STUDIA IURIDICA XXXVII/1999

Tatiana Chauvin

SPRAWIEDLIWO: MIDZY CELOWOCI A BEZPIECZESTWEM PRAWNYM. EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

Gustaw Lambert Radbruch urodzi si w Lubece 21 listopada 1878 roku. Od pierwszego prawniczego egzaminu pastwowego w roku 1901, Jego kariera przebiegaa niezwykle szybko: w 1902 obroni prac doktorsk: Die Lehre von der adaquaten Verursachung, w grudniu 1903 roku uzyska habilitacj na uniwersytecie w Heidelbergu, a w roku nastpnym obj na tyme uniwersytecie stanowisko docenta. Siedem lat pniej miay miejsce dwa istotne w yciu filozofa wydarzenia: ukazaa si Jego pierwsza publikacja ksikowa: Einfuhrung in die Rechtswissenschaft oraz przyznano mu tytu profesora poczony z uprawnieniami wykadowcy prawa karnego. W 1914 wydane zostao jedno z podstawowych dzie Radbrucha: Grundzuge der Rechtsphilosophie1, a krtko potem filozof otrzyma profesur na uniwersytecie w Krlewcu. W roku 1919, po powoaniu na Katedr w Kilonii, Radbruch uaktywni si politycznie; by w tym czasie deputowanym do Reichstagu z ramienia partii socjaldemokratycznej oraz dwukrotnie (w okresie 1921-1923) peni funkcj ministra sprawiedliwoci w rzdzie Republiki Weimarskiej. Od 1926 roku powici si ponownie, i ju wycznie, pracy naukowej: by m.in. dziekanem Wydziau Prawa na uniwersytecie w Heidelbergu, czonkiem Berliskiej Akademii Nauk, zasiada w zarzdzie Niemieckiej Grupy Midzynarodowej Stowarzyszenia Kryminologicznego oraz w tzw. Kole Weimarskim. Rok 1933 przynis ze sob narodowosocjalistyczn ustaw odnawiajc kadr urzdnicz; z przyczyn politycznych i ze wzgldu na nieodpowiednie cechy osobowoci Gustaw Radbruch zmuszony by opuci Katedr w Heidelbergu, by powrci na ni dopiero we wrzeniu 1945 roku. Dwanacie lat panowania ustawowego bezprawia to dla uczonego czas pobytu na wygnaniu w Anglii i we Woszech i okres gbokich osobistych tragedii (mier obojga dzieci). Prac dydaktyczn Radbruch zakoczy wraz z semestrem letnim 1948 roku. Zmar w roku nastpnym2.

1 G. Radbruch, Grundzuge der Rechtsphilosophie, Leipzig 1914; przekad polski: C. Znamierowski, Zarys filozofii prawa, Warszawa 1938. 2 yciorys Gustawa Radbrucha oparam na pracy doktorskiej B. Wrzochalskiego: Filozofia prawa Gustawa Radbrucha kontra filozofia prawa Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1989.

16

TATIANA CHAUVIN

* * * Twrczo Gustawa Radbrucha, wielkiego prawnika i humanisty, stanowi niezwykle bogate rdo inspiracji naukowej i fiolozoficznej nie tylko dla naukowca czy filozofa prawa, ale ze wzgldu na swj uniwersalizm rwnie dla laika, dla zwykego czytelnika. W licznych i aktualnych waciwie do dzi dzieach udao si temu, zaangaowanemu przecie w praktyk prawnicz i sprawy pastwowe uczonemu, wyabstrahowa sw wiedz i sdy o historii i filozofii prawa od biecych wydarze politycznych. Pozwala to odbiorcy na wyodrbnienie pewnego rodzaju systemu filozoficznoprawnego, wspartego historiozofi, socjologi i etyk; jawi si on jako spjna i konsekwentna cao, odznaczajca si przy tym du oryginalnoci. Wielowtkowo i rnorodno treci zawartych w pracach niemieckiego uczonego niewtpliwie utrudnia zadanie tym, ktrzy pragn, tak jak my, skoncentrowa si na wybranym problemie. Nasz wybr pad na Radbruchowsk koncepcj sprawiedliwoci, do ktrej podejcie Autora najdobitniej ilustruje moliw ewolucj pogldw. Moliw, czyli tak, ktrej nadejcie nie musi niweczy caej dopracowanej konstrukcji i burzy zaoe przyjtego systemu filozoficznego. Z koniecznoci jednake wybr jednego tylko zagadnienia wie si z pobienym zarysowaniem pozostaych, a przecie rwnie godnych uwagi dokona Gustawa Radbrucha w obrbie teorii i filozofii prawa. Naley mie nadziej, i wyrywkowy obraz systemu nie odbije si na czytelnoci przedstawionych zagadnie.

SPRAWIEDLIWO JAKO WARTO ABSOLUTNA Te wstpne rozwaania naleaoby traktowa w oderwaniu od wszystkiego, co Radbruch napisa o sprawiedliwoci. Jest to niejako sprawiedliwo oddana sprawiedliwoci. Ot nazwa Radbruch sprawiedliwo ...wartoci absolutn, rwn innym wartociom, np. dobru, prawdzie, piknu3. Stwierdzi, i nie da si jej wyprowadzi z adnych innych wartoci nada tym sposobem sprawiedliwoci niejako cechy aksjomatu. Przyjmujc psychologiczne ujcie sprawiedliwoci za uczucie (co, jak si pniej przekonamy, jest obce Jego definiowaniu tego pojcia) okreli jego charakter jako pierwotny i niewyprowadzalny. Jest to zdaniem filozofa jedyna droga do zrozumienia pozycji, jak w wiadomoci spoecznej zajmuje to zjawisko. Aby odnale rdo tego wysokiego wartociowania sprawiedliwoci, Autor przywouje przykady daremnych poszukiwa przeprowadzonych na rnych paszczyznach:
G. Radbruch, Der Zweck des Rechts, (w:) Der Mensch im Recht, Gttingen 1957; polski przekad: O celu prawa, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1937, z. 3-4, s. 327.
3

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

17

w kontaktach midzy ludmi miaa by sprawiedliwo ...wyrwnaniem powszechnych uczu zazdroci4; w ujciu estetycznym zaspokojeniem poczucia symetrii (argument ten uwaa Radbruch za bezpodstawny w zwizku z ...wybuchow si poczucia sprawiedliwoci5); w yciu spoecznym realizacj dania dobra powszechnego, poniewa ...niesprawiedliwo oznacza naruszenie rwnowagi spoecznej6. Jednake wszystkie te prby uzasadnienia wielkiego znaczenia zasady sprawiedliwoci nie powiody si wobec jej bytu nieograniczonego i niczym nieuwarunkowanego. Wic tak ujt sprawiedliwo z prawem, Radbruch utosamia z ni nie tyle samo prawo, co jego ide7. Takie podejcie w poczeniu ze stwierdzeniem, e ...prawo jest tym bytem, ktrego przeznaczeniem jest suy wartoci prawnej, czyli idei prawa8, stawia nas na znakomitej pozycji wyjciowej do dalszych refleksji nad zwizkami prawa i sprawiedliwoci, na, jak si wyrazi Radbruch, ...ostatecznym punkcie wyjcia9. Wskazujc na wag i absolutny charakter omawianej wartoci, naley podkreli nadanie przez uczonego idei prawa waloru apriorycznoci; nie pozostaje to bez wpywu na cechy sprawiedliwoci jako jednego z trzech rwnowanych elementw tej idei (obok celowoci i bezpieczestwa prawnego).

RODZAJE SPRAWIEDLIWOCI W celu zrozumienia dalszych bada dotyczcych sprawiedliwoci jako komponentu idei prawa oraz wykrystalizowania samego pojcia, tak jak przyjmuje je Radbruch, naley przyjrze si przeprowadzonym przez niego podziaom sprawiedliwoci. Pierwszy z nich to odrnienie sprawiedliwoci subiektywnej i obiektywnej. Sprawiedliwo subiektywna10 jest traktowana jako ludzka waciwo, jako cnota
Ibidem, s. 327. Ibidem, s. 327. 6 Zdaniem Radbrucha takie podejcie jest pomieszaniem przyczyny ze skutkiem: ...co jest niesprawiedliwe nie dlatego, e narusza rwnowag spoeczn, lecz wrcz odwrotnie: co narusza rwnowag spoeczn, poniewa jest niesprawiedliwe. Czyli niesprawiedliwo, podobnie jak jej opozycja sprawiedliwo, ma charakter pierwotny (ibidem, s. 327). 7 Ide prawa nie moe by nic innego jak sprawiedliwo jest to pewnego rodzaju skrt mylowy, co ujawnia si w pniejszych rozwaaniach na temat miejsca i funkcji sprawiedliwoci w ramach idei prawa. 8 G. Radbruch, Zarys..., s. 41. 9 Ibidem, s. 41. 10 Ch. Perelman nazywa j sprawiedliwoci konkretn (Ch. Perelman, O sprawiedliwoci, War5 4

18

TATIANA CHAUVIN

czy nawet excellentissima virtus11. Przykadem takiego moralnego ujcia sprawiedliwoci jest dla Radbrucha regua przypisywana Ulpianowi12, ale sformuowana wczeniej przez Cycerona13 o ...constans ac perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi14. Wprawdzie Radbruch mwi tylko o zasadzie suum cuique, ale analogicznie mona sprawiedliwoci subiektywnej przyporzdkowa take inne koncepcje, proponowane m.in. przez Chaima Perelmana: kademu wedug jego zasug, dzie, potrzeb czy pozycji. S to, jak zaznacza Perelman ...najpowszechniejsze koncepcje sprawiedliwoci15 dodajmy za Radbruchem subiektywnej czy konkretnej. Przedstawionym powyej ujciem uczony heidelberski w swojej filozofii prawa si nie zajmuje, gdy jako ...usposobienie wewntrzne zwrcone ku obiektywnej sprawiedliwoci16 nie bdzie ono konieczne dla rozpatrzenia natury prawa. W powizaniu z prawem, z jego ide, wystpuje bowiem sprawiedliwo obiektywna. O ile jednak charakterystyka sprawiedliwoci subiektywnej jest czytelna, o tyle prba definicji jej strony obiektywnej nie przedstawia si zbyt klarownie. Przede wszystkim nie do przekonywajca jest opozycja subiektywny-obiektywny (czowiek w stosunku do innych ludzi stosunki midzy ludmi)17. W konsekwencji sprawiedliwo subiektywna zostaje sprowadzona do oceny moralnej, ktrej ideaem jest idea czowieka (w takim przypadku chybione jest czenie jej z zasad suum cuique), natomiast na drugim biegunie tkwi sprawiedliwo przedstawiajca jako jedyny obowizujcy wzr idealny ustrj spoeczny. O wiele atwiejszym do zaakceptowania rozwizaniem jest to, ktre przyj w swoich rozwaaniach o sprawiedliwonci Chaim Perelman: konkretnym koncepcjom rozpatrywanej zasady, przyjmujcym za kryterium jedn istotn cech (rwne zasugi, jednakowe potrzeby czy pozycja spoeczna), przeciwstawi on sprawiedliwo formaln, ktrej abstrakcyjno i uoglnienie pozwala na wpisanie w ni wszelkich treci zawartych w powyszych ujciach18. Kolejny proponowany przez Radbrucha podzia sprawiedliwoci przedstawia si nastpujco: sprawiedliwo w stosowaniu lub zastosowaniu si do prawa ten rodzaj sprawiedliwoci nazywa Autor powolnoci wobec prawa19, gdy dotyczy on
szawa 1959, s. 38 i n.). 11 Cyceron, De natura deorum; 3.5.38; cyt. za: W. Woodkiewicz, Prawo rzymskie. Sownik encyklopedyczny, Warszawa 1986, s. 85. 12 Por. I. Kant, The Philosophy of Law, Edinburgh 1887, s. 54-55. 13 Por. W. Woodkiewicz, Prawo..., s. 85; rwnie M. Ossowska, Normy moralne. Prba systematyzacji, Warszawa 1970, s. 138. 14 Cyt. za: G. Radbruch, Zarys..., s. 41. 15 Ch. Perelman, O sprawiedliwoci, s. 22. 16 G. Radbruch, Zarys..., s. 41. 17 Ibidem, s. 42. 18 Mona zatem zdefiniowa sprawiedliwo formaln albo abstrakcyjn jako zasad dziaania, w myl ktrej osoby nalece do tej samej kategorii istotnej powinny by traktowane jednakowo (Ch. Perelman, O sprawiedliwoci, s. 37). 19 G. Radbruch, Zarys..., s. 42.

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

19

przede wszystkim osoby wiernego ustawie sdziego20; w tym wypadku prawo pozytywne i realizacja tego prawa w wyrokowaniu staj si miar sprawiedliwoci; sprawiedliwo jako cecha charakteryzujca samo prawo w tym wypadku sprawiedliwo jest miar prawa pozytywnego21. Drugi z prezentowanych rodzaj sprawiedliwoci zosta przez Radbrucha utosamiony z pojciem rwnoci. Jest to spojrzenie nadajce sprawiedliwoci szczeglny charakter: jednego z wymogw prawa22. Uycie okrelenia wymg sugeruje, e wpyw i zwizek sprawiedliwoci z prawem s czym koniecznym23. Rwno moe mie wedug Radbrucha wielorakie znaczenia24 i moe by traktowana wedle miary absolutnej bd relatywnej oraz odnosi si do dbr albo do ludzi. Do wyjanienia przytoczonych rozrnie posuya mu znana nauka Arystotelesa o sprawiedliwoci25 i jego podzia na sprawiedliwo wyrwnawcz i rozdzielcz. Radbruch do wiernie oddaje charakterystyk i istot obu rodzajw. Sprawiedliwo wyrwnawcza (zamienna, kommutatywna) gwarantuje a b s o l u t n rwno midzy dobrami (prac a zarobkiem, szkod a jej wynagrodzeniem)26. Dla realizacji swoich zasad wymaga ona co najmniej dwch osb, ktre s jednakowo w stosunku do siebie uprawnione i ich relacja ma charakter rwnorzdny. Inaczej jest ze sprawiedliwoci rozdzielcz (dystrybutywn) jej istot jest rwno mierzona r e l a t y w n i e, ...obejmujca stopniowanie w traktowaniu rnych osb27. We wcielaniu w ycie sprawiedliwoci rozdzielczej bior udzia ju minimum trzy osoby, z ktrych jedna musi zajmowa wysze hierarchicznie stanowisko, aby dwm pozostaym, zgodnie z cicymi na nich reguami podporzdkowania ...nakada ciary lub rozdawa korzyci28. Podzia sprawiedliwoci na wyrwnawcz i rozdzielcz pomaga take w rozrnieniu (koniecznym, cho pynnym) prawa publicznego i prywatnego. S to pojcia, ktre ...poprzedzaj logicznie wszelkie dowiadczenie prawne i z gry do-

Por. rozwaania uczonego dotyczce ideau sdziego: G. Radbruch, Wstp do prawoznawstwa, Warszawa 1924, s. 33. 21 Ibidem, s. 42-43. 22 Por. G. Radbruch, O celu..., s. 326. 23 Dla przykadu porwna mona propozycje W. Bitnera, u ktrego sprawiedliwo, obok rwnoci i wolnoci, okrelona zostaa jako jeden z postulatw prawa, co, zdaniem Autora, powoduje dowolno w kierowaniu si t zasad w prawie; nota bene dowolno ta jest przez niego krytykowana (W. Bitner, Pewniki prawa, Warszawa 1932). 24 Rwnie W. Sadurski, Teoria sprawiedliwoci, Warszawa 1988, s. 91. 25 G. Radbruch, Zarys..., s. 42; take: Arystoteles, Etyka Nikomachejska, ks. V, Krakw 1956; J. Laskowski, Sprawiedliwo a prawo, w: Filozofia prawa a tworzenie i stosowanie prawa, Katowice 1992, s. 131 i n.; T. Banaszczyk, Problem sprawiedliwoci u Arystotelesa, Studia Filozoficzne 1973, z. 1; I. Kant, The Philosophy..., cz. I. 26 G. Radbruch, Zarys..., s. 43. 27 Ibidem, s. 43; np. ...opodatkowanie wedle zdolnoci majtkowej... nagradzanie i karanie wedle zasugi i winy. 28 Por. te A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys teorii pastwa i prawa, Warszawa 1994, s. 230.

