Genetyka

i Prawo

KWARTALNIK NAUKOWY ZAKADU GENETYKI MOLEKULARNEJ I SDOWEJ

numer 1(4) | Zima 2009

Uniwersytet Mikoaja Kopernika Collegium Medicum Katedra Medycyny Sdowej

Jako ekspertyz
Za badanymi prbkami kryj si losy ludzi. O werykacji poziomu laboratoriw genetyczno-sdowych rozmawiamy z profesorem Ryszardem Pawowskim
> www.zgms.cm.umk.pl

Drodzy Czytelnicy
Na przestrzeni lat genetyka sdowa stawaa si coraz bardziej interdyscyplinarna. Mimo e zawsze przywiecay jej cele identyfikacyjne okrelanie pochodzenia ladw biologicznych, szcztkw ludzkich czy ustalanie pokrewiestwa, dzi do realizacji tych tradycyjnych zada nie wystarcza wsko rozumiany warsztat laboratoryjny. Jak staramy si wykaza w biecym numerze Genetyki i Prawa, niezwykle uyteczna w interpretacji wynikw niektrych bada jest wiedza na temat ewolucji naszego DNA. Podkrela to jeden z naszych rozmwcw, dr Peter A. Underhill z Uniwersytetu Stanforda (USA). Na pocztku lat 90. ubiegego wieku, razem z prof. Luigim Luc Cavali-Sforz, zainicjowa on badania zrnicowania DNA w populacjach ludzkich z caego wiata. Dzi m.in. dziki jego wynikom znamy szczegowo czas i szlaki najwczeniejszych migracji naszych przodkw z Afryki do Eurazji, Australii i obu Ameryk. Nieoczekiwanie okazuje si, e ewolucyjny warsztat badawczy moe si przyda rwnie genetykom sdowym do oceny poprawnoci wynikw bada wykonywanych dla potrzeb wymiaru sprawiedliwoci.

*
4-5 6 7-9

Spis treci

NOWOCIW GENETYCE SDOWEJ

WYWIAD NUMERU
Geny, jzyk i ewolucja
O ewolucji czowieka oraz o ledzeniu dawnych migracji i zmian jzykowych za pomoc bada genetycznych rozmawiamy z doktorem Peterem A. Underhillem, specjalist w dziedzinie bada nad zrnicowaniem DNA w populacjach ludzkich.

Wykrywanie krwi in situ

Ujawnienie ladu biologicznego w postaci krwi nie zawsze jest tak atwe, jak mogoby si z pozoru wydawa. Jest jednak szansa na zmian. pracowana ostatnio technika oparta na immunouorescencji pozwala lokalizowa ludzk krew in situ. Umoliwia ona wykrywanie nie tylko erytrocytw, ale take co waniejsze leukocytw, a wic porednio DNA. W tym celu uywa si wyznakowanych uorescencyjnie przeciwcia monoklonalnych, wchodzcych w specyczn reakcj z komrkami ludzkimi. Co wicej, okazuje si, e metoda ta skuteczna nawet w odniesieniu do starszych plam, powstaych do 4 miesicy przed prb wykrycia jest rwnie wysoce czua. Udowodniono to, uzyskujc pozytywne rezultaty analizy drobnych ladw krwi pozostawionych na czarnych wknach bawenianych.Wkna te czsto zaburzay wyniki detekcji ladw krwi starszymi metodami. Urszula Rogalla

WYMIANA MYLI
Seminarium genetykw sdowych
Znany nam, choby z banknotw tysiczotowych, wizerunek Mikoaja Kopernika niekoniecznie musi by bliski rzeczywistoci dowiedzielimy si podczas seminarium zorganizowanego w Krakowie.

Z PAMITNIKA MEDYKA SDOWEGO

Zabjstwo czy samobjstwo?
Samobjstwa to jedno z zagadnie, ktrymi zajmuj si lekarze sdowi. Okrelenie przyczyny zgonu oraz tego, czy zmary ponis mier w wyniku samodzielnego dziaania, czy te pad ofiar zabjstwa, bywa skomplikowane.

Sama wiedza na temat zmiennoci DNA powstajcej w czasie nie zastpi, rzecz jasna, solidnego przygotowania laboratoryjnego, o ktrym rozmawiamy z prof. Ryszardem Pawowskim z Zakadu Medycyny Sdowej Akademii Medycznej w Gdasku. Jest on jednym z najbardziej dowiadczonych biegych w badaniach ladw biologicznych. Z przykadw przytoczonych przez prof. Pawowskiego wynika, e same certyfikaty uczestnictwa w wiczeniach midzylaboratoryjnych nie zawsze daj gwarancj wysokiej jakoci ekspertyz przedstawianych przez laboratoria genetyczno-sdowe. Okazuje si, e wiele placwek, zwaszcza tych nowo powstajcych, bierze co prawda udzia w atestacjach, lecz uzyskuje certyfikaty w wskim zakresie na skutek popenianych bdw. Tymczasem nie tylko brak atestu, ale rwnie uzyskanie go w ograniczonym zakresie powinno by czytelnym sygnaem niewaciwej jakoci pracy laboratorium.

10-11

PI PYTA DO...
Zapachowa identykacja
O zastosowaniach osmologii w kryminalistyce, skutecznoci metody, a take samym zapachu jego znaczeniu i uwarunkowaniach rozmawiamy z profesorem Tadeuszem Jezierskim.

12-13

METODY BADAWCZE
Filogenetyczny sens
Wiedza na temat ewolucji naszego DNA moe si przyda do oceny poprawnoci bada wykonywanych dla celw sdowych.

14-15

Od pewnego czasu genetycy sdowi z mniejszym lub wikszym powodzeniem staraj si udowodni, e podejmowanie prb pozyskania DNA z odciskw palcw nie jest skazane na niepowodzenie.

DNA z odciskw palcw * Prawie jak w lmie

ydaje si, e wykrywany materia genetyczny to gwnie zdegradowany DNA pochodzcy z komrek epidermalnych warstwy zrogowaciaej skry, ktre przedostaj si na powierzchni kontaktu wraz z potem. Dzi wiadomo, e odzyskanie DNA z odciskw palcw utrudnia m.in. obecno deferoksaminy czy ninhydryny.

STANDARDY I ATESTACJE
Za badanymi prbkami kryj si losy ludzi
Coraz wicej laboratoriw oferuje przeprowadzanie bada genetycznych. Ich wynikom nie zawsze mona jednak ufa. O weryfikacji poziomu laboratoriw genetyczno-sdowych rozmawiamy z profesorem Ryszardem Pawowskim.

Bywaj sytuacje, kiedy nawet prawidowo przeprowadzone badania genetyczne nie wystarczaj do rozwizania trudnej zagadki kryminalnej. Niejednokrotnie nad jedn spraw wsplnie pracuj genetycy, toksykolodzy, antropolodzy i lekarze sdowi. Postanowilimy zatem rozszerzy nieco formu naszego magazynu. Na jego amach bdziemy Pastwu przedstawia nie tylko metodologi pracy genetykw, ale rwnie innych biegych. W biecym numerze lekarze sdowi z naszej Katedry unaoczniaj rol drobiazgowych ogldzin zewntrznych zwok w ustalaniu przyczyny zgonu. Mamy nadziej, e poczynione zmiany pomog nam jeszcze peniej zaprezentowa moliwoci wspczesnej medycyny sdowej.

Seriale telewizyjne przyzwyczajaj widzw do wszechmocy i ultraszybkoci genetykw sdowych, ktrzy potra uzyskiwa kompletne wyniki analiz przewanie w cigu kilku godzin. Jednak zajcia niektrych procesw chemicznych, z racji ich natury, po prostu nie da si przyspieszy. ewnym wiatekiem w nie ukrywajmy wci dugim tunelu jest opracowanie opartej na microchipach analizy DNA przeprowadzanej w czasie rzeczywistym. S ju znane pierwsze doniesienia o zakoczonym powodzeniem stosowaniu przenonego sprztu, zdolnego przeprowadzi pen analiz.Wedug nich moliwe ma by uzyskanie prolu prbki w zakresie locus amelogeniny i 8 loci systemu CODIS w czasie zaledwie 2,5 godziny!Warunkiem jest poddanie badaniu co najmniej 100 kopii czsteczki DNA. Pozostaje tylko mie nadziej, e tak jak speniay si wizjeVernea i Lema, tak i inne pomysy scenarzystw seriali doczekaj si realizacji. Urszula Rogalla

NA OKADCE:
Elektroforegram, czyli odczyt sekwencji DNA.

WYDAWCA: Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Collegium Medicum REDAKTOR WYDANIA: Tomasz Grzybowski ZESP REDAKCYJNY Urszula Rogalla, Marcin Woniak, Ewa Wolska, Magdalena Cychowska, Elbieta Bloch-Bogusawska

KONCEPCJA, PROJEKT, EDYCJA: NOVIMEDIA Custom Publishing www.novimedia.pl

Dr hab. Tomasz Grzybowski

kierownik Zakadu Genetyki Molekularnej i Sdowej Katedry Medycyny Sdowej Collegium Medicum UMK

Mona take przypuszcza, e nie bez wpywu pozostaje rodzaj materiau, z jakiego ma by zabezpieczony lad. Udowodniono na przykad, e papier gazetowy lub papier stosowany w czasopismach kolorowych jest wrcz idealnym podoem, czego nie mona niestety powiedzie o biaym papierze wykorzystywanym choby w drukarkach. Urszula Rogalla

Zostay podjte wszelkie rodki, aby zawarte w publikacji informacje byy dokadne i aktualne w dniu oddania do druku. Rozpowszechnianie materiaw redakcyjnych bez pisemnej zgody wydawcy jest zabronione. Copyright 2008 ZGMiS, wszelkie prawa zastrzeone.

Copyright 2008 Novimedia CP, wszelkie prawa zastrzeone.

Genetyka i Prawo 3

WYWIAD NUMERU

Geny, jzyk i ewolucja

O ewolucji czowieka oraz o ledzeniu dawnych migracji i zmian jzykowych za pomoc bada genetycznych rozmawiamy z dr. Peterem A. Underhillem, specjalist w dziedzinie bada nad zrnicowaniem DNA w populacjach ludzkich.
Urszula Rogalla
Nie od dzi wiadomo, e obserwowana zmienno DNA w obrbie populacji ludzkiej jest ogromna. Czy moe Pan zatem wyjani, jak i kiedy to zrnicowanie powstao? z puli genowej kadego gatunku. Na ich los mog mie wpyw dwa podstawowe mechanizmy ewolucji. Mam na myli zarwno te, ktre oddziauj jedynie na okrelone geny (np. selekcja naturalna, rodzaj selekcji seksualnej) jak i siy, ktre maj wpyw na wszystkie geny w populacji (np. migracja, wahania wielkoci populacji, podziay populacji). Oglnie procesy ewolucyjne ksztatujce zmienno DNA mona postrzega jako dwie strony tego samego medalu przeycie osobnikw najlepiej przystosowanych oraz tych, ktrym najbardziej sprzyjao szczcie. Wprawdzie ludzie wspczeni po raz pierwszy pojawili si w Afryce niecae 200 000 lat temu, jednak ewoluuj do dzi. Mniej wicej 50 000 lat temu grupa pionierw z powodzeniem skolonizowaa Azj. Przy okazji przyniosa ze sob jedynie cz zrnicowania genetycznego, ktre naroso w Afryce od czasw narodzin naszego gatunku. Ostatecznie populacje ludzkie rozdzieliy si. Mona powiedzie, e podyy swoimi wasnymi drogami, regulowanymi jedynie za pomoc dwch wspomnianych wyej mechanizmw ewolucji. Jednake ze wzgldu na to, e jestemy stosunkowo modym gatunkiem, wszyscy ludzie wspczeni, niezalenie

od tego, jaki dzieli ich dystans geograczny ani z jak rnych kultur si wywodz, s w rzeczywistoci niezwykle blisko spokrewnieni na poziomie genetycznym.

Urszula Rogalla
Czy badania markerw haploidalnych, dziedziczonych od tylko jednego z rodzicw matki lub ojca, pozwalaj na poszerzanie wiedzy z innych dziedzin, wydawaoby si niezwizanych z genetyk, jak np. jzykoznawstwo?

Dr Peter A. Underhill
W moim przekonaniu nie s przynajmniej jeli mowa o chromosomie Y. Biorc pod uwag jego ogromny wrcz rozmiar w porwnaniu z mtDNA, jest niemal pewne, e nie odkryto dotd jeszcze wielu specycznych wariantw DNA w chromosomie Y, ktre cechowayby si uyteczn czstoci w populacjach i speniayby wymagania odnonie identykacji pochodzenia geogracznego danej osoby. Na przykad chocia polimorzm jednonukleotydowy (SNP) w chromosomie Y, ktry byby typowy jedynie dla Francuzw, moe nie istnie, z ca pewnoci znalazby si taki polimorzm, ktry charakteryzowaby mieszkacw poudniowo-wschodniej Europy. * Zagadnienie to zostao szerzej omwione w artykule Tomasza Grzybowskiego zamieszczonym w rubryceMetody badawcze w biecym numerze Genetyki i Prawa .

Urszula Rogalla
Co w takim razie moemy ustali za pomoc populacyjnych bada mitochondrialnego DNA (mtDNA) i chromosomu Y? Czy wnioski pynce z ich analizy s zawsze spjne pod ktem logeogracznym?

Dr Peter A. Underhill
Zarwno markery haploidalne, jak i jzyki, s czsto analizowane za pomoc tzw. drzew logenetycznych. W ten sposb ukazuje si kierunki dziedziczenia i zobrazowuje zmiany w stosunku do wsplnego przodka. Tak naprawd jednak logenetyka i lingwistyka s cakiem inne, jeli bra pod uwag szybko tych zmian. Tempo zmiennoci jzyka jest w rzeczywistoci znacznie wysze, natomiast genetyka w tym kontekcie wykazuje wiksz bezwadno, tj. nie zawsze jest w stanie uchwyci te zmiany. Prawd mwic, zastpienie jednego jzyka innym moe nastpi w czasie nawet jednego czy dwch pokole. Za dobry przykad moe posuy nage i cakowite zastpienie jzyka arabskiego tureckim na mocy dekretu politycznego. Podczas gdy dzisiejsza populacja Turcji jest naprawd zoona genetycznie, tylko pewien odsetek jej genw (10-20 proc.) ma swj rodowd w Azji Centralnej, czyli w przypuszczalnej tureckiejpraojczynie, skd Turcy wyemigrowali w ostatnim tysicleciu.

Dr Peter A. Underhill
Chocia te dwa haploidalne, nierekombinujce fragmenty DNA reprezentuj zaledwie ma czstk cakowitej puli genowej populacji ludzkiej, przekazywane s zupenie nienaruszone z ojca na syna (chromosom Y) i z matki na jej potomstwo (mtDNA). Symbolizuj w pewnym sensie nieprzerwany acuch dziedziczenia poprzez pokolenia a od czasw prehistorycznych. Przewanie rodowd homo sapiens jest identyczny zarwno w linii ojcowskiej, jak i matczynej. Zdarzaj si jednak wyjtki, i to do liczne. Najlepiej znanym i zapewne najbardziej charakterystycznym jest przypadek notowany w Ameryce Poudniowej. Typowe dla rdzennych Amerykanw warianty mtDNA s tam czsto obserwowane w poczeniu z europejskimi wariantami chromosomu Y. Jest to jasn wskazwk sugerujc, e sukces reprodukcyjny osadnikw europejskich pci mskiej by wyranie wyszy anieli rdzennych Amerykanw. I to z pewnoci ju od ery Krzysztofa Kolumba.

Dr Peter A. Underhill
Musimy sobie uwiadomi, e zrnicowanie genetyczne zaczo narasta ju od momentu powstania ycia na Ziemi. W rzeczywistoci jest to nieprzerwany proces mutacji, polegajcy na przypadkowym wprowadzaniu nowych wariantw genw w kadym pokoleniu. Warianty sekwencji DNA pojawiaj si i znikaj

* BIOGRAM DR PETER
A. UNDERhILL

Dr Peter A. Underhill
wyjania, e ludzie wspczeni pojawili si 200 000 lat temu w Afryce

Urszula Rogalla
Czy wyniki analiz filogeograficznych mona w jaki sposb powiza z genetyk sdow?

Chocia moe nie istnie polimorzm jednonukleotydowy (SNP) w chromosomieY, ktry byby typowy jedynie dla Francuzw, z ca pewnoci znalazby si taki, ktry charakteryzowaby mieszkacw Europy Poudniowo-Wschodniej

Urszula Rogalla
Paskie publikacje dotycz dawnych migracji, sprzed dziesitkw tysicy lat. Czy moliwe jest jednak wykorzystanie bada DNA do analiz niedawnych migracji na du skal, takich jakie miay miejsce np. w Polsce po II wojnie wiatowej lub migracji zarobkowych?

Dr Peter A. Underhill
Oczywicie. Wyjtkowo uyteczne z punktu widzenia genetyki sdowej jest opieranie si na zasadzie spjnoci logenetycznej*. Pozwala ono oceni nie tylko jako danych, ale take odpowiednio podej do problemw zwizanych z wystpowaniem mieszanin DNA. Na przykad pojawienie si wariantu, ktry w kontekcie logenetycznym nie pasuje do pozostaych, powinno wzbudzi podejrzenie obecnoci mieszaniny DNA. Podobnie, jeli w miejscu haploidalnym, w ktrym normalnie oczekuje si jednego tylko wariantu, niespodziewanie pojawi si drugi, zachodzi podejrzenie wystpienia mieszaniny materiau od niespokrewnionych osb.

Pracownik Katedry Genetyki

Uniwersytetu Stanforda (USA) od roku 1990. Wraz z profesorem L. L. Cavalli-Sforz prowadzi badania nad zrnicowaniem DNA w populacjach ludzkich. Dr Underhill podj pionierskie badania nad zrnicowaniem ludzkiego chromosomu Y. Zaowocoway one opracowaniem globalnego drzewa logenetycznego tego chromosomu, wysoce informatywnego nie tylko w kontekcie genetycznym, ale rwnie geogracznym.

Dr Peter A. Underhill
Tak, w niektrych przypadkach jest to moliwe, oczywicie w oparciu o analiz mtDNA i chromosomu Y. Zwaszcza, gdy imigranci s wyranie biogeogracznie odrbni wzgldem populacji zamieszkujcej obszar, na ktrym si osiedlili, np. jeli mowa o migracjach pomidzy rnymi kontynentami. W przypadku populacji zamieszkujcych jeden kontynent jest to znacznie trudniejsze. Chyba e w jego obrbie obserwuje si ewidentn granic genetyczn. Tak czy inaczej, wyniki analiz niedawnych migracji stan si znacznie bardziej prawdopodobne od momentu, kiedy zostanie zbadana wystarczajco dua liczba osb zamieszkujcych dany kontynent pod ktem zmiennoci loci autosomalnych i moliwe bdzie porwnanie czstoci ujawnionych wariantw allelicznych.

Jest autorem i wspautorem niemal 120 publikacji w najbardziej renomowanych czasopismach naukowych powiconych biologii, genetyce i ekologii.

Urszula Rogalla
Ostatnie pytanie dotyczy perspektyw dla bada populacyjnych czy stosowane dzi markery s wystarczajce dla potrzeb analiz filogeograficznych?

Gwnymnurtembada doktorajestocena podobiestwmidzy populacjami,atakeich strukturyihistoriiewolucyjnej.

Genetyka i Prawo 5

4 Genetyka i Prawo

WYMIANA MYLI
O tym, e dziedzina jest obiecujca i moe stanowi przeom w kryminalistyce, nie musia nikogo przekonywa. Przedstawi postpy w badaniach genw odpowiedzialnych za wystpowanie okrelonych cech wygldu zewntrznego.

Z PAMITNIKA MEDYKA SDOWEGO

Anna Czarnecka,
doktorantka z naszego Zakadu, opowiedziaa m.in. o klasykacji psw pod wzgldem genetycznym

Jak udomowiono psy. W czci

powiconej krtkim doniesieniom znalaza si m.in. prezentacja mgr Anny Czarneckiej, doktorantki z naszego Zakadu, dotyczca zmiennoci sekwencji mitochondrialnego DNA gatunku Canis familiaris. Mona byo si z niej dowiedzie, gdzie i kiedy udomowiono psy i jak mona je klasykowa pod wzgldem genetycznym. Wyniki pozyskane w ramach omawianych bada posuyy do stworzenia sdowej bazy danych obejmujcej fragmenty mitochondrialnego DNA u psw.

Zabjstwo czy samobjstwo?

Samobjstwa to jedno z zagadnie, ktrymi zajmuj si lekarze sdowi. Okrelenie przyczyny zgonu oraz tego, czy zmary ponis mier w wyniku samodzielnego dziaania, czy te pad oar zabjstwa, bywa skomplikowane.
y chodny marcowy wieczr 2003 r., kiedy u lekarza dyurnego naszej Katedry zadzwoni telefon. W suchawce odezwa si gos miejscowego prokuratora, ktry wezwa medyka sdowego do przeprowadzenia ogldzin zewntrznych zwok. Miejscem zdarzenia bya piwnica domku jednorodzinnego. Na jego mieszkank czeka makabryczny widok zwoki jej 60-letniego ma.

Seminarium genetykw sdowych

Znany nam, choby z banknotw tysiczotowych, wizerunek Mikoaja Kopernika niekoniecznie musi by bliski rzeczywistoci dowiedzielimy si podczas seminarium zorganizowanego w Krakowie.
ynamiczny rozwj genetyki sdowej w Polsce sprawi, e dostrzeono konieczno zainicjowania forum wymiany myli i dowiadcze zwizanych z t dyscyplin. Dlatego te Instytut Ekspertyz Sdowych im. prof. dr. Jana Sehna zorganizowa, objte patronatem Polskiego Towarzystwa Medycyny Sdowej i Kryminologii, seminarium, ktre odbyo si w dniach 13-14 listopada ubiegego roku w Krakowie. W spotkaniu uczestniczyli nie tylko eksperci z Zakadw Medycyny Sdowej z gwnych polskich orodkw akademickich, ale rwnie przedstawiciele Wydziau Biologii Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Gwnej Policji.

Wizerunek do zmiany? Z kolei dr Tomasz

Kupiec wygosi krtki referat dotyczcy prowadzonej przez Instytut Ekspertyz Sdowych identykacji domniemanych szcztkw Mikoaja Kopernika, odnalezionych w 2005 r. we fromborskiej archikatedrze. Wyniki analizy genw pigmentacyjnych dowodz, e znany nam, choby z banknotw tysiczotowych, wizerunek astronoma niekoniecznie musi by bliski rzeczywistoci. Dr Kupiec wskaza na trudnoci z odnalezieniem krewnych Kopernika, ktrych DNA mgby posuy jako materia porwnawczy. Dzi jednak wiadomo ju, e szcztki odnalezione we Fromborku z wysokim prawdopodobiestwem pochodz od Mikoaja Kopernika. Udao si to ustali genetykom z krakowskiego Instytutu Ekspertyz Sdowych na podstawie porwnania sekwencji mitochondrialnego DNA z zba pozyskanego z czaszki z sekwencj z wosw znalezionych w ksidze nalecej do astronoma. Wosy te zostay poddane analizom przez badaczy z Uppsali w Szwecji.

Dokadne ogldziny
miejsca zdarzenia i odpowiednie zabezpieczenie dowodw rzeczowych s kluczowymi elementami kadego dochodzenia

Na miejscu zdarzenia. Zwoki mczyzny,

uoone na prawym boku, spoczyway na pododze. Tu obok prawej rki lea przedmiot, ktry od razu przyku uwag lekarza brzytwa. Gowa mczyzny otoczona bya rozleg plam krwi. Po wstpnym przeprowadzeniu ogldzin zewntrznych zwok, lekarz stwierdzi patologiczn ruchomo koci czaszki z masywnym krwotokiem z przewodw suchowych zewntrznych. Znalezienie pokrytej krwi brzytwy w wietle dowiadczenia sdowo-lekarskiego sugerowao moliwo samobjstwa poprzez zadanie rany citej szyi. Szybko jednak okazao si, e takiej rany po prostu nie ma. Drugim tropem by stwierdzony rozlegy uraz gowy, ktry mg przecie wiadczy o udziale osb trzecich. Lekarz musia si zmierzy z trudn zagadk wyjani nie tylko mechanizm mierci, ale rwnie trafnie wytypowa okolicznoci, w ktrych doszo do urazu gowy. W toku pniejszych bada okazao si, e to wanie ten uraz doprowadzi do zgonu mczyzny. Jedna z osb uczestniczcych w dokadnych ogldzinach miejsca znalezienia zwok zwrcia uwag na znajdujcy si w odlegoci okoo 1,5 metra od gowy mczyzny pokanych rozmiarw drewniany pie. Na jego powierzchni wyranie widoczne byy plamy krwi. Do pnia do prowizorycznie przymocowany by gruby sznur. Rzut oka
Genetyka i Prawo 7

sposb przechowywania oraz czas ekspozycji na te czynniki) na materia genetyczny. Wspomnia rwnie o kilku do powszechnie wystpujcych substancjach, jak np. barwniki wykorzystywane przy produkcji dinsw, w kontekcie ich dziaania hamujcego amplikacj DNA. Tematyka spotkaa si ze sporym zainteresowaniem ze strony uczestnikw seminarium, jako e z problemem trudnego, zdegradowanego materiau genetycznego eksperci spotykaj si niemal codziennie w dziaalnoci opiniodawczej. Prawdziw gratk dla mionikw zagadnie zwizanych z logenetyk molekularn by wykad dr. hab. Tomasza Grzybowskiego. Prezentacja miaa na celu zapoznanie suchaczy z wynikami analiz zrnicowania genetycznego obserwowanego w populacjach sowiaskich i ich implikacjami dla genetyki sdowej. Autor w barwny sposb przedstawi moliwe drogi wczesnych migracji naszych przodkw. W ramach swojego wystpienia przytoczy dane na temat szlakw ewolucji mitochondrialnego DNA i chromosomu Y Sowian, ktre jak si okazao przynajmniej czciowo maj odzwierciedla podziay geograczne. Dr Wojciech Branicki natomiast przybliy tematyk badania tzw. cech zoonych w genetyce sdowej.

Upowszechni wiczenia. W ramach trzeciej sesji seminaryjnej dyskutowano na temat biecych problemw genetykw sdowych. Szczeglne miejsce zajmowa tu problem jakoci ekspertyz genetycznych. Podniesione zostao midzy innymi zagadnienie upowszechnienia wicze atestacyjnych Polskiego Towarzystwa Medycyny Sdowej i Kryminologii, do ktrych, z nielicznymi wyjtkami, nie przystpoway dotd placwki prywatne ani laboratoria policyjne. Seminarium genetykw sdowych okazao si na tyle owocne, e zdecydowalimy, i powinno wej na stae do kalendarza konferencji genetycznych. Dlatego w tym roku, we wrzeniu, druga edycja seminarium zostanie zorganizowana przez Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej CM UMK w Bydgoszczy. Urszula Rogalla

Zdegradowany DNA i etnogeneza.

Seminarium skadao si z trzech czci, z ktrych pierwsza obejmowaa przedstawienie najnowszych technik laboratoryjnych o potencjalnej uytecznoci w badaniach genetycznych. Drugi blok obejmowa wykady zaproszonych goci. Pierwszy z nich, wygoszony przez profesora Ryszarda Pawowskiego, przedstawia aktualny stan zaawansowania analiz zdegradowanego DNA. Autor porwna midzy innymi wpyw rnych czynnikw (jak temperatura, wilgotno czy
6 Genetyka i Prawo

Z PAMITNIKA MEDYKA SDOWEGO

piersiowej po lewej stronie tkwio ostrze noa. Lekarz obecny podczas przeprowadzania ogldzin miejsca zdarzenia wspomina, e krew skrzepa na ciele mczyzny w ukadzie charakterystycznych poprzecznych strug. Wskazuje to, e w chwili otrzymania ciosu ofiara znajdowaa si w pozycji lecej, bowiem wynaczyniona krew spywaa na boki. Uderza panujcy w mieszkaniu porzdek. Co wicej, nie byo w nim jakichkolwiek ladw wskazujcych na ewentualne wamanie lub bjk. W bezporednim ssiedztwie zwok leay rne przedmioty, ktre jak si wkrtce okazao stanowiy elementy konstrukcji wyjtkowego urzdzenia. Byy to: taboret, dwa worki z fasol o wadze okoo 5 kg, 10-kilogramowy odwanik wagowy, deska, w ktrej na jednym z kocw bya przymocowana metalow tam rkoje noa, oraz yletka.

Elementy
mechanizmu wielokrka zastosowanego przez samobjc

Wybr noa narzdzia o najwikszej dostpnoci nie powinien dziwi. Nigdy nie dowiemy si jednak, dlaczego samobjca uczyni ze element bardziej skomplikowanego mechanizmu
Innymi sowy, nie mogo doj do zabjstwa. Ponadto w czasie ledztwa ustalono, e samobjca by chory na schizofreni i ju czterokrotnie usiowa popeni samobjstwo poprzez otrucie si tabletkami. Medycy sdowi w codziennej praktyce stosunkowo czsto spotykaj si z przypadkami ran kutych klatki piersiowej. Mog one powsta w wyniku ciosw zadanych tzw. narzdziem koczystym lub ostrokoczystym. Najpopularniejszym z nich jest n. Rany kute najczciej kojarzymy z efektem dziaania osb trzecich i z zabjstwem. Mog by one jednak rwnie zadane samodzielnie, w celach samobjczych. Zdarza si take, e s nastpstwem nieszczliwego wypadku, gdy ofiara przypadkowo upada i nadziewa si na koczysty lub ostrokoczysty przedmiot, np. metalowy prt.

Jak kada amigwka. Medyk sdowy

w codziennej praktyce nieraz styka si z zagadk trudn do wyjanienia samobjstwo, zabjstwo... a moe jednak nieszczliwy wypadek? Ogldziny zwok w miejscu ich znalezienia, a nastpnie badania pomiertne w warunkach sali sekcyjnej su okreleniu przyczyny zgonu oraz moliwych mechanizmw i okolicznoci powstania obrae ciaa. Szczegln warto maj jednak, jak dowiody przedstawione przypadki, obserwacje poczynione w miejscu ujawnienia zwok. Ewa Wolska Magdalena Cychowska Elbieta Bloch-Bogusawska

Straszliwa machina. Elementy amigwki

zaczy ukada si w cao... Obecno wymienionych przedmiotw rzeczywicie nie bya przypadkowa. W pierwszej kolejnoci autor mechanizmu zdecydowa o wyborze narzdzia, ktrym mia odebra sobie ycie. Wybr noa narzdzia o najwikszej dostpnoci nie powinien dziwi. Nigdy nikt ju nie dowie si, dlaczego sprawca nie poprzesta na tym. Zdecydowa si przytwierdzi n do koca deski metalow tam. Ostatecznie, kiedy mechanizm by ju gotowy, ostrze narzdzia skierowane byo ku doowi. Przeciwlegy koniec zosta natomiast oparty o taboret. Kraniec deski z noem zosta, jak si wydaje, uniesiony do pozycji poziomej za pomoc sznura przymocowanego do sutu w okolicach yrandola. Jakby tego byo mao, autor zadba rwnie o odpowiednie obcienie w postaci workw z fasol oraz odwanika. Dzi wiadomo, e machina posuya celom samobjczym. Mczyzna pooy si na pododze tak, by ostrze noa znajdowao si na wysokoci serca. Nastpnie prawdopodobnie odci yletk sznur czcy desk z sutem. W wyniku tego obcione kilkunastokilogramowym ciarem ostrze wbio si w klatk piersiow.

na cian i sufit pozwoli dostrzec take system hakw i bloczkw linowych. Jeden z nich, z przewleczonym fragmentem sznura, znajdowa si na supku tu nad podog. Jego odlego od zmarego bya krtsza ni dugo jego prawej rki, przy ktrej odnaleziono brzytw.

Krtka notka z sali sekcyjnej. Podczas

badania pomiertnego zwok, przeprowadzonego w sali sekcyjnej naszej Katedry, stwierdzono rozlege zasinienie na powokach czaszki z obfitym podbiegniciem krwawym. Nikogo nie zaskoczyy take liczne wieloodamowe zamania koci czaszki, masywne krwawienia rdczaszkowe ani obecno wielu ognisk stuczenia tkanki mzgowej. Zastanawiajcy by jednak brak jakichkolwiek innych zmian pourazowych, a zwaszcza obrae ciaa charakterystycznych dla tzw. walki i obrony.

Rozlege obraenia gowy zaobserwowane na miejscu ogldzin najprawdopodobniej powstay w wyniku uderzenia pniem drewnianym, poprzez zastosowanie mechanizmu tzw. wielokrka
do wybranego haka. Mczyzna pooy si na pododze i trzyman w prawej doni brzytw przeci sznur przy haku zamontowanym tu nad podog. W ten sposb uwolni pie, ktry z wysokoci okoo 2 metrw z impetem spad na jego gow. Wniosek nasuwa si ju sam rozlege obraenia gowy zaobserwowane na miejscu ogldzin i w sali sekcyjnej najprawdopodobniej powstay w wyniku uderzenia dowodowym pniem drewnianym, dziki zastosowaniu przez mczyzn mechanizmu tzw. wielokrka. W przekonaniu, e zgon nie by zwizany z udziaem osb trzecich, utwierdziy ekspertw informacje uzyskane od ony denata. Jasno wynikao z nich, e od pewnego czasu mona byo u niego zaobserwowa pogorszenie stanu psychicznego. By przygnbiony i zrezygnowany. Planowa nawet zgosi si po porad do lekarza psychiatry.

* OGLDZINY ZEWNTRZNE
ZWOK
Ogldzinom dokonywanym przez lekarza w miejscu znalezienia zwok, ktre nie musi by tosame z miejscem zdarzenia i zgonu, przywieca kilka celw.
1. Cele podstawowe:

Przed dwudziestoma laty... Nieco inne

wydarzenia musiay mie miejsce w mieszkaniu, do ktrego w drugiej poowie lat 80. zosta wezwany jeden z naszych lekarzy dyurnych. Na miejscu zasta ciao dwudziestokilkuletniego mczyzny. Uwag zwracao to, e mieszkanie byo zamknite od wewntrz. Na drzwiach pokoju, w ktrym musiay rozegra si dramatyczne sceny, wisiaa kartka z odrcznie sporzdzonym charakterystycznym napisem Uwaga, trup. Mczyzna lea w pozycji na wznak, a jego gowa spoczywaa na maej poduszce, tzw. jaku. Zmary ubrany by w koszul i spodnie, na nogach mia obuwie. Rozpita koszula i skra w okolicy klatki piersiowej zabrudzone byy krwi. W klatce

Epilog. W toku badania pomiertnego

stwierdzono obecno rany kutej klatki piersiowej penetrujcej do minia sercowego. Jak mona byo si spodziewa, przyczyn zgonu byo wykrwawienie. Podejrzenie o dziaania osb trzecich zostao wykluczone z kilku wzgldw, takich jak: brak na ciele ladw charakterystycznych dla przytrzymywania i szarpaniny tzw. ladw walki i obrony, obnaenie okolicy, w ktr samobjca zamierza si ugodzi (rozpicie koszuli), wyniki ogldzin miejsca zdarzenia (oglny porzdek w mieszkaniu, list poegnalny).

Wnioski z eksperymentu. Pozostao ju

tylko zebra cay materia ze sprawy i przeprowadzi eksperyment procesowy. To dziki niemu udao si dowie, e mczyzna najprawdopodobniej samodzielnie przytwierdzi do ciany i sufitu system bloczkw i hakw. Nastpnie przeprowadzi przez nie lin i do jednego z jej kocw przymocowa drewniany pie. Drugi koniec liny przywiza
8 Genetyka i Prawo

stwierdzenie pewnych znamion mierci, okrelenie czasu zgonu, gdy jest to moliwe, wskazanie prawdopodobnej,
przypuszczalnej przyczyny zgonu.

2. Cel dodatkowy:

udzielenie pomocy organom ledczym w zabezpieczeniu

ladw biologicznych, kryminalistycznych i innych.

Genetyka i Prawo 9

PI PYTA DO...
wych pochaniaczy (tamponw) bawenianych, produkowanych specjalnie do tego celu. lady zapachowe pobiera si, przykadajc tampon moliwie szczelnie do miejsca lub przedmiotu, na ktrym mog znajdowa si pozostawione molekuy zapachowe. Kontakt pochaniacza z przedmiotem powinien trwa co najmniej 30 minut. Nastpnie tampon umieszcza si w szczelnie zamykanym jaowym soiku, uwaajc, aby nie doszo do zanieczyszczenia innymi zapachami. Zabezpieczona prbka zapachowa pobrana w miejscu przestpstwa stanowi tzw. zapach dowodowy, ktry moe by przechowywany nawet do kilku miesicy. Zapach porwnawczy pobiera si od osb podejrzanych poprzez trzymanie w czystych doniach tamponw przez okoo 15 minut. Do testw w tzw. szeregu zapachowym uywa si ponadto tzw. zapachw uzupeniajcych, pobranych od osb niezwizanych z prowadzonym ledztwem.

Urszula Rogalla
O jakim poziomie dokadnoci mwimy w przypadku bada osmologicznych i jakie s kryteria walidacji tej metody? Czy dowd z bada osmologicznych przyjmowany jest w sdach bez zastrzee?

Profesor Tadeusz Jezierski,

specjalista w dziedzinie osmologii

Wyniki identykacji osmologicznej s przydatne w kryminalistyce do identykacji osb na podstawie indywidualnego zapachu.W sdach jednak mog by rozpatrywane tylko jako dowody dodatkowe

Prof. Tadeusz Jezierski

Eksperymenty prowadzone przez osmologw-praktykw wykazyway du niezawodno tego rodzaju identykacji. Szczegowe badania naukowe wykazay jednak, i identykacja osb przez psy na podstawie zapachu spenia co prawda kryteria werykacji statystycznej stosowane w badaniach procesw biologicznych, lecz nie daje gwarancji wiarygodnoci wymaganej w pragmatyce sdowej. rednio uzyskuje si od 32 do 72 proc. wskaza prawidowych przy 20-proc. prawdopodobiestwie wskaza prawidowych na zasadzie przypadku. Po zastosowaniu systemu dyskwalikacji psw za bdy popeniane w prbach kontrolnych, uzyskano w najlepszym przypadku 92 proc. prawidowych oraz 1,2 proc. faszywych identykacji, za w 6,8 proc. nie wykazano faktycznie istniejcej zgodnoci zapachu dowodowego i porwnawczego. Analiza wikszej liczby testw osmologicznych wskazuje, e na kade 13-14 pozytywnych identykacji, jedna moe by faszywa. Wynik identykacji osmologicznej moe by zatem rozpatrywany w sdach jedynie jako rodzaj dowodu dodatkowego.

Urszula Rogalla
Nie od dzi wiemy, e czuo zmysu wchu u psw jest znacznie wysza anieli u ludzi. Czy jednak takie czynniki jak np. obecno kosmetykw, potu czy choby warunki rodowiska nie stanowi przeszkody w detekcji z uyciem psw?

Prof. Tadeusz Jezierski

Kada prbka zapachowa zawiera obok indywidualnego, niezmiennego i nieusuwalnego komponentu zapachowego, rwnie dodatkowe komponenty. S one zwizane ze stanem zjologicznym, patologicznym, diet, metabolizmem, uywkami, kosmetykami oraz z charakterystycznym zapachem miejsca, w ktrym prbk pobrano. chromatograi gazowej poczonej ze spektrometri mas. Zdolno do rejestrowania ladowych iloci rnych moleku zapachowych uwarunkowana jest du powierzchni nabonka wchowego i liczb receptorw, a take polimorzmem genw kodujcych biaka receptorw wchowych oraz mniejszym udziaem tzw. pseudogenw. Czynniki te nie stanowi zasadniczej przeszkody w identykacji osb przez psy, ale zawsze naley bra je pod uwag. Dlatego ujednolica si prbki zapachowe testowane w tym samym szeregu zapachowym, dobierajc prbki od dawcw tej samej pci, w zblionym wieku i o podobnych zwyczajach zwizanych z odywianiem i stosowaniem uywek oraz przechowywane przez zbliony czas przed testem. Najwikszy problem stanowi faszywie pozytywne wskazania psw. S one zwizane z tzw. atrakcyjnoci zapachu niektrych osb dla danego psa oraz niedoskonaoci warunkowania instrumentalnego psw. Powoduje ona, e pozytywna reakcja psa moe pojawia si w niewaciwym miejscu w szeregu zapachowym.

Zapachowa identykacja
O zastosowaniach osmologii w kryminalistyce, skutecznoci metody, a take samym zapachu jego znaczeniu i uwarunkowaniach rozmawiamy z profesoremTadeuszem Jezierskim.
Urszula Rogalla
Czy mgby Pan nieco przybliy samo pojcie osmologii i powiedzie kilka sw o jej zaoeniach? wj osmologii jako dziau kryminalistyki przypada na lata 1992-2004, kiedy wizano due nadzieje z niezawodnoci tej metody identyfikacji. dziej konkretnie chodzi tutaj o molekuy zapachowe pobudzajce receptory wchowe w nabonku wchowym. Prowadzi to do powstawania impulsw przekazywanych do opuszki wchowej w mzgu oraz dalej do kory mzgowej, gdzie zachodzi interpretacja znaczenia danego zapachu. Niewtpliwie istnieje indywidualny komponent zapachu czowieka, warunkowany, jak si przypuszcza, genami tzw. gwnego kompleksu zgodnoci tkankowej (MhC). Dowodz tego badania nad wykrywaniem zapachu przez zwierzta, a ostatnio rwnie badania chemiczne z zastosowaniem

* BIOGRAM PROF. DR hAB.

TADEUSZ JEZIERSKI
Kierownik Zakadu Zachowania
si Zwierzt w Instytucie Genetyki i Hodowli Zwierzt PAN w Jastrzbcu koo Warszawy. Prowadzi badania dotyczce m.in. wykorzystywania wchu i zachowania si psw przy rnego rodzaju detekcji zapachw.

By konsultantem naukowym Zakadu Kynologii Policyjnej Centrum Szkolenia Policji oraz Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Gwnej Policji w dziedzinie osmologii.

Urszula Rogalla
W jaki sposb zabezpiecza si lady zapachowe i materia porwnawczy?

Prof. Tadeusz Jezierski

Osmologia jest definiowana jako nauka o zapachu oraz o waciwociach i dziaaniu zmysu wchu. W wszym pojciu terminem tym okrela si dzia kryminalistyki, zajmujcy si identyfikacj osb na podstawie indywidualnego zapachu, z wykorzystaniem specjalnie szkolonych psw. Szczeglnie intensywny roz10 Genetyka i Prawo

Urszula Rogalla
Jak deniowany jest zapach? Czy istnieje co takiego, jak indywidualny zapach kadego z nas i czy jest on zdeterminowany genetycznie?

Prof. Tadeusz Jezierski

W osmologii kryminalistycznej opracowano szczegowe metody zabezpieczania, pobierania, a nawet powielania ladw zapachowych. Polegaj one na nasczaniu zapachem jao-

Prof. Tadeusz Jezierski

Oglnie zapach jest czym, co pobudza organ powonienia, wywoujc wraenia wchowe. Bar-

Kilkakrotnie powoywany przez sdy jako biegy w sprawach wiarygodnoci dowodu osmologicznego.
Genetyka i Prawo 11

METODY BADAWCZE

Filogenetyczny sens
Wiedza na temat ewolucji naszego DNA moe si przyda do oceny poprawnoci bada wykonywanych dla celw sdowych.

cie okoo 45-50 tysicy lat temu wkroczy na Bliski Wschd, a stamtd do Europy. Na Starym Kontynencie przez pewien czas yapo ssiedzkuz neandertalczykami, a do momentu, kiedy ci ostatni wyginli, co miao miejsce ok. 29 tysicy lat temu. Z tej grupy wywodz si mieszkacy naszego kontynentu. Dzi niemale wszystkie czsteczki mtDNA wystpujce w populacjach Europy mona zaliczy do szeciu haplogrup N1, N2, X, R0, JT

ludzie wspczeni, ktrzy zasiedlili Nowy wiat. Kilkanacie tysicy lat temu pokonali oni Beringi, czyli pomost ldowy pomidzy Syberi i Alask. Wykorzystujc metody genetyczne o najwikszej moliwej rozdzielczoci, takie jak stosowane w naszym zakadzie badanie caego mitochondrialnego DNA, moemy precyzyjnie przyporzdkowa badan osob nie tylko do wikszego klanu, ale take do najmniejszego podklanu mitochondrial-

adaniom mitochondrialnego DNA (mtDNA) i chromosomu Y dla potrzeb wymiaru sprawiedliwoci z natury przywieca cel identykacyjny okrelenie pochodzenia nieznanych ladw biologicznych bd ustalenie pokrewiestwa pomidzy osobami. Te same fragmenty naszego genomu mona jednak z powodzeniem wykorzystywa dla innych potrzeb. W naszym mtDNA i chromosomie Y zawarty jest swoisty zapis historyczny cay przebieg ekspansji naszego gatunku, odzwierciedlenie naszych kontaktw z innymi ludami, do szczegowy zapis wdrwek, a porednio nawet lad okolicznoci klimatycznych czy geologicznych, jakie towarzyszyy naszym przodkom podczas zasiedlania rnych rejonw wiata. Pozornie te dwie perspektywy identykacyjna i historyczno-ewolucyjna nie maj ze sob wiele wsplnego. Okazuje si jednak, e wiedza na temat ewolucji naszego DNA moe si przyda w do nieoczekiwanych sytuacjach, a do takich naley konieczno werykacji bada wykonywanych dla celw sdowych.

Na dodatek ich dziedziczeniu towarzyszy tzw. rekombinacja, czyli swoiste tasowanie materiau genetycznego z pokolenia na pokolenie. Mj brat nie bdzie mia zatem takiego samego autosomalnego prolu DNA jak ja, mimo e pochodzimy od tych samych rodzicw (chyba e jestemy blinitami jednojajowymi). Zarwno ja, jak i mj brat bdziemy natomiast mieli taki sam chromosom Y (odziedziczony od ojca) i mtDNA (od matki). Tak msk i esk genealogi mona odtworzy nie tylko na kilka pokole wstecz, ale gboko w gb prahistorii.

wszystkie wspczesne czsteczki mtDNA na naszej planecie tzw. mitochondrialna Ewa ya w Afryce okoo 150 tysicy lat temu.

Z Afryki do Eurazji i Nowego wiata.

Czarny ld by zatem kolebk naszego gatunku, skd ludzie wspczeni nalecy do tzw. mitochondrialnej haplogrupy L3 okoo 60 tysicy lat temu wyszli na podbj Eurazji. Poruszali si tzw. szlakiem poudniowym ze wschodniej Afryki skierowali si ku poudniowej czci Pwyspu Arabskiego, a nastpnie wzdu tropikalnych wybrzey Oceanu Indyjskiego do poudniowo-wschodniej Azji. Pewna grupa pierwszych kolonizatorw zboczya jednak w kierunku pnocno-zachodnim, po czym zostaa zatrzymana przez niekorzystne warunki klimatyczne, by wresz-

Dziki znajomoci szlaku ewolucji mtDNA, genetyk odczytujcy jedn cz sekwencji jest w stanie do pewnego stopnia przewidzie jej kolejn cz
oraz U. Kada z nich ma swoj wasn histori zostaa zaoona w okrelonym miejscu i czasie. Kad mona rwnie podzieli na dalsze podgrupy. Populacje centralnej i wschodniej Azji rwnie maj swoje charakterystyczne haplogrupy. Z kolei zrnicowanie haplogrupowe populacji rdzennych Amerykanw mieci si w granicach zrnicowania obserwowanego w Azji, skd wyszli nego. Podobnie rzecz si ma z chromosomem Y analiza jego wybranych fragmentw pozwala na okrelenie mskiej haplogrupy badanego.

Zmienno w czasie, czyli zegar molekularny. Oczywicie w ewolucyjnej

skali czasowej, sigajcej setek tysicy lat, mtDNA i chromosomy Y ulegaj pewnym modykacjom. Dzieje si tak, gdy poprzez pokolenia gromadz si w nich niewielkie zmiany, zwane mutacjami. Zgodnie z koncepcj tzw. zegara molekularnego, liczba tych zmian w istniejcym obecnie DNA jest odzwierciedleniem czasu, jaki dzieli nas od wsplnego przodka. To dziki powstawaniu mutacji wraz z upywem czasu dzisiejsza pula mtDNA i chromosomw Y w populacjach staa si tak rnorodna, co wykorzystujemy dzi z powodzeniem w genetyce sdowej do identykacji osb.

Spjno logenetyczna. Jak przydatno

ma ta wiedza dla genetyki sdowej, a w szczeglnoci dla interpretacji wynikw bada mtDNA? Przecie zlecajcego badania nie interesuje historia

ewolucyjna osoby, ktra pozostawia lad biologiczny, lecz jej tosamo! To prawda, ale analizujc w laboratorium mtDNA jakiejkolwiek osoby dla celw sdowych, niejako mimowolnie okrelamy jej przynaleno haplogrupow. Ma to szczeglne znaczenie dla werykacji poprawnoci danych. Analiza mtDNA jest wieloetapowym i stosunkowo czasochonnym procesem, zwaszcza gdy chodzi o stary i zdegradowany materia biologiczny. haplotyp uzyskuje si wtedy w toku kilku niezalenych analiz, z ktrych kada dostarcza tylko czci sekwencji mtDNA. Jak sprawdzi, czy te czci do siebie pasuj? Kryterium jest do oczywiste haplotyp musi mie tzw. logenetyczny sens. Obserwowany w nim cig mutacji naley zinterpretowa na tle znanego szlaku ewolucji ludzkiego mtDNA. Zaistnienie sprzecznoci jest wyranym sygnaem alarmowym. Przykadowo, gdy sekwencja jednej prbki uzyskana w kilku fragmentach posiada mutacje charakterystyczne dla dwch lub wicej rnych haplogrup, jest to wyrany znak zanieczyszczenia tej prbki obcym materiaem biologicznym. Daje to obraz swoistej sztucznej rekombinacji, w wyniku ktrej w jednej prbce obserwuje si rne typy mtDNA, majce cakiem inn histori ewolucyjn. W istocie dziki znajomoci podstaw klasykacji haplogrupowej, genetyk odczytujcy jedn cz sekwencji jest w stanie do pewnego stopnia przewidzie jej kolejn cz. Gdy wynik jest niezgodny z jego przewidywaniami, jest jeszcze czas na jego werykacj w toku kolejnych bada laboratoryjnych. Wiedza genetyczno-ewolucyjna jest zatem potnym narzdziem sucym do werykacji poprawnoci danych a posteriori. Brak tej wiedzy jest z kolei bardzo istotnym ograniczeniem. Dzi wiadomo, e bdy w wielu bazach danych mitochondrialnego DNA utworzonych w Europie i USA po czci wynikay z faktu, e uzyskanych wynikw bada laboratoryjnych nie oceniono waciwie z perspektywy ewolucyjnej. Tomasz Grzybowski

Buszmeni San
plemienia z poudniowej Afryki. Jego czonkowie, jak si uwaa, s bezporednimi spadkobiercami pierwszych ludzi wspczesnych, ktrzy opucili Afryk

Czysta genealogia. MtDNA dziedziczy

si tylko po matce (bez udziau ojca), Y tylko po ojcu (bez udziau matki). S to wic tzw. haplotypy, czyli czci DNA o czystej genealogii wycznie ojcowskiej lub matczynej. Dziedziczenie innych czci naszego genomu, tzw. markerw autosomalnych, jest tzw. dziedziczeniem mendlowskim poow materiau otrzymujemy od matki, poow od ojca.

Mskie i eskie klany. Odtworzenie

ostatniego wsplnego przodka, ktry da pocztek jakiej grupie istniejcych obecnie czsteczek mtDNA i chromosomu Y, jest stosunkowo proste. O ile nasz genom jdrowy, podzielony na 22 pary chromosomw autosomalnych, jest mozaik fragmentw pochodzcych od milionw przodkw (dziki rekombinacji), to w odniesieniu do haplotypw mtDNA i chromosomu Y mona ju wskaza konkretnych zaoycieli yjcych w konkretnym miejscu i czasie. Na tym opiera si podzia populacji ludzkich na tzw. haplogrupy, czyli zbiory czsteczek mtDNA lub chromosomw Y pochodzcych od wsplnego przodka. W obrbie danej haplogrupy poszczeglne osoby rni si midzy sob, a jednoczenie maj co wsplnego tocoto charakterystyczna mutacja lub zestaw mutacji odziedziczonych od wsplnego przodka, ktre deniuj dan haplogrup. Za pomoc zegara molekularnego haplogrupy mona datowa i w ten sposb okrela, kiedy yli ich zaoyciele. Badania tego rodzaju doprowadziy do wniosku, e kobieta, od ktrej wywodz si

Szlaki migracji
pierwszych ludzi. Kolebk naszego gatunku bya Afryka, skd ludzie wspczeni okoo 60 tysicy lat temu wyszli na podbj Eurazji

* BOGATSZE
MAPY
Rnorodno puli DNA
innych gatunkw jest jeszcze wiksza ni naszej. Przykadowo, w przypadku mtDNA wielkich map afrykaskich jest ona okoo czterokrotnie wysza ni w populacji ludzkiej. Przyczyna tego jest prozaiczna nasz gatunek jest stosunkowo mody. W mtDNA wszystkich ludzi wspczesnych nie nagromadzio si zbyt wiele mutacji od czasu, kiedy na Ziemi pojawi si ich ostatni wsplny przodek.

FOT. NOVIMEDIA

Genetyka i Prawo 13

STANDARDY I ATESTACJE

Za badanymi prbka mi kryj si losy ludzi

Coraz wicej laboratoriw oferuje przeprowadzanie bada genetycznych. Ich wynikom nie zawsze mona jednak ufa. O werykacji poziomu laboratoriw genetyczno-sdowych rozmawiamy z profesorem Ryszardem Pawowskim.
Proces sdowego badania DNA jest bardzo zoon procedur, wymagajc spenienia wielu wymaga. Std te wane jest wewntrzne i w miar moliwoci zewntrzne kontrolowanie jakoci pracy z prbkami, o ktrych analityk nie wie, e s prbkami kontrolnymi (pojedyncza i podwjna prba lepa). Jednymi z czstszych bdw ujawnianych podczas kontroli jakoci s bdy powstajce przy okazji przepisywania wynikw z urzdze analizujcych do opinii. Jak podaje GEDNAP, liczba bdw tego typu sigaa na pocztku atestacji nawet 5,4 proc.! Podstawowy wpyw na jako pracy laboratorium ma organizacja jego pracy, szczegowo opisane i przestrzegane procedury, przygotowanie merytoryczne analityka oraz ciga wielopoziomowa kontrola. Nie jest wane, by uzyska jakikolwiek wynik badania. Istotny jest wiarygodny wynik przecie za badanym materiaem kryj si losy konkretnych ludzi! W 2001 r. opinia Paskie laboratorium od wielu lat bierze udzia w rnych programach, rwnie w GEDNAP. Na czym polega trudno tej atestacji?

Tomasz Grzybowski
Paskie laboratorium przygotowao zestaw prbek w ramach atestacji bada ladw biologicznych przeprowadzanej przez PTMSiK na lata 2008-2009. Jak ocenia Pan poziom polskich laboratoriw, ktre uczestniczyy w tej atestacji?

Prof. Ryszard Pawowski

Aby wyniki bada laboratoryjnych
byy wiarygodne, konieczne s regularne kontrole

sultowaem wyniki takiego badania przedstawione przez prywatne laboratorium z wojewdztwa kujawsko-pomorskiego. Prosty bd polega na zym odczytaniu alleli wzgldem standardw wielkoci.

Faktycznie, bylimy pierwszym polskim laboratorium genetyki sdowej, ktre przystpio do zagranicznej atestacji w ramach GEDNAP ju w 1995 r. Uczestniczylimy rwnie w testach dotyczcych loci z chromosomu Y (Niemcy), mieszanin DNA (USA), mtDNA (USA) oraz w testach organizowanych od 1998 r. przez PTMSiK. Testy opracowywane przez GEDNAP nale do najtrudniejszych. W ich ramach przesyane s nie tylko prbki zawierajce znikome iloci DNA, jak np. dwumilimetrowe ostrze wykaaczki pokryte plam krwi czy plamy na podoach silnie hamujcych namnaanie, jak garbowana skra, ziemia czy dins. To rwnie skomplikowane mieszaniny DNA, pochodzce od 3 osb, gdzie najmniejszy ilociowo komponent stanowi tylko 5 proc. Tak niewielka domieszka DNA jest rwnie testem na czuo stosowanych metod, czystoci pracy laboratorium (brak kontaminacji) oraz kryteriw rozpoznawania mieszanin DNA. Inna trudno polega m.in. na prawidowym zidentykowaniu rzadkich alleli lub rozrnieniu alleli rnicych si zaledwie jedn par zasad. Oczywicie dostpne s rwnie testy znacznie mniej wymagajce, jak organizowane przez Collaborative Testing Services (CTS Inc.) w USA. Dostarczaj one materiau biologicznego w tak duych ilociach, e mona by nim obdzieli dziesitki laboratoriw w systemie atestacji GEDNAP. Badanie jest wic tak proste, jak analiza DNA w sprawach spornego ojcostwa. Reklamaumiejtnociniektrych laboratoriw dochodzi do absurdu. Przykadowo placwka posiadajca oddziay w Krakowie i Warszawie zamieszcza na swoich stronach internetowych skan certykatu GEDNAP, na ktrym wida, e zaledwie w 13 na 19 badanych loci uzyskano prawidowe wyniki. Jeszcze gorzej jest z wynikami badania mtDNA reklamowanymi jako:unikalne w Polsce certykaty analizy sekwencyjnej mitochondrialnego DNA. Certykat ten pokazuje, e tylko cztery z szeciu badanych prbek zostay oznaczone poprawnie. Statystycznie rzecz ujmujc, oznacza to, e co trzecia prbka jest obarczona bdem. Faktycznie, mona t analiz uwaa za unikaln w Polsce, ale tylko w skali liczby popenionych bdw.

Tomasz Grzybowski
Laboratoria genetyczno-sdowe, zwaszcza prywatne, kieruj swoj ofert rwnie do osb zycznych, pragncych np. przeprowadzi tzw. anonimowe badania ojcostwa. Na jednej z witryn internetowych nalecych do prywatnej rmy natknem si nawet na ofert zbadania penego genomu jdrowego czowieka. Co Pan sdzi o tego rodzaju usugach?

Prof. Ryszard Pawowski

Poziom jakoci pracy polskich laboratoriw jest zdecydowanie dobry. Atest udzielany by w zakresie rozszerzonym, obejmujcym loci STR zarwno autosomalne, jak i z chromosomu Y (Y-STR) oraz mtDNA (otrzymay go laboratoria dziaajce przy uniwersyteckich Katedrach Medycyny Sdowej w Bydgoszczy, Gdasku, Warszawie i Wrocawiu), w zakresie STR autosomalnych i Y-STR (Katedry w Lublinie, Poznaniu i odzi), w zakresie tylko autosomalnych STR (Instytut Ekspertyz Sdowych w Krakowie) oraz w ograniczonym zakresie w wyniku popenienia bdw w niektrych analizach (Zakady Medycyny Sdowej w Biaymstoku, Katowicach i Krakowie oraz prywatny Instytut Genetyki Sdowej w Bydgoszczy). Gwne bdy to raportowanie nieistniejcych w atestowanych prbkach alleli lub wyciganie nieuprawnionych wnioskw w oparciu o nieprawidowo uzyskane elektroforegramy. No ale co tu mwi o tak trudnej materii jak badanie ladowych iloci DNA, kiedy nawet trywialnie proste badanie prbek do ustalenia spornego ojcostwa moe by problemem. Ostatnio kon-

Prof. Ryszard Pawowski

Anonimowe badanie ojcostwa jest naruszeniem prawa cywilnego i moe mie konsekwencje prawne. Procedura ta zostaa ostatnio zakazana np. w Niemczech. Odnonie usugi zbadania penego genomu czowieka, to bardzo si dziwi, e mona w taki sposb erowa na ludzkiej niewiedzy. Sdz, e mona by t absurdaln ofert zaskary na podstawie obowizujcych w Polsce i Unii Europejskiej regulacji prawnych dotyczcych ochrony konsumenta przed nieuczciw reklam. A z drugiej strony zleceniodawca, wydajc pienidze swoje lub podatnika na analizy z zakresu genetyki sdowej, powinien szczegowo pyta o dowiadczenie laboratorium w danej dziedzinie oraz upewni si, czy posiada aktualne certykaty jakoci pracy.

Tomasz Grzybowski
Panie Profesorze, w jaki sposb instytucjonalni zleceniodawcy bada genetycznych mog zwerykowa jako ekspertyz przygotowywanych przez laboratoria genetyczno-sdowe?

Brak atestu lub uzyskanie go w ograniczonym zakresie powinno by wyranym sygnaem niewaciwej jakoci pracy laboratorium
Tomasz Grzybowski
Czy samo uczestnictwo w wiczeniach midzylaboratoryjnych jest dostateczn gwarancj poprawnoci bada wykonywanych w danej placwce? publiczna USA zostaa zszokowana tzw. skandalem w Oklahoma City. Tamtejsze policyjne laboratorium ujawnio, e pracujca w nim od 15 lat ekspert zafaszowaa wyniki setek analiz z zakresu genetyki sdowej, przyczyniajc si porednio do wydania 23 wyrokw mierci, z ktrych 11 ju wykonano!

Prof. Ryszard Pawowski

Werykacja moe si odby poprzez wgld do wynikw kontroli jakoci analiz z zakresu genetyki sdowej. W kraju s one prowadzone przez Polskie Towarzystwo Medycyny Sdowej i Kryminologii (PTMSiK) od 1998 r., a za granic np. przez niemiecki GEDNAP, od 1993 r. Nieuzyskanie atestu lub uzyskanie go w ograniczonym zakresie powinno by wyranym sygnaem, wiadczcym o niewystarczajcej jakoci ekspertyz. O jakoci pracy laboratorium mog te wiadczy inne certykaty, m.in. normy zarzdzania jakoci 9001 czy normy ISO/IEC 17025 dotyczce oglnych wymaga kompetencji laboratoriw badawczych i wzorcujcych.
14 Genetyka i Prawo

BIOGRAM * PROF. DR hAB. RYSZARD PAWOWSKI

Kierownik Laboratorium ladw Biologicznych Zakadu
Medycyny Sdowej Akademii Medycznej w Gdasku od 1979 r. Od 1998 r. take profesor w Instytucie Ekspertyz Sdowych w Krakowie.

Prof. Ryszard Pawowski

Niestety, nie. Moe si zdarzy, e analityk inaczej podchodzi do badania prbki atestacyjnej, a inaczej do kolejnej prbki badanej rutynowo. Inaczej mwic, zasady dobrej praktyki laboratoryjnej wymagajce duego wysiku, uwagi i ostrego, wrcz reimowego przestrzegania zasad laboratoryjnych stosowane s tylko wybirczo.

Jest stypendyst fundacji Aleksandra von Humboldta w Instytucie Medycyny Sdowej w Mnster (Niemcy). W latach 1999-2007 by czonkiem Komitetu Naukowego Patologii Komrkowej i Molekularnej Wydziau Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk.

Tomasz Grzybowski
Ostatnio nowo powstajce laboratoria reklamuj swoj dziaalno w internecie, przedstawiajc wiadectwa uczestnictwa w rnych atestacjach. Ten udzia jest czsto ograniczony, np. dotyczy tylko prbek porwnawczych, ktrych analiza nie nastrcza adnych trudnoci.

Od 17 lat biegy w zakresie sdowego badania DNA.

Genetyka i Prawo 15

KONTAKT:
Prof. dr hab. med. Karol liwka kierownik Katedry Medycyny Sdowej > kizmedsad@cm.umk.pl

Dr hab. Tomasz Grzybowski kierownik Zakadu Genetyki Molekularnej i Sdowej

genetyczne badania ojcostwa i inne badania pokrewiestwa, identykacja szcztkw ludzkich, badania pokrewiestwa w linii eskiej (mtDNA), badania pochodzenia ewolucyjnego linii eskiej

> tgrzyb@cm.umk.pl

Dr Marcin Woniak
genetyczna identykacja ladw biologicznych, badania pokrewiestwa w linii mskiej (chromosom Y), badania pochodzenia ewolucyjnego linii mskiej

> marcinw@cm.umk.pl

Dr Jarosaw Bednarek
badania morfologiczno-porwnawcze wosw, antropologia sdowa

> bednarek@cm.umk.pl

Katedra Medycyny Sdowej Collegium Medicum UMK Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej ul. Marii Skodowskiej-Curie 9, 85-094 Bydgoszcz tel. 052. 585.35.52 fax 052. 585.35.53
> kizmedsad@cm.umk.pl