3 222,0 25-34 lat 778,5 485,1 418,7 547,8 457,6 316,4 261,2 307,5 35-44 lat 567,0 336,9 273,9 345,4 320,4 208,8 165,3 188,4
Tabela 9 Bezrobotni wedug poziomu wyksztacenia (w tysicach, na koniec IV kwartau)

Rok Wysze rednie zawodowe rednie oglnoksztacce Zasadnicze zawodowe Gimnazjalne, pene i niepene podstawowe 898,8 564,6 448,3 544,4 427,0 292,1 223,1 240,7
Ogem 2005 2007 2008 2009 Kobiety 2005 2007 2008 2009
152,4 120,2 124,8 178,3 100,8 81,3 83,1 115,3
606,7 386,2 328,5 418,4 383,1 257,9 212,2 242,7
211,5 159,0 150,1 203,8 154,2 117,7 107,8 133,9
903,6 516,6 422,1 547,7 421,4 268,3 207,3 233,8
Kolejne rnice midzy bezrobotnymi kobietami i mczyznami dotycz czasu przebywania bez pracy (tabela 10). Jest bardzo wyrana tendencja, e im duszy okres przebywania na bezrobociu, tym wyszy udzia kobiet. Do okresu 3 miesicy wrd bezrobotnych przewaaj
www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 11 -
mczyni, a powyej tego okresu kobiety. W grupie osb bezrobotnych duej ni 2 lata kobiety stanowi ponad 60% (w latach 2007 i 2008 66%).
Tabela 10 Bezrobotni wedug czasu pozostawania bez pracy (stan na koniec IV kwartau)
Rok Ogem Poniej miesica 197,0 160,6 183,9 197,3 79,0 72,0 81,8 81,0 1-3 miesicy 410,1 313,5 344,8 452,4 187,3 158,0 175,3 212,7 3-6 miesicy 369,3 244,2 233,8 373,9 193,0 139,3 133,9 190,8 6-12 miesicy 405,0 241,1 210,0 380,2 205,4 137,0 121,5 188,8 12-24 miesice 429,5 243,1 180,7 243,2 228,2 148,8 109,6 136,6 Powyej 24 miesicy 962,1 544,1 320,7 245,7 593,6 362,2 211,3 156,6
Ogem 2005 2773,0 2007 1746,6 2008 1473,8 2009 1892,7 Kobiety 2005 1486,4 2007 1017,3 2008 833,4 2009 966,4
Dugo przebywania na bezrobociu bez wtpienia wpywa na uprawnienie do pobierania zasiku, ale rwnie nie jest bez znaczenia dla osb pragncych podj prac zawodow. Im duej osoba bezrobotna pozostaje bez zatrudnienia, tym mniejsze prawdopodobiestwo znalezienia pracy. Dla osb bezrobotnych ponad dwa lata prawdopodobiestwo to jest niewielkie. W okresie od 1993 do 2007 przecitny czas poszukiwania pracy przez kobiety wyranie si wyduy z 14 do 18,7 miesicy i zmiana ta jest niezalena od zmian koniunkturalnych (Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 82). Dlatego te istnieje zapotrzebowanie na aktywn rol pastwa na rynku pracy, ktra nie tylko wesprze bezrobotnych, jak i zatrudnionych zagroonych ubstwem, ale rwnie wemie pod uwag genderowy charakter tych zjawisk. Kobiety, szczeglnie zatrudnione w niektrych sekcjach rynku, w wikszym stopniu zagroone s dugoterminowym bezrobociem, a te prac posiadajce nie maj czsto gwarancji zarobkw na poziomie pozwalajcym godnie y. Generalnie mona stwierdzi, i od roku 1990 popyt na prac by w wikszym stopniu skierowany do mczyzn i to pomimo przecitnie wyszych kwalifikacji kobiet i ich niszych zarobkw (Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 70). Tabela poniej prezentuje form zaangaowania w rynek pracy kobiet wedug grup wiekowych.
Tabela 11 Udziay kobiet w wybranych grupach wiekowych w aktywnoci na rynku pracy (kobiety w okrelonej grupie = 100)
Grupy wieku (w latach) Pracuj ce Na wasny rachunek Na prac Na czas okrelo ny W tym: umow bezrobotne o Pomagajcy czonkowie Na czas rodziny nieokrelo ny Nieaktywne zawodowo
Bez dzieci
20-24 25-29 30-34 35-39 20-24 25-29 30-34 35-39 20-24 25-29 30-34 35-39 24,35 70,59 85,29 64,71 31,72 33,33 41,68 60,71 24,25 42,23 64,67 66,47 0,43 12,61 9,57 1,74 19,57 2,94 26,47 37,50 3,68 13,97 5,88 17,65 52,94 8,82 5,88 0 14,71 50,00 0 11,76 Z co najmniej jednym dzieckiem w wieku do 3 lat 7,32 12,20 9,76 2,44 4,88 5,05 8,08 15,15 5,05 11,11 4,17 4,17 29,17 4,17 9,72 7,14 3,57 46,43 3,57 17,86 Z co najmniej jednym dzieckiem w wieku 3 lata lub wicej 1,52 16,67 6,06 0 30,30 5,56 15,56 18,89 2,22 28,89 12,00 12,67 36,67 3,33 19,33 8,54 7,32 46,34 4,27 13,41 56,09 15,44 8,82 23,53 63,41 55,56 48,61 21,43 45,45 28,89 16,00 20,12
rdo: Sztanderska, U., Grotkowska, G. (2009), Rynek pracy kobiet w Polsce w latach 1992-2007, [W:] Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywnoci zawodowej kobiet w Polsce, praca zbiorowa pod redakcj Ireny E. Kotowskiej, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa, s. 72.
Trudnoci w czeniu pracy z opiek stanowi istotn barier aktywnoci zawodowej matek maych dzieci. Opieka jest powodem braku pracy wskazanym przez 44% niepracujcych kobiet z dziemi do 3 lat. Dla niepracujcych mczyzn funkcje opiekucze nie stanowi statystycznie istotnego powodu dla niepodejmowania pracy (Kotowska, Sztanderska, Wycicka 2009, s. 239). Kobiety nieaktywne zawodowo w 40,6% przypadkw opiekoway si dziemi, osobami starszymi lub niepenosprawnymi z wasnego gospodarstwa domowego, a w 5,6% przypadkw osobami spoza gospodarstwa (mczyni odpowiednio w 26,8% i 5,9% przypadkw). Wrd tzw. biernych zawodowo kobiet midzy 18 a 64 rokiem ycia, ktre jednoczenie nie ksztac si, 32,4% zajmuje si gwnie rodzin i domem. Rwnie badania Urszuli Sztanderskiej i Gabrieli Grotkowskiej wykazay, i dua cz z nich uprzednio pracowaa, ale przerwaa prac z powodw rodzinnych lub osobistych. Miao to miejsce w przypadku 19,3% biernych zawodowo kobiet, podczas gdy jedynie 2,7% mczyzn (Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 80). W przypadkach kobiet pracujcych opiek nad maymi dziemi (do lat szeciu) w blisko 50% sprawuj dziadkowie, a czasami inni czonkowie rodziny (Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 81).
Jak wynika z powyszych danych w Polsce utrzymuje si nierwny podzia obowizkw w gospodarstwach domowych wedug pci, szczeglnie, gdy mieszkaj w nich osoby wymagajce opieki, zwaszcza dzieci. Zaangaowanie kobiet w nieodpatne prace domowe i opiek nad innymi czonkami rodziny prowadzi do zmniejszenia zaangaowania w zajcia zawodowe, ale czny czas pracy (odpatnej i nieodpatnej) kobiet jest stale wikszy ni czas pracy mczyzn. Kobiety w wieku produkcyjnym (midzy 18 a 64 rokiem ycia) przeznaczaj na wszystkie obowizki rednio o 7,5 godziny tygodniowo wicej ni mczyni, a w przypadku kobiet modych (midzy 25 i 34 rokiem ycia) rnica czasu powicanego na obowizki domowe midzy nimi i mczyznami wynosi 31,8 godzin tygodniowo. Wie si to gwnie z opiek nad dziemi, ktrych obecno w gospodarstwie zwiksza obcienie kobiet nieodpatn prac opiekucz. Prowadzi to do powstania duych rnic w obcieniu partnerw. W przypadku sprawowania opieki nad osobami starszymi, podzia czynnoci opiekuczych midzy kobietami i mczyznami jest bardziej wyrwnany (Kotowska, Sztanderska, Wycicka 2009, s. 237-238). Rnica obcienia kobiet i mczyzn zwiksza si widocznie, gdy osob wymagajc opieki jest mae dziecko (w wieku od 0 do 2 lat). Wwczas kobiety jedynie nieznacznie redukuj czas pracy zawodowej, zwikszajc jednoczenie ponad dziesiciokrotnie aktywno opiekucz (do rednio niemal 54 godzin tygodniowo) (Kotowska, Sztanderska, Wycicka 2009, s. 239). Zajmowanie si matek maymi dziemi, prowadzi do zalenoci ekonomicznej kobiet. Kobiety dezaktywizujce si z powodu macierzystwa czsto trac wasne rda utrzymania. Pozostaj one na utrzymaniu innych osb czciej ni kobiety, ktre nie sprawuj funkcji opiekuczych. Czciej te ich gwnym rdem utrzymania s wiadczenia spoeczne. Sytuacja ta dotyczy modszych kobiet, ktre opiekuj si wasnymi dziemi (Wycicka 2009, s. 108). Najczciej wystpujcy model podziau pracy w rodzinie w Polsce zakada wzrost aktywnoci zawodowej mczyzn wzrasta wraz z pojawieniem si maych dzieci w rodziny, podczas gdy dla kobiet taka sytuacja najczciej wie si z porzuceniem pracy. Tak si dzieje w przypadku 3/5 kobiet z dziemi do lat 3 i kobiet z dziemi miedzy 4 a 6 rokiem ycia. Drugim najczciej stosowanym modelem jest podwjne obcienie prac kobiet, kiedy to kobiety pracujce zawodowo s w peni odpowiedzialne za sprawowanie opieki. W rodzinach, w ktrych Polki decyduj si na prac, pomoc w opiece nad dzieckiem opiera si gwnie na wizach krewniaczych (tabela 12) [Wycicka 2009, s. 107]. Wydaje si, e gwnym czynnikiem, ktry wpywa na wybr jednego z dwch modeli podziau obowizkw zwizanych z prac i opiek jest dostpno rodzinnych zasobw opieki. Aktywno zawodowa kobiet jest zalena od nieformalnej opieki rodzinnej, ze wzgldu na niski stopie moliwoci skorzystania z opieki zinstytucjonalizowanej [Styrc 2007, za: Wycicka 2009].
Tabela 12 Formy opieki wedug osb/instytucji dostarczajcych usugi opiekucze (w %)

Adresaci opieki Krewniacze Gospodarst wo domowe Spoza gospodarst wa domowego Nierodzinne, Rynek nieformalne Osoby nie- Odpatna Prywatna spokrewnione opieka placwka opiekunki opieki Pastwo obki, przedszkola wietlice, kluby seniora, itp. 15
Dzieci w 62 19 1 2 1 wieku do lat 14* Dzieci w 60 16 1 2 1 wieku do lat 15 Osoby 83 13 2 1 0 dorose wymagajce opieki* *Na podstawie badania przekrojowego Aktywno zawodowa, edukacyjna i rodzinna
19
rdo: Wycicka, Irena, Model opieki w Polsce, [W:] Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywnoci zawodowej kobiet w Polsce, praca zbiorowa pod redakcj Ireny E. Kotowskiej, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 112.
Gospodarstwa domowe w Polsce rzadziej ni gospodarstwa w innych krajach UE korzystaj z niekrewniaczej pomocy zewntrznej, zarwno w przypadku opieki nad dziemi, jak i osobami dorosymi. cznie ze wszystkich form niekrewniaczej opieki nad dziemi korzystao mniej ni 1/5 rodzin z dziemi poniej 14 roku ycia. W opiece niekrewniaczej dominoway placwki opieki. Jednak odsetek dzieci, ktre uczszczaj do przedszkoli i obkw oraz s objte inn formaln opiek (w tym rwnie formaln opiek domow) jest w Polsce najniszy wrd wszystkich krajw UE, a udzia opieki sprawowanej przez patne opiekunki/opiekunw jest znikomy. Czynniki strukturalne (brak dostpu do opieki sformalizowanej) maj istotny wpyw na ksztatowanie si rodzinnego modelu opieki [Wycicka 2009]. Podsumowujc obraz rynku pracy z punktu widzenia modych kobiet, jest to instytucja zaangaowanie w ktr jest z wielu powodw problematyczne. Po pierwsze, w wiecie pracy nie ma miejsca na dzieci, a to oznacza rwnie brak miejsca dla matek. Opieka instytucjonalna w Polsce prawie nie istnieje w przypadku orodkw dla dzieci do lat 3 i jest niewystarczajca dla dzieci do lat 5. Opiek na rynku rwnie trudno pozyska, ze wzgldu na niewystarczajce dochody, ktre umoliwiyby w powszechny dostp do odpatnych usug opiekuczych. Dodatkowo pojawia si kwestia pracy na zmiany (na stanowiskach robotniczych, czy w przypadku pielgniarek, czego nie uwzgldnia wikszo placwek wczesnej edukacji (w 2009 roku jedynie 12 obkw w skali caego kraju prowadzio
dziaalno na dwie zmiany (GUS 2010g, s. 79)). Tak wic pojawienie si dziecka oznacza albo rezygnacj z pracy, albo zapewnienie opieki krewniaczej (co rwnie moe oznacza rezygnacj z pracy osoby podejmujcej opiek, np. babci). Gdy kwestia opieki zostanie rozwizana pojawia si kwestia znalezienia pracy, w miar krtkim czasie, zanim wyganie prawo do pobierania zasiku (gwarantujcego dochd). Nie jest to zadanie atwe biorc pod uwag, i popyt na prac mczyzn jest wyszy ni na prace kobiet. Uzyskanie pracy powinno wiza si z uzyskaniem godnego wynagrodzenia za jej wykonywanie, najlepiej pokrywajcego wydatki zwizane z substytuowaniem opieki. Jak wynika z prezentowanych w tym punkcie danych jest to jednak przywilej niewielu, a z pewnoci w znacznie mniejszym stopniu kobiet, ktre s gorzej wynagradzane za swoj prac. Sytuacja kobiet na rynku pracy ma ogromny wpyw na sytuacj gospodarstw domowych, ktrych charakterystyka przedstawiona zostaa w punkcie kolejnym.
Charakterystyka gospodarstw domowych Powysza analiza zaprezentowaa sytuacj kobiet, szczeglnie modych, na rynku pracy. Dowiadczane przez kobiety trudnoci w zdobyciu pracy, nisze wynagrodzenia, niszy statusem, przekadaj si na jako ycia. W roku 2008 przecitny miesiczny nominalny dochd rozporzdzalny8 na osob w gospodarstwach domowych wynosi 1 046 PLN. Dochd ten by realnie wyszy (o 8%) od dochodu rozporzdzalnego z 2007 roku, a nastpi we wszystkich grupach spoeczno-ekonomicznych. Najwikszy wzrost zanotowano w gospodarstwach pracownikw (10,3%), nastpnie emerytw (o 4,7%), pracujcych na wasny rachunek (o 3,4%), rencistw (1,1%), a najmniejszy w gospodarstwach rolnikw (o 0,4%) (GUS 2009c, s. 38)9. Najwyszy poziom dochodw osigny w 2008 roku gospodarstwa pracujce na wasny rachunek poza gospodarstwem rolnym o 28% wyszy od dochodu w gospodarstwach ogem10. Dochd wyszy od przecitnego uzyskay rwnie grupy emerytw (o 4,9%) oraz pracownikw (o 0,4%, z tym, e w gospodarstwach domowych pracownikw na stanowiskach nierobotniczych dochd by wyszy o 33,2%). W pozostaych grupach rozporzdzalny miesiczny dochd na osob by niszy od przecitnego dochodu w gospodarstwach ogem - u rencistw o 23,3% oraz u rolnikw o 15,1%, dotyczy to rwnie pracownikw na stanowiskach robotniczych o 22,0% (tabela 13) (GUS 2009c, s. 37).
Dochd rozporzdzalny jest to dochd do dyspozycji gospodarstw domowych. W roku 2009 w grupie rolnikw nastpi spadek dochodu o 3,3% (GUS 2010c, s. 39). 10 Jak wynika z danych prezentowanych w punkcie poprzednim mode kobiety raczej nie angauj si w tego typu dziaalno.
9
Tabela 13 Przecitny dochd rozporzdzalny w gospodarstwach domowych na osob

Gospodarstwa domowe Ogem Pracownikw, w tym na stanowiskach: robotniczych nierobotniczych Rolnikw Pracujcych na wasny rachunek Emerytw i rencistw, w tym: emerytw rencistw Dochd rozporzdzalny 1046,83 1050,48 815,69 1393,15 889,85 1339,27 1032,54 1097,26 803,49
rdo: GUS 2009c. Budety gospodarstw domowych w 2008 roku. Warszawa. Tabela 9, s. 83.
W 2008 roku przecitny miesiczny dochd rozporzdzalny 20% osb o najwyszych dochodach wynosi 2 171 PLN na osob i by 6,2 krotnie wyszy od analogicznego dochodu 20% osb uzyskujcych najnisze dochody (352 PLN, ktra to kwota jest nisza od wszystkich granic ubstwa w Polsce). W analizowanym roku 20% gospodarstw domowych znajdujcych si w najlepszej sytuacji dochodowej dysponowao okoo 41,4% dochodw caej badanej zbiorowoci (przed rokiem 41,9%), podczas gdy 20% gospodarstw pozostajcych w najgorszej sytuacji 6,8% (GUS 2009c, s. 38). Rnice dochodowe uzalenione s od wielu czynnikw, jednym z nich jest miejsce zamieszkania. I tak przecitna miesiczna warto dochodu rozporzdzalnego na osob bya najwysza w wojewdztwie mazowieckim (okoo 1336 PLN), a najnisza w podkarpackim (791 PLN, czyli o 24,3% mniej ni rednia krajowa). Rnice istniej rwnie midzy mieszkacami miast i wsi. Dochd rozporzdzalny na rodzin w gospodarstwach wiejskich by o 30% niszy ni w rodzinie miejskiej (836 i 1176 PLN) (GUS 2009c, s. 39). Tereny o wzgldnie wysokich przychodach to due miasta i ich otoczenie oraz tereny o intensywnej dziaalnoci gospodarczej. W pozostaych regionach, o przewadze obszarw wiejskich, przychody uzyskay zdecydowanie niszy poziom. Nieco ponad 15% spoeczestwa mieszka w gminach, w ktrych przecitne przychody nie przekraczaj 75% mediany krajowej, ktra w 2007 roku wyniosa 14 147 PLN (GUS 2009f, s. 41). W gminach, w ktrych mediana przychodw nie przekracza 75% mediany krajowej udzia korzystajcych z pomocy spoecznej w populacji ogem siga 15,5%. W gminach najzamoniejszych udzia ten jest trzykrotnie niszy (4,7%) (GUS 2009f, s. 42) 11. Statystyki te nie obejmuj udziau osb uprawnionych do otrzymywania pomocy spoecznej, lecz z jakich przyczyn jej nie otrzymujcych.
Jeli chodzi o powizanie pomidzy przecitnymi dochodami mieszkacw gmin a udziaem beneficjentw pomocy spoecznej, to im zamoniejsza gmina, tym udzia beneficjentw w ogle jest mniejszy. I tak poza wspomnianymi dwoma skrajnymi przypadkami kolejne to gminy, ktrych mieszkacy osigaj przecitnie midzy 75 a 90% mediany krajowej (12,4), midzy 90 i 100% (8,3) i midzy 100 a 110% (6,9) (GUS 2009f, s. 43, wykres 7). www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 18 -
11
Obcienie gospodarstw domowych opiek rwnie wpywa na sytuacj dochodow, gdy w najlepszej byy maestwa bez dzieci, ktrych przecitny dochd rozporzdzalny wynosi 1 471 PLN i by o 40,7% wyszy ni przecitny. Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych bya gorsza w przypadku, gdy zamieszkiway w nich dzieci na utrzymaniu (950 PLN, czyli 9,1% poniej wartoci przecitnej dla kraju), szczeglnie gdy w rodzinie liczba dzieci wynosia 3 lub wicej (640 PLN, o 38,8% mniej ni rednia dla Polski ogem). Rodziny samotnych matek lub ojcw12 z dziemi na utrzymaniu dysponoway przecitnie okoo 835 PLN na osob, czyli o 12,1% mniej ni maestwa z dziemi i 20,1% mniej ni rednia krajowa. W gorszej sytuacji dochodowej ni przecitna dla Polski byy te gospodarstwa domowe z osobami niepenosprawnymi 15,2% mniej ni rednia krajowa 887 PLN (GUS 2009c, s. 39). Tak wic konieczno opieki wie si z pogorszeniem sytuacji gospodarstw domowych, co moe mie rda dwojakiego rodzaju po pierwsze, pojawiaj si problemy w generowaniu dochodu (ze wzgldu na czas powicany opiece), po drugie rosn koszty. O ile jednak w zamonych gospodarstwach domowych kobiety mog kupi opiekucz prac innych kobiet, w najtrudniejszej sytuacji s kobiety w gospodarstwach robotnikw, w gospodarstwach rolnikw i w gospodarstwach rencistw. Gospodarstwa domowe s wic zrnicowane pod wzgldem otrzymywanych dochodw. Wskanikiem najczciej wykorzystywanym do prezentacji zrnicowania dochodw jest wspczynnik Giniego. Wspczynnik ten przyjmuje wartoci pomidzy 0 a 1, przy czym im bliej zera tym spoeczestwo charakteryzuje si bardziej rwnomiernym rozkadem dochodw. Wartoci wspczynnika dla Polski zaprezentowane zostay w tabeli 14. Tabela 14 Wspczynnik Giniego dla Polski za lata 2003-2008
Rok 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Wspczynnik Giniego 0,343 0,344 0,345 0,340 0,340 0,339 0,336
rdo: GUS 2009c. Budety gospodarstw domowych w 2008 roku. Warszawa, s. 229, GUS 2010c. Budety gospodarstw domowych w 2009 roku. Warszawa, s. 231.
Warto wspczynnika Giniego wskazuje na utrzymywanie si pewnego staego zrnicowania dochodw w spoeczestwie polskim, z tym e poczynajc od roku 2005 zwiksza si rwno midzy Polakami. Innym wskanikiem prezentujcym zrnicowanie dochodw jest wspczynnik zrnicowania decylowego. Przy wyliczaniu tego wskanika dzieli si wszystkie gospodarstwa domowe na 10 rwnych ilociowo grup wedug uzyskanego
12
Samotne rodzicielstwo jest w wikszoci dowiadczeniem kobiecym (matki). www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 19 -
poziomu dochodu. W Polsce w okresie midzy rokiem 2005 i 2007 wskanik ten wzrs o 2% (GUS 2009f, s. 39). czna kwota przychodw przypadajca na pi grup decylowych najmniej zarabiajcych podatnikw stanowi niespena 20% kwoty przychodw ogem, podczas gdy 10% najlepiej zarabiajcych podatnikw zadeklarowao przychody stanowice 35% oglnej kwoty, a wic dwukrotnie wicej ni przychody z piciu pierwszych grup razem wzitych (GUS 2009f, s. 40). W budetach 20% gospodarstw domowych o najniszych dochodach w 2008 roku wydatki na zaspokojenie podstawowych potrzeb stanowiy cznie 53,1% ogu wydatkw (w 2009 roku ju 55,8%), podczas gdy w 20% o najwyszych dochodach nie signy poowy wydatkw (w 2009 roku w przypadku gospodarstw domowych ogem wyniosy 34,8%). W roku 2009 obcienia budetw rodzinnych wydatkami podstawowymi wzroso w porwnaniu z rokiem 2008, tak w przypadku gospodarstw najuboszych, jak i najbogatszych. W 2008 roku 20% najbogatszych gospodarstw domowych wydawao przecitnie 1 673 PLN na osob, podczas gdy 20% najbiedniejszych gospodarstw 3,7-krotnie mniej 13. Przecitna miesiczna warto wydatkw na osob bya najwysza w wojewdztwie mazowieckim okoo 1 147 PLN (26,9% wysza od redniej krajowej), a najnisza w podkarpackim 743 PLN (o 17,9% nisza od redniej krajowej). Kolejn rnic byo miejsce zamieszkania na wsi lub w miecie. Wydatki gospodarstw wiejskich byy nisze ni miejskich i stanowiy 72,8% tych drugich (byy o 18,7% nisze ni wydatki przecitne - wydatki wynosiy 735 PLN na wsi oraz 1 010 PLN w miecie). Struktura gospodarstwa domowego rwnie miaa znaczenie. Maestwa bez dzieci wydaway 1 267 PLN na osob, czyli o 40,1% wicej ni przecitnie. Wydatki powyej redniej charakteryzoway rwnie maestwa z jednym dzieckiem. Pozostae gospodarstwa domowe charakteryzoway si wydatkami poniej poziomu przecitnego. I tak w przypadku maestw z 2 i wicej dziemi im wicej dzieci, tym nisze wydatki na osob (dla 2 dzieci wynosiy 821,76 na osob, a dla 3 i wicej dzieci jedynie 571,61 PLN). Wydatki osb z gospodarstw domowych samotnych rodzicw (857 PLN) byy nisze o 5,2% od poziomu przecitnego, a gospodarstwa z osobami niepenosprawnymi (781 PLN) 13,7% poniej redniej (GUS 2009c, s. 40, GUS 2010c, s. 42). Informacje o dochodach i wydatkach gospodarstw domowych wskazuj na istnienie ubstwa w Polsce. Podstaw dziaa administracji publicznej s umownie przyjte granice ubstwa zaprezentowane w tabeli poniej.
Przecitne miesiczne nominalne wydatki gospodarstw domowych w roku 2008 w przeliczeniu na osob wyniosy 905 PLN, w tym na produkty i usugi konsumpcyjne okoo 865 PLN. Tak wydatki ogem, jak i wydatki na produkty i usugi konsumpcyjne w ujciu realnym byy wysze ni w roku poprzednim o 7,1%. I tak jak w przypadku dochodw, wzrost po stronie wydatkw zanotowano we wszystkich grupach spoecznoekonomicznych. Najwikszy wzrost udziau wydatkw zanotowano w przypadku: uytkowaniu mieszkania i nonikach energii, transporcie, rekreacji i kulturze. Spadek wydatkw nastpi z kolei w grupie ywno i napoje bezalkoholowe (GUS 2009c, s. 37). www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 20 -
13
Tabela 15 Granice ubstwa w IV kwartale 2007 i 2008 roku oraz rednioroczne minimum socjalne z grudnia 2009 roku (w PLN)
Granice ubstwa Relatywna Ustawowa Minimum egzystencji Subiektywna Minimum socjalne14 Gospodarstwo 1-osobowe 2007 573 477 389 1 050 820,6 2008 621 477 418 1 109 865,1 Gospodarstwo 4-osobowe* 2007 1 547 1 404 1 049 1 616 2 587,1 2008 1 676 1 404 1 129 1 653 2 741,6
*Dla granic ubstwa - dwoje dorosych i dwoje dzieci poniej 14 lat, dla minimum socjalnego dwoje dorosych i dwoje dzieci, jedno modsze w wieku 4-6 lat i jedno starsze w wieku 13-15 lat. rdo: GUS 2009c. Budety gospodarstw domowych w 2008 roku. Warszawa, s. 45; Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, http://www.ipiss.com.pl/badania/ms_gosp_prac_1990_2009.pdf , skorzystano stycze 2011.
Zasig ubstwa skrajnego, za granic ktrego przyjto minimum egzystencji 15, oszacowano w 2008 roku na 5,6% osb (wobec 6,6% w 2007 roku). Stopa ubstwa relatywnego 16 wyniosa w 2008 roku 17,6%, podczas gdy w 2007 17,3%. Procent osb yjcych w rodzinach, w ktrych poziom wydatkw by niszy od ustawowej granicy ubstwa 17 wynis w 2008 roku 10,6%, a rok wczeniej 14,6%. Spadek ten mia jednak miejsce przy utrzymaniu w obydwu latach takiej samej nominalnej wartoci progu ubstwa, jaki obowizywa rwnie w 2006 roku oraz wzrocie realnych wydatkw gospodarstw o 7,1% w roku 2008 i o 2% w 2009. Najwikszy wzrost wydatkw dotyczy takich grup, jak uytkowanie mieszkania i noniki energii, transport, rekreacja i kultura (GUS 2009c, 2010c). Zaobserwowano rwnie spadek liczby gospodarstw domowych yjcych w sferze ubstwa subiektywnego 18 wynis pod koniec 2008 roku 15,3% wobec 17,4% pod koniec roku 2007 (GUS 2009c, s. 43). W tabeli zaprezentowano rwnie wskanik minimum socjalnego. Porwnujc jego warto z granicami ubstwa, wida, i przekracza on prawie wszystkie z nich (za wyjtkiem ubstwa subiektywnego dla gospodarstwa jednoosobowego). Wskanik ten przedstawia wielko
To wskanik spoeczny mierzcy koszty utrzymania gospodarstw domowych. Zaspakajanie potrzeb na poziomie minimum spoecznego oznacza dostateczne, raczej skromne warunki bytowania adekwatne do przecitnego poziomu ycia w kraju. 15 Ustalana przez IPiSS uwzgldnia jedynie te potrzeby, ktrych zaspokojenie nie moe by odoone w czasie, a konsumpcja nisza od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia., dotyczy przetrwania w krtkim czasie i nie uwzgldnia kosztw odziey, komunikacji, lekw, itd. 16 Odsetek osb w gospodarstwach domowych o wydatkach poniej 50% rednich miesicznych wydatkw ogu gospodarstw domowych. 17 Kwota, ktra uprawnia do ubiegania si o przyznanie wiadczenia pieninego. 18 Wedug metody lejdejskiej jest to poziom dochodw deklarowanych jako ledwie wystarczajce do ycia. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 21 14
przychodu gwarantujcego pen partycypacj w spoeczestwie (zapewnia utrzymanie wizi spoecznych). Biorc pod uwag jego wysoko, znaczna cz spoeczestwa polskiego jest tej moliwoci pozbawiona. Tabela 16 Zagroenie ubstwem w Polsce w latach 2000-2009
Granice ubstwa Relatywna Ustawowa Minimum egzystencji Subiektywna 2000 17,1 13,6 8,1 34,4 2004 20,3 19,2 11,8 28,0 2006 17,7 15,1 7,8 (9,5)19 18,3? 2007 17,3 14,6 6,6 17,4 2008 17,6 10,6 5,6 15,3 2009 17,3 8,3 5,7
rdo: GUS 2009c. Budety gospodarstw domowych w 2008 roku. Warszawa, s. 45. GUS 2010d. Ubstwo w Polsce; zasig ubstwa w Polsce w 2009 roku na podstawie wynikw badania budetw gospodarstw domowych. Warszawa.
Dane dotyczce zjawiska ubstwa w Unii Europejskiej zebrane w ramach Europejskiego Badania Dochodw i Warunkw ycia (SILC Statistics on Income and Living Conditions) pozwalaj na porwnanie Polski z pozostaymi czonkami Unii Europejskiej. Wedug wsplnie uzgodnionej i przyjtej przez Eurostat metodologii, za zagroone ubstwem uwaa si osoby yjce w gospodarstwach domowych, ktrych dochd do dyspozycji jest niszy od granicy ubstwa ustalonej na poziomie 60% mediany dochodu w danym kraju (GUS 2010b, s. 1). Zgodnie z t definicj w 2007 roku w sferze ubstwa relatywnego y co szsty mieszkaniec Unii Europejskiej (17%). W Polsce wskanik zagroenia ubstwem relatywnym by taki sam jak rednia dla UE, czyli 17%. Polska zaliczaa si jednak do grona krajw charakteryzujcych si najniszym poziomem granic ubstwa. Warto granicy ubstwa dla gospodarstwa jednoosobowego w Polsce to okoo 9 400 PLN rocznie (GUS 2010b, s. 2). Zjawisko ubstwa wie si bezporednio z rynkiem pracy, gdy zagroone s przede wszystkim osoby z rodzin bezrobotnych, a wikszo wrd bezrobotnych stanowi kobiety. W 2008 roku wrd gospodarstw domowych, w skad ktrych wchodzia przynajmniej jedna osoba bezrobotna, stopa ubstwa skrajnego wynosia okoo 14%, podczas gdy wrd gospodarstw, w ktrych nie byo osb bezrobotnych okoo 5% (tabela 17). W najtrudniejszej sytuacji byy rodziny, ktrych podstaw utrzymania stanowiy wiadczenia spoeczne (stopa ubstwa skrajnego 22%). Bardziej ni przecitnie naraeni na ubstwo s czonkowie gospodarstw domowych, ktrych podstaw utrzymania byy renty (okoo 10% osb yjcych poniej minimum egzystencji). Zagroone ubstwem s rwnie osoby wykonujce niskopatne prace, co dotyczy gwnie osb o niskim poziomie wyksztacenia, pracujcych na stanowiskach robotniczych (8 procentowa stopa ubstwa skrajnego wobec 1% wrd pracowniczych nierobotniczych gospodarstw domowych) (GUS 2009c, s. 43).
Tak duy spadek stopy ubstwa skrajnego wynika nie tylko z poprawy sytuacji materialnej gospodarstw domowych, ale z niszego poziomu minimum egzystencji szacowanego przez IPiSS. Liczba w nawiasie to poziom, ktry minimum egzystencji osignby gdyby skorygowa poziom granic obowizujcych w 2005 roku o wskanik wzrostu cen konsumpcyjnych. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 22 19
Tabela 17 Osoby mieszkajce w gospodarstwie domowym bez osb pracujcych

Rok 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
rdo: Polska
Dzieci 11,1 9,5 8,2 8,0

Wskaniki
Kobiety 14,4 15,9 16,0 16,5 16,0 14,4 12,7 11,5 11,6
makroekonomiczne
Mczyni 12,8 14,1 14,0 14,5 13,5 11,9 10,4 8,7 8,8
(PKD 2007).
http://www.stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_PKL_html.htm
Niemniej w Polsce niekorzystnie na tle krajw UE przedstawia si rwnie sytuacja osb pracujcych. W tym przypadku zagroenie ubstwem w Europie wynioso 8%, podczas gdy w Polsce 12%. Bya to jedna z najwyszych stp wrd tej populacji. Wrd osb bezrobotnych ubstwem w UE zagroonych byo 44% osb, a w Polsce 39% (GUS 2010b, s. 5). Szczeglnie naraeni na ubstwo s ludzie modzi, w tym gwnie dzieci z rodzin wielodzietnych i niepenych. W 2008 roku poniej minimum egzystencji yo okoo 18% osb w rodzinach z 4 i wicej dziemi na utrzymaniu, 9% osb w rodzinach maestw w 3 dzieci na utrzymaniu i okoo 8% w rodzinach niepenych. Stopa ubstwa skrajnego wrd dzieci i modziey do lat 18 wyniosa w 2008 roku okoo 9% (5% w miastach i 12% na wsiach). Osoby poniej 18 roku ycia stanowiy 34% populacji zagroonej skrajnym ubstwem (GUS 2009c, s. 43). Grupami najbardziej zagroonymi ubstwem w Unii Europejskiej s dzieci poniej 18 roku ycia oraz osoby starsze (powyej 65 roku ycia). W sferze ubstwa relatywnego w UE yo co pite dziecko (20%). W Polsce wskanik ten by wyszy i wynosi 22%. Polska naleaa do krajw o najwyszym stopniu zagroenia ubstwem dzieci i modziey. W przypadku gospodarstw domowych z dwjk dorosych i trjk lub wicej dzieci wskanik ubstwa relatywnego wynosi w UE 26%, podczas gdy w Polsce 34%. Wrd samotnych rodzicw z dziemi na utrzymaniu zagroonych ubstwem w UE byo 35%, podczas gdy w Polsce 30% (GUS 2010b, s. 5). Struktura rodzin wedug liczby dzieci, na ktre pobierane s wiadczenia rodzinne wskazuje na niski status ekonomiczny wielu rodzin, nie tylko wielodzietnych. Z ogu gospodarstw domowych z dziemi ponad 75% to rodziny z nie wicej ni dwjk dzieci. Wrd powodw ubiegania si o pomoc, najczciej pojawiaj si przyczyny ekonomiczne bezrobocie i ubstwo, a zaraz za nimi zdrowotne (GUS 2009f, s. 94). Z raportu Komisji Europejskiej z 2008 roku wynika, e ubstwem zagroonych jest 22% dzieci yjcych w polskich rodzinach, gdzie przynajmniej jedno z rodzicw ma prac. Jest to najwyszy wskanik w Europie. Oznacza to,
i praca nie daje gwarancji godnego ycia. Wrd wszystkich krajw UE w Polsce w biedzie lub na jej skraju yje najwicej dzieci 29%, a w sumie prawie co pity Polak (19%) yje poniej progu ubstwa (NSZZ 2010, s. 47). Z kolei z bada nad modymi matkami wynika, e czstym dowiadczeniem po urodzeniu dziecka jest pogorszenie si sytuacji rodziny, uzalenienie ekonomiczne od partnera, a niekiedy nawet od rodzicw czy teciw (Kotowska 2008, s. 145, za: Skra 2010). Tabela 18 Zagroenie ubstwem rodzin w Polsce
Rodzina Minimum egzystencji 2008 Ustawowa Procent granica ubstwa (351 znajdujcych si poniej PLN na osob w ustawowej granicy rodzinie) ubstwa 702 PLN 1 053 PLN 1 404 PLN 1 755 PLN 1,5 2,9 8,6 20,7 37,8
Bez dzieci na utrzymaniu Z 1 dzieckiem Z 2 dzieci Z 3 dzieci Z 4 i wicej dziemi
690,5 PLN 1 091,8 PLN 1 402 1 804,7 -
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 47 (na podstawie GUS i IPiSS).
Sytuacja materialna ma rwnie znaczenie przy podejmowaniu decyzji dotyczcych posiadania potomstwa. Wedug CBOS 19% Polakw nie planuje potomstwa ze wzgldu na sytuacj materialn, a 8% z powodu konfliktu midzy rolami zawodowymi i rodzinnymi (NSZZ 2010, s. 42, za: COBS). Wedug 62% Polakw gwnym powodem spadku urodze jest obawa kobiet przed utrat pracy20. 19% Polakw zetkno si z przypadkiem odmowy przeduenia umowy o prac po powrocie z urlopu macierzyskiego, 12% z przypadkami zwolnie kobiet z powodu nieobecnoci zwizanej z opiek nad dziemi, 6% z przypadkami zwalniania kobiet w ciy. Z kolei badanie IPiSS w 2001 roku wykazao, i 8,1% kobiet opniao decyzj o zajciu w ci z powodu pracy, 14,7% przeoyo posiadanie potomstwa na pniej (NSZZ 2010, s. 42). Tabela 19 Osoby posiadajce dzieci lub deklarujce ch ich posiadania
Dochody Do 500 PLN 501-1200 PLN Powyej 1200 PLN Badani majcy dzieci i planujcy w przyszoci ich posiadanie (w%) 18-24 lata 25-29 30-34 35-39 49 30 14 4 55 43 27 8 57 56 45 16
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 41 (dane CBOS).
Polityka pastwa wobec rodziny oraz dyskryminacja w miejscu pracy kobiet w ciy i matek maych dzieci. Warszawa, CBOS 2006. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 24 -
20
Analiza wskazuje rwnie na trudn sytuacj osb starszych. Obydwie grupy, tak dzieci i modzie, jak i osoby starsze wykazuj zapotrzebowanie na opiek. Tak ludzie modzi, jak i starsi staj si coraz bardziej uzalenieni od emocjonalnego i fizycznego wsparcia ze strony innych. Ze wzgldu na swj wiek i stan zdrowia ludzie starsi maj ograniczone moliwoci podejmowania dziaa majcych na celu popraw ich sytuacji materialnej. Czsto s to osoby samotne, co pogbia te problemy. W analizowanym roku wrd populacji powyej 65 roku ycia wskanik zagroenia ubstwem skrajnym wynis ponad 3% (1,5% w miastach, 7% na wsi). Udzia osb powyej 65 roku ycia w populacji yjcej w gospodarstwach o wydatkach niszych od minimum egzystencji stanowi 8%. Wrd osb starszych (powyej 65 roku ycia) 19 na 100 mieszkacw UE zagroonych byo ubstwem. W Polsce ten wskanik ten wynis zdecydowanie mniej, bo 12%. W tym przypadku Polska naleaa do krajw z najniszym wskanikiem w Unii Europejskiej (GUS 2010b, s. 5). Kolejnym czynnikiem zwikszajcym ryzyko ubstwa jest niepenosprawno. W 2008 roku w gospodarstwach domowych, ktrych gow rodziny bya osoba niepenosprawna, stopa skrajnego ubstwa ksztatowaa si na poziomie 7,5%, a w gospodarstwach z przynajmniej jednym niepenosprawnym dzieckiem do lat 16 wynosia 11,5% (GUS 2009c, s. 43). Jak wynika z danych relatywnie najczciej w ubstwie yj rodziny na wsi oraz w maych miasteczkach. Najrzadziej, z kolei, ubstwem dotknici s mieszkacy duych miast w 2008 roku w skrajnym ubstwie w miastach yo okoo 3% osb, w tym w duych orodkach miejskich powyej 500 000 mieszkacw wspczynnik ten mala do okoo 1%, natomiast w miastach poniej 20 000 wynosi 5%. Na wsi poniej granicy ubstwa na poziomie minimum egzystencji yo okoo 9% osb. Najwyszym odsetkiem ubogich osb na wsi odznaczay si rodziny nie majce wasnego gospodarstwa rolnego i utrzymujce si gwnie ze wiadcze spoecznych innych ni emerytura, czy renta (okoo 32%). Mieszkacy wsi stanowili 63% ogu osb przeznaczajcych na swoje utrzymanie mniej ni zaoono w koszyku minimum egzystencji (GUS 2009c, s. 43). Tabela 20 Poziom zagroenia bied pracownikw zatrudnionych w niepenym wymiarze czasu pracy, 2008
Kraj Holandia Czechy Dania Malta Austria Belgia Sowacja Szwecja Niemcy Cypr Zagroenie bied (w %) 5 6 7 7 7 8 8 8 10 10
Irlandia Francja Sowenia Wielka Brytania Hiszpania Wochy Luksemburg Finlandia Hiszpania Wgry Bugaria Polska Litwa otwa Grecja Portugalia Rumunia
11 11 11 12 13 13 13 14 15 19 20 20 23 25 26 27 28
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 45 (za Eurostat).
Istotne te wydaj si informacje prezentujce zagroenie ubstwem osb zatrudnionych w niepenym wymiarze czasu. Czsto podnoszone s argumenty, i praca w niepenym wymiarze jest dobrym rozwizaniem dla kobiet, ktre chciayby czy opiek z prac zawodow. Dane zaprezentowane w tabeli 21 wskazuj, i 20% osb zatrudnionych na takich warunkach (w Polsce 60% zatrudnionych w niepenym wymiarze czasu pracy stanowi kobiety) zagroonych jest ubstwem. Kolejnym powanym problemem dotykajcym ludzi w Polsce, ktry wie si z ubstwem, jest bezdomno. Na podstawie dwch przeprowadzonych spisw osb korzystajcych z noclegw (15/16 grudnia 2009 i 26/27 stycznia 2010 roku) oraz zaoenia, e okoo 1/3 bezdomnych nie skorzystao z noclegw wynika, i w Polsce liczba bezdomnych wynosi okoo 30 000 osb (MPiPSh, s. 6). Jednym z waniejszych powodw bezdomnoci w Polsce jest maa dostpno mieszka, zwaszcza komunalnych o niskich czynszach. Okoo 1,5 miliona rodzin w Polsce nie ma samodzielnego mieszkania. Dostpne mieszkania s drogie, jak rwnie i kredyty (wielu mieszkacw Polski nie sta na spat kredytw mieszkaniowych, przy jednoczesnym duym zagroeniu utraty pracy). Droga jest rwnie sama eksploatacja mieszka, wic kolejn przyczyn bezdomnoci jest zaduenie lokatorw mieszka, ktrzy wanie ze wzgldu na zaduenie s ze swoich mieszka eksmitowani (MPiPSh, s. 15). Warto
zaznaczy, i standard wyposaenia, stan techniczny budynkw w wielu placwkach noclegowych dla osb bezdomnych oraz jako oferowanych usug pomocowych jest czsto bardzo niska, a szereg placwek wymaga remontw i modernizacji (MPiPSh, s. 8). Bezdomno w Polsce cechuje zrnicowanie ze wzgldu na pe bezdomnych kobiet jest okoo omiokrotnie mniej ni mczyzn. W 2009 roku udzielono okoo 96 000 rnego rodzaju usug pomocowych dla osb bezdomnych, przy czym 84,5% skierowanych byo do mczyzn, a jedynie 10,7% do kobiet (MPiPSh, s. 10). Warto rwnie przyjrze si granicy deprawacji materialnej i porwna sytuacje Polski i Unii Europejskiej. Granic t wyznacza zaspokojenie minimum 3 z 9 uwzgldnionych potrzeb 21. Porwnanie sytuacji w Polsce i w UE przedstawia tabela poniej. Dane porwnawcze prezentujce sytuacj w Polsce w porwnaniu z pozostaymi krajami UE wskazuj na wiksze ubstwo, zwaszcza subiektywne. Wskaniki deprawacji materialnej s w Polsce okoo dwukrotnie wysze ni rednia unijna, bez wzgldu na to, czy dotycz produktw i usug podstawowych (takich jak ogrzewanie mieszka, czy luksusowych jak wyjazd z rodzin na tygodniowy urlop poza miejsce zamieszkania). Wyniki te sugeruj potrzeb wikszego zaangaowania pastwa na rzecz zmniejszenia skali ubstwa.
Tabela 21 Wybrane wskaniki deprawacji materialnej na podstawie EU-SILC 2008 (w % gospodarstw domowych)
Wskanik deprawacji materialnej Brak moliwoci realizacji potrzeb ze Brak wzgldw finansowych samochodu ze Tygodniowy Jedzenie Ogrzanie wzgldw wyjazd misa i ryb co mieszkania finansowych rodziny drugi dzie 37 63 9 21 10 20 9 17
Unia Europejska Polska
17 32
rdo: GUS 2010b. Ubstwo w Polsce na tle krajw Unii Europejskiej w wietle Europejskiego Badania Dochodw i Warunkw ycia EU SILC 2008. Materia na konferencj prasow 28 stycznia 2010, s. 8.
Ze wzgldu na istnienie i skal zjawiska ubstwa w Polsce istotnym elementem umoliwiajcym egzystencj jest pomoc spoeczna. Pomoc spoeczna w Polsce dotyczy 7,8% gospodarstw domowych, ktre skupiay 8,6% populacji kraju (3 200 000 osb). Puap dochodw uprawniajcych do pomocy spoecznej zosta zamroony na poziomie ustalonym
Wrd potrzeb tych wyrnia si: deklaracje braku rodkw finansowych na opacenie tygodniowego wyjazdu rodziny na wypoczynek raz w roku, deklaracja braku moliwoci za wzgldw finansowych jedzenia misa lub ryb co drugi dzie, deklaracja braku moliwoci za wzgldw finansowych ogrzania mieszkania odpowiednio do potrzeb, brak moliwoci pokrycia niespodziewanego wydatku, zalegoci w terminowych zapatach zwizanych z mieszkaniem, spat rat i kredytw, brak w gospodarstwie domowych ze wzgldw finansowych telewizora kolorowego, samochodu, pralki, telefonu. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 27 21
w 2006 roku i obecnie jest zbliony do poziomu minimum egzystencji (niezbdne wydatki dla przetrwania biologicznego w krtkim czasie (Charkiewicz, 2010). Z kolei rodziny z dziemi na utrzymaniu otrzymay wiadczenia rodzinne dla 3 400 000 dzieci w wieku poniej 18 roku ycia, co stanowi prawie 43% ogu populacji w tym wieku (GUS 2009f, s. 94) 22. Wedug stanu na grudzie 2008 roku, wiadczenia rodzinne otrzymao 2 302 900 beneficjentw (GUS 2009f, s. 88). Pomimo okrelenia dochodu na osob w rodzinie na poziomie 504 PLN, co stanowi mniej ni poow przecitnego dochodu rozporzdzalnego 23, 48% rodzin pobierajcych wiadczenia rodzinne osiga miesicznie na czonka rodziny dochd nieprzekraczajcy poowy tej sumy (252 PLN), w tym 6,6% rodzin nie uzyskuje wasnych dochodw. Najwicej (co trzecia rodzina) ma na utrzymanie midzy 100 a 252 PLN miesicznie na osob. Niemal tyle samo osb osiga przychd w przedziale 253-400 PLN miesicznie. Rodziny o dochodzie przekraczajcym 400 PLN na osob stanowiy 23% ogu rodzin z dziemi na utrzymaniu (GUS 2009f, s. 89). Gospodarstwa domowe wiejskie znacznie czciej korzystaj z pomocy spoecznej ni w miastach. W populacji takich gospodarstw najwikszy udzia maj rodziny z co najmniej trjk dzieci, ktrych czsto wystpowania na wsi jest wiksza ni w miecie. Z terenw wiejskich i mniejszych miast, gdzie skupia si 40% ludnoci Polski, zamieszkuje 60% populacji beneficjentw pomocy spoecznej. Zbiorowo beneficjentw jest rwnie specyficzna ze wzgldu na wiek. Najliczniejsz grup stanowi dzieci i modzie w wieku 10-19 lat, a ich udzia siga jednej czwartej subpopulacji. Gow gospodarstw beneficjentw s najczciej kobiety w wieku 18-44 lata, czyli mode kobiety - matki dzieci w wieku szkolnym. Poziom ich wyksztacenia jest niski, jak rwnie ojcw tych dzieci. Rnica pomidzy poziomem wyksztacenia gw rodzin beneficjentw pomocy spoecznej a gw ogu gospodarstw domowych jest znaczna. Z ogu beneficjentw pomocy spoecznej w wieku produkcyjnym rednio jedynie co pita osoba pozostaje w stosunku pracy, co trzecia jest zarejestrowana jako bezrobotna, a okoo 44% jest biernych zawodowo. Osoby bdce gowami rodzin beneficjentw niemal w poowie s bierne zawodowo. Powodem tego stanu rzeczy jest konieczno sprawowania opieki nad dziemi (GUS 2009f, s. 94), a take niedostateczna liczba ofert pracy i niskie dochody z pracy, szczeglnie na stanowiskach robotniczych czy w rolnictwie adne spoeczestwo nie moe si skada wycznie z osb wyksztaconych. Osoby z niskim wyksztaceniem wykonuj prace, bez ktrych rynek czy spoeczestwo nie mog funkcjonowa. Niska waloryzacja pracy tych osb przez rynek i pastwo (niska paca minimalna, przepisy upyniajce formy zatrudnienia) przyczynia si do ubstwa rodzin, ktrych gowy nie maj redniego czy wyszego wyksztacenia. Wyniki bada europejskich wskazuj take na wako transferw spoecznych 24, bez ktrych stopa ubstwa znacznie by wzrosa (tabele 22 i 23). Jeeli od dochodw gospodarstw
Pomoc spoeczna przeznaczona jest dla osb o najniszych dochodach, za wiadczenia rodzinne maj na celu wsparcie rodzin, w ktrych yj osoby niepenosprawne oraz ciko chore lub rodzin gorzej sytuowanych. 23 W 2008 roku 1046 PLN. 24 Transfery spoeczne to przekazywanie wiadcze bez koniecznoci rekompensaty. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 28 22
domowych odj wszystkie wiadczenia spoeczne za wyjtkiem emerytur, to wskanik zagroenia ubstwem wzrasta w UE z 17% do 25%. W takim samym stopniu zmienia si sytuacja w Polsce. Tabela 22 Wpyw transferw spoecznych na redukcj wskanika zagroenia ubstwem
Poniej 18 roku ycia Transfery Brak 22 33 20 33 18-64 lata Transfery 16 15 Brak 25 23 Powyej 65 roku ycia Transfery Brak 12 15 19 23
Polska Unia Europejska
rdo: GUS 2010b. Ubstwo w Polsce na tle krajw Unii Europejskiej w wietle Europejskiego Badania Dochodw i Warunkw ycia EU SILC 2008. Materia na konferencj prasow 28 stycznia 2010, s. 8.
Tabela 23 Zagroenie ubstwem w Polsce z uwzgldnieniem transferw spoecznych

Wskanik zagroenia ubstwem bez Wskanik zagroenia ubstwem z uwzgldnienia transferw spoecznych uwzgldnieniem transferw spoecznych Ogem Mczyni Kobiety Ogem Mczyni Kobiety 50,8 49,3 52,2 20,5 21,3 19,9 49,1 47,3 50,8 19,1 19,7 18,9 47,1 44,9 49,2 17,3 17,6 17,1 44,1 44,8 46,2 16,9 17,0 16,7 42,6 40,2 44,8 17,1 16,9 17,4
Polska Wskaniki makroekonomiczne (PKD 2007).
Rok 2005 2006 2007 2008 2009

rdo:
W punkcie przeanalizowano sytuacj gospodarstw domowych w Polsce. W analizowanym okresie zaobserwowano przyrost tak dochodw, jak i wydatkw gospodarstw domowych. Niemniej w kwestii wysokoci dochodw i wydatkw zarysowuj si wyrane rnice midzy typami gospodarstw. Wrd czynnikw przyczyniajcych si do wzrostu zagroenia ubstwem nale: wielodzietno, samotne rodzicielstwo, niepenosprawno. Wszystkie te czynniki wi si ze sprawowaniem opieki, a wic mona zaryzykowa wniosek, i wzmoony popyt na usugi opiekucze (opiek) przyczynia si do pogorszenia sytuacji materialnej rodzin. Innymi czynnikami istotnymi z punktu widzenia zagroenia ubstwem jest bezrobocie i praca w niepenym wymiarze czasu pracy. Jako, e kobiety s bardziej zagroone bezrobociem, szczeglnie dugoterminowym, jak rwnie to kobietom sugeruje si podjcie pracy w niepenym wymiarze czasu pracy, s one, zwaszcza kobiety w gospodarstwach domowych utrzymujcych si z rolnictwa czy z pracy na stanowiskach robotniczych s najbardziej zagroone bied. Pastwo, ktre stawia sobie za cel popraw
sytuacji swoich obywateli, powinno wygenerowa instrumenty suce wanie kobietom zagroonym bied.
Polityka pastwa wspierajca mode kobiety W ramach wsparcia osb potrzebujcych pastwo prowadzi polityk spoeczn. W ramach tej polityki wyrni mona pomoc spoeczn i wiadczenia rodzinne. Stanowi one dwa oddzielne, lecz uzupeniajce si systemy. Pomoc spoeczna przeznaczona jest dla osb i rodzin o najniszych dochodach. Z kolei wiadczenia rodzinne maj na celu wsparcie w wychowaniu dzieci rodzin gorzej sytuowanych oraz wsparcie rodzin w sytuacji, gdy znajduj si w nich osoby niepenosprawne lub ciko chore. Pomoc spoeczn w Polsce organizuj organy administracji rzdowej (minister waciwy do spraw zabezpieczenia spoecznego, wojewodowie) i samorzdowej (marszakowie wojewdztw, starostowie na poziomie powiatw oraz wjtowie, burmistrzowie (prezydenci miast) na poziomie gmin). Istnieje podzia zada pomidzy poszczeglne szczeble administracji pastwowej. Zadania w ramach pomocy spoecznej wykonywane przez gminy, powiaty, wojewdztwa i ministerstwo rni si od siebie. Kady ze szczebli ma do wykonania zadania wasne oraz, w przypadku administracji niszego szczebla, zadania zlecone z zakresu administracji rzdowej 25. Prawo do wiadcze pomocy spoecznej maj polscy obywatele zamieszkujcy i przebywajcy na terytorium Polski, cudzoziemcy zamieszkujcy i przebywajcy na terytorium RP, ktrzy speniaj okrelone warunki 26 oraz obywatele UE, pastw czonkowskich EFTA oraz czonkowie ich rodzin posiadajcy prawo pobytu na terytorium Polski. W systemie pomocy spoecznej przez rodzin rozumie si osoby spokrewnione i niespokrewnione, pozostajce w faktycznym zwizku, wsplnie zamieszkujce i gospodarujce (MPiPSc). Kryteria dochodowe uprawniajce do otrzymywania pomocy spoecznej zawarte s w ustawie z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy spoecznej. Dla osoby samotnie gospodarujcej ustalono kryterium na poziomie 461 PLN, za dla osoby w rodzinie 316 PLN. Od 1 padziernika 2006 r. dla osoby samotnie gospodarujcej jest nim dochd nie przekraczajcy kwoty 477 z, natomiast dla osoby w rodzinie kwota 351 z (MPiPSa). Warto porwna te kwoty do wartoci minimum egzystencji z 2009 roku. I tak w przypadku osoby samotnie gospodarujcej wynosi ono 445,33 PLN, lecz w przypadku rodzin s to kwoty kadorazowo wysze ni 351 PLN (IPiSS 2010). Oznacza to, i yjc w rodzinie dopiero dochody poniej poziomu minimum egzystencji uprawniaj do otrzymania pomocy.
Wicej na temat szczegw podziau zada w ramach pomocy spoecznej czytaj w Ustawie o pomocy spoecznej lub MPiPSb. 26 Posiadaj zezwolenie na osiedlenie si, zezwolenie na pobyt, zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, w zwizku z uzyskaniem statusu uchodcy lub na podstawie zgody na pobyt tolerowany (w formie pomocy niepieninej oraz zasiku celowego). www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 30 25
Osoba lub rodzina ubiegajca si o pomoc spoeczn zgasza si do orodka pomocy spoecznej w miejscu zamieszkania (orodki znajduj si w kadej gminie). Decyzje o przyznaniu lub odmowie przyznania pomocy uzalenione s od uprzedniego przeprowadzenia przez pracownika socjalnego rodzinnego wywiadu rodowiskowego. Ustalono rwnie, e rada gminy moe te kwoty podwyszy. Artyku 11 ustawy mwi, i w przypadku stwierdzenia przez pracownika socjalnego marnotrawstwa rodkw, ich celowego niszczenia lub korzystania w sposb niezgodny z przeznaczeniem bd marnotrawienia wasnych zasobw finansowych moe nastpi ograniczenie wiadcze, odmowa ich przyznania lub przyznanie pomocy w formie wiadczenia niepieninego. Ponadto ustawa stwierdza, i brak wspdziaania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym w rozwizaniu trudnej sytuacji yciowej, odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymanie jego postanowie, nieuzasadniona odmowa podjcia zatrudnienia, innej pracy zarobkowej przez osob bezrobotn lub wykonania prac spoecznie uytecznych stanowi podstaw do odmowy przyznania wiadczenia lub ich wstrzymania. Pomocy spoecznej udziela si, jeli nastpia jedna z nastpujcych okolicznoci (MPiPSc):

ubstwo, sieroctwo, bezdomno, bezrobocie, niepenosprawno, dugotrwaa lub cika choroba, przemoc w rodzinie, potrzeba ochrony macierzystwa lub wielodzietnoci, bezradno w sprawach opiekuczo-wychowawczych i prowadzenie gospodarstwa domowego, zwaszcza w rodzinach niepenych lub wielodzietnych, brak umiejtnoci w przystosowaniu do ycia modziey opuszczajcej placwki opiekuczo-wychowawcze, trudnoci w integracji osb, ktre otrzymay status uchodcy, trudnoci w przystosowaniu do ycia po zwolnieniu z zakadu karnego, alkoholizmu lub narkomanii, zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej,
klski ywioowej lub ekologicznej.
W ramach pomocy spoecznej przewiduje si nastpujce wiadczenia pienine (Ustawa o pomocy spoecznej): zasiek stay, zasiek okresowy, zasiek celowy, specjalny zasiek celowy, zasiek i poyczka na ekonomiczne usamodzielnienie, pomoc dla rodzin zastpczych, pomoc na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki osobom opuszczajcym niektre typy placwek opiekuczo-wychowawczych, domy pomocy spoecznej dla dzieci i modziey niepenosprawnych intelektualnie, domy dla matek z maoletnimi dziemi i kobiet w ciy, schroniska dla nieletnich, zakady poprawcze, specjalne orodki szkolno wychowawcze, modzieowe orodki wychowawcze oraz rodziny zastpcze.
Zasiek stay jest wiadczeniem obligatoryjnym przysugujcym osobom cakowicie niezdolnym do pracy, speniajcym kryterium dochodowe i stanowi uzupenienie dochodu tych osb do kryterium ustawowego. Zasiek stay ustala si w wysokoci rnicy midzy kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarujcej a dochodem tej osoby, z tym e kwota zasiku nie moe by wysza ni 418 z miesicznie i nisza ni 30 PLN. Od dnia 1 padziernika 2006 r. maksymalna kwota zasiku staego wynosi 444 z. wiadczenie to jest zadaniem zleconym gminie, finansowanym z budetu pastwa. W wyniku zbiegu uprawnie do zasiku staego i renty socjalnej, wiadczenia pielgnacyjnego lub dodatku z tytuu samotnego wychowania dziecka i utraty prawa do zasiku dla bezrobotnych na skutek upywu ustawowego okresu jego pobierania, zasiek stay nie przysuguje (MPiPSd, Ustawa o pomocy spoecznej). Zasiek okresowy adresowany jest do osb i rodzin speniajcych kryterium dochodowe, zwaszcza ze wzgldu na dugotrwa chorob, niepenosprawno, bezrobocie. Zasiek okresowy ustalany jest do wysokoci rnicy midzy kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarujcej a dochodem tej osoby, z tym e kwota zasiku nie moe by nisza ni 20 z i wysza ni 418 z miesicznie, a w przypadku rodziny - do wysokoci rnicy midzy kryterium dochodowym rodziny a dochodem tej rodziny. Przypomnijmy jednak, e kryterium dochodowe, zamroone na poziomie z 2006 roku, jest obecnie zblione do poziomem minimum egzystencji biologicznej. Kwota zasiku okresowego uzupenia wszystkie pozostae przychodami gospodarstwa domowego do maksymalnej cznej wysokoci kryterium
dochodowego, przy czym nie moe by nisza ni 20 z. Okres, na jaki przyznane zostanie to wiadczenie, ustala orodek pomocy spoecznej, a wysoko zaley od dochodw gminy. Wypata zasiku jest zadaniem wasnym gminy, dotowanym z budetu pastwa. wiadczenie to moe by przyznane w szczeglnie uzasadnionych przypadkach osobie albo rodzinie o dochodach przekraczajcych kryterium dochodowe, ale pod warunkiem zwrotu czci lub caoci kwoty zasiku (MPiPSe, Ustawa o pomocy spoecznej). Zasiek celowy jest to wiadczenie fakultatywne przyznawane na zaspokojenie niezbdnej potrzeby yciowej, a w szczeglnoci na pokrycie czci lub caoci kosztw zakupu ywnoci, lekw i leczenia, opau, odziey, niezbdnych przedmiotw uytku domowego, drobnych remontw i napraw w mieszkaniu, a take kosztw pogrzebu. Osobom bezdomnym i innym osobom nie posiadajcym dochodu oraz moliwoci uzyskania wiadcze zdrowotnych moe by przyznany zasiek celowy na pokrycie czci lub caoci wydatkw na wiadczenia zdrowotne. Zasiek celowy moe by przyznany rwnie w formie biletu kredytowanego 27. Istniej rne zasiki celowe, wrd ktrych rozrni mona:
zasiek celowy na pokrycie wydatkw powstaych w wyniku zdarzenia losowego28; zasiek celowy na pokrycie wydatkw zwizanych z klsk ywioow lub ekologiczn29; specjalny zasiek celowy30; zasiek celowy na zasadach zwrotu31 (MPiPSf, Ustawa o pomocy spoecznej).
W 2008 roku wskanik osb korzystajcych ze wiadcze pomocy spoecznej wynis w skali kraju 551 osb na 10 000 mieszkacw (GUS 2009e, s. 101). W rodzinie mogo wystpi kilka przyczyn udzielania pomocy rodowiskowej. Najczciej pomoc ta udzielana byo z powodu ubstwa (694 800 rodzin o 96 500 mniej ni w roku 2007, ktre cznie liczyy 2 100 000 osb)32. Innymi czsto wystpujcymi przyczynami byy: bezrobocie (566 700 rodzin, czyli 1 800 000 osb), niepenosprawno (398 000 rodzin, czyli 900 000 osb), dugotrwaa lub
Bilet kredytowany na przejazdy to zasiek celowy, ktrego wydanie nie wymaga decyzji administracyjnej. 28 wiadczenie to moe by przyznane osobie albo rodzinie, ktre poniosy straty w wyniku zdarzenia losowego. W takim przypadku moe by przyznany niezalenie od dochodu i moe nie podlega zwrotowi. 29 wiadczenie to moe by przyznane osobie albo rodzinie, ktre poniosy straty w wyniku klski ywioowej lub ekologicznej. W takim przypadku moe by przyznany niezalenie od dochodu i moe nie podlega zwrotowi. 30 wiadczeniem moe by przyznane w szczeglnie uzasadnionych przypadkach osobie albo rodzinie o dochodach przekraczajcych kryterium ustawowe - w wysokoci nieprzekraczajcej odpowiednio kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarujcej lub rodziny. 31 wiadczenie to moe by przyznane w szczeglnie uzasadnionych przypadkach osobie albo rodzinie o dochodach przekraczajcych kryterium dochodowe, ale pod warunkiem zwrotu czci lub caoci kwoty zasiku 32 Zaznaczy naley, i dane te odnosz si do okresu sprzed globalnego kryzysu, ktry wybuch w 2008 roku. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 33 27
cika choroba (394 300 rodzin, okoo 1 000 000 osb) oraz bezradno w sprawach opiekuczo-wychowawczych i w prowadzeniu gospodarstwa domowego (259 400, tj. 1 000 000 osb). Pozostaymi przyczynami przyznawania pomocy spoecznej byy: alkoholizm (87 800 rodzin), potrzeba ochrony macierzystwa (99 300 rodzin), bezdomno (27 200 rodzin), przemoc w rodzinie (16 800 rodzin) lub inna sytuacja kryzysowa (17 500), trudno w przystosowaniu do ycia po opuszczeniu zakadu karnego lub placwki opiekuczowychowawczej, sieroctwo, narkomania, klska ywioowa lub ekologiczna (GUS 2009e, s. 101). W tym samym roku z zasikw staych skorzystao 182 600 osb. Zasiki te wypacane byy z tytuu cakowitej niezdolnoci do pracy, z powodu wieku lub niepenosprawnoci. Zasiki okresowe przyznano 444 700 osobom, z czego ponad 74% stanowiy zasiki okresowe zwizane z brakiem moliwoci zatrudnienia (329 800 osb), okoo 12% z dugotrwaa chorob (53 700 osb), a 13% z niepenosprawnoci (57 800 osb) (GUS 2009e, s. 101-102). Kolejnym rodzajem zasikw byy zasiki celowe, z ktrych skorzystao okoo 1 000 000 osb. Zasiki te byy przyznawane z tytuu zaspokojenia niezbdnej potrzeby bytowej, pokrycia czci lub caoci wydatkw na wiadczenia zdrowotne, zakup ywnoci, opau, odziey, niezbdnych przedmiotw uytku domowego, wykonania drobnych remontw i napraw w mieszkaniu, czy pokrycia kosztw pogrzebw. Zasiki tego typu przyznawane byy osobom lub rodzinom, ktre poniosy straty w wyniku zdarzenia losowego, klski ywioowej lub ekologicznej (GUS 2009e, s. 102). Poza wiadczeniami pieninymi przyznanymi 1 684 400 osobom, liczna grupa (1 123 300 osb) otrzymaa pomoc w formie niepieninej. wiadczenia te najczciej przybieray form gorcego posiku (959 700 osb), zaopatrzenia w bielizn, odzie i obuwie (14 300 osb), zapewnienia schronienia w noclegowniach, schroniskach i domach dla bezdomnych (11 600 0sb), sprawienia pogrzebu (4 500 osb), usugi opiekucze obejmujce zaspokajanie codziennych potrzeb yciowych, opiek higieniczn, pielgnacj, zapewnienie kontaktw z otoczeniem oraz specjalistyczne usugi opiekucze dla osb z zaburzeniami psychicznymi (102 000 osb) (GUS 2009e, s. 102). W ustawie o pomocy spoecznej poza wiadczeniami pieninymi wyodrbniono wiadczenia niepienine. wiadczenia niepienine to pomoc mogca przybra posta: schronienia, posiku, ubrania, usug opiekuczych, pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego (w szczeglnoci prawnego, psychologicznego, pedagogicznego), a take pobytu w orodkach wsparcia (GUS 2009 f, s. 13). W przypadku wiadcze rodzinnych, tak jak w przypadku pomocy spoecznej podstaw decyzji o wypacie wiadcze jest kryterium dochodowe, a w przypadku zasiku pielgnacyjnego, dokument potwierdzajcy niepenosprawno. Kryterium dochodowe w przypadku wiadcze rodzinnych jest wysze ni w przypadku pomocy spoecznej i wynosi 504 PLN na osob, lub 583 PLN jeli w rodzinie wychowuje si niepenosprawne dziecko (GUS 2009f, s. 12, Ustawa o wiadczeniach rodzinnych z dnia 28 listopada 2003 roku). wiadczenia rodzinne finansowane s przez budet pastwa i rozdysponowywane s przez
wojewodw z przeznaczeniem na wiadczenia rodzinne realizowane przez gminy. Jednostki samorzdu terytorialnego na dofinansowanie zada wasnych z zakresu pomocy spoecznej mog otrzymywa dotacje celowe z budetu pastwa. rodki na realizacj i obsug zada zleconych przekazuje budet pastwa, a wiadczenia rodzinne i koszty ich obsugi w caoci realizowane s jako zadania zlecone gminom 33. Ustawa dopuszcza rwnie moliwo dodatkowego wsparcia rodziny w ramach wiadcze rodzinnych poprzez przyznanie w ramach uchway Rady Gminy zapomogi z tytuu urodzenia dziecka lub zwikszenia kwot dodatkw do zasikw rodzinnych. Jednak te dodatkowe wiadczenia realizowane s w ramach rodkw wasnych gminy. Zgodnie z ustaw wystpuj trzy rodzaje wiadcze rodzinnych: zasiki rodzinne i dodatki do nich wiadczenia opiekucze pielgnacyjne zasiek pielgnacyjny i wiadczenia
zapomogi zwizane z urodzeniem dziecka, czyli tzw. becikowe, niezalene od dochodu rodziny, wypacane ze rodkw budetu pastwa (GUS 2009 f, s. 14).
Zasiki rodzinne do 2004 roku wypacane byy na kade dziecko, lecz od tego czasu ich wypata zostaa ograniczona do dzieci z rodzin o dochodach niszych od ustawowego minimum. Tym samym przestay one by uzupenieniem dochodw osb wychowujcych dzieci, co wiadczyoby o docenieniu wysikw opiekuczych, a zostay skierowane wycznie do grup o niskich dochodach. Pomimo zmiany charakteru zasikw rodzinnych ich wysoko pozostaa bardzo niska (Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 76). Wysoko zasiku rodzinnego wynosi miesicznie 44 PLN na dziecko poniej 5 roku ycia, 56 PLN na dziecko pomidzy 5 i 18 rokiem ycia i 65 na dziecko pomidzy 18-24 rokiem ycia. Do podstawowego zasiku rodzinnego przysuguj dodatki. Mona jednoczenie pobiera kilka rodzajw dodatkw. Aby skorzysta z dodatkw naley posiada prawo do zasiku rodzinnego oraz spenia warunki zwizane z tytuem dodatku:
urodzenie dziecka wiadczenie jednorazowe (w wysokoci 500 PLN),
W 2008 roku warto wiadcze pomocy spoecznej wyniosa 2 870 000 000, w tym zadania wasne gmin stanowiy 75% ogu tych rodkw. Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie wydatkoway na wiadczenia 647 500 000 PLN, w tym 4 500 000 stanowiy wydatki na zadania zlecone powiatom. Oglna kwota wydatkw na wiadczenia rodzinne w 2008 roku wyniosa 7 330 700 000 PLN (GUS 2009f, s. 27). www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 35 -
33
opieka nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego (400 PLN miesicznie przez 24 miesice lub 36 miesicy w przypadku urodze mnogich i 72 miesice w przypadku dzieci niepenosprawnych), samotne wychowywanie dziecka i utraty prawa do zasiku dla bezrobotnych na skutek upywu ustawowego okresu jego pobierania (400 PLN nie duej ni 3 lata do 7 roku ycia dziecka)34, samotne wychowywanie dziecka (170 PLN na dziecko lub 250 w przypadku dziecka niepenosprawnego, lecz nie wicej ni 750 PLN na rodzin) ksztacenie i rehabilitacja dziecka niepenosprawnego (50 PLN do 5 roku ycia, 70 dla dzieci midzy 5 a 24 lata), rozpoczcie roku szkolnego (raz w roku 90 PLN), podjcie przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania (80 PLN miesicznie w przypadku zamieszkania w pobliu szkoy, lub 40 PLN w przypadku dojazdw) (GUS 2009 f, s. 14, Ustawa o wiadczeniach rodzinnych).
Zasiek pielgnacyjny przysuguje niezalenie od dochodu osoby lub rodziny i w zwizku z tym przyznawany jest na okres wanoci zawiadczenia o niepenosprawnoci lub stopnia niepenosprawnoci. Zasiek pielgnacyjny przyznaje si w celu czciowego pokrycia wydatkw wynikajcych z koniecznoci zapewnienia osobie niepenosprawnej opieki i pomocy innej osoby w zwizku z niezdolnoci do samodzielnej egzystencji. Przyznawany jest na niepenosprawne dzieci i osoby dorose oraz na osoby, ktre ukoczyy 75 rok ycia. Zasiku tego nie mog otrzymywa osoby, ktre nabyy prawo do dodatku pielgnacyjnego wypacanego przy emeryturze lub rencie z Funduszu Ubezpiecze Spoecznych. Zasiek wynosi 142 PLN miesicznie. Z kolei wiadczenie pielgnacyjne przyznawane jest rodzicom dziecka niepenosprawnego, ktry rezygnuje z pracy zawodowej, aby podj si opieki nad dzieckiem niepenosprawnym wymagajcym szczeglnej opieki. Dodatkowo rodzice musz spenia kryterium dochodowe, a wiadczenie wynosi 420 PLN (GUS 2009 f, s. 14, Ustawa o wiadczeniach spoecznych). Od dnia 1 wrzenia 2009 roku wysoko zasiku rodzinnego nie moe by mniejsza ni 40% wartoci koszyka ywnociowego dla danej grupy wieku. Ponadto, w 2009 roku na wsparcie osb bezdomnych przeznaczono 105,5 miliona PLN, nie wliczajc w to dodatkowych kwot ze rodkw organizacji poytku publicznego uzyskanych z 1% podatkw, rodkw w ramach funduszy UE oraz funduszu dopat w ramach programu
Otrzymywanie dodatku z tytuu przebywania na urlopie wychowawczym uzalenione jest od dochodw rodziny, a ich poziom na osob musi by do niski (504 PLN). Dodatek ten moe by wypacany przez dwa lata. Kotowska, Sztanderska, Wycicka (2009) wskazuj, i z urlopw takich skorzystao 50% uprawnionych matek i 2,6% ojcw. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 36 34
wspierania budownictwa socjalnego. 88% tej kwoty pochodzi z budetu gmin (92,8 miliona PLN) (MPiPSh, s. 11). Warto zaznaczy, i nie wszystkie osoby uprawnione otrzymyway odpowiedni pomoc ze strony pastwa. W 2008, w Polsce 10,6% ogu ludnoci yo w gospodarstwach domowych, w ktrych poziom wydatkw by niszy od kwoty uprawniajcej do ubiegania si o przyznanie wiadczenia pieninego z pomocy spoecznej. Natomiast jedynie 8,6% ogu ludnoci yo w 2008 roku w gospodarstwach korzystajcych z pomocy spoecznej (GUS 2009 f, s. 26-27). Dotychczas omwione formy wsparcia koncentruj si na zapewnianiu rodkw pieninych osobom nie otrzymujcym wystarczajcego dochodu. Nie s to w zasadzie instrumenty majce na celu pomoc w dziaaniach opiekuczych (reprodukcyjnych). Wsparcie pastwa w ramach wypeniania obowizkw opiekuczych umoliwiyby kobietom i innym osobom sprawujcym opiek na korzystanie ze swoich praw obywatelskich (w tym prawa do pracy za godn pac). Niezwykle istotn informacj dla kobiet s w zwizku z tym dane dotyczce instytucjonalnego zabezpieczenia opieki, czy to nad dziemi, czy te osobami starszymi, gdy to na kobietach wanie spoczywa obowizek jej sprawowania. Zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiek osb w wieku produkcyjnym jest zjawiskiem powszechnym. Wystpuje ono czciej ni w co trzecim gospodarstwie domowym. Wrd tych, ktrzy wymagaj opieki, dominuj dzieci w wieku do 14 lat (okoo 75% wszystkich czonkw gospodarstw potrzebujcych opieki) zwaszcza te do szstego roku ycia (Wycicka, 2009, s. 104). W Polsce wyranie wida wiksze obcienie kobiet opiek, gdy zaangaowanych jest w ni 36% kobiet i 20% mczyzn w wieku od 20 do 64 lat. Najbardziej obcione opiek s relatywnie mode osoby w wieku midzy 30 a 39 lat dla kobiet i pi lat starsi mczyni. Opieka zajmuje kobietom przecitnie 36,6 godzin tygodniowo, a mczyznom 20,6 godzin [s. 106]. W kocu 2008 roku w Polsce funkcjonoway 392 obki (w tym 376 placwek publicznych, dla ktrych organem zaoycielskim by samorzd terytorialny) oraz 112 oddziaw obkowych przy przedszkolach (w tym 105 przy przedszkolach publicznych). W wikszoci byy to placwki pracujce na jedn zmian (380 obkw i 110 oddziaw), jedynie 12 obkw i 2 oddziay proponoway opiek w trybie dwuzmianowym. obki i oddziay obkowe dysponoway cznie 29 300 miejsc, z czego placwki niepubliczne oferoway 1 118 miejsc, co stanowi 4% ogu. Przecitna placwka publiczna dysponowaa 59 miejscami, podczas gdy placwki niepubliczne byy mniejsze przecitnie 49 miejsc. Na koniec 2008 roku opieka przed-przedszkolna obja 30 200 dzieci. W 2008 roku na kade 1000 dzieci w wieku do lat 3 do obka uczszczao 25,7 (wedug stanu na koniec roku) (GUS 2009e, s. 71). W latach 19902005 liczba obkw zmniejszya si do stanu wyjciowego (Sztanderska, Grotkowska 2009,
s. 80). Warto zaznaczy, i mimo spadku liczby urodze nie zmniejszyo si zainteresowanie tego typu usugami. Lepiej wyglda sytuacja w przypadku edukacji przedszkolnej, cho i tu dane dla Polski odstaj negatywnie od sytuacji w innych krajach europejskich. Gdy bierze si pod uwag uoglnione statystyki dotyczce odsetek dzieci uczestniczcych w edukacji przedszkolnej w wieku 3-6 lat, wskanik ten siga 60%. Niemniej wynik ten zawyany jest przez dzieci 6-letnie uczszczajce do obowizkowych zerwek (95%). Wrd dzieci w wieku 3-5 lat odsetek ten wynosi 40% (Skra 2010, s. 19). Liczba przedszkoli w ostatnich latach drastycznie spada. W Polsce w ostatnich latach zamknito 30% przedszkoli, najwicej na terenach wiejskich 35. W rezultacie jedynie co trzecie dziecko uczszcza do przedszkola, a na terenach wiejskich nawet co sme. Spord dzieci zamieszkaych na wsi do placwek przedszkolnych uczszczao jedynie 42,7%. Spadek ten nie jest spowodowany mniejszym zainteresowaniem ze strony rodzicw i opiekunw, o czym wiadczy czas oczekiwania na miejsce - nawet do dwch lat. W rankingu krajw europejskich Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc pod wzgldem powszechnoci edukacji przedszkolnej (GUS 2009 d, s. 4-5). Liczba placwek przedszkolnych zmniejszya si o okoo 30%. Matki dzieci w wieku przedszkolnym nie mog masowo podj pracy, nie przerzucajc obowizkw opiekuczych na innych czonkw rodziny. Placwki przedszkolne pierwotnie finansowane ze rodkw budetu pastwa i zamonych przedsibiorstw pastwowych przesunite zostay do budetw samorzdw terytorialnych, ktrych sytuacja materialna jest zrnicowana. Na terenach ubogich gmin, gdzie liczba dzieci jest niewielka, przedszkola s likwidowane, co powoduje wiksze zrnicowanie dostpu do opieki nad maymi dziemi w przekroju terytorialnym kraju (Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 78). Przedszkola s placwkami dotowanymi, lecz ocenia si, i koszty ich prowadzenia w okoo 40% pokrywane s przez rodzicw. Przed transformacj systemow udzia ten nie przekracza na og kilku procent. Opaty za opiek nad dziemi w przedszkolach i obkach dla 13% gospodarstw domowych byy obcieniem uniemoliwiajcym korzystanie z usug tych placwek. W efekcie w placwkach opiekuczo-wychowawczych umieszczane s dzieci z rodzin o rednim i ponadprzecitnym poziomie zamonoci, rzadziej z rodzin yjcych na poziomie niszym od przecitnej (World Bank 2004, za: Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 79). Ograniczone dotacje budetowe dla obkw i przedszkoli doprowadziy do sytuacji, e w 555 gminach, w tym 95% wiejskich nie ma adnej placwki opiekuczej dla dzieci w wieku do szeciu lat [wedug danych z 2003 roku, za: Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 80]. Przy takiej skali zjawiska mona mwi o cakowitej niedostpnoci instytucjonalnych form opieki nad maymi dziemi. Zaprzestanie pracy wskutek niedostpnoci usug opiekuczych dla najmodszych dzieci jest zgodne z do powszechn norm spoeczn, goszc konieczno zapewnienia maemu dziecku opieki rodzinnej. Zgodne z t norm jest rwnie przerzucanie
Pomimo tej zmiany nastpi wzrost iloci dzieci objtych opiek przedszkoln z 29,5% w 1990 roku do 41,0% w 2005. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 38 35
obowizkw opiekuczych (i rezygnacji z pracy zawodowej) na innych czonkw rodziny w tym rwnie tych ze starszego pokolenia [Sztanderska, Grotkowska 2009, s. 78]. Opieka sprawowana jest rwnie nad osobami dorosymi. W kocu 2008 roku stacjonarne zakady pomocy spoecznej dysponoway cznie 100 800 miejscami, co stanowi drobny spadek w porwnaniu z rokiem poprzednim (w 2007 roku 101 100 miejsc). Wskanik miejsc na 10 tys. ludnoci wynosi 26,4. W 2008 roku w domach i zakadach pomocy spoecznej przebywao 98 400 mieszkacw, co stanowi przyrost w porwnaniu z rokiem poprzednim o 1 700 osb (GSU 2009e, s. 99). Po roku 2004 nastpia zmiana przepisw dotyczca finansowania pobytu osb w domach opieki spoecznej, ktre okreliy, e pierwszym patnikiem jest osoba korzystajca z pomocy, w dalszej kolejnoci rodzina, a nastpnie gmina (do tamtej pory by to budet pastwa). Zmiana ta wpyna na ograniczenie liczby osb oczekujcych na przyjcie do tych placwek. W roku 2008 liczba ta wyniosa 9 600 osb, w porwnaniu do 19 800 pi lat wczeniej (GSU 2009e, s. 99) 36. Uzupenieniem informacji dotyczcych polityki spoecznej w Polsce s dane dotyczce zasikw, stypendiw i dodatkw zwizanych z rynkiem pracy. Zgodnie z danymi z 1 czerwca 2010 roku osoby bezrobotne otrzymyway przez pierwsze 3 miesice zasiek w wysokoci 717 PLN, a w kolejnych kwot nisz 563,70 PLN. Istnieje moliwo otrzymywania zasiku obnionego (80%), ktry w pierwszych trzech miesicach wynosi 593,70, a w kolejnych 466,20 oraz podwyszonego (120%) w kwotach 890,60 i 699,30. Od zasiku dla bezrobotnych powiatowe urzdy pracy opacaj skadki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w cznej wysokoci 25,52%. W przypadku, gdy bezrobotny samotnie wychowujcy co najmniej jedno dziecko w wieku do 7 roku ycia podejmie zatrudnienie, inn prace zarobkow, szkolenie, sta lub przygotowanie zawodowe dorosego, moe otrzyma refundacj kosztw opieki nad dzieckiem lub osoba zalen (do 50% zasiku) 371 PLN. Minimalne wynagrodzenie obowizujce od 1 stycznia 2010 roku wynosi 1 317 PLN, a przecitne wynagrodzenie miesiczne pracownikw zatrudnionych w gospodarce narodowej 3 316,38 PLN (MPiPSg). Jak wynika z przeprowadzonej analizy rola pastwa sprowadza si w duej mierze do uzupenienia niewystarczajcych dochodw obywatelek i obywateli. Niemniej uzupenienie to jest rwnie znikome. W 2008 roku na pomoc spoeczn przeznaczono 2 870 mln PLN, a pomoc t otrzymao 3 286 880 osb (GUS 2009f)37. Wedug danych MPiPS w 2008 roku na pomoc spoeczna (zadania zlecone i wasne gmin) przeznaczono okoo 2 926,37 mln PLN, zas z pomocy tej skorzystao 3 737 808 osb38 (MPiPSh 2010). wiadczenia rodzinne wypacono
Najwikszy udzia wrd mieszkacw stacjonarnych zakadw pomocy spoecznej miaa grupa czciowo uczestniczca w finansowaniu swego pobytu (85,7%). Nieznaczna liczba osb w caoci finansowaa swj pobyt (5,2%), dla 6,1% pobyt by w caoci opacany przez gmin, a 3,5% zwolniono z opat (GSU 2009e, s. 100). 37 Jeeli przyjmiemy, e pomoc ta jest rwno dzielona, to na jedn osob na miesic przypada suma 72,76 PLN. 38 Tak jak poprzednio, przy zaoeniu otrzymywania przez wszystkich wiadczeniobiorcw rwnej pomocy przez cay rok, kwota pomocy wynosi 65 PLN. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 39 -
36
2 590 500 rodzin, a przeznaczono na ni 7 394 mln PLN39 (MPiPSi 2010). Kolejna cecha dziaalnoci pastwa jest wycofanie si ze wspierania rodzin, co byoby wyrazem doceniania dziaa opiekuczych podejmowanych przez gospodarstwa domowe, na rzecz wspierania rodzin ubogich, przy jednoczesnym zachowaniu niskiego poziomu wsparcia. Wyjtek stanowi jednorazowa wypata na rzecz nowonarodzonych dzieci, tzw. becikowe, Pastwo wycofao si rwnie w znacznym stopniu ze wiadczenia usug opiekuczych w formie obkw i przedszkoli. Tak wic mona zaobserwowa wyrany trend delegowania opieki do gospodarstw domowych, gdzie przejmuj j kobiety.
Finansowanie dziaa pastwa z zakresu polityki wspierajcej mode kobiety W obszarze finansowania dziaa z zakresu polityki spoecznej naley zwrci uwag na budet pastwa. W analizie budetu Polski skupiono si na latach 1997-2009. Budet rozpatruje si z punktu widzenia dochodw do budetu i wydatkw z budetu. Na podstawie zestawienia tych dwch informacji uzyskuje si rwnie dane na temat deficytu lub nadwyki budetowej. Tabela 24 przedstawia wpywy do budetu Polski, osigane midzy innymi dziki podatkom nakadanym na obywateli40. Tabela 24 Dochody budetu pastwa (w tys. PLN)
Rok Budet zmianach po Wykonanie Wskanik wykonania Dochody budetowe skorygowane o wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych (2000 = 100)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
39
115 333 656 129 040 795 129 287 762 140 909 815 152 465 257 145 101 632 155 697 654 154 552 589 174 703 733 195 281 959 228 952 516
119 772 138 126 559 929 125 922 237 135 663 897 140 526 895 143 519 843 152 110 586 156 281 202 179 772 217 197 639 812 236 367 532
103,8 98,1 99,5% 96,3 92,2 98,9 97,7 101,1 102,9 102,9 101,2
135 663 897 133 200 848 133 506 831 140 323 419 139 288 059 156 869 299 170 820 926 199 298 088
W przypadku wiadcze rodzinnych, jeeli wszyscy wiadczeniobiorcy otrzymywaliby rwne wiadczenia przez rok, kwota wypacana w miesicy dla rodziny rwnaaby si 237 PLN. 40 Wicej na temat genderowego wymiaru opodatkowania zob. Stotsky 1997. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 40 -
2008 2009
281 892 096 272 911 504
253 547 261 274 183 500
89,9 100,5
205 135 324 214 373 338
rdo: Opracowanie na podstawie Sprawozdania operatywnego z wykonania budetu lata 1997-2009.
http://www.mf.gov.pl
Kolumna druga tabeli przedstawia zakadane dochody budetu pastwa, kolumna trzecia faktycznie uzyskane dochody, natomiast czwarta pokazuje w jakim wymiarze dochody faktyczne pokrywaj si z zaoeniami. Ostatnia kolumna pokazuje dochody pastwa po skorygowaniu o wskanik wzrostu cen towarw i usug konsumpcyjnych, a wic jest to warto dochodw budetowych skorygowana o inflacj (przy czym rokiem bazowym jest rok 2000). Jak wynika z przedstawionych w tabeli danych przychody budetu pastwa wzrastay, poza wyjtkowymi latami 2001 i 2004. Kolejna tabela przedstawia informacje na temat cakowitych wydatkw budetowych w tym samym okresie. Tabela 25 Wydatki budetu pastwa (w tys. PLN)
Rok Budet zmianach po Wykonanie Wskanik wykonania Wydatki budetowe skorygowane o wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych (2000 = 100)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
127 919 791 143 440 795 142 099 762 156 309 815 185 444 665 185 101 632 194 431 654 199 851 862 209 703 733 225 828 675 258 952 516 308 982 737 300 097 811
125 674 976 139 751 501 138 401 200 151 054 929 172 885 211 182 922 448 189 153 592 197 698 320 208 132 944 222 702 946 252 323 889 277 893 478 298 028 478
98,2 97,4 99,0 96,6 93,2 98,8 97,3 98,9 99,3 99,3 97,4 89,9 99,3
151 054 929 163 872 238 170 160 417 174 495 934 176 201 711 181 616 880 192 483 099 212 752 014 224 832 911 233 016 793
rdo: Opracowano na podstawie Sprawozdania operatywne z wykonania budetu lata 1997-2009.
http://www.mf.gov.pl
Tak jak i w przypadku dochodw, wydatki budetowe wykazuj tendencje rosnc. W przypadku dochodw skorygowanych o wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych,
wzrosy one pomidzy rokiem 2000 a 2009 o okoo 58%. W tym samym okresie wydatki wzrosy w stopniu mniejszym, gdy jedynie o 54%. Zestawienie dwch stron budetu daje wynik w formie nadwyki bd te deficytu budetowego. Jako, e w przypadku Polski dochody s mniejsze ni wydatki, w budecie wystpuje deficyt, co ilustruje tabela 26. Wysoko deficytu budetowego jest zmienna. Najwyszy deficyt osignito w roku akcesji do Unii Europejskiej. Nastpnie wielko ta malaa, lecz w zwizku z przyrostem w roku 2009 nie jest to tendencja staa. Co jest istotne dla analizy prowadzonej w raporcie, budet mona analizowa z perspektywy relacji pci. Chocia budet na pierwszy rzut oka wyglda na neutralny z punktu widzenia pci, to badania empiryczne pokazuj, e tak wydatki z budetu, jak i sposoby generowania wpyww do budetu, maj odmienny wpyw na rne grupy ludzi, kobiety i mczyzn, czsto na niekorzy tych pierwszych. Jest to wynikiem instytucjonalnych uwarunkowa, w tym spoecznie determinowanych rl, ktre odgrywaj kobiety i mczyni w spoeczestwie, podziau pracy opartego na pci, rnic w moliwociach i odpowiedzialnoci41. Tabela 26 Deficyt budetu pastwa (w tys. PLN)
Wskanik wykonania 1997 5 902 838 46,9 1998 13 191 572 91,6 1999 12 478 963 94,6 2000 15 391 032 99,9 2001 32 358 315 98,1 2002 39 402 606 98,5 2003 37 043 006 95,5 2004 41 417 118 91,4 2005 28 360 727 81 2006 25 063 134 81 2007 15 956 357 53,2 2008 24 346 216 89,9 2009 23 846 979 87,7 rdo: Sprawozdania operatywne z wykonania budetu lata 1997-2009. http://www.mf.gov.pl Rok Budet zmianach 12 586 135 14 400 000 12 812 000 15 400 000 32 979 408 40 000 000 38 734 000 45 299 273 35 000 000 30 546 716 30 000 000 27 090 641 27 186 307 po Wykonanie
Poniej przeanalizowane zostan wydatki z budetu pastwa w dziedzinach, ktre wiza mona z szeroko pojt opiek. Dane w kadym obszarze przedstawiono w wielkociach biecych, jako procent wydatkw ogem, jako procent PKB w cenach biecych oraz jako warto skorygowana o inflacj (wedug wskanika cen towarw i usug konsumpcyjnych). W tabeli 27 przedstawiono w celach porwnawczych wielkoci PKB w cenach biecych, staych oraz wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych. Za rok bazowy przyjto rok 2000.
41
Wicej na temat genderowej analizy budetu patrz Charkiewicz, Zachorowska-Mazurkiewicz 2009. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 42 -
Tabela 27 Warto PKB w cenach biecych i staych

Rok PKB w cenach PKB w cenach Wskanik cen towarw biecych (w mln PLN) staych (2000 = 100) i usug konsumpcyjnych (2000 = 100) 515 353 600 902 665 688 744 378 100 100 779 564 101,2 105,5 808 578 102,6 107,5 843 156 106,6 108,4 924 538 112,2 112,2 983 302 116,2 124,6 1 060 031 123,4 115,7 1 176 737 131,8 118,6 1 275 432 138,5 123,6 1 344 037 141,0 127,9
Polska Wskaniki makroekonomiczne (PKD 2007).
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
rdo:
Wrd wydatkw budetowych zwizanych z opiek wyrniono owiat i wychowanie, ochron zdrowia oraz pomoc spoeczn. Wydatki budetowe w kadym z tych obszarw przedstawiono jako procent ogu wydatkw budetowych, jako procent PKB oraz przedstawiono warto wydatkw skorygowan o wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych. W tabeli 28 zaprezentowano wydatki na pierwszy z tych obszarw owiat i wychowanie. Pierwsze analizowane lata to jednoczenie czas reformy systemu owiaty w Polsce. Udzia wydatkw na owiat w budecie jako procent wydatkw ogem mala do roku 2006 (za wyjtkiem roku 2002, w ktrym nastpi niewielki przyrost udziau wydatkw na owiat). Po nagym wzrocie w 2006 roku przywrcony zostaje trend malejcy, a wydatki w 2009 roku osigaj najniszy poziom w caym analizowanym okresie 0,56%. Podobny malejcy trend widoczny jest w przypadku prezentowania wydatkw budetowych na owiat i wychowanie jako procentu PKB. Tu wielko ta maleje a do roku 2005 (za wyjtkiem roku 2002). W 2006 nastpuje przyrost, lecz ju od kolejnego roku notuje si dalszy spadek, a warto wydatkw na owiat jako procent PKB osiga warto najnisz w 2009 roku (osiga poziom taki sam jak w roku 2005). Tabela 28
Wydatki budetu pastwa na owiat i wychowanie

Rok Ustawa budetowa Budet po Wykonanie zmianach Wydatki budetowe na owiat i wychowanie jako % wydatkw budetowych ogem 5,15 5,00 2,11 1,30 1,03 1,09 0,79 0,66 0,60 0,96 0,93 0,79 0,56 Wydatki budetowe jako % PKB (w cenach biecych) Wydatki budetowe skorygowane o wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych (2000 = 100)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
1,26 1,16 0,44 0,26 1 959 933 0,23 1 687 621 0,25 1 857 443 0,18 1 381 471 0,14 1 156 763 0,13 1 084 373 0,20 1 845 663 0,20 1 983 700 0,17 1 779 963 0,13 1 313 308 rdo: Sprawozdania operatywne z wykonania budetu lata 1997-2009. http://www.mf.gov.pl
5 181 626 6 242 371 2 130 017 742 730 1 485 648 1 240 162 1 240 481 794 807 869 449 2 027 586 1 756 806 1 610 397 1 380 418
6 479 941 6 991 279 2 969 028 1 996 405 1 824 304 2 012 891 1 504 025 1 313 034 1 268 257 2 368 109 2 494 631 2 383 324 1 747 271
6 477 121 6 987 536 2 920 229 1 959 933 1 780 440 1 996 751 1 497 515 1 297 888 1 242 692 2 135 432 2 352 668 2 200 034 1 679 721
Podobnie wyglda porwnanie poziomu wydatkw skorygowanych o warto inflacji. Wykazuj one trend malejcy a do 2006 roku (za wyjtkiem roku 2002). Lata 2006 i 2007 to przyrost realnych wydatkw na owiat, lecz kolejne lata przynosz spadek. Wydatki na owiat w Polsce wraz z dofinansowaniem owiaty przez jednostki samorzdu terytorialnego i rodzicw nakady sigaj okoo 4% PKB, podczas gdy standardy europejskie i wiatowe okrelaj minimum finansowania na poziomie co najmniej 5% PKB (NSZZ 2010, 63). Tak wic pierwsza sfera zwizana z opiek jest niedostatecznie finansowana a sytuacja ta nie ulegnie szybkiej zmianie ze wzgldu na malejce wydatki pastwa w tym zakresie. W przypadku ochrony zdrowia zaobserwowa mona zmniejszanie wydatkw pomidzy latami 1997-2002 (za wyjtkiem roku 2001, kiedy to nastpi nieznaczny przyrost). W latach 2004-2006 widoczne jest ustabilizowanie wydatkw na poziomie 3 800 000 tys. PLN, a od roku 2007 ponowny przyrost wydatkw. W przypadku wielkoci skorygowanych o wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych trend ksztatuje si podobnie, z tym, e w ostatnim analizowanym roku 2009 nastpi spadek wydatkw wzgldem roku poprzedniego. Udzia wydatkw na ochron zdrowia w wydatkach budetowych ogem pocztkowo mala a do roku 2006. W ostatnich latach obserwowany jest nieznaczny przyrost tego udziau z 1,73% w
2006 do 2,27% w 2009. Podobny trend charakteryzuje udzia wydatkw na ochron zdrowia w PKB Polski. Tabela 29 Wydatki budetu pastwa na ochron zdrowia
Rok Ustawa budetowa Budet po Wykonanie zmianach Wydatki budetowe na ochron zdrowia jako % wydatkw budetowych ogem 15,03 14,97 4,56 2,85 2,66 1,96 1,96 1,94 1,86 1,73 2,18 2,40 2,27 Wydatki budetowe jako % PKB (w cenach biecych) Wydatki budetowe skorygowane o wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych (2000 = 100)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
16 222 690 19 069 628 5 847 192 3 894 646 3 592 503 2 801 081 3 001 066 3 193 100 3 090 472 3 381 040 3 899 249 4 633 589 4 469 937
18 894 733 20 938 336 6 386 263 4 598 522 4 864 299 3 633 421 3 790 148 3 915 645 3 920 673 3 919 630 5 617 139 7 067 730 6 853 831
18 891 861 20 919 498 6 312 645 4 300 019 4 600 760 3 594 109 3 714 454 3 834 601 3 863 883 3 847 811 5 543 641 6 692 163 6 771 838
W 2007 roku wydatki publiczne na ochron zdrowia stanowiy 71% caoci wydatkw poniesionych na ten cel (75,6 mld PLN, 6,4% PKB). Instytucje rzdowe cznie z NFZ wyday 70,5%, za gospodarstwa domowe 29,5% (w roku 2006 byo to analogicznie 69,2% i 30,8%). W ramach wydatkw publicznych najwikszy udzia stanowiy wydatki NFZ (85%), natomiast w sektorze prywatnym wydatki gospodarstw domowych (87,9%) (GUS 2009e, s. 74). Szczegowo wydatki na ochron zdrowia prezentuje ponisza tabela. Tabela 30 Wydatki na ochron zdrowia w 2007 i 2008 roku
Wyszczeglnienie Wydat ki w milionach PLN w 2007 49 960 Wydatki Wydat Wydatki jako % ki w jako % PKB PKB w milionach w 2008 2007 PLN w 2008 4,25 60 170 4,73
Wydatki publiczne biece, z tego:
Wydatki budetu pastwa Wydatki budetowe jednostek terytorialnego Fundusze ubezpiecze spoecznych
4 722 samorzdu 970 44 268 20 872 18 337 2 535 70 832 4 777 75 609 32 086 107 695
0,40 0,08 3,76 1,77 1,56 0,22 6,02 0,41 6,43 2,73 9,15
5 347 1 014 53 809 23 224 20 025 3 199 83 393 5 877 89 270 40 390 129 660
0,42 0,08 4,23 1,82 1,57 0,25 6,55 0,46 7,01
Prywatne wydatki biece, z tego: Wydatki bezporednie gospodarstw domowych Inne wydatki na ochron zdrowia Razem wydatki biece Inwestycje Wydatki ogem na ochron zdrowia Wydatki powizane z ochron zdrowia Ogem
rdo: GUS 2009e. Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia 2008. Warszawa. s. 73. GUS 2020e. Narodowy Rachunek Zdrowia za 2008 rok. Materia na konferencj prasow w dniu 23 lipca 2010 roku.
Z wydatkw na opiek zdrowotn 90% poniesiono na indywidualn opiek zdrowotn, a pozostae rodki zostay przeznaczone na dziaania zwizane z profilaktyk i zdrowiem publicznym, jak i funkcje administracyjne w ochronie zdrowia. W 2008 roku Narodowy Fundusz Zdrowia wyda 49 322,1 mln PLN, z czego na lecznictwo szpitalne wydano 48,3% tej sumy, na refundacj lekw 14,9%, podstawow opiek zdrowotn 11,8%. Tabela prezentuje poziom wydatkw na zdrowie w wybranych krajach europejskich. Tabela 31 Cakowite wydatki na zdrowie jako % PKB w wybranych krajach w 2007 roku
Kraj Polska Wgry Finlandia Szwecja Austria Francja Wydatki na zdrowie jako % PKB 6 7 8 9 10 11
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 51.
Poziom wydatkw na ochron zdrowia w Polsce jest zdecydowanie niszy nie tylko w porwnaniu do krajw starej Europy, jak Francja, czy Austria, ale rwnie Wgry, a wic kraj, ktry podobnie jak Polska przeszed bolesny proces transformacji ustrojowej. Ochrona
zdrowia jest dziedzin, w ktrej wszystkie dotychczas proponowane reformy skupiaj si na moliwociach komercjalizacji bd prywatyzacji. Tabela 32 Wydatki budetu pastwa na pomoc spoeczn*
Rok Ustawa budetowa Budet po Wykonanie zmianach Wydatki budetowe na pomoc spoeczn jako % wydatkw budetowych ogem 8,66 6,64 7,33 7,93 8,46 8,46 8,29 8,45 9,96 8,86 8,12 6,60 5,36 Wydatki budetowe jako % PKB (w cenach biecych) Wydatki budetowe skorygowane o wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych (2000 = 100)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
11 546 554 10 808 302 9 468 169 10 600 200 13 123 065 13 808 939 15 115 033 14 007 707 18 843 434 19 157 711 20 333 222 19 341 183 14 444 293
11 984 328 9 477 694 10 531 158 12 060 305 14 613 595 15 625 590 15 759 562 17 009 569 21 198 875 20 322 233 21 214 401 20 056 497 16 124 901
10 888 819 9 287 640 10 142 843 11 978 149 14 634 517 15 469 684 15 674 634 16 703 864 20 733 656 19 730 425 20 491 836 18 331 671 15 987 371
*W rnych latach podawane s wielkoci z zakresu: 1997-2003 opieka spoeczna, 2004-2009 pomoc spoeczna i pozostae zadania polityki spoecznej. Kwoty te obejmuj koszty utrzymania instytucji i dziaa pomocy spoecznej jak i koszty wiadcze dla tzw. beneficjentw.
Tabela 32 prezentuje z kolei wydatki budetowe na pomoc spoeczn i inne zadania polityki spoecznej Kwoty te s zdecydowanie wysze ni w pozostaych analizowanych dziaach. Analiza nominalnych wydatkw wskazuje ich wzrost pomidzy latami 1999-2005. Ostatnie lata 2007-2009 przynosz jednak ich spadek. Analiza wielkoci realnych prezentuje podobny trend. W roku 2009 wydatki te osigny poziom niewiele wyszy ni w roku 2000. Wydatki na pomoc spoeczn jako procent wydatkw ogem najwysze byy w 2005 roku i wyniosy prawie 10%, od tego czasu udzia wydatkach na pomoc spoeczn jako procent wydatkw ogem maleje i w 2009 roku wynis jedynie 5,36%, co jest jednoczenie najniszym poziomem w analizowanym okresie. Podobnie poziom wydatkw na pomoc spoeczn jako procent PKB od 2005 roku systematycznie maleje, a w roku ostatnim osign najniszym poziom w analizowanym okresie.
Wydatki budetu pastwa na pomoc spoeczn wyniosy w 2008 roku 12 958 200 000 PLN i stanowiy 4,7% wydatkw ogem z budetu (w roku 2007 5,1%). Wydatki z budetu jednostek samorzdowych, cznie ze rodkami otrzymanymi z budetu wyniosy 19 723 300 000 PLN i stanowiy 13,6% wydatkw samorzdw terytorialnych (rok wczeniej 14,7%) (GUS 2009 e, s. 102). Wydatki z budetu pastwa przeznaczono gwnie na: wiadczenia rodzinne, zaliczk alimentacyjn oraz na skadki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osoby otrzymujce wiadczenia pielgnacyjne (65,6%), na zasiki i pomoc w naturze oraz na skadki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osoby, ktre rezygnuj z zatrudnienia z powodu koniecznoci bezporedniej, osobistej opieki nad dugotrwale lub ciko chorym czonkiem rodziny (10,8%) oraz na domy pomocy spoecznej (10,0%) (GUS 2009e, s. 103). Podstawowym szczeblem decyzyjnym w zakresie pomocy spoecznej s gminy, a gwnym rdem finansowania wiadcze i utrzymywania placwek pomocowych s wpywy z podatku PIT oraz dotacje celowe z budetu pastwa (GUS 2009b, s. 19). Gminy przeznaczyy na pomoc spoeczn 10 878 500 000 PLN42. rodki te rozdysponowano przede wszystkim na wiadczenia rodzinne, zaliczk alimentacyjn oraz skadki na ubezpieczenia spoeczne za osoby otrzymujce wiadczenia pielgnacyjne (61,4%), zasiki i pomoc w naturze oraz skadki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osoby, ktre rezygnuj z pracy ze wzgldu na konieczno sprawowania bezporedniej i osobistej opieki nad dugotrwale i ciko chorymi czonkami rodziny (12,5%) oraz na orodki pomocy spoecznej (10,4%). Powiaty na pomoc spoeczna przeznaczyy w 2008 roku 2 886 100 000 PLN. rodki te wykorzystano gwnie na domy pomocy spoecznej (55,5%), placwki opiekuczo- wychowawcze (19,4%) oraz na rodziny zastpcze (15%). Miasta na prawach powiatu rozdysponoway kwot 5 789 800 000 PLN, przeznaczajc je gwnie na: wiadczenia rodzinne, zaliczk alimentacyjn oraz skadki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia spoecznego za osoby otrzymujce wiadczenia pielgnacyjne (32,4%), domy pomocy spoecznej (14%), zasiki i pomoc w naturze oraz skadki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osoby sprawujce bezporednia, osobista opiek nad chorymi czonkami rodziny, co zwizane jest z rezygnacj z zatrudnienia (10,8%) oraz orodki pomocy spoecznej (10,6%). Wreszcie wojewdztwa dysponoway kwot 168 900 000 PLN, ktra przeznaczyy na orodki pomocy spoecznej (42,8%), powiatowe centra pomocy rodzinie (17,5%) oraz regionalne orodki polityki spoecznej (16,4%) (GUS 2009e, s. 103). Wydatki budetu pastwa na realizacj ustawy o wiadczeniach rodzinnych w 2008 roku wyniosy 7 330,7 miliona PLN, a ich struktura jest nastpujca: ponad 2,7 miliarda PLN (37,5%) przeznaczono na zasiki rodzinne, ponad 2,4 miliarda (33%) wydatkowano na dodatki do zasikw rodzinnych, na wypaty wiadcze opiekuczych przeznaczono niecae 1,8 miliarda PLN (23,9%), z czego znaczna cz (1,4 miliarda) stanowiy zasiki pielgnacyjne (GUS 2009f, s. 91). Oglna kwota wydatkw budetu pastwa na wiadczenia rodzinne w
Warto jednak zaznaczy, i gminy nie przeznaczaj jednakowych sum na pomoc spoeczn, gdy zaley to od kondycji finansowej samej gminy. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 48 42
2008 roku byy o 6,4% nisze ni rok wczeniej. W przeliczeniu na mieszkaca wydatki te wyniosy 192 PLN w 2008 wobec 206 PLN w 2007 roku (GUS 2009f, s. 92). Wydatki z budetu pastwa na pozostae zadania w zakresie polityki spoecznej wyniosy w analizowanym roku 5 373 500 000 PLN i stanowiy 1,9% wydatkw z budetu ogem (w roku 2007 wydatki te stanowiy 3,1%). Z kolei wydatki z budetu samorzdu terytorialnego (cznie ze rodkami z budetu pastwa) wyniosy 2 199 200 000 PLN i stanowiy 1,5% ogu wydatkw (rok wczeniej 1,3%). Wydatki pastwa przeznaczono gwnie na rent socjaln oraz zasiki i wiadczenia przedemerytalne (78,5%) oraz na dotacje dla PFRON (16,6%). Pozostae zadania w zakresie polityki spoecznej finansowane byy przez gminy (211 000 000 PLN), powiaty (688 200 000 PLN), miasta na prawach powiatw (594 100 000 PLN) oraz wojewdztwa (705 900 000 PLN). Kwota wydatkowana przez gminy przeznaczona bya na obki (29%), rehabilitacj zawodow i spoeczn osb niepenosprawnych (5,4%). Powiaty finansoway powiatowe urzdy pracy (79,5%), zespoy do spraw orzekania o niepenosprawnoci (6,7%) oraz rehabilitacj zawodow i spoeczn osb niepenosprawnych (4,2%), miasta na prawach powiatu z kolei obki (41,8 %), powiatowe urzdy pracy (35,8%) oraz zespoy do spraw orzekania o niepenosprawnoci (4,5%). Wojewdztwa gwnie finansoway wojewdzkie urzdy pracy (39,4%) (GUS 2009e, s. 103). Dodatkowe formy pomocy pastwa wynikajce z innych przepisw prawa to: dodatki mieszkaniowe, zasiki dla bezrobotnych, renta socjalne i zaliczka alimentacyjna. Z tych tytuw w 2007 roku wydatkowano 4 948,9 miliona PLN, a liczba wypaconych wiadcze ogem wyniosa 7 916 000 (GUS 2009f, s. 96). Ponadto w roku szkolnym 2008/9 zostay wypacone stypendia dla 463 200 studentw, w tym 236 400 osb otrzymao stypendia o charakterze socjalnym. Rok wczeniej byo to odpowiednio 519 300 i 295 200 (GUS 2009f, s. 96). W 2008 roku beneficjenci wiadcze rodzinnych otrzymali cznie 76,3 miliony rnych wiadcze, co stanowio kwot nisz ni rok wczeniej o 9,4%. Jednoczenie o 14% zmniejszya si liczba beneficjentw tych wiadcze. Spadek ten wynika gwnie ze zmniejszenia oglnej liczby dzieci w grupie wiekowej uprawniajcej do zasiku rodzinnego (GUS 2009f, s. 89). Jednoczenie utrzymano kryterium dochodowe na niezmienionym od 2006 roku poziomie, co niewtpliwie wpywa na ograniczone moliwoci korzystania z pomocy pastwa. Powysza analiza wszystkich wydatkw w ramach dziaa opiekuczych pokazuje, i malej wydatki pastwa na opiek w Polsce. Wyjtkiem s u wydatki na ochron zdrowia, niemniej w przypadku owiaty i wychowania, jak i pomocy spoecznej kwoty przeznaczane malej. Pewnym podsumowaniem wydatkw pastwa na rodziny w Polsce w porwnaniu do innych krajw Europejskich s wydatki na polityk rodzinn. Wydatki te na rok 2007 zaprezentowano w tabeli 33. Tabela 33 Wydatki publiczne na polityk rodzinn w EUR w przeliczeniu na rodzin (PPP) 2007
Kraj Wydatki publiczne
Bugaria Polska Rumunia Litwa otwa Malta Sowacja Estonia Portugalia Czechy Wgry Hiszpania Grecja Sowenia Wochy Cypr UE27 Wielka Brytania Holandia UE15 Belgia Francja Niemcy Austria Finlandia Szwecja Irlandia Dania Luksemburg
48 65 97 103 109 141 156 166 190 205 282 289 297 309 312 392 500 503 561 599 627 733 834 900 972 1 072 1 126 1 527 2 460
rdo: Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010, s. 18 (dane Eurostat).
Poza Bugari Polska wydaje na rodziny najmniej w Europie. Wydatki polskie stanowi pomoc 11-krotnie mniejsz ni we Francji i 17 razy mniejsz ni w Irlandii. Ponadto, w Polsce jest niewystarczajca infrastruktura w zakresie opieki nad dziemi (NSZZ 2010, s. 43). Mniej ni 3% dzieci poniej 3 roku ycia ma dostp do obka lub przedszkola, podczas gdy we Francji 60%. Irena Wycicka (2009) pisze, i rozbudowanie instrumentw polityki spoecznej zwizanych z wykonywaniem funkcji opiekuczych, takich jak zasiki macierzyskie, rodzicielskie oraz rozwizania uwzgldniajce penienie opieki w systemach ubezpiecze spoecznych, jest sposobem na dowartociowanie pracy wykonywanej gwnie przez kobiety oraz umoliwia im korzystanie z praw obywatelskich. Poziom pomocy pastwa i jego zaangaowanie w
dostarczanie publicznych usug opiekuczych wiadczy wic o niedocenieniu uczestnictwa kobiet w spoeczestwie. Mona taka polityk uj jako reprodukcyjny podatek od kobiet.
Zakoczenie Relacje pci utrwalone w instytucjach spoecznych determinuj pozycje kobiet w spoeczestwie, przypisujc im obowizek wykonywania czynnoci opiekuczych. Praca opiekucza jest wykonywana w wikszoci przez kobiety mode nad dziemi, starsze nad rodzicami, a nastpnie wnukami43 co definiuje moliwo ich uczestnictwa w spoeczestwie, jak i ich status materialny. Opieka we wspczesnych spoeczestwach kapitalistycznych nie jest wysoko wynagradzana, jak i doceniana (szanowana). Osoby sprawujce opiek (opiekunki i opiekunowie) w gospodarstwie domowym definiowane s jako niepracujce, a w przypadku sprawowania opieki odpatnie na rynku pracy s nisko wynagradzane. Jednoczenie sprawujc opiek czsto nie mona zaangaowa si w prace formaln, gdy reguy panujce na rynku pracy utrudniaj uczestnictwo w nim opiekunw. Jako, e wiadczenie pracy jest podstawowym rdem dochodu najliczniejszych gospodarstw domowych, jej brak, bd niepene zaangaowanie przyczyniaj si do zagroenia ubstwem. Instytucja pastwa powinna organizowa ycie swoich obywateli w sposb, ktry umoliwiaby im pena partycypacj w spoeczestwie. Niemniej w Polsce mode kobiety sprawujce opiek nie maja takiej moliwoci. Pastwo nie zapewnia opieki instytucjonalnej, delegujc tym samym opiek do gospodarstw domowych. Jednoczenie ograniczane s wydatki w takich dziaach zwizanych z opiek, jak owiata i wychowanie, czy pomoc spoeczna. Niemono podjcia pracy, praca w niepenym wymiarze godzin, niskie zarobki, ktrym towarzysz niskie transfery spoeczne, przyczyniaj si do ubstwa modych kobiet i ich rodzin (dzieci). Ubstwo, z kolei, uniemoliwia pene korzystanie z praw obywatelskich. Istniejca sytuacja powinna ulec zmianie. Pastwo redefiniujc cele polityki spoecznej i ekonomicznej moe do takiej zmiany si przyczyni. Krokiem pierwszym wydaje si by zorganizowanie wysokiej jakoci opieki instytucjonalnej, oraz zwikszenie transferow spoecznych dla nisko-dochodowych gospodarstw domowych. Warunkiem zasadniczych zmian s przeobraenia w reimach relacji pci. Opieka wraz ze wszystkimi jej kosztami i korzyciami powinna by dzielona przez wszystkich ludzi, bez wzgldu na pe. Sprawowanie opieki uzalenione jest od rodkw materialnych, wic jest szczeglnie utrudnione w niskodochodowych gospodarstwach domowych, dlatego te koszty sprawowania opieki powinny zosta rozoone na cae spoeczestwo, a nie przerzucane, jak ma to miejsce aktualnie, do gospodarstw domowych. Polityka pastwa, w tym polityka makroekonomiczna, nie rozpoznajca opiekuczej pracy kobiet uderza w kobiety, szczeglnie te z uboszych rodzin.
Warto zaznaczy, i w opiece nad osobami starszymi (rodzicami) oraz wnukami uczestnicz take, choc w mniejszym stopniu, mczyni. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 51 43
Polityk tak naley podporzdkowa wdraaniu praw czowieka, w tym praw socjalnych (Balakrishnan, Elson 2008; Connell 2010). Wreszcie zmianie powinny ulec stosunki pracy, ktre powinny zosta dostosowane do wymogw opieki, a nie odwrotnie. Proponowane zmiany s zasadnicze, lecz przyczyni si do stworzenia rwniejszego i szczliwszego spoeczestwa.
Bibliografia: Joan Acker. Gender: od rl pciowych do upciowionych instytucji. Tum. Magorzata Maciejewska i Marcin Marszaek. Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010. URL: http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f008 8acker.pdf Radhika Balakrishnan i Diane Elson, Auditing economic policy in the light of obligations on economic and social rights. Essex Human Rights Review. Vol 5, no 1, 2008. URL http://www.cwgl.rutgers.edu/globalcenter/publications/auditing.pdf Bobrowicz, Barbara (2009), Alokacja czasu wewntrz gospodarstwa domowego dystrybucja obowizkw domowych i opiekuczych, [W:]I.E. Kotowska (red.), Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywnoci zawodowej kobiet w Polsce, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa. Charkiewicz, Ewa, Zachorowska-Mazurkiewicz Anna (2009). Feministyczny Sownik poj z ekonomii. [online]. Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego. Dostpny:
http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0064fem_slownik_ekonomia.pdf
Charkiewicz, Ewa, Zachorowska-Mazurkiewicz, Anna (red.) (2009), Gender i ekonomia opieki, Biblioteka Think Tanku Feministycznego, Warszawa 2009. Charkiewicz, Ewa. Kobiety i ubstwo. Widzialna rka neoliberalnego pastwa. Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010. URL http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle.php?article_id=395 Connell, Raewyn (2010), Reimy pcowie i porzdek pci. Tum. Emilia Korytkowska. Biblioteka Onine Think Tanku Feministycznego 2010. URL http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle.php?article_id=391 Izabela Desperak, wsppraca Judyta miaek (2010), Modzi w odzi prekariat z wyszym wyksztaceniem. Raport z bada 2010. Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego. URL
http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f099prekariat-lodz.pdf
GUS. 2009a. Pracujcy w gospodarce narodowej w 2008 roku, Warszawa. GUS. 2009b. Budety jednostek samorzdu terytorialnego w latach 2003-2008, Warszawa. GUS. 2009c. Budety gospodarstw domowych w 2008 roku. Warszawa. GUS 2009d. Dzieci rodzina, zdrowie, wychowanie i edukacja. Materia na konferencj prasow w dniu 25 listopad 2009 roku. Opracowaa Grayna Marciniak. GUS 2009e. Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia 2008. Warszawa.
GUS 2009f. Beneficjenci pomocy spoecznej i wiadcze rodzinnych w 2008 roku, Krakw. GUS 2010a, Bezrobocie rejestrowane I-IV kwarta 2009 roku, Warszawa. GUS 2010b. Ubstwo w Polsce na tle krajw Unii Europejskiej w wietle Europejskiego Badania Dochodw i Warunkw ycia EU SILC 2008. Materia na konferencj prasow 28 stycznia 2010. GUS 2010c. Budety gospodarstw domowych w 2009 roku. Warszawa. GUS 2010d. Ubstwo w Polsce; zasig ubstwa w Polsce w 2009 roku na podstawie wynikw badania budetw gospodarstw domowych. Warszawa. GUS 2010e. Narodowy Rachunek Zdrowia za 2008 rok. Materia na konferencje prasow w dniu 13 lipca 2010 roku. GUS 2010f. Wejcie ludzi modych na rynek pracy w Polsce w 2009 roku, Warszawa. GUS 2010g. Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2009 roku, Warszawa.
GUS 2011a, Aktywno ekonomiczna ludnoci Polski IV kwarta 2010 roku, Warszawa.
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,

http://www.ipiss.com.pl/badania/ms_gosp_prac_1990_2009.pdf , skorzystano stycze 2011.
IPiSS, Wysoko i struktura zmodyfikowanego minimum egzystencji w 2009 roku, lipiec 2010, http://www.ipiss.com.pl/www_me_2009_sr.pdf , skorzystano luty 2011. Komisja Krajowa NSZZ Solidarno, Praca Polska 2010. Kwiecie 2010. Kotowska, M., Dowiadczenie wykluczenia spoecznego przez matki maych dzieci w Warszawie. Analiza sytuacji yciowych, [W:] Desperak, Izabela (red.) 2008 Homofobia, mizoginia, ciemnogrd? Burzliwe dzieje kontrowersyjnych ustaw, Nieformalna grupa d Gender, Omega-Praksis, d. Kotowska, I.E., Sztanderska, U., Wycicka, I. (2009), Diagnoza kulturowych i strukturalnych uwarunkowa czenia pracy zawodowej i aktywnoci rodzinnej przez kobiety w Polsce, [W:]I.E. Kotowska (red.), Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywnoci zawodowej kobiet w Polsce, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa. Mcdowell, L. (2010), Ponowne spojrzenie na ycie bez ojca i forda. Gender, klasa i zmiany w zatrudnieniu w nowym tysicleciu Tum. Anna Zachorowska Mazurkiewicz. Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010. http://www.ekologiasztuka.pdf/f0089mcdowell.pdf Mikuta, Beata. 2000. Studia nad wartoci pracy domowej w miecie i na wsi ze szczeglnym uwzgldnieniem funkcji ywieniowej. Praca doktorska. Warszawa: SGGW.
MPiPSa. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=28 , skorzystano lipiec 2010. MPiPSb. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=77, skorzystano lipiec 2010. MPiPSc. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=83, skorzystano lipiec 2010. MPiPSd. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=85, skorzystano lipiec 2010. MPiPSe. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=86, skorzystano lipiec 2010. MPiPSf. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=87, skorzystano lipiec 2010. MPiPSg. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=538, skorzystano lipiec 2010. MPiPSh. Sprawozdanie roczne z udzielonych wiadcze pomocy spoecznej pieninych, w naturze i usugach. Stycze-grudzie 2009. http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=1575 , skorzystano w kwietniu 2011. MPiPSi. Informacja o realizacji wiadcze rodzinnych w 2008 roku. Warszawa, czerwiec 2009. MPiPSh. Bezdomno w Polsce. Diagnoza na dzie 31 stycznia 2010 roku. Materia informacyjny. Departament Pomocy i Integracji Spoecznej, Warszawa 2010. Neale, W.C. (1993), Institutions, [W:] The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economics, pr. zbior. pod red. Hodgson, G.H., Samuels, W.J., Tool, M.R. Edward Elgar, Hants. Peterson, Janice (1994), Traditional Economic Theories and Issues of Gender: The Status of Women in the United States and the Former Soviet Union. [W:] The Economic Status of Women Under Capitalism; Institutional Economics and Feminist Theory, edited by Janice Peterson and Doug Brown, pp. 113-127. Aldershot, Brookfield: Edward Elgar. Polska Wskaniki makroekonomiczne (PKD 2007).
Scott, J.W., Gender jako poyteczna kategoria analizy historycznej. Tum. Agata Czarnacka. Biblioteka On line Think Tanku Feministycznego. 2009 [1987]. URL
http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0064scott.pdf
Skra, Maria, Miedzy prac a rodzin potencja instrumentw polityki spoecznej wobec dylematw pracujcych kobiet. Referat wygoszony na konferencji PTPS oraz UE pt. Wspczesne wyzwania polityki spoecznej wobec rodziny, 22-23 marca 2010 roku. Stotsky, Janet (2007), Uprzedzenie w zakresie pci w systemach podatkowych. Tum. Anna Zachorowska-Mazurkiewicz. Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/fe0044stotsky.pdf
Sztanderska, U., Grotkowska, G. (2009), Rynek pracy kobiet w Polsce w latach 1992-2007, [W:]I.E. Kotowska (red.), Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywnoci zawodowej kobiet w Polsce, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa. Ustawa o pomocy spoecznej z dnia 12 marca 2004 roku Ustawa o wiadczeniach rodzinnych z dnia 28 listopada 2003 roku. Wycicka, I. (2009), Model opieki w Polsce, [W:]I.E. Kotowska (red.), Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywnoci zawodowej kobiet w Polsce, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa. Zachorowska-Mazurkiewicz, A. (2010) Starostlivost a ekonomika Koncept starostlivosti v ekonomickom mysleni, [W:] Rodova perspektiva v ekonomii, Aspekt, Friedrich Ebert Stiftung, s.31-46.
Adnotacja bibliograficzna Anna Zachorowska-Mazurkiewicz. Odzyska obywatelstwo. Makroekonomiczna analiza sytuacji kobiet w Polsce. Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010. URL http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/ f0100zachorowska.pdf

F 0100 Zachorowska

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

F 0100 Zachorowska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Odzyska obywatelstwo. Makroekonomiczna analiza sytuacji kobiet w Polsce

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

GUS 2008a, tabela 1, strona 21. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny -4-

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Tabela 6 Bezrobotni bez prawa do zasiku (stan na grudzie)

2000 2003 2004 2005 2007 2008 2009

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Dane na podstawie GUS 2010a, tabela 21, s. 47. www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 10 -

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Tabela 8 Bezrobotni wedug grup wiekowych w tys. (na koniec IV kwartau)

Tabela 9 Bezrobotni wedug poziomu wyksztacenia (w tysicach, na koniec IV kwartau)

152,4 120,2 124,8 178,3 100,8 81,3 83,1 115,3

606,7 386,2 328,5 418,4 383,1 257,9 212,2 242,7

211,5 159,0 150,1 203,8 154,2 117,7 107,8 133,9

903,6 516,6 422,1 547,7 421,4 268,3 207,3 233,8

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Tabela 12 Formy opieki wedug osb/instytucji dostarczajcych usugi opiekucze (w %)

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Tabela 13 Przecitny dochd rozporzdzalny w gospodarstwach domowych na osob

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Samotne rodzicielstwo jest w wikszoci dowiadczeniem kobiecym (matki). www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny - 19 -

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Tabela 17 Osoby mieszkajce w gospodarstwie domowym bez osb pracujcych

Dzieci 11,1 9,5 8,2 8,0

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Bez dzieci na utrzymaniu Z 1 dzieckiem Z 2 dzieci Z 3 dzieci Z 4 i wicej dziemi

690,5 PLN 1 091,8 PLN 1 402 1 804,7 -

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Unia Europejska Polska

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Polska Unia Europejska

Tabela 23 Zagroenie ubstwem w Polsce z uwzgldnieniem transferw spoecznych

Rok 2005 2006 2007 2008 2009

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

klski ywioowej lub ekologicznej.

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

urodzenie dziecka wiadczenie jednorazowe (w wysokoci 500 PLN),

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010