20

20

TATIANA CHAUVIN

magaj si mocy obowizujcej dla kadego dowiadczenia prawnego29. Maj one wic charakter aprioryczny. rde takiego ich charakteru, sugeruje Radbruch, naley si doszukiwa w apriorycznej wanie idei prawa, ktrej sprawiedliwo jest elementem skadowym. Jeeli sprawiedliwo jest albo wyrwnawcza, albo rozdzielcza, to znaczy: jeli dotyczy ludzi rwnych, albo pozostajcych w stosunku nadporzdkowania i podporzdkowania, to ju sama sprawiedliwo wskazuje na oba swoje podoa, to znaczy na prawo prywatne i publiczne30. Sprawiedliwo wyrwnawcza panuje w prawie cywilnym, rozdzielcza za w prawie publicznym31. Dla dopenienia obrazu zaprezentowanej klasyfikacji naley uporzdkowa jeszcze kwesti wzajemnego stosunku midzy kommutatywnym a dystrybutywnym typem sprawiedliwoci. Jako e sprawiedliwo wyrwnawcza panuje, jak powiedzielimy wyej, midzy rwnouprawnionymi, to poprzedzi j musia akt, ktry osobom uczestniczcym w stosunku na rwnych prawach te wanie prawa przydzieli. Czyli uzyskanie przez kogo rwnej pozycji prawnej czy rwnej zdolnoci udziau w obrocie prawnym jest efektem dziaania sprawiedliwoci rozdzielczej. Zmierza to do nadania tej formie omawianego zjawiska charakteru pierwotnego wzgldem sprawiedliwoci wyrwnawczej32. Radbruch przytoczy wprowadzony przez Arystotelesa podzia, poszukujc rde prawa i zaoe filozoficznoprawnych, wedug ktrych ma ono by zorientowane33. Poszukiwania te w obrbie idei sprawiedliwoci zakoczy wanie na sprawiedliwoci rozdzielczej. Jednak pojcia prawa nie da si skonstruowa wycznie za pomoc sprawiedliwoci, bowiem, cho zawiera ona pewne nakazy, maj one charakter blankietowy34. Nakazy te brzmi: traktowa rwnych rwno, traktowa nierwnych wedle miary ich nierwnoci35. I tu wanie ujawniaj si mankamenty rozpatrywania prawa w aspekcie sprawiedliwoci, gdy poruszajc si w ustalonych przez ni granicach nie jestemy w stanie stwierdzi, kogo uwaa za rwnego (nierwnego), czyli wedug jakiego kryterium t rwno (nierwno) mona wykaza, ani te w jaki sposb podmioty te traktowa36. Wobec tego powinnimy ustali jak formu, dziki ktrej bdziemy mogli sprawiedliwie wiadczy (chodzi tutaj o wspln istotn cech, posiadan przez brane pod uwag podmioty). Radbruch ukazuje to znakomicie na przykadzie prawa karnego37. Ot, zgodnie z zasadami sprawiedliwoci, bardziej winny musi by ukarany surowiej, natomiast mniej winny agodniej. Jednake nie wynika z nich odpowiednio do przedstawionych propozycji: dlaczego morderca jest bar29 30 31 32 33 34 35 36 37

G. Radbruch, Zarys..., s. 178. Ibidem, s. 179-180. Ibidem, s. 43. W. Sadurski, Teoria..., s. 71. G. Radbruch, Zarys..., rozdz. IV. A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys..., s. 140. G. Radbruch, Zarys..., s. 71. Ibidem, s. 71-72. G. Radbruch, O celu..., s. 327.

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

21

dziej winny od zodzieja (mona si tu ewentualnie posikowa wikszym lub mniejszym zagroeniem dobra oglnego), jak naley ukara winnego. Na tym polu sprawiedliwo przegrywa z dobrem powszechnym, dla ktrego poytku ustanawiany jest system kar z podziaem na ich rodzaje. Sprawiedliwo okrela kar relatywnie, ...powoduje jedynie przystosowanie granicy kary w ramach danego systemu karnego do stopnia winy w zakresie danego pojcia winy38. Wnioskiem tych analiz jest stwierdzenie, e ...z samej sprawiedliwoci nie da si wyprowadzi adnych skoczonych zda prawnych39.

ZASADA SPRAWIEDLIWOCI A ZASADA SUSZNOCI Dotychczasowe rozwaania wykazay niedoskonao zasady sprawiedliwoci w jej konfrontacji z rzeczywistoci prawn. Rwno, bdca trzonem w powyszy sposb rozumianej sprawiedliwoci, musi by z koniecznoci ...abstrakcj od danej bezporednio nierwnoci40. Idea panegalitaryzmu, ktrej ucielenieniem byaby formua kademu to samo41, jest utopi. Wypada wic zgodzi si z Radbruchem, e zrwnujemy ludzi (dobra) tylko z okrelonego punktu widzenia. Powoduje to nieuniknion relatywno i niezupeno. Niemniej jednak tak wanie ujta sprawiedliwo tkwi u rde zjawiska, jakim jest prawo, jest dla niego zasad swoist, wyznaczajc je w szczeglny sposb. Nieodzowne jest jednak zastrzeenie, i sprawiedliwo nie jest w swych podstawowych zaoeniach wyczerpujca i z niej samej, bez uzupenienia innymi wartociami, nie uda si wydedukowa ...zasad prawa susznego42. Suszno jest ...wspzawodnikiem sprawiedliwoci w walce o panowanie nad prawem stwierdza Gustaw Radbruch na wstpie swoich docieka odnoszcych si do wzajemnych relacji obu idei oraz ich wpywu na prawo. W zwizku z tym, e przyjlimy koncepcj, ktra eliminuje z obrazu sprawiedliwoci wszelkie zabarwienie emocjonalne, suszno powinna w jaki sposb rekompensowa ten formalizm. Bardzo dobrze oddaje ten problem W. Woodkiewicz, analizujc pojmowanie susznoci (aequitas) wedug prawa rzymskiego: W znaczeniu filozoficznym aequitas oznaczaa suszn sprawiedliwo, kojarzc niezbdny formalizm prawa43 z aplikacj dobra44. Przytaczam to zdanie, bowiem
Ibidem, s. 328. Ibidem, s. 327; por. te G. Radbruch, Zarys..., s. 48. Radbruch precyzuje tu okrelenie zdanie prawne: zawarte tam wyjanienia sugeruj, e chodzi o tzw. zdania deontyczne zob. na ten temat A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys..., s. 76-77. 40 G. Radbruch, Zarys..., s. 44. 41 Patrz Ch. Perelman, O sprawiedliwoci, s. 23. 42 G. Radbruch, Zarys..., s. 44. 43 Tu: sprawiedliwoci; por. take rozwaania H. Pitki na temat etymologicznych zwizkw sw prawo i sprawiedliwo (H. Pitka, Suszno w teorii i praktyce, Warszawa 1929). 44 W. Woodkiewicz, Prawo..., s. 21.
39 38

22

TATIANA CHAUVIN

stanowi ono istot wniosku, do ktrego Radbruch dochodzi w rozpatrywaniu stosunku sprawiedliwo-suszno. Rwnie w rozwaaniach dotyczcych przedmiotu tej czci naszych refleksji odnajdujemy porwnanie z dywagacjami Arystotelesa z V ksigi Etyki Nikomachejskiej. Jak rozwiza dylemat, by suszno bya czym lepszym od sprawiedliwoci, ale jednoczenie czym zgodnym z ni? Radbruch powtarza za Arystotelesem zaoenie, e suszno ...nie moe by czym przeciwstawnym do sprawiedliwoci, lecz tylko rodzajem sprawiedliwoci. I wywd swj prowadzi w taki sposb, by tez t potwierdzi45. rda rozrnienia sprawiedliwo-suszno naley szuka w oglnym, generalizujcym charakterze tej pierwszej. Dziki takiemu jej ujciu w prawie dochodzi do bezstronnego i prawidowego stosowania obowizujcych norm, bez wzgldu na jednostkowe cechy adresatw owych norm. Sprawiedliwo ...zakada... co najmniej porwnywalno jednostek i przypadkw, a przez to abstrahowanie od ich indywidualnoci46. W konsekwencji na kady poszczeglny przypadek spogldamy z punktu widzenia normy oglnej. Suszno natomiast, cho podobnie jak sprawiedliwo, zmierza jako do ostatecznego celu, do wartoci prawnej, czyni to inn drog. Najpierw bowiem rozpatruje w poszczeglny przypadek i dopiero znajc go, stara si przypisa mu prawo dla niego swoiste47. Ostatecznie jednak, u kresu tych bada, odnajduje t sam ogln norm, ktra stanowia punkt wyjcia docieka sprawiedliwoci. Czyli take ...w tej swej najbardziej zewntrznej cesze (tzn. susznoci T.Ch.) sprawiedliwo pozostaje zastosowaniem oglnej miary48. W takim razie rnica musi tkwi gbiej. Radbruch proponuje wic porwnanie omawianej relacji z inn relacj, majc zwizek ze sposobem odkrywania prawa. I tak, sprawiedliwo oznacza ...metod dedukcyjnego49 wywodu prawa susznego z zasad oglnych50, za suszno wie si z poznaniem intuicyjnym prawa susznego, opierajcym si na wejrzeniu w natur rzeczy. Dopuszcza bowiem Radbruch, mimo swojej koncepcji idei prawa i wynikajcych z niej zasad, ...moliwo bez45 Do zupenie odwrotnych wnioskw dochodzi H. Pitka: Sprawiedliwo polega na autonomicznych normach obowizkowo-roszczeniowych, czyli ... sprawiedliwo jest susznoci prawn. W taki oto sposb uznalimy sprawiedliwo za jeden z rodzajw susznoci. Jego zdaniem bd w rozumowaniu dzisiejszych filozofw tkwi w wychodzeniu z nieaktualnej ju definicji etyki oznaczajcej dla Arystotelesa normy spoeczne (H. Pitka, Suszno..., s. 218). 46 G. Radbruch, O celu..., s. 327. 47 G. Radbruch, Zarys..., s. 45. 48 Ibidem, s. 45; oraz G. Radbruch, O celu..., s. 327. 49 Radbruch jest zwolennikiem metody dedukcyjnej w okrelaniu prawa w przeciwiestwie do innego niemieckiego uczonego, na ktrego czsto si powouje, a mianowicie H. Kelsena wyznawcy metody indukcyjnej: Czysta Teoria Prawa poprzez zestawienie wszystkich zjawisk podpadajcych pod nazw prawo dy do odkrycia natury samego prawa, okrelenia jego struktury oraz typowych form; odpowiada na pytanie co jest prawem; H. Kelsen, Czysta teoria prawa a jurysprudencja analityczna, (w:) T. Gizbert-Studnicki i in. (red.), Wspczesna teoria i filozofia prawa na Zachodzie Europy, Krakw 1985, s. 25 i n. 50 G. Radbruch, Zarys..., s. 45.

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

23

poredniego rozstrzygania przez wniknicie w natur rzeczy51. wiadczy by to mogo o uznaniu przez niego koniecznoci odwoywania si w ramach stosowania (by moe take stanowienia tego nie ucila) prawa do szczliwych przypadkw intuicji. Widzimy wic, i droga od sprawiedliwoci do susznoci jest jednoczenie i daleka, i niedaleka. Sprawiedliwo, ta czysta, waciwa, techniczna niejako, to jeden z tych najwaniejszych wymogw prawa. Suszno natomiast, czyli sprawiedliwo dla poszczeglnego przypadku, to pojcie i jednoczenie zasada obejmujca wszelkie dania pod adresem prawa, to jego emocjonalna strona.

ROLA SPRAWIEDLIWOCI JAKO ELEMENTU IDEI PRAWA. FORMA PRAWA Myl Radbrucha dotyczca idei prawa jest jedn z bardziej konsekwentnych i czytelnych w caym systemie filozoficznym tego uczonego i humanisty. Ma ona przede wszystkim wartos porzdkujc. Zapytajmy wic, w zwizku z t koncepcj, o miejsce prawa w Radbruchowskim systemie wartoci. Prawo naley do grupy zjawisk wyznaczajcych stosunek do wartoci, a zebranych w jedno pojcie: kultura; prawo to zjawisko wiata kultury. Ideaem prawa bdcego dzieem ludzkim jest idea, do ktrej, z pomoc prawa wanie, zmierzamy. Idea ta ma charakter aprioryczny i jest niezbdna, gdy nadaje cel wszelkim dziaaniom prawnym. Pojcia prawa nie mona inaczej okreli ni jako to, czego przeznaczeniem jest zrealizowa ide prawa52. Na t konstytutywn i bdc miar dla rzeczywistoci prawnej ide skadaj si trzy elementy: sprawiedliwo, celowo (dobro powszechne) i bezpieczestwo prawne. Najpeniej i najszerzej opracowana przez Radbrucha jest zasada celowoci, cho wielekro podkrelany relatywizm systemu powinien wpywa na ograniczenia jej zasigu53. Celowo jest bowiem zjawiskiem wpywajacym na zrnicowanie programw partii politycznych czyli jest wyznaczona przez przeciwiestwa zachodzce w pogldach jednostek i spoecznoci na pastwo i prawo i bezporednio z nimi zwizana. Pozostae elementy, czyli sprawiedliwo i bezpieczestwo prawne, to postulaty majce wano powszechn, postulaty ponadpartyjne, ktrych istoty nie rozstrzyga si wychodzc z pozycji relatywistycznych. Ten fakt czy obie wartoci, ale analiza ich wzajemnych relacji wykazuje, e jest to jedno z nielicznych, jeli nie jedyne podobiestwo. Uwagi Radbrucha dotyczce zmaga i, jak to nazywa, antynomii zachodzcych midzy elementami idei prawa zostan przedstawione pniej. W tym miejscu
51 T. Gizbert-Studnicki, Koncepcje natury rzeczy w zachodnioniemieckiej filozofii prawa, Etyka 1981, z. 18. 52 Por. M. Szyszkowska, Filozofia prawa i filozofia czowieka, Warszawa 1989, s. 170-172. 53 G. Radbruch, Zarys..., s. 101.

24

TATIANA CHAUVIN

wystarczy oprze si na bardzo umownym podziale funkcji, ktrych realizacja przypisana jest poszczeglnym zasadom. Sprawiedliwo byaby miernikiem, czy jakie urzdzenie ma w ogle posta prawn i czy podpada w ogle pod pojcie prawa. Celowo byaby miernikiem tego, czy urzdzenie to jest suszne co do swej treci. Wreszcie, wedle stopnia bezpieczestwa prawnego, osignitego przez to urzdzenie, naleaoby decydowa o tym, czy mu mona przyzna moc obowizujc54. Pierwsze zdanie unaocznia nam ogromn rol sprawiedliwoci stawia j u zarania wszelkiego mylenia o prawie. Jest ona tym drogowskazem, wedle ktrego orientuje si idea prawa; decyduje o tym, co w ogle jest prawem55. Dla Radbrucha sprawiedliwo rwna si formie prawa; jako taka nie wystarcza jednak do sprecyzowania treci ani tym bardziej nie gwarantuje pewnoci prawa. Niemniej jednak nie moemy zaprzeczy, e gdyby nie sprawiedliwo, ta zasada dla prawa swoista, mielibymy do czynienia z pojciem pustym i nie byoby czego wypenia indywidualn treci, ani te nie miaoby co obowizywa. Radbruch powiada: Caa polityczna walka codzienna, to nic innego, jak nieskoczona dyskusja o sprawiedliwoci56. Kada strona sporu zaoeniem tego, co suszne, czyni wanie ide sprawiedliwoci. Co, co jest suszne dla nas, jest suszne take dla innych. W takim wypadku napotyka moemy mnogo sprawiedliwoci i nieoczekiwanie stwierdzi jej relatywny charakter. Tego Radbruch stara si unikn i std bierze si ograniczona do wskaza formalnych, techniczna niejako rola, ktr przypisuje sprawiedliwoci. Idea sprawiedliwoci jest bezwzgldna, jest formalna, ale za to powszechne ma zastosowanie57. Dlatego wanie idea prawa skada si z trzech elementw, aby prawo mogo w peni realizowa swoje zadania. Sama sprawiedliwo do tego by nie wystarczaa jest ona tylko jednym z wymogw prawa. Cech sprawiedliwoci jako formy prawa jest przede wszystkim jej oglny charakter. Wspomniaam o tym przy rozwaaniu relacji sprawiedliwo-suszno. Oglno ta powizana jest z synonimem sprawiedliwoci58, a mianowicie z rwnoci, ktra z istoty swojej ...wymaga powszechnego obowizywania norm59. Radbruch zastrzega wprawdzie, e w rzeczywistoci rwno nie istnieje z koniecznoci i wanie z potrzeby formuowania w prawie norm o charakterze oglnym musimy przyjmowa t abstrakcj od rzeczywistej nierwnoci. Niedostatek zalece dawanych przez sprawiedliwo stosujcym prawo staraam si ju wczeniej przedstawi: zasada traktowa rwnych rwno, a nierwnych wedle miary ich nierwnoci, nie zawiera ucilenia kryterium, jakie ma wykazywa t rwno i w jaki sposb naley rwnych i nierwnych traktowa. I, co wypada zaznaczy, to ograniczenie dziaania sprawiedliwoci nie jest wobec niej zarzutem wynika ono bowiem z jej funkcji i rodzaju wpyww, jakie ma na prawo. Jednake w historii
54 55 56 57 58 59

Ibidem, s. 105. H. Kelsen, Czysta teoria..., s. 90. G. Radbruch, Zarys..., s. 102. Ibidem, s. 102. Sprawiedliwo to rwno ibidem, s. 103. Ibidem, s. 103.

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

25

prawa starano si z niej ...wydedukowa w cudowny sposb... ca tre prawa i zarazem jego moc obowizujc60. By to bd powszechnie popeniany przez szkoy prawa naturalnego. Jedynym dopuszczalnym odstpstwem w takiej sytuacji bdzie zachowanie nazwy prawo naturalne dla oznaczenia prawa susznego, ktre charakteryzowa si bdzie wycznie tym, e zostanie podwizane ...pod jedn form kategorialn61. Nieporozumieniem jest natomiast stawianie znaku rwnoci midzy prawem naturalnym a ide sprawiedliwoci. Idea sprawiedliwoci ma jeszcze inn waciwo, ktra odciska swoje pitno na prawie. I ponownie chodzi tutaj o jego podstawowe zaoenia czy wrcz o jego istot: sprawiedliwo bowiem ...wie, porwnuje i godzi62 osoby i sytuacje czyli ma za zadanie rozwizywanie konfliktw. A czemu innemu ma suy wanie prawo? Ta cecha prawa implikowana przez formujc, ksztatujc je sprawiedliwo, pozwala nam odrni normy prawne od ...zwykych instrukcji urzdniczych63 i uatwi stanowicym prawo regulacj problemw nieodzownie pojawiajcych si w yciu spoecznym. Powysze uwagi w zasadzie wyczerpuj definicj sprawiedliwoci jako formy prawa. Jednake Radbruch, rozpatrujc wzajemny stosunek poszczeglnych skadnikw idei prawa, zastrzeg, e w podzia pracy midzy nimi jest bardzo umowny i, rzekabym, postulatywny. Rozgraniczenie tych elementw jest ze wzgldu na ich pynny i wieloaspektowy charakter nie do koca przejrzyste i precyzyjne. I tym take naley motywowa fakt, e zasadzie sprawiedliwoci, mimo jej ograniczonego do formalnych wskaza pola dziaania, w dwch wypadkach przypisa mona bezporedni wpyw na tre prawa, ktra, jak wiemy, zostaa zdominowana przez zasad celowoci. Po pierwsze, sprawiedliwo pojawia si w treci prawa, gdy jaka wskazana przez celowo regua musi by zastosowana ze wzgldu na wymg rwnoci prawnej (pamitajmy o jej powizaniu ze sprawiedliwoci). Drugi przypadek wkraczania sprawiedliwoci w ramy treci prawa stanowi przepisy prawne wynikajce bezporednio z jej postulatw64.

SPRAWIEDLIWO W RELACJI DO SKADNIKW TWORZCYCH APRIORYCZN IDE PRAWA. SPRAWIEDLIWO A CELOWO Celowo jest jednym z trzech, obok sprawiedliwoci i bezpieczestwa prawnego, elementw apriorycznej idei prawa. Jako e sprawiedliwo odseparowana zostaa od wszelkich ocen moralnych i utosamiona z rwnoci, nie jest w stanie
M. Szyszkowska, Europejska filozofia prawa, Warszawa 1993, s. 90. G. Radbruch, Zarys..., s. 21. 62 G. Radbruch, O celu..., s. 328. 63 Ibidem, s. 329. 64 Ma tu Radbruch na myli przede wszystkim sam norm prawn (przepis), kreujc zasad rwnoci (por. Zarys..., s. 106).
61 60

26

TATIANA CHAUVIN

sprosta w peni realizacji stawianych prawu w sferze treciowej (materialnej) oczekiwa. Chodzi tutaj przede wszystkim o przytaczany przeze mnie brak odpowiedzi na pytania o sposb traktowania ludzi zrwnanych wedle jakiego kryterium i o samo to kryterium. Z pomoc przychodzi wwczas wanie celowo, ktra za punkt wyjcia obiera cel prawa65. Idc za jej wskazwkami poszukujemy interesujcych nas wyjanie. W tym celu musimy zmieni paszczyzn: od ponadpartyjnej, ponadpolitycznej sprawiedliwoci przechodzimy do rozwaenia rnorodnych pogldw na pastwo i prawo. Decydujemy si przy tym na spojrzenie relatywistyczne, czyli zrwnujce pod wzgldem wartoci odmienne opinie jednostek. W przedstawionej wyej kwestii celowo jawi si uzupenieniem i zagodzeniem formalizmu idei sprawiedliwoci. Z kolei z innego punktu widzenia staje si wrcz jej zaprzeczeniem. Dotyczy to tego aspektu sprawiedliwoci, ktry charakteryzuje si koniecznoci uoglniania i pomijania u adresatw norm prawnych wszelkich cech indywidualnych (czyli ponownie rwno). Ot celowo (jest w tym pewne podobiestwo do susznoci) ...musi indywidualizowa66. Dla niej, odwrotnie ni dla sprawiedliwoci, istotna jest kada nierwno. Pogldy te zaprezentowa Radbruch w III wydaniu Rechtsphilosophie z 1932 roku. S one jeszcze wwczas pozbawione wszelkich sformuowa ocennych lub choby wskazujcych, ku ktremu z dwch opisywanych elementw uczony ten zdecydowanie si przychyla67. Zreszt sam zastrzega wielokrotnie, e hierarchizacja skadnikw idei prawa podlega zaoeniom relatywizmu i trudno orzec o przewadze ktregokolwiek z nich68. czc poszczeglne zasady z rozwojem pastwa i prawa i z histori ich doktryny, przyznaje jednak, e celowo to idea dominujca w pastwie policyjnym69. I lata trzydzieste w Niemczech potwierdziy t Jego teori w peni. W miar wzrostu idei nacjonalistycznych w niemieckiej wiadomoci spojrzenie Radbrucha na owe konieczne antynomie midzy wartociami prawa ulego pewnej ewolucji70. Najpeniejszym jej wyrazem by referat wygoszony w kwietniu 1937 roku na Midzynarodowym Kongresie Filozofii i Socjologii Prawa w Rzymie, zatytuowany Der Zweck des Rechts (o celu prawa). Idea celowoci, ktrej najbardziej kompletnym wyrazem jest dobro powszechne, zostaa w owym referacie skonfrontowana ze sprawiedliwoci71. Mimo czytelnej konsekwencji w pogldach, narzucajcej przestrzeganie zasad obiektywizmu, udaje si jednak odczu sprzeciw Radbrucha wobec cisego przestrzegania reguy salus populi suprema lex esto.
Ibidem, s. 101. Ibidem, s. 103. 67 Zajmujemy si tu tylko stosunkiem sprawiedliwo-celowo; rozwaania dotyczce bezpieczestwa prawnego i stanowisko Radbrucha w tym wzgldzie poruszone zostan pniej. 68 Ibidem, s. 103. 69 Ibidem, s. 107. 70 Chodzi jednak w dalszym cigu o przedwojenne tezy uczonego. 71 W referacie tym Radbruch zajmuje si porwnaniem wszystkich trzech komponentw idei prawa. Relacje te bada oddzielnie, konfrontujc celowo ze sprawiedliwoci i bezpieczestwem prawnym. Jego wnioski potwierdzaj nieunikniono wystpowania antynomii midzy tymi wartociami.
66 65

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

27

Niedoskonao dobra powszechnego ujawnia si ju przy prbie jego zdefiniowania. Mona bowiem, zdaniem Radbrucha, ujmowa je spoecznie (dobro wszystkich), organicznie (dobro caoci pastwowej, narodowej) lub instytucjonalnie72. Jakkolwiek jednak ujte, dobro powszechne jest porzdkiem odmawiajcym wszelkiego uprawnienia interesowi jednostki73 a fakt ten uderza w sens istnienia praw podmiotowych, zasad niezalenoci sdownictwa czy nawet sens prawoznawstwa w ogle. Tendencja do ksztatowania porzdku spoecznego ...jedynie z punktu widzenia tego, co si uwaa za dobro powszechne74 dezawuuje i pomija samoistne i tak doniose dla prawa i jego idei istnienie sprawiedliwoci formy prawa, jego macierzy. Sprawiedliwo, ktra, jak wyraa si Radbruch, z koniecznoci pojciowej przyczynia si do porwnywania i godzenia osb i sytuacji75, jest instrumentem sucym do rozwizywania konfliktw. T cech przelewa na samo prawo. Natomiast dobro powszechne w ogle nie zakada istnienia jakichkolwiek konfliktw, gdy jest bezwarunkowo wysze od interesu jednostki. Take rwno i oglno charakteryzujce sprawiedliwe postpowanie nie odgrywaj adnego znaczenia w obliczu bezwzgldnoci dobra narodu. Jeeli jaki system polityczny przyzna prymat dobru powszechnemu, spowoduje tym samym odebranie samodzielnoci zasadzie sprawiedliwoci, ktra przestanie by wwczas fundamentum regnorum. Fakt, e sprawiedliwo suy spoeczestwu, e jest poyteczna dla pastwa (kadego!) i jego systemu, nie jest implikowany przez dobro powszechne. Wypywa to z samej sprawiedliwoci, z jej konstrukcji i zada przed ni stojcych jest to przecie zjawisko nalece do apriorycznej idei.

SPRAWIEDLIWO A BEZPIECZESTWO PRAWNE Relacja midzy sprawiedliwoci a bezpieczestwem prawnym to relacja budzca najwiksze kontrowersje wrd rozwaajcych myl Radbrucha. Ta cz pracy powicona jest przedwojennemu spojrzeniu filozofa na bezpieczestwo prawne i jego charakter pierwszorzdny wobec sprawiedliwoci. Gustaw Radbruch wielokrotnie podkrela rwnowartociowe podejcie do wszystkich komponentw idei prawa, zgodne z reguami relatywizmu. Naley jednak, dla dopenienia tego obrazu, przedstawi Jego pogld uwypuklajcy wielkie znaczenie bezpieczeG. Radbruch, O celu..., s. 326. Zwrmy uwag na bardzo istotn zmian w podejciu Radbrucha do prezentowanego problemu: dobro powszechne to, inaczej rzecz ujmujc, celowo. W Zarysie filozofii prawa celowo rnia si od sprawiedliwoci wanie faktem indywidualizowania nierwnoci poszczeglnych przypadkw. Tutaj (Der Zweck...) Radbruch pokazuje, e dobro powszechne, by realizowa swoje zasady, pomija jednostk, podkrelajc znaczenie organizmu spoecznego caoci. 74 Ibidem, s. 328. 75 Ibidem, s. 328.
73 72

28

TATIANA CHAUVIN

stwa prawnego w osiganiu celw spoczywajcych na pastwie i tworzonym przeze prawie76. Kwintesencj sdw Radbrucha dotyczcych powyszego przedmiotu stanowi zdanie: I waniejsz rzecz jest, e istnieje porzdek prawny, ni to, e ten porzdek jest sprawiedliwy i celowy77. Uosobieniem porzdku prawnego, a w konsekwencji uosobieniem prawa stanowionego jest bezpieczestwo prawne. Prawo stanowione ma za sob jako gwarancj tak wysokiej pozycji moc, ktra je stanowi, a ktra jest faktem w prawie. Pozycja ta czasem moe by osigana kosztem sprawiedliwoci; wedug Radbrucha zyski, ktre pyn z realizacji idei bezpieczestwa prawnego, przewyszaj nawet konieczno przestrzegania tego, by normy prawne byy suszne. Faktem tym implikujcym moc obowizujc prawa stanowionego jest niepoznawalno i niedowodliwo prawa susznego78. W interesie bezpieczestwa prawnego nadaje wadza moc prawn dla danego konkretnego przypadku rozstrzygniciu, ktre treciowo jest niesuszne: a nawet moe si zdarzy, e niesuszne rozstrzygnicie stanie si prejudykatem i dla innych przypadkw79. Opinie Radbrucha mona porwna ze stanowiskiem W. Bitnera, traktujcego sprawiedliwo jedynie jako postulat prawa, czyli zjawisko, ktre nie jest nieodzowne dla bytu prawa jako takiego. Ot ...prawo pozytywne moe by pozbawione cechy sprawiedliwoci... nie przestajc by prawem80. Bdzie to by moe prawo niebezpieczne, szkodliwe lub pozorne jednake tak, jak czowiek chory nie przestaje by czowiekiem, tak te chore prawo wymaga przestrzegania i nawet karykaturalne obowizuje. Przytaczam tutaj rozwaania Bitnera, gdy na ich tle wida, w jak rny sposb mona godzi si z koniecznoci aprobowania i wypeniania obowizujcego prawa: mona to robi z przekonania i argumentujc jak Radbruch, a mona te stara si uczyni prawo znoniejszym, wysuwajc wobec niego postulaty m.in. sprawiedliwoci czy rwnoci. Ciekaw interpretacj, agodzc nieco omawiany problem, proponuje B. Wrzochalski w pracy Filozofia prawa Gustawa Radbrucha kontra filozofia prawa Trzeciej Rzeszy81. Punkt wyjcia owych docieka stanowi podkrelana wielokrotnie wyszo i niezbdno bezpieczestwa prawnego w porwnaniu do sprawiedliwoci (drugiej w kolejnoci w ramach idei prawa). Ot, zdaniem Wrzochalskiego, kontrowersj t mona usun przez rozgraniczenie paszczyzn reprezentowanych przez oba elementy. Desein, czyli byt porzdku prawnego, jest faktem, ktrego nie mona w dostatecznie jasny sposb oceni, zestawiajc go z pojciem apriorycznym, z ide, ktr jest sprawiedliwo. Konfrontujc paszczyzn faktyczn i aprioryczn, nie jestemy w stanie stwierdzi ich hierarchicznych ukadw ze wzgldu na to, e ich istota nie jest tosama.
76 77 78 79 80 81

Por. take M. Szyszkowska, Europejska filozofia..., s. 87. G. Radbruch, Zarys..., s. 102. M. Szyszkowska, Europejska filozofia..., s. 88. G. Radbruch, Zarys..., s. 105. W. Bitner, Pewniki..., s. 82. B. Wrzochalski, Filozofia...

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

29

Interpretacj t zdaje si potwierdza sam Radbruch, goszc, i ...bezpieczestwo prawne nie jest jak sprawiedliwo niewyprowadzaln wartoci absolutn82. Opierajc si jednake na tym, co ju zostao powiedziane, i na innych stwierdzeniach Radbrucha, unika naley moim zdaniem stawiania znaku rwnoci midzy bezpieczestwem prawnym (Rechtssicherheit) a Desein. Jeli zgodzimy si co do faktycznego pochodzenia tego drugiego, powinnimy si zgodzi take z apriorycznym (a wic rwnym sprawiedliwoci!) rdem pierwszego. A to w oczach Radbrucha jest niezbdne dla prawidowego funkcjonowania pastwa i wcielania w ycie ustanowionych przeze praw. Odrnienie Desein i Rechtssicherheit wynika take z konstatacji, i na byt porzdku prawnego (czyli fakt obowizywania norm) ma wpyw nie tylko bezpieczestwo prawne, lecz rwnie sprawiedliwo i celowo83. Obraz, ktry si wyania, nie ma wyranych konturw, jednake jego nieczytelno zoona zostaje na karb filozofii jako takiej, a filozofii opartej na reprezentowanym przez Radbrucha relatywizmie w szczeglnoci. W jej ramach bowiem jednoznaczne rozstrzygnicie problemu pojawiajcego si w zwizku ze stosunkiem sprawiedliwoci i bezpieczestwa prawnego nie jest moliwe. Wskazalimy sprzecznoci nie mogc ich rozwiza... Filozofia nie powinna dawa gotowych rozstrzygni, lecz wanie winna stawia ludzi wobec problematw84. Warto przytoczy take sowa ucznia Radbrucha Artura Kaufmanna, komentujce postaw mistrza: Filozofii nie chodzi w pierwszym rzdzie o to, by uczy treci, podawa przepisy dziaania, proklamowa normy prawa naturalnego. Filozofia jest raczej konkretnym dokonaniem czowieka, ktry filozofi uprawia85.

KWESTIA OBOWIZYWANIA PRAWA A PROBLEM SPRAWIEDLIWOCI Konflikt przedstawiony powyej, a ktrego propozycje rozwiza podawane przez Radbrucha nosz znamiona podejcia pozytywistycznego, widoczny jest najbardziej przy analizie kwestii obowizywania prawa i postulatw zwizanych z ideaem sdziego86. Z racji ogranicze narzuconych ramami artykuu skupimy si jedynie na pierwszym z tych zagadnie. Kwestia ta stanowi w zasadzie kontynuacj poprzednich rozwaa, gdy wtpliwoci dotyczce prymatu sprawiedliwoci i bezpieczestwa prawnego nabieraj
G. Radbruch, O celu..., s. 332. G. Radbruch, Zarys..., s. 106 84 Ibidem, s. 107. 85 A. Kaufmann, Filozofia prawa, teoria prawa, dogmatyka prawa, w: Wspczesne teorie..., s. 7. 86 Czytelnika zainteresowanego analiz osoby idealnego sdziego tak, jak widzi j G. Radbruch, odsyam do: Zarys..., s. 118 i n.; oraz A. Krukowski, Polityka kryminalna prawo karne moralno: zwizki i antynomie, (w:) J. Kurczewski (red.), Prawo w spoeczestwie, Warszawa 1975, s. 445.
83 82

30

TATIANA CHAUVIN

waciwego sobie, niejednoznacznego i do dramatycznego rysu dopiero, gdy odnosi si prawo do konkretnych realiw politycznych i spoecznych. Ze wzgldu na ograniczenie przedmiotem tematu przedstawi tylko w kilku sowach oglny obraz i podziay teorii zwizanych z obowizywaniem prawa w celu zarysowania ta dla zwizkw sprawiedliwoci z omawianym problemem. Radbruch wie teorie obowizywania prawa z trzema ujciami: prawniczym, historyczno-socjologicznym, filozoficznoprawnym. Rozpatrujc kad z tych teorii, stwierdzamy ich niekompletno, brak penej argumentacji bd nierozstrzygalno problemw w niej zawartych. Teoria prawnicza oparta na kelsenowskiej regule Grundnorm jest wyjanialna i klarowna do momentu pojawienia si w badaniach normy najwyszej w hierarchii, a nie majcej nigdzie uzasadnienia87. W konsekwencji pojawiaj si rne podstawy obowizywania rnych porzdkw prawnych, a w efekcie konflikty np. midzy prawem ustawowym a zwyczajowym, krajowym a midzynarodowym, nie mwic ju o prawie i moralnoci88. Z kolei teoria historyczno-socjologiczna przyjmuje dwie postaci: teori wadzy (mocy) prawo obowizuje, gdy ustanowia je wadza wyposaona w ...moc, ktra jest w stanie przeprowadzi je w yciu89, oraz teori uznania. W przypadku drugiej teorii prawo i prawodawca oddziauj i wpywaj na adresatw tylko dlatego, i ci uznaj t wadz i d o b r o w o 1 n i e jej si podporzdkowuj. Taki pogld take prowadzi na manowce, gdy jeliby konsekwentnie poda za wskazaniami tej teorii mona by doj do uznania tego, czego uznawa si nie powinno, do rwnego uznania zachowa i sdw wykluczajcych si nawzajem90. Porwnujc teori uznania z teori umowy spoecznej, Radbruch dochodzi do wniosku, e obie te zasady przyjmuj u podstaw swoich zaoe fikcj, i ...tego, co ley w rzeczywistym interesie jednostki, chce ona rzeczywicie91. Odrzucajc t fikcj i poszukujc rzeczywistego, obiektywnie pojtego interesu adresata normy prawnej, docieramy do teorii filozoficznoprawnej obowizywania prawa. Wanie ta teoria ze wzgldu na jej powizania z wartociami idei prawa jest w tych rozwaaniach kwesti najistotniejsz, bowiem obowizywanie prawa wedug tej teorii uzalenione jest od tego, w jakim stopniu istniejcy, pozytywny porzdek prawny zgadza si z komponentami idei prawa, w jakim stopniu realizuje zaoenia kadego z nich. Na tym tle najwyraniej rysuje si konflikt sprawiedliwo-bezpieczestwo
Lecz w poszukiwaniu zasady tego obowizywania z koniecznoci rzeczy musi natkn si kiedy, jako na fakt, na autorytatywn decyzj woli, ktrej ju dalej wyprowadzi z czego innego nie mona (G. Radbruch, Zarys..., s. 110). 88 Ibidem, s. 111; take B. Wrzochalski, Filozofia..., s. 84 i n. 89 G. Radbruch, Zarys..., s. 112. 90 Radbruch podaje przykady na t pewnego rodzaju sprzeczno tkwic w zasadzie uznania normy prawnej: przestpca, ktry narusza cudz wasno, majc wiadomo naruszenia prawa, liczy mimo to, e owo dobro, kiedy stanie si jego wasnoci, bdzie przez to samo prawo chronione dla jego korzyci. Czyli pomimo wykroczenia przeciw prawu uznaje jego instytucje i chce z nich korzysta (ibidem, s. 114-115). 91 Ibidem, s. 115.
87

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

31

prawne. Rzeczywisty interes obywatela wymaga zrwnania prawa obowizujcego z prawem susznym, czyli sprawiedliwym. Takie rozumowanie prowadzi zdaniem Radbrucha ...na manowce doktryny prawa naturalnego92, odmawiajcej obowizywania prawu niesusznemu93. Jednake naley zda sobie spraw, e uznanie, i prawo natury mogoby warunkowa moc obowizujc prawa stanowionego tylko w jednym wypadku: gdyby istniaa naukowa moliwo poznania i okrelenia celu prawa oraz rodkw niezbdnych do jego realizacji94. Tymczasem wiemy ju, e badanie celowoci w prawie podporzdkowane jest cakowicie zasadom relatywizmu i uzalenione od stanowisk partyjnych. W efekcie Radbruch dochodzi do wniosku, e jedynym uzasadnieniem obowizywania prawa stanowionego jest stwierdzenie: niemoliwe jest prawo natury (prawo suszne, sprawiedliwe). Nawet w obrbie jednego spoeczestwa wystpuj ogromne rnice w okrelaniu, co jest sprawiedliwe, a co nie; zjawisko to jak adne inne nacechowane jest indywidualizmem95. Naley wic zrezygnowa z respektowania sprzecznych czstokro stanowisk w pogldach na sprawiedliwo i dla utrzymania jakiegokolwiek porzdku w pastwie wol i moc jej realizacji ustali stanowisko jednolite. Jeli nikt nie moe ustali, co jest sprawiedliwe, to musi kto ustali, co powinno by prawem96. Sprawiedliwo zostaje wyczona ze wzgldu na brak jednolitoci i autorytatywnego charakteru. Najbardziej podan rzecz w pastwie, niezbdn dla jego pokojowej egzystencji, jest bezpieczestwo prawne. Obowizywanie prawa stanowionego opiera si tedy na bezpieczestwie, ktre ono tylko moe dawa97. Dziki bezpieczestwu prawnemu obowizywanie prawa opiera si na ...spokoju, ktry prawo wytwarza midzy przeciwnymi pogldami prawnymi, i na tym porzdku, ktry kadzie kres walce wszystkich przeciw wszystkim98. W obliczu owego porzdku sprawiedliwo staje si drugim wielkim zadaniem prawa99. Ostateczny wniosek Radbrucha jest bardzo daleko posunity: korzyci pynce z bezpieczestwa gwarantowanego przez prawo stanowione uzasadniaj jego ewentualn niesprawiedliwo i niecelowo. Przedstawione rozwizania to efekt dziaania w ramach teorii filozoficznoprawnej, jednake ich zalety ograniczaj si wycznie do paszczyzny polityczno-prawnej bd socjologiczno-prawnej. W obrbie bowiem samej filozofii nie jestemy w stanie da definitywnej odpowiedzi na pytanie: ktry z elementw idei prawa
Ibidem, s. 115. Koncepcja prawa naturalnego bya wic faszywa, lecz nadal by to bd nader podny. Jest to odwieczny podstp historii wiata, e przedstawia ona prawo, ktremu dopiero chce nada moc obowizujc jako ju obowizujce a prawo, ktremu by moc obowizujc odebra chciaa, jako nie posiadajce mocy (G. Radbruch, Wstp..., s. 30). 94 G. Radbruch, Zarys..., s. 116. 95 Zdanie Radbrucha podziela G. Del Vecchio (Philosophie du droit, Paris 1953; Tout homme sent en lui la faculte de juger et dapprecier le droit existant; chacun porte en soi le sens de la justice). 96 G. Radbruch, Zarys..., s. 116. 97 Ibidem, s. 118. 98 Ibidem, s. 118. 99 Ibidem, s. 118.
93 92

32

TATIANA CHAUVIN

ma warto najwysz? Dochodzimy wic znw do nierozstrzygalnoci podziau zada i monoci oceny znaczenia kadego z nich. Kady potencjalny konflikt midzy sprawiedliwoci a bezpieczestwem prawnym rozstrzyga naley ...decyzj indywidualnego sumienia100.

POGLDY GUSTAWA RADBRUCHA PO II WOJNIE WIATOWEJ 7 kwietnia 1933, niedugo po dojciu do wadzy Adolfa Hitlera, wydana zostaa ustawa Zur Wiederherstellung des Berufsbeamtenums (o odnowieniu kadry urzdniczej), na mocy ktrej pozbawiono profesora Gustawa Radbrucha Katedry na uniwersytecie w Heidelbergu. Uczony nie dawa swoj dotychczasow dziaalnoci polityczn i naukow gwarancji stanowczego poparcia dla narodowosocjalistycznego pastwa. Nie dawa tych gwarancji czowiek, ktrego system filozoficznoprawny oparty by na abstrakcyjnej jednostce ludzkiej i ktrego rozwaania aksjologiczne pomijay najistotniejsze dla myli Trzeciej Rzeszy problemy rasy czy Volku, skupiajc si na wartociach pojmowanych uniwersalnie. Polityka pastwa nazistowskiego wdara si w ten system i odcisna na nim swoje pitno, zmuszajc uczonego do posugiwania si przykadami innymi ni tylko literackie dla poparcia pewnych tez101. I tak, jak zmienio si ycie Gustawa Radbrucha po roku 1933, tak te ulegy zmianie Jego pogldy. Nie bya to rewolucja zasady wypracowane do tej pory przez Radbrucha byy na tyle pojemne i uniwersalne, i nie wymagay zaprzeczenia w nowych warunkach. Sam napisa niedugo przed mierci, e nie ma zamiaru zmienia ...substancji wczeniejszych myli, tylko raczej inaczej przestawi akcenty i to tylko, co byo dotychczas w cieniu, wydoby na wiato dzienne102. w, przypisywany mu przez niektrych badaczy, zwrot w podejciu do problemw prawa w ujciu filozoficznym, miaby polega na porzuceniu stanowiska relatywistycznego, w ramach ktrego mogoby si znale niedopuszczalne usprawiedliwienie dla prawa nazistowskiego, i przyjciu stanowiska prawnonaturalnego103. Pomijajc nawet sowa samego uczonego i jego nauk powojenn, trudno byoby si zgodzi z takim sdem ze wzgldu na spjno systemu filozoficznego prezentowanego przed I933 rokiem i cile okrelone miejsce, jakie zajmuje w nim prawo natury. Peni ono, jako prawo natury o zmiennej treci, funkcj formy okrelonych warunkw spoeczno-historycznych104.
Ibidem, s. 119. G. Radbruch, Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo, w: M. Szyszkowska, Dociekania nad prawem natury, czyli o potrzebach czowieka, Warszawa 1972, s. 147-158. 102 G. Radbruch, Kulturlehre der Socialismus, 1949, s. 79 (cyt. za: B. Wrzochalski, Filozofia...). 103 Inaczej w tej kwestii m.in. M. Szyszkowska (Europejska filozofia..., rozdz. VI); B. Wrzochalski, Filozofia...; T. Gizbert-Studnicki, Koncepcje... 104 M. Szyszkowska, Filozofia..., s. 200 i n.
101 100

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

33

Spojrzenie na prawo natury musiao na skutek hitlerowskiej doktryny ulec przeobraeniu, ale nie ma podstaw, by nazwa Gustawa Radbrucha wyznawc wszechpanujcej idei sprawiedliwoci. Trafnie uj, moim zdaniem, stan pogldw uczonego w owym czasie B. Wrzochalski, okrelajc je jako faz zawieszonego relatywizmu105. W 1910 roku, we Wstpie do prawoznawstwa Radbruch stwierdzi, i ...nie ma innego prawa ni prawo ustawowe, pozytywne, wiele lat pniej, w III wydaniu Rechtsphilosophie... wzmocni swoje zdanie podkrelajc, e ...niemoliwe jest prawo natury106. Jednake, i tu, moim zdaniem, mona by szuka stycznych w przed- i powojennych pracach Radbrucha; wyczn przyczyn i oparciem dla obowizywania prawa stanowionego jest fakt niemonoci naukowego poznania prