You are on page 1of 9

Genetyka

i Prawo

KWARTALNIK NAUKOWY ZAKADU GENETYKI MOLEKULARNEJ I SDOWEJ


numer 2(9) | Jesie 2010

Uniwersytet Mikoaja Kopernika Collegium Medicum Katedra Medycyny Sdowej

Czy istnieje genotyp agresji?


Czy naszymi zachowaniami rzdzi wychowanie, czy geny? Jakie s determinanty spokoju, a gdzie rodzi si agresja? Czy rzeczywicie bya kiedy cech pozytywn? Na te i inne pytania Tomasza Grzybowskiego odpowiada profesor Ian Craig.
> www.zgms.cm.umk.pl

Drodzy Czytelnicy
Biegli wykonujcy ekspertyzy z zakresu medycyny sdowej maj wiele moliwoci rozpoznania specyficznych wymaga swoich zleceniodawcw. W szczeglnoci dziki wsplnym warsztatom i seminariom, w ktrych uczestnicz przedstawiciele wymiaru sprawiedliwoci oraz naukowcy reprezentanci rnych dyscyplin. Seminaria stanowi jedn z unikalnych okazji do sprecyzowania oczekiwa zleceniodawcw wobec biegych oraz do zaprezentowania przez tych ostatnich moliwoci ich warsztatu badawczego. Wspomina o tym jeden z naszych rozmwcw Jan Wojtasik wieloletni Prokurator Okrgowy w Zielonej Grze i organizator Oglnopolskiego Seminarium Kryminalistycznego. Uczestniczc w maju tego roku w szstej edycji tego ze wszech miar udanego przedsiwzicia, zauwayem, e rodowisko prokuratorskie tradycyjnie przypisuje due znaczenie wszelkim biecym aplikacjom nauki dla potrzeb praktyki dochodzeniowo-ledczej, ale te bardzo uwanie obserwuje postpy w badaniach podstawowych, ktre dopiero w przyszoci maj szans zaowocowa wypracowaniem nowych metod przydatnych w praktyce. Niewtpliwie jednym z takich przyszociowych zagadnie jest zdeterminowanie genetyczne zachowa spoecznych czowieka, ktre w biecym numerze naszego magazynu rozwija prof. Ian Craig z Instytutu Psychiatrii Kings College w Londynie (Wielka Brytania), wiatowy autorytet w dziedzinie genetyki behawioralnej. W pimiennictwie naukowym pojawio si w ostatnim czasie wiele doniesie na temat zwizku konkretnych genw z zachowaniami agresywnymi, a nawet z udziaem w czynach przestpczych. By moe w dajcej si przewidzie przyszoci badania podstawowe nad genetycznym podoem agresji bd istotne z punktu widzenia genetyki sdowej, np. dla przewidywania zachowa agresywnych na podstawie analizy DNA. Naley jednak zdawa sobie spraw z istnienia nieprzezwycialnych ogranicze takiej ewentualnej predykcji. Wynikaj one chociaby z faktu, e oprcz czynnikw genetycznych w ksztatowaniu ludzkich zachowa agresywnych bior rwnie udzia czynniki rodowiskowe, a oddziaywania pomidzy rnymi wariantami genw i rodowiskiem s nierzadko skomplikowane. Brak wiadomoci powyszych ogranicze moe wykreowa obraz genetyki sdowej jako dyscypliny o nieograniczonych moliwociach, rodem z serialowej fikcji prezentowanej w modnych produkcjach o tematyce kryminalistycznej. Jak wynika z artykuu zamieszczonego w biecym numerze Genetyki i Prawa, problem wpywu seriali telewizyjnych na ksztatowanie oczekiwa wymiaru sprawiedliwoci wobec biegych sta si nawet tematem opracowa w recenzowanych czasopismach naukowych. Najlepszym zabezpieczeniem przed ewentualnym efektem CSI jest bez wtpienia rzetelna informacja na temat aktualnych moliwoci i perspektyw nauk sdowych. Dr hab. Tomasz Grzybowski, prof. UMK Kierownik Zakadu Genetyki Molekularnej i Sdowej Katedry Medycyny Sdowej Collegium Medicum UMK

*
3 4-6 7-9

Spis treci

NOWOCI W GENETYCE SDOWEJ

* Profil genetyczny to nie wszystko


Obecnie moliwe jest wyizolowanie DNA praktycznie z kadego rodzaju tkanki. Jednak do tej pory pozostawa jeden zasadniczy problem jednoznaczne okrelenie rda, z ktrego wyekstrahowano materia genetyczny. si to moliwe dziki okreleniu specyficznych dla poszczeglnych tkanek transkryptw mRNA. Poza krwi ttnicz zestaw pozwala oznaczy lin, nasienie (rwnie u mczyzn z azoospermi) oraz krew menstruacyjn w zaplamieniach lub mieszaninach pynw biologicznych. Twrcy postarali si take, aby poza ustaleniem rda materiau biologicznego moliwe byo jednoczesne wyekstrahowanie tak DNA, jak i RNA z badanego zaplamienia oraz ustalenie profilu genetycznego.

NOWOCI W GENETYCE SDOWEJ

Profil genetyczny to nie wszystko Identyfikacja gatunkowa uskowca Kruszenie czy trepanacja DNA z zbw

WYWIAD NUMERU
Czy istnieje genotyp agresji?
Wydaje si pewnym, e agresja u ludzi, podobnie jak u wielu zwierzt, rozwina si jako cecha korzystna. Natomiast oczywist wad agresji we wspczesnym spoeczestwie jest jej niezaprzeczalnie niszczycielski wpyw na wizi jego czonkw. O dziedzicznoci agresji i jej ewolucji opowiada prof. z zakresu genetyki molekularnej i behawioralnej Ian Craig.

ozwizanie opracowaa grupa naukowcw z Auckland, ktra stworzya zestaw do jednoczesnej amplifikacji kilku loci cieszcych si ostatnio duym powodzeniem czsteczek mRNA. Stao

Z PAMITNIKA GENETYKA SDOWEGO


Z chromosomem Y dookoa wiata
Techniki analizy DNA dla potrzeb wymiaru sprawiedliwoci rozwijaj si w byskawicznym tempie. Daj one ledczym coraz wiksze moliwoci wykrywania sprawcw zrnicowanych przestpstw od wykrywania sprawcw zabjstw i gwatw po przemytnikw narkotykw.

*
Z

Kruszenie czy trepanacja * Identyfikacjauskowca gatunkowa DNA z zbw


przypadkw dla pierwszej metody amplifikacja nie powioda si, a peen profil uzyskano jedynie w 9 proc. prbek. Z kolei DNA z zbw poddanych trepanacji nie nadawao si do amplifikacji jedynie w 3 proc. przypadkw, a a z 75 proc. prbek uzyskano peny profil genetyczny.

10-12

Standardowa metoda pozyskiwania DNA z zbw wymaga ich skruszenia. Niestety, tak przygotowany materia nie nadaje si do ewentualnych bada anatomicznych czy biochemicznych. tego wzgldu podjto prby znalezienia bardziej zachowawczej techniki analizy. W serii eksperymentw porwnywano wydajno amplifikacji DNA pozyskanego metod kruszenia oraz standardow metod trepanacji z wyuskaniem miazgi. Okazao si, e a w 78 proc.

PI PYTA DO...
Genetyczny list goczy
O roli ekspertw z zakresu genetyki i biologii, ich kompetencjach oraz o osigniciach wspczesnej nauki z prokuratorem Janem Wojtasikiem rozmawia Tomasz Grzybowski.

W niniejszej rubryce regularnie wspominamy o zwalczaniu przestpczoci zwizanej z chronionymi gatunkami zwierzt. Zazwyczaj problem odnosi si do krajw azjatyckich i afrykaskich, jednak naley mie wiadomo, e produktw i pproduktw wytworzonych z zagroonych wyginiciem zwierzt jest mnstwo take na polskim rynku.

13-15

METODY BADAWCZE
Efekt CSI fakt czy fikcja?
O zagadkach kryminalnych pisze si artykuy, nowele, powieci, ale w dzisiejszych czasach nic nie przebije seriali telewizyjnych, ktre z zapartym tchem oglda coraz wiksza rzesza widzw. Istniej przypuszczenia, e mog one mie wpyw na postrzeganie prawdziwych nauk sdowych. Zjawisko to nazwano efektem lub syndromem CSI.

Odsetek penych profili uzyskanych z materiau po ekstrakcji DNA metod trepanacji jest 8-krotnie wyszy ni po kruszeniu zbw

WYDAWCA: Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Collegium Medicum REDAKTOR WYDANIA: Tomasz Grzybowski ZESP REDAKCYJNY Urszula Rogalla, Marcin Woniak, Rafa Skowronek
Zostay podjte wszelkie rodki, aby zawarte w publikacji informacje byy dokadne i aktualne w dniu oddania do druku. Rozpowszechnianie materiaw redakcyjnych bez pisemnej zgody wydawcy jest zabronione. Copyright 2008 ZGMiS, wszelkie prawa zastrzeone.

KONCEPCJA, PROJEKT, EDYCJA: NOVIMEDIA Content Publishing www.novimedia.pl

krgu zainteresowa badaczy z Wietnamu i Australii znalazo si w ostatnim czasie kilka gatunkw uskowca, z ktrych cz wpisana jest do midzynarodowej Czerwonej Ksigi. Wrd nich jest Pangolin piciopalczasty (Manis pentadactyla) zabijany masowo w celu zdobycia misa, a przede wszystkim usek, ktre w tradycyjnej medycynie wschodniej Azji maj wiele zastosowa. Moliwo identyfikacji usek pochodzcych od pangolinw jest podstaw dla zmian legislacyjnych. Z uwagi na fakt, e uski tych zwierzt s trudne do odrnienia w badaniu morfologicznym, pojawia si konieczno wykorzystania analizy DNA. W zwizku z tym, e chodzio o identyfikacj gatunkow a nie osobnicz, do bada wybrano szczeglny marker ptl D mitochondrialnego DNA o dugoci cakowitej 1159 par zasad. Badaniu poddano 19 prbek referencyjnych (okrelonego gatunku) oraz 145 prbek nieznanego pochodzenia. Z wikszoci udao si pozyska pene profile, ktre pozwoliy nie tylko ustali gatunek dawcy, ale posuyy ponadto do utworzenia specjalnej bazy danych. Pozostaje tylko mie nadziej, e nasze rodzime gatunki rwnie doczekaj si baz danych profili genetycznych dostpnych dla organw cigania. Redakcja: Urszula Rogalla

Copyright 2008 Novimedia CP, wszelkie prawa zastrzeone.

Opracowano na podstawie: Fleming i wsp. (2010) Forensic Sci. Int. Genet. 4: 244-256. Hsieh i wsp. (2010) Forensic Sci. Int. Genet., in press, doi:10.1016/j.fsigen.2010.06.003. Tilotta i wsp. (2010) Forensic Sci. Int., in press, doi:10.1016/j.forsciint.2010.06.019.
Genetyka i Prawo 3

WYWIAD NUMERU

Z szerokiego spektrum bada nad udziaem czynnikw genetycznych w zrnicowaniu agresji wyania si obraz, w ktrym komponent dziedziczny odpowiada za ok. 50 proc. wspomnianego zrnicowania
uzyskuje si w ten sam sposb, jak w przypadku innych cech, np. postawy czy inteligencji. Pomiary odziedziczalnoci maj na celu ocen proporcji zmiennoci, bdcej pod wpywem czynnikw genetycznych (przyjmujcej warto procentow midzy 0 a 100), wzgldem zmiennoci cakowitej (gdzie zmienno ustalana jest za pomoc pomiaru wariancji). Wariancja z kolei jest miar rozproszenia cechy w caej populacji. Mwic dokadniej, wariancja jest miar redniego dystansu pomidzy kad uzyskan wartoci (np. IQ) a wartoci redni.

czynnikw genetycznych w zrnicowaniu agresji wyania si obraz, w ktrym komponent dziedziczny odpowiada za ok. 50 proc. wspomnianego zrnicowania jest to warto zbliona dla tych uzyskiwanych w przypadku wielu innych zachowa. Naley jednak mie na uwadze, e takie szacunki dotycz jedynie rodowisk, w jakich przeprowadzano eksperymenty.

Tomasz Grzybowski
Czy istniej powane dowody wiadczce o zwizku konkretnych genw z zachowaniami agresywnymi i udziaem w czynach przestpczych?

Prof. Ian Craig


Jak wspomniaem wczeniej, podjto liczne prby majce na celu analiz konkretnych tzw. genw kandydujcych zwizanych z agresj. Geny te wybierano gwnie przez wzgld na zwizek z istotnymi czynnociami mzgu. Od dawna uwaa si, e istnieje korelacja midzy pewnymi aspektami agresji a ukadem serotoninergicznym czy systemem przekanictwa nerwowego powizanego ze stresem. Obiektem bada zakrojonych na szerok skal by zwaszcza jeden gen, odpowiedzialny za produkcj enzymu degradujcego serotonin

Tomasz Grzybowski
Co jest rdem agresji? Czy istniej wiarygodne szacunki dotyczce jej odziedziczalnoci?

* Typy agresji

Wyrnia si dwa typy zachowa agresywnych jeden wynikajcy z braku, a inny z nadmiaru wraliwoci emocjonalnej. Pierwsze zachowanie zazwyczaj opisywane jest jako agresja instrumentalna lub czynna, a cechuje j ukierunkowanie i premedytacja. Naley odrni je od tak zwanej agresji reaktywnej, ktra zazwyczaj wyzwalana jest wskutek negatywnych dowiadcze i zwizanych z nimi przykrych odczu, w tym zoci i (lub) niepokoju. Wydaje si, e typ reaktywny pojawia si jako efekt zoonej relacji midzy niepokojem i agresj, obejmujcy kilka rnych reakcji mzgu. Wyniki bada nad nieprawidowociami w odpowiedzialnych za te reakcje regionach mzgu s zgodne z ugruntowanym dawno pogldem na temat zwizku uszkodzenia systemu serotoninergicznego z predyspozycj do rozwoju agresji.

Prof. Ian Craig

Czy istnieje genotyp agresji?


Czy naszymi zachowaniami rzdzi wychowanie, czy geny? Jakie s determinanty spokoju, a gdzie rodzi si agresja? Czy rzeczywicie bya kiedy cech pozytywn? Na te i inne pytania Tomasza Grzybowskiego odpowiada profesor Ian Craig.
Tomasz Grzybowski
Czy zachowania spoeczne ludzi s zdeterminowane genetycznie? sprowadza si do analizy szerokiego wachlarza specyficznych zachowa wystpujcych w populacji, a nastpnie do prby podziau czynnikw je determinujcych na takie, ktre maj zwizek ze zrnicowaniem rodowiska, oraz takie, ktre maj podoe genetyczne. Druga metoda polega na badaniu specyficznych genw kandydujcych w kierunku rzeczywistego warunkowania danych zachowa. Obie metody wskazuj, e czynniki genetyczne odgrywaj rol w ksztatowaniu ludzkich zachowa spoecznych, jednak w badaniach naley bra pod uwag take czynniki rodowiskowe.

Odziedziczalno niektrych zachowa spoecznych czowieka

Badania przeprowadzone w ostatnich latach wskazuj, e czynniki genetyczne maj rny udzia w cakowitej zmiennoci zachowa zwizanych z aktywnoci spoeczn, takich jak:

Prof. Ian Craig


Pytanie dotyczce roli natury oraz wychowania w ksztatowaniu naszych zachowa spoecznych nurtowao naukowcw od wielu dziesicioleci. Istniej dwie gwne metody badania moliwego wpywu cech dziedzicznych na zachowanie. Pierwsza z nich, powszechnie stosowana,
4 Genetyka i Prawo

Tomasz Grzybowski
W jaki sposb mona okreli odziedziczalno fenotypw zwizanych z zachowaniami spoecznymi?
niewierno u kobiet ok. 50 proc. empatia ok. 47 proc. preferencje polityczne ok. 42 proc. zdolnoci przywdcze ok. 41 proc. skonno do podejmowania ryzyka ok. 38 proc.
Na podstawie: Ebstein i wsp. (2010) Neuron 65, 831-844

Prof. Ian Craig


Szacunki dotyczce stopnia dziedzicznoci zachowa dotyczcych aktywnoci spoecznej

Wydaje si pewnym, e agresja u ludzi, podobnie jak u wielu zwierzt, rozwina si jako cecha korzystna. Podczas ewolucji naczelnych, w tym take ludzi, agresja, zwaszcza u osobnikw mskich, wyzwalaa skonnoci do konkurowania (majcego na celu podzia poywienia), a take dawaa przewag w rywalizacji o samice. Wysoka agresja moe nawet kompensowa brak fizycznej sprawnoci w ustalaniu hierarchii i dominacji w odniesieniu do sukcesu reprodukcyjnego. Z kolei agresja u osobnikw eskich zapewnia ochron potomstwa przed szeregiem niebezpieczestw. Oczywist wad agresji we wspczesnym spoeczestwie jest jej niezaprzeczalnie niszczycielski wpyw na wizi jego czonkw. Take w grupach o niszym poziomie integracji spoecznej bezporednia agresja jest postaw do ryzykown i moe prowadzi do zranienia bd mierci. Zakadajc, e ludzka agresja w trakcie ewolucji miewaa zarwno silnie korzystny, jak i negatywny charakter, nie dziwi fakt, e ma ugruntowane podoe genetyczne. Z szerokiego spektrum bada nad udziaem

w neuronach, tzw. monoaminooksydazy typu A (MAOA). Zainteresowanie tym genem wzroso nie tylko ze wzgldu na jego rol w metabolizmie serotoniny. Ukazay si rwnie interesujce wyniki bada, wedug ktrych
Genetyka i Prawo 5

WYWIAD NUMERU

Z PAMITNIKA GENETYKA SDOWEGO

BIOGRAM
PROFESOR IAN CRAIG

Z chromosomem Y dookoa wiata


Analiza ladw pozostawionych na dotknitych przedmiotach jest duym wyzwaniem dla genetyki sdowej.
jednym z duych centrw handlowych zatrzymano dwudziestokilkulatka, ktry usiowa z jednego ze sklepw wynie drogie kosmetyki. Poniewa mody czowiek zdecydowanie odmwi podania swoich danych osobowych, a w dodatku zachowywa si agresywnie, ochrona postanowia na miejsce zdarzenia wezwa policj.

Profesor z zakresu genetyki molekularnej i behawioralnej . Jest dyrektorem laboratoriw w SGDP Research Centre Instytutu Psychiatrii, Kings College w Londynie (Wielka Brytania), gdzie zajmuje si wdraaniem bada z zakresu genetyki molekularnej w ramach wielu projektw naukowych. Poprzednio pracowa w Zakadzie Genetyki Wydziau Biochemii Uniwersytetu w Oksfordzie, gdzie jego grupa odniosa sukces we wczesnych eksperymentach z wykorzystaniem klonowania pozycyjnego (wczajc w to izolacj genw zwizanej z chromosomem X lepoty czy choroby nerek). Jest laureatem stypendium St. Catherines College w Oksfordzie w 1972 r. Jego zainteresowania zwizane z genomik czowieka zostay take uhonorowane wyborem do The Human Genome Organisation (HUGO) Council (2000-2003, 2003-2006) oraz mianowaniem na czonka zarzdu HUGO (London Ltd.) w roku 2010. Poza zainteresowaniem rnicami w zachowaniach w odniesieniu do pci, profesor Craig zaangaowany jest obecnie w wiele projektw obejmujcych badanie caego genomu pod ktem genw zwizanych z szeregiem zachowa i chorb, midzy innymi postrzegania, zdolnoci czytania, uzalenie, agresji, lku i depresji, ze szczeglnym uwzgldnieniem roli chromosomu X. Jest wspautorem publikacji traktujcych o zwizkach midzy genami a rodowiskiem w kontrolowaniu agresji i depresji. Wikszo szacunkw dotyczcych odziedziczalnoci u ludzi wyroso na gruncie bada blinit poprzez porwnanie blinit monozygotycznych (identycznych) z dizygotycznymi. Podczas gdy pierwsze maj ten sam zestaw genw, u blinit dizygotycznych obserwuje si mniej wicej poow wsplnych genw. Wysze korelacje notowane dla konkretnych cech badanych midzy blinitami identycznymi w porwnaniu z blinitami dizygotycznymi pozwalaj na ocen odziedziczalnoci tych cech.

Geneza bada odziedziczalnoci

Tajemniczy proszek
W trakcie wykonywania czynnoci przez przedstawicieli organw cigania okazao si, e awanturujcy si modzieniec ukrywa w plecaku co wicej ni tylko kradzione kosmetyki. W jednej z kieszonek znaleziono worek foliowy zawierajcy kilkanacie torebek wypenionych biaym proszkiem. Sprawa zacza wyglda na znacznie powaniejsz, ni si z pocztku wydawao. Zachodzio podejrzenie, e sklepowy zodziejaszek by rwnie dystrybutorem narkotykw. Zawarto biaych torebek przekazano do analizy toksykologicznej, ktr przeprowadzia Pracownia Toksykologii naszego Zakadu. Analiza ta potwierdzia, e tajemnicze torebki zawieray wysoce oczyszczon diacetylomorfin, znan lepiej jako heroina. ledztwo w sprawie banalnej kradziey sklepowej przeistoczyo si w powan spraw o posiadanie znacznej iloci gronego narkotyku.

oczywiste, e nie mg by producentem nar kotyku. U podejrzanego znaleziono stosunkowo rzadko spotykan form heroiny niemal czyst substancj narkotyczn, ktrej produkcja wymaga specjalistycznej wiedzy i wyposaenia. Prawdopodobnie aden dwudziestokilkulatek nie byby w stanie wyprodukowa tak czystego narkotyku. Tym bardziej podejrzany w omawianej sprawie, ktry okaza si uzaleniony od narkotyku, co zreszt tumaczyo nielogiczno

jego postpowania. Inaczej trudno zrozumie, dlaczego, przenoszc w plecaku narkotyki o znacznej wartoci, podj prb kradziey sklepowej, ktra niosa ze sob realne ryzyko wpadki i ujawnienia zawartoci plecaka. Sprzecznoci i nielogicznoci byo zreszt w tej sprawie wicej, gwnie w tumaczeniach chopaka dotyczcych rda, z ktrego mia narkotyki, i dokd byy przenoszone. W trakcie przesucha mody czowiek przed-

genu, nie istnieje ju druga kopia pozwalajca skompensowa ubytek. Take inne geny zaangaowane w funkcjonowanie systemu serotoniny, zarwno te kontrolujce wychwyt serotoniny, jak i kodujce receptory aktywowane wizaniem serotoniny, maj udzia w powstawaniu zachowa agresywnych. Wyniki wstpnych bada wskazuj na istnienie dodatkowych genw kandydujcych, w gwnej mierze zwizanych z przekanictwem nerwowym. Skonnoci do agresywnych zachowa i udzia w przestpstwach z wykorzystaniem przemocy znacznie czciej dotycz mczyzn ni kobiet. Co wicej, istniej sprzeczne dowody dotyczce zwizku poziomu testosteronu i wariantw genu kodujcego jego receptor ze skonnociami do zachowa agresywnych. Jednoczenie podjto nieliczne badania nad agresj u kobiet, ktre jednak nie przyniosy istotnych rezultatw.

Tomasz Grzybowski
Czy prowadzone aktualnie badania podstawowe nad genetycznym podoem agresji s istotne z punktu widzenia genetyki sdowej, np. dla przewidywania zachowa agresywnych na podstawie analizy DNA?

mutacje skutkujce brakiem aktywnoci MAOA u mczyzn prowadziy u nich do aktw przemocy i innych zachowa antyspoecznych. Gen MAOA zlokalizowany jest w chromosomie X, a mczyni maj tylko jedn jego kopi (kobiety dwie). A zatem w przypadku kiedy mczyzna odziedziczy zmutowan kopi
6 Genetyka i Prawo

Prof. Ian Craig


Jest to bardzo istotny obszar, jednak najbardziej wiarygodny wskanik potencjalnie negatywnych zachowa nie ma zwizku z genami, a ze

stresujcymi dowiadczeniami z dziecistwa. W istocie, zjawisko to spotykane jest w ugruntowanych krgach przemocy typowych dla rodzin, w ktrych wzorce agresywnych zachowa przekazywane s z pokolenia na pokolenie. W kategoriach wykorzystywania genw jako wskanikw zachowa agresywnych najistotniejsze odkrycia pochodz z bada nad interakcj genw ze rodowiskiem. Przykadowo, nawet przy rozpatrywaniu najpowaniejszego genu kandydujcego MAOA dla celw genetycznosdowych najwyraniejszy zwizek z agresj obserwowany jest u mczyzn z cakiem uszkodzon kopi genu. Taki defekt, wedle mojej wiedzy, opisano dotychczas w jednej tylko rodzinie. Znane s inne warianty genu, ktre skutkuj obnion aktywnoci enzymu w porwnaniu z wysokoaktywn powszechn wersj. Chocia niskoaktywny wariant jest stosunkowo czsty w populacji, wikszo bada wskazuje, e sam w sobie nie jest silnie skorelowany ze skonnoci do agresji. Korelacj obserwuje si jedynie wwczas, gdy osoba z tym wariantem genu jest rwnie wychowywana w tzw. szkodliwym rodowisku. Jest wielce prawdopodobne, e warianty innych genw kandydujcych bd odgryway podobn rol. Podsumowujc, czeka nas jeszcze daleka droga, zanim bdziemy mogli wiarygodnie okrela, ktry osobnik jest agresywny i antyspoeczny na podstawie samego tylko badania genetycznego.

Historie nie z tej ziemi


Mody czowiek, przy ktrym znaleziono narkotyk, by oczywicie gwnym podejrzanym w prowadzonym ledztwie. Szybko stao si

Dziki zdobyczom nauki coraz atwiej jest wskaza te fragmenty naszych chromosomw, ktrych wystpowanie jest typowe dla okrelonych regionw geograficznych.
Genetyka i Prawo 7

Z PAMITNIKA GENETYKA SDOWEGO

Analiza Y-STR
Inaczej nazywana jest analiz ukadw mikrosatelitarnych chromosomu Y. Przy tego typu badaniach wykorzystuje si fakt, e chromosomy Y, wystpujce w populacjach wywodzcych si z rnych regionw wiata, niejednokrotnie odznaczaj si duym podobiestwem cech w obrbie danej populacji z jednoczesnym wystpowaniem cech odrniajcych je od innych populacji. Najoglniej mwic, chromosomy Y mczyzn zamieszkujcych poszczeglne regiony Azji maj czsto cechy wsplne dla tych regionw i odrniajce je zarwno od chromosomw Y osb pochodzcych z innych regionw Azji, jak i z Europy czy z Afryki. Oznaczajc profil chromosomu Y danej osoby, zwany haplotypem, oraz przeszukujc baz danych zawierajc informacje o wystpowaniu poszczeglnych haplotypw tego chromosomu w rnych regionach wiata, mona w przyblieniu oszacowa, skd wywodzi si dana osoba, a przynajmniej skd wywodz si jej przodkowie w linii mskiej.

*Narkotyk z maku
Heroina jest pochodn opium, ktre otrzymuje si z tzw. mleczka makowego. Mleczko takie jest wykorzystywane do produkcji substancji odurzajcych w rnej formie. Najprawdopodobniej najlepiej znan w Polsce substancj zawierajc opium jest tzw. kompot, otrzymywany najczciej domowymi sposobami z wywaru ze somy makowej. Wydaje si on specyficznie polskim wynalazkiem, podczas gdy w wikszoci krajw taka heroina dla ubogich

Mapa przedstawia lokalizacj chromosomw Y o haplotypie identycznym z chromosomem, ktrego profil oznaczono w ladzie z torebki foliowej. Analiz wykonano, przeszukujc baz danych YHRD, ktra zawiera w chwili obecnej ponad 80 000 haplotypw mczyzn z caego wiata, w tym ponad 19 000 haplotypw pochodzcych z Azji Wschodniej.

wystpuje w postaci brzowych bryek nazywanych brown sugar.

Rolina maku zawiera liczne alkaloidy, najwaniejsze z nich to: morfina, kodeina, narkotyna, papaweryna, tebaina, narceina, narkotolina
geograficznych. W ten sposb, analizujc okoo 100 bardzo drobnych rnic midzy DNA rnych osb, mona z duym prawdopodobiestwem wskaza, czy osoby te wywodz si z Europy, Azji, Afryki, czy te spord rdzennych mieszkacw Ameryki. Opisywana technika budzi wielkie nadzieje, jednak w obecnej chwili nie jest stosowana na szerok skal gwnie ze wzgldu na stosunkowo mody wiek tej technologii i konieczno dopracowania szczegw technicznych analiz. Istnieje jeszcze jedna technika, majca potencja umoliwiajcy jej wykorzystanie w analizie pochodzenia etnicznego. Jest ni uywana w genetyce sdowej od kilkunastu lat analiza ukadw mikrosatelitarnych chromosomu Y, zwana inaczej analiz Y-STR (patrz ramka, przyp. red.). Tak wanie metod analizy przyjlimy w odniesieniu do DNA mczyzny ujawnionego na jednym z woreczkw z narkotykiem. Okazao sie, e uzyskany dla tego ladu haplotyp chromosomu Y nie wystpuje w Polsce ani w Europie, znaleziono go za to w populacjach mczyzn zamieszkujcych poudniowo-wschodni Azj. Moglimy zatem poinformowa ledczych, e prawdopodobnie przynajmniej jedna z osb majcych kontakt z narkotykami sklepowego zodziejaszka pochodzia wanie z poudniowo-wschodniej Azji. Nasze konkluzje w naturalny sposb faworyzoway teori o zagranicznym pochodzeniu ujawnionego narkotyku i w t stron zostao ukierunkowane ledztwo. O ile nam wiadomo, tajemniczy mczyzna, ktry pozostawi swj DNA na woreczku z narkotykiem, nie zosta dotd znaleziony. Jednak inne dowody zgromadzone w tej sprawie, dziki waciwemu ukierunkowaniu ledztwa w stron rodowisk zwizanych z przemytem narkotykw z Azji, pozwoliy na postawienie zarzutw kilku osobom.

stawi mnstwo wersji odpowiedzi na zadane pytania. Twierdzi, e o narkotykach w plecaku nic nie wiedzia, e tajemnicz paczk znalaz i chcia odnie na policj, w zanadrzu mia rwnie histori o znajomym Andrzeju, ktry narkotyk produkowa w piwnicy swojego domu, a take opowie o tajemniczych skonookich biznesmenach, ktrzy oferowali mu moliwo zakupu dziaki w niszej cenie w zamian za przetransportowanie paczki do pewnego mieszkania. W kocu jednak stao si jasne, e podejrzany by tylko maym ogniwem w acuchu czcym producenta narkotyku z jego odbiorcami. Naleao zatem ustali, skd pochodzi znaleziony narkotyk.

Kontaktowe tropy
Pierwszym etapem tej czci ledztwa bya prba ujawnienia na woreczkach z narkotykiem ladw osb majcych z nimi kontakt. Badaniom

genetycznym w laboratorium naszego Zakadu poddano wymazy pobrane z woreczkw z narkotykiem. Mielimy nadziej, e osoba lub osoby majce z nimi kontakt pozostawiy swj lad w postaci DNA z powierzchni skry. lady tego rodzaju, zwane ladami kontaktowymi, stanowi dla genetyki sdowej jedno z najwikszych wyzwa. Gwn trudnoci w ich badaniu jest zwykle niewielka ilo DNA, ktra wystpuje na powierzchniach przedmiotw dotykanych przez ludzi. Badania wykazay, e ilo ta jest osobniczo zmienna, co oznacza, e w populacji wystpuj zarwno osoby, ktre pozostawiaj na dotykanych przez siebie przedmiotach stosunkowo due iloci DNA, jak i takie (stanowice wikszo), ktre nie pozostawiaj takich ladw wcale lub w niewielkich ilociach. Osobnym problemem jest kwestia interpretacji wynikw bada w przypadku ujawnienia

czyjego DNA na badanym przedmiocie. Wykazano bowiem, e osoby pozostawiajce niewielkie iloci swego materiau genetycznego na dotykanych powierzchniach, mog przenosi na swych doniach DNA osb pozostawiajcych wyraniejszy lad. W analizowanym przypadku chodzio jednak przede wszystkim o znalezienie jakiegokolwiek tropu.

go od jednego mczyzny, ktrego jednoznaczny profil genetyczny udao si ustali. Pozostao zatem ustalenie, kim on by. ledczy prowadzcy omawian spraw, korzystajc z wiedzy operacyjnej, wytypowali kilka osb, ktre mogy mie kontakt z przechwyconym narkotykiem, jednak ich profile genetyczne nie byy zgodne z profilem tajemniczego mczyzny, ktrego DNA znajdowa si na jednym z opakowa. Poniewa opium i jego pochodne, w tym heroina, s narkotykami popularnymi zarwno w Polsce, jak i w innych czciach wiata, przede wszystkim w Azji, konieczne byo w pierwszej kolejnoci ustalenie, czy narkotyk zosta wyprodukowany w Polsce, czy moe dosta si do nas z innego kraju. ledczy zwrcili si zatem do naszego Zakadu z zapytaniem, czy na podstawie cech DNA badanego ladu mona ustali pochodzenie etniczne osoby, ktra miaa kontakt z narkotykami.

Strza w dziesitk
Analiza wymazw pobranych z kilku woreczkw z narkotykiem wykazaa zarwno brak ludzkiego DNA w iloci wystarczajcej do bada, jak i obecno mieszanin materiau genetycznego pochodzcego od bardzo wielu osb. Wynik takiej analizy stawa si praktycznie bezuyteczny w zakresie ustalenia, kto mg mie kontakt z narkotykami. Jednak wymaz z jednego woreczka da inny wynik. Stwierdzilimy w nim obecno materiau genetycznego pochodzce-

Kilka sw na zakoczenie
Techniki analizy DNA dla potrzeb wymiaru sprawiedliwoci rozwijaj si w byskawicznym tempie, dajc ledczym coraz wiksze moliwoci wykrywania sprawcw zrnicowanych przestpstw. Coraz czciej techniki te znajduj zastosowanie nie tylko w sprawach najciszego kalibru, takich jak zabjstwa czy gwaty, ale i w badaniu przestpstw i wykrocze mniej powanych, gdzie rwnie mog udowodni swoj przydatno. W chwili obecnej czst przyczyn niedostatecznego wykorzystania moliwoci istniejcych technik analizy DNA przez wymiar sprawiedliwoci jest brak wiadomoci, e techniki te mog by uywane nie tylko do identyfikacji poszczeglnych osb, ale rwnie w bardziej oglnych aplikacjach, jak np. identyfikacja pochodzenia geograficznego, ktre czasem mog pozwoli na osignicie niespodziewanie dobrych rezultatw. Marcin Woniak
Genetyka i Prawo 9

Czst przyczyn niedostatecznego wykorzystania moliwoci technik analizy DNA przez wymiar sprawiedliwoci jest brak wiadomoci, e mog by uywane rwnie w bardziej oglnych aplikacjach, jak np. identyfikacja pochodzenia geograficznego.
8 Genetyka i Prawo

Chromosom z innego kontynentu


Ustalanie pochodzenia etnicznego jest stosunkowo nowym osigniciem genetyki sdowej. Technika ta wykorzystuje fakt, e dziki coraz wikszej iloci zgromadzonych w literaturze i bazach danych informacji o zmiennoci ludzkiego DNA coraz atwiej jest wskaza te fragmenty naszych chromosomw, ktrych wystpowanie jest typowe dla okrelonych regionw

PI PYTA DO...
z zakresu biologii i genetyki. lady biologiczne, jak adne inne, naraone s na destrukcj wynikajc z upywu czasu i warunkw otoczenia. Pierwszym zadaniem jest wic ich odpowiednie zabezpieczenie. Tego gwnie oczekujemy od pracownikw organw cigania. Niekiedy najlepiej jest, gdy ekspert znajdzie si na miejscu zdarzenia i uczestniczy w ujawnieniu i zabezpieczaniu materiau biologicznego. Czasem biegy, nawet nie uczestniczc w badaniu miejsca zdarzenia, potrafi podsun unikalny pomys wynikajcy z jego dowiadczenia zawodowego, a nieznany jeszcze prowadzcemu ogldziny. W badaniach genetycznych czsto potrzebne s takie wanie inspirujce pomysy, take przy poszukiwaniu i zabezpieczaniu materiau porwnawczego. Relacje organ procesowy biegy powinny mie charakter bardzo pragmatyczny i wrcz permanentny.

Podstawowym kryterium oceny laboratoriw genetyczno-sdowych bya nasza wiedza o kierunku specjalizacji poszczeglnych placwek badawczych i poziomie metod stosowanych w danej placwce.
Tomasz Grzybowski
Z naszych obserwacji wynika, e wiele ekspertyz z tej dziedziny przygotowuj prywatni biegli, rekomendowani przez sdy okrgowe. Ich nazwiska znajduj si na specjalnych listach. Jakie kryteria musi speni biegy, aby znale si na takiej licie? uwagi odnosiy si przede wszystkim do terminowoci opiniowania. Nie byo zastrzee do merytorycznych aspektw ekspertyzy. W moim przekonaniu o tym, kto znajdzie si i pozostanie na licie, decyduj przede wszystkim wzgldy formalne i zainteresowanie samego biegego.

Tomasz Grzybowski
Czy wedug Paskiej wiedzy przedstawiciele wymiaru sprawiedliwoci oceniaj kompe tencje orodkw oferujcych badania gene tyczne w sprawach karnych? Jeli tak, co stanowi gwne kryterium takiej oceny?

Prok. Jan Wojtasik


Osobicie nie spotkaem si z przypadkiem ekspertyzy z zakresu profilowania genetycznego dokonywanej przez biegych indywidualnych, opiniujcych poza uznanym orodkiem naukowym. By moe wynika to z pewnej filozofii szkolenia prokuratorw okrgu zielonogrskiego z zakresu nauk sdowych. Ekspertyzy wymagajce solidnej wiedzy eksperckiej oraz materialnej bazy laboratoryjnej gwarantujcej przestrzeganie reimw metodyki badawczej powinny by zlecane tylko orodkom dysponujcym tak baz. Postanowienia prokuratorw naszego okrgu w tym zakresie realizuj wycznie uniwersyteckie Zakady Medycyny Sdowej, zwaszcza we Wrocawiu, Gdasku i Bydgoszczy, oraz Instytut Ekspertyz Sdowych w Krakowie i CLK KGP w Warszawie. Wracajc jednak do pytania, naley stwierdzi, e kady kandydat na biegego z listy prezesa sdu okrgowego musi legitymowa si korzystaniem z peni praw obywatelskich, ukoczeniem 25. roku ycia oraz posiadaniem teoretycznych i praktycznych wiadomoci z danej dziedziny wiedzy.

* BIOGRAM
PROK. JAN WOJTASIK

Prok. Jan Wojtasik


Z racji wykonywanych obowizkw wielokrotnie miaem moliwo obserwowa zainteresowanie prokuratorw i sdziw poziomem orodkw, o ktre pan pyta. Niemal zawsze podstawowym kryterium oceny bya nasza wiedza o kierunku specjalizacji poszczeglnych placwek badawczych i poziomie stosowanych w tej placwce metod. Ocenialimy szans na pozytywny wynik ekspertyzy w konkretnej sprawie z uwagi na rodzaj i ilo posiadanego materiau dowodowego. Przy podjciu decyzji pomaga nam te dowiadczenie zdobyte dziki wczeniej prowadzonym sprawom. Dla przykadu: pozytywny wynik ekspertyzy w tzw. nowosolskiej sprawie cygaskiej sprawi, e w kolejnej, rwnie trudnej, dotyczcej podwjnego zabjstwa w fabryce krasnali prokuratura nowosolska zlecia ekspertyz identyfikacyjn szcztkw temu samemu wykonawcy Katedrze Medycyny Sdowej Collegium Medicum w Bydgoszczy. Czsto pomaga nam take telefon do eksperta z jednego czy drugiego orodka jest wtedy naszym konsultantem. Zdarza si, e w bardziej skomplikowanych przypadkach konsultacje prowadzimy za pomoc zestaww do przesuchiwania na odlego. Nie ukrywam, e w prokuraturach okrgu zielonogrskiego, ktrymi do niedawna kierowaem, mamy bardzo dobre kontakty robocze z wieloma prestiowymi placwkami oferujcymi ekspertyzy genetyczne.

Genetyczny list goczy


O roli ekspertw z zakresu genetyki i biologii, ich kompetencjach oraz o osigniciach wspczesnej nauki z prokuratorem Janem Wojtasikiem rozmawia Tomasz Grzybowski.
Tomasz Grzybowski
Panie Prokuratorze, wiele lat wsppracowa Pan z biegymi z rnych dziedzin, w tym rwnie z zakresu biologii i genetyki. Prosz podzieli si z nami krtk refleksj na temat tej kooperacji. nie karne. Nie tylko zreszt w sprawach kryminalnych. Bez ekspertw nie prowadzi si dzisiaj take spraw gospodarczych. Dziaania organw procesowych musz by efektywne. Bez tego walka z dobrze zorganizowan i wykorzystujc najnowsze zdobycze techniczne przestpczoci po prostu nie byaby moliwa. Pamitajmy przy tym, e ekspertyza to przede wszystkim badanie dowodw rzeczowych. Niezalenie od tego, czy s to widoczne goym okiem due plamy krwawe, czy te niedostrzegalne bez specjalnego oprzyrzdowania mikrolady, w tym mikrolady biologiczne.

Jan Wojtasik, prawnik, absolwent Uniwersytetu Wrocawskiego, prokurator Prokuratury Apelacyjnej w Poznaniu, w latach 2000-2010 Prokurator Okrgowy w Zielonej Grze, wczeniej Prokurator Rejonowy w Nowej Soli, wykadowca Krajowej Szkoy Sdownictwa i Prokuratury. By rwnie egzaminatorem kilku pokole polskich prokuratorw, jest autorem ponad 30 artykuw w periodykach prawniczych i kryminalistycznych oraz kilkuset publikacji o charakterze popularyzatorskim. Byy czonek Rady Prokuratorw przy Prokuratorze Generalnym, czonek jury Turnieju Wiedzy Kryminalistycznej aplikantw prokuratorskich, czonek kolegium redakcyjnego Diariusza Prawniczego. Pasjonuj go nowatorskie rozwizania z zakresu organizacji stanowisk pracy, a pozazawodowo amatorska fotografia krajobrazowa i turystyka rowerowa.

Tomasz Grzybowski
Jakie s gwne oczekiwania prokuratorw wobec biegych?

Tomasz Grzybowski
Czy osoby znajdujce si na listach podlegaj weryfikacji?

Prok. Jan Wojtasik


Daleki jestem od sugerowania jakiejkolwiek supremacji dowodw rzeczowych nad osobowymi, ale za Cezare Beccari uparcie od dawna powtarzam, e: gdy dowodem przestpstwa s jedynie sowa, warto takiego dowodu jest bliska zeru. Moje zawodowe dowiadczenia potwierdzaj t opini. Wszystkie przytoczone tu uwagi odnosz si oczywicie do wartoci opinii

Prok. Jan Wojtasik


Zaczn od uwagi tak oczywistej, e a banalnej bez wykorzystywania osigni wspczesnej nauki oraz techniki, a wic bez ekspertyzy i jej wykonawcy, czyli biegego, trudno sobie wyobrazi jakiekolwiek powaniejsze postpowa10 Genetyka i Prawo

Prok. Jan Wojtasik


Pamitam tylko jeden taki przypadek. Prezes sdu okrgowego zwrci si do prokuratorw o wydanie opinii na temat sposobu wywizywania si przez biegych ze swoich obowizkw i jakoci wydawanych przez nich opinii. Zgaszane przez rodowisko prokuratorskie

Genetyka i Prawo 11

PI PYTA DO...

METODY BADAWCZE

* Wystpienia na temat bada


genetyczno-sdowych
Problematyka bada genetyczno-sdowych bya kilkukrotnie poruszana podczas wykadw w ramach zielonogrskich seminariw kryminalistycznych. lad i mikrolad biologiczny podstaw do typowania osoby, ktra go naniosa prof. dr hab. Ryszard Pawowski, Zakad Medycyny Sdowej Gdaskiego Uniwersytetu Medycznego, II Oglnopolskie Seminarium Kryminalistyczne, Zielona Gra Drzonkw, 2006. Maskowanie ladw biologicznych wyzwanie dla genetyki sdowej dr n. med. Marcin WoNiemal zawsze podstawowym kryterium oceny bya nasza wiedza o kierunku specjalizacji poszczeglnych placwek badawczych i poziomie stosowanych w tej placwce metod niak, Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej Katedry Medycyny Sdowej Collegium Medicum UMK, V Oglnopolskie Seminarium Kryminalistyczne Diagnostyka maskowanego zabjstwa, Zielona Gra Drzonkw, 2009. lad biologiczny jako przesanka wnioskowania

Nie ma systemu weryfikacji czy certyfikacji biegych indywidualnych i jest to niewtpliwie saba strona wymiaru sprawiedliwoci. Taki system kilka lat temu postanowio wypracowa rodowisko psychologw sdowych. Skoczyo si to tylko poowicznym sukcesem. Szkoda. Na szczcie inaczej jest z orodkami naukowo-badawczymi, ktre skutecznie dbaj o zapewnienie jakoci opiniowania. Odwoam si tu chociaby do zasad atestacji laboratoriw genetycznych przy Polskim Towarzystwie Medycyny Sdowej i Kryminologii (PTMSiK). Zaoenia atestacji sprowadzaj si do zagwarantowania prawidowoci wynikw otrzymywanych w poszczeglnych laboratoriach oraz eliminacji bdw mogcych prowadzi do niewaciwego wnioskowania. Jakkolwiek jest to dokument PTMSiK, uznaem, e jest on niezwykle wartociowy poznawczo i wymaga spopularyzowania w rodowisku prokuratorskim. Dlatego mona go znale i zapozna si z jego treci midzy innymi na stronie internetowej prokuratur zielonogrskich.

Prok. Jan Wojtasik


Bezdyskusyjnie tak. Genetyka sdowa rozwija si bardzo szybko. Ciekawie napisali o tym autorzy z Pracowni Genetyki Sdowej Instytutu Ekspertyz Sdowych w wydanej w 2009 r. w Krakowie ksice1 powiconej postpowi w naukach sdowych. Potrzebna jest take wzajemna znajomo jzyka biegego i jzyka organu procesowego, chociaby na poziomie poj elementarnych. Chc podkreli, e problematyka profilowania genetycznego od wielu lat stanowi przedmiot szkole dla rodowiska prokuratorskiego. W zakresie podstawowym, zwaszcza dotyczcym ujawniania i zabezpieczania ladw biologicznych, oraz w zakresie opiniowania, zapoznawani s z ni aplikanci prokuratorscy. Ma ona swoje trwae miejsce take podczas szkolenia ustawicznego. Odwoujc si do wasnego podwrka, przypomn, e w trakcie prestiowego przedsiwzicia szkoleniowego, jakim s zielonogrskie seminaria kryminalistyczne, genetyka bya przedmiotem zaj kilkakrotnie (patrz ramka, przyp. red.). Bodaje na seminarium w 2006 r., po wystpieniu biegego z Zakadu Medycyny Sdowej w Gdasku z wykadem powiconym badaniom DNA, kierownictwo prokuratury zmuszone byo zaprosi go pniej na specjalne szkolenie z tego zakresu takie byo danie rodowiska zawodowego. Podczas kolejnych seminariw zajcia na temat rnych aspektw bada genetycznych prowadzili take biegli

o cechach psychofizycznych osoby, ktra go pozostawia. Stan obecny i przyszo dr hab. Tomasz Grzybowski, prof. UMK, Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej Katedry Medycyny Sdowej Collegium Medicum UMK, VI Oglnopolskie Seminarium Kryminalistyczne Czas i przestrze zbrodni wielokrotnej , Zielona Gra Jesionka, 2010.

Tomasz Grzybowski
Czy widzi Pan potrzeb podjcia kolejnych dziaa edukacyjnych, ktre przybliayby przedstawicielom wymiaru sprawiedliwoci problematyk bada genetyczno-sdowych i w ten sposb porednio przyczyniay si do podniesienia poziomu ekspertyz?
12 Genetyka i Prawo

z Zakadu Genetyki Molekularnej i Sdowej Katedry Medycyny Sdowej Collegium Medicum w Bydgoszczy. Zwaszcza ostatni wykad jednego z nich podczas VI Seminarium w Jesionce przybliy suchaczom wspczesne moliwoci genetyki, a take niezwykle obiecujc perspektyw tych bada. By moe ju w niedalekiej przyszoci rysopis przestpcy bdzie tworzony w laboratorium rwnolegle z analiz jego genomu. Praktyka ledcza z niecierpliwoci czeka na moment , gdy niedostatki postrzegania i pamici ofiary bdzie mona zastpi barwnym rysopisem cech fizycznych sprawcy sporzdzonym na podstawie ladw jego nasienia czy liny, a moe nawet naskrka znalezionego pod paznokciami pokrzywdzonej. Nieco artobliwie mona ju dzisiaj zaproponowa skrt GLG, czyli Genetyczny List Goczy.

Efekt CSI fakt czy fikcja?


Seriale telewizyjne powicone zagadkom kryminalnym stay si niezwykle popularne na caym wiecie. W 2002 r. w magazynie Time po raz pierwszy zwrcono uwag na moliwo wpywu serialowego obrazu nauk sdowych na ich postrzeganie oraz oczekiwania spoeczne. Zjawisko to nazwano efektem lub syndromem CSI.
Na pocztku by serial
Zagadki kryminalne, niewyjanione zbrodnie od zawsze wzbudzay szerokie zainteresowanie wszystkich klas spoecznych. Dawniej obecne byy gwnie w literaturze, natomiast w czasach wspczesnych, w wyniku postpu technicznego, zagociy na dobre na ekranach naszych kin i telewizorw. W USA seriale kryminalne nale do programw o najwikszej ogldalnoci, zwaszcza od roku 2000, gdy rozpoczto emisj serialu CSI. Nie dziwi wic fakt, e to wanie

* Uniewinnienie dziki CSI?


edn z najsynniejszych amerykaskich spraw karnych, w ktrej dopatrywano si wpywu seriali detektywistycznych na oczekiwania przysigych wobec prokuratury, jest sprawa aktora Roberta Blakea oskaronego o prby zlecenia zabjstwa oraz ostatecznie zastrzelenie ony w 2001 r. Blake mia motyw i moliwo popenienia zbrodni. Obarczay go take zeznania wiadka. O uniewinnieniu zadecydowa jednak brak oczekiwanych przez przysigych dowodw: ladw po wystrzale oraz plam krwi. Po synnym procesie w 2005 r. dzieci ofiary wytoczyy Blakeowi spraw cywiln, ktr ostatecznie przegra.

1 Tomasz Kupiec, Wojciech Branicki, Postp w dziedzinie identyfikacyjnych bada ladw biologicznych [w:] Postpy w naukach sdowych, red. M. Kaa, IES, Krakw 2009, s. 95 i nast.

pyw mediw na spoeczestwo jest niepodwaalny. Wobec popularnoci seriali kryminalnych, takich jak: CSI: Crime Scene Investigation, Criminal Minds, Dr G. czy Bones, przedstawiciele nauk sdowych zaczli si zastanawia, czy obraz ich pracy przedstawiany w telewizji nie wpywa negatywnie na oczekiwania wymiaru sprawiedliwoci co do iloci, jakoci i czasu analizy materiaw dowodowych, oraz jakie s pozytywne skutki tego zjawiska.

Genetyka i Prawo 13

(c) CSB-CSI International BV. All Rights Reserved

METODY BADAWCZE
bada empirycznych, przekonuje, e cho nie ma twardych, istotnych statystycznie dowodw, wpyw telewizji jest dalekosiny, nieunikniony i szeroki od sdw po szkoy wysze. Nie siga kadej jednostki, ale z pewnoci zmienia wymiar sprawiedliwoci jako cao. moliwo uwiadomienia spoeczestwu potrzeby rozwoju i zwikszenia nakadw finansowych na badania podstawowe w naukach sdowych; odstraszenie czci potencjalnych przestpcw poprzez ukazanie wspczesnych moliwoci badania pozostawionych ladw. Minusy: wygrowane i nierealne oczekiwania w stosunku do wymiaru sprawiedliwoci, a zwaszcza sub dochodzeniowo-ledczych; nadmierne i czsto faszywe przekonanie widzw o wasnej wiedzy na temat osigni wspczesnej kryminalistyki i genetyki; nadmierne gromadzenie materiau dowodowego skutkujce coraz wikszym obcieniem policyjnych magazynw i niedoborami kadrowymi; moliwo edukacji przestpcw, ktrzy staj si przez to bardziej ostroni i w efekcie trudniejsi do ujcia (stwierdzono wzrost liczby miejsc przestpstw dokadnie oczyszczonych z dowodw). Rafa Skowronek

Polskie CSI
Seriale kryminalne osigny komercyjny sukces na caym wiecie, nie wyczajc Polski. Jak w takim razie przedstawiaj si serialowe realia w odniesieniu do polskich warunkw? Wedug prof. dr. hab. Tadeusza Dobosza kierownika Zakadu Technik Molekularnych Katedry Medycyny Sdowej Akademii Medycznej im. Piastw lskich we Wrocawiu nie ma rnicy w metodyce; jest, ale niewielka w wyposaeniu, natomiast jest dramatyczna w organizacji... tam ekspert przesuchuje podejrzanych, lata z giwer, wyjeda w teren jako technik kryminalistyczny, a nawetaresztuje!. Czy polscy biegli zauwaaj wzrost oczekiwa opinii publicznej? Dr Radosaw Drozd z Katedry Medycyny Sdowej we Wrocawiu stwierdza: Przedstawiany w serialach sposb pracy biegych ksztatuje pogldy widzw w wikszoci osb niemajcych na co dzie stycznoci z realiami pracy medyka sdowego. Czasami wic spotykamy si z nierealnymi wyobraeniami lub nawet daniami dotyczcymi czasu, sposobu i moliwoci przeprowadzania rnych bada. Wspomniane ju pozytywne skutki popularnoci seriali detektywistycznych, gwnie w postaci wzrostu zainteresowania naukami sdowymi, mona obserwowa np. w Warszawie. Dr Pawe Waszkiewicz organizator zaj CSI Warszawa na Uniwersytecie Warszawskim przyznaje, e wielu studentw wybrao jego zajcia a nawet studia z mioci do serialu CSI.

Rosnce oczekiwania wymiaru sprawiedliwoci wobec iloci i jakoci materiau dowodowego powoduj zabezpieczanie wikszej liczby prbek ni pod koniec ubiegego wieku

* R

Modna kryminalistyka?

tam na pocztku XXI w. prawnicy zaczli opisywa tzw. efekt CSI. Nie sposb zaprzeczy, e wspczesne seriale kryminalne znieksztacaj obraz rzeczywistej pracy na miejscu zdarzenia i w laboratorium. Oprcz oczywistych uproszcze w przedstawianiu toku dochodzenia zwizanych z telewizyjny-

mi ramami czasowymi oraz ograniczania liczby aktorw (w serialu jednej osobie przypisane s prace wykonywane normalnie przez kilku rnych ekspertw), we wspczesnych serialach pojawiaj si wszechwiedzce bazy danych i nierzadko urzdzenia oraz rodki bdce wycznie wymysem autorw (CSI w 2004 r. zostao nominowane do Nagrody Saturna dla

produkcji... science fiction!). Wedug jednego z biegych sdowych 40 proc. nauki w CSI to fikcja seriale tego typu przedstawiaj techniki naukowe eksperymentalne, kontrowersyjne, lub... nieistniejce.

Media Law Journal). Wedug jej bada prawdopodobiestwo skazania lub uniewinnienia oskaronego nie zaley od tego, czy przysigli ogldaj seriale typu CSI. Po przeanalizowaniu kilkuset doniesie medialnych do ciekawych wnioskw doszli rwnie Simon Cole profesor Uniwersytetu Kalifornii (Irvine, USA) i Rachel Dioso-Villa jego doktorantka. Stwierdzili, e tak naprawd funkcjonuje nie jeden efekt CSI, ale kilka, np. efekty sabego i silnego prokuratora, ofiary czy oskaronego. Kompletn typologi znalezionych w mediach efektw seriali kryminalnych autorzy przedstawili w swojej pracy Investigating the CSI effect effect: media and litigation crisis in criminal law zamieszczonej w 2009 r. na amach Stanford Law Review. W biecym roku w renomowanym czasopimie specjalistycznym Forensic Science International ukazaa si pierwsza praca przegldowa powicona efektowi CSI. Evan W. Durnal, przedstawiajc gone przypadki z sal sdowych oraz wyniki ankiet i niektrych

CSI jest, czy go nie ma?


Poza niezliczonymi informacjami medialnymi trudno znale rzetelne opracowania problemu oddziaywania telewizji na sdownictwo. Warto jednak zauway, e powoli coraz wicej badaczy szuka dowodw na potwierdzenie lub zaprzeczenie tej tezy. Jak na razie gr jest jednak ta druga grupa. Jedn z osb, ktra zaja si naukowo efektem CSI, jest dr Kimberlianne Podlas z Uniwersytetu Pnocnej Karoliny w Greensboro (USA). Opublikowaa kilka wanych artykuw na temat tego zagadnienia (zostaa nawet za nie nagrodzona): The CSI effect and other forensic fictions, Impact of television on cross-examination and juror truth i The CSI effect: exposing the media myth (zamieszczony na amach

Plusy i minusy
Niezalenie od tego, czy efekt CSI rozumiany jako zmiana zachowania uczestnikw rozpraw sdowych pod wpywem seriali na przestrzeni ostatnich lat faktycznie istnieje, czy jest tylko wymysem rozpowszechnionym (paradoksalnie) przez media, popularno seriali spod znaku CSI ma aspekty pozytywne i negatywne. Plusy: wzrost zainteresowania naukami sdowymi, w tym kryminalistyk, medycyn sdow, genetyk, toksykologi itp., ktry przekada si na liczb studentw odpowiednich kierunkw (efekt widoczny zwaszcza w USA); wzrost spoecznego zrozumienia wartoci bada specjalistycznych, np. analiz DNA oraz praktycznego znaczenia osigni nauki (promocja mody na nauk);

osnce oczekiwania wymiaru sprawiedliwoci wobec iloci i jakoci materiau dowodowego powoduj zabezpieczanie wikszej liczby prbek ni pod koniec ubiegego wieku. Wie si to z przeadowaniem policyjnych magazynw i przecieniem laboratoriw oraz ich personelu. W 2006 r. 61 proc. agencji wskazao na niewystarczajc pojemno swoich magazynw, zwaszcza w odniesieniu do dowodw DNA. Niedobory kadrowe by moe za par lat zostan przynajmniej czciowo zmniejszone przez nowych specjalistw, ktrzy zdecydowali si na kierunki studiw zwizane z kryminalistyk i medycyn sdow, bdc pod wpywem modnych seriali. Wymusio to wprowadzenie przez American Academy of Forensic Science (AAFS) specjalnych standardw akredytacyjnych dla programw edukacyjnych w naukach sdowych. Wedug Maksa M. Houcka, czonka AAFS, zmiany dotycz take struktury demograficznej zawodu studentami powyszych kierunkw czciej s kobiety, naley si wic spodziewa, e ich odsetek wrd specjalistw bdzie coraz wikszy.

Wpyw telewizji jest dalekosiny, nieunikniony i szeroki od sdw po szkoy wysze. Nie siga kadej jednostki, ale z pewnoci zmienia wymiar sprawiedliwoci jako cao.
14 Genetyka i Prawo

Zdjcie na str. 13 udostpnia telewizja AXN.


Genetyka i Prawo 15

KONTAKT:
Prof. dr hab. med. Karol liwka kierownik Katedry Medycyny Sdowej > kizmedsad@cm.umk.pl

Dr hab. Tomasz Grzybowski prof. UMK


genetyczne badania ojcostwa i inne badania pokrewiestwa, identyfikacja szcztkw ludzkich, badania pokrewiestwa w linii eskiej (mtDNA), badania pochodzenia ewolucyjnego linii eskiej

> tgrzyb@cm.umk.pl

Dr Marcin Woniak
genetyczna identyfikacja ladw biologicznych, badania pokrewiestwa w linii mskiej (chromosom Y), badania pochodzenia ewolucyjnego linii mskiej

> marcinw@cm.umk.pl

Dr Jarosaw Bednarek
badania morfologiczno-porwnawcze wosw, antropologia sdowa

> bednarek@cm.umk.pl

Katedra Medycyny Sdowej Collegium Medicum UMK Zakad Genetyki Molekularnej i Sdowej ul. Marii Skodowskiej-Curie 9, 85-094 Bydgoszcz tel. 52. 585.35.52 fax 52. 585.35.53
> kizmedsad@cm.umk.pl

You might also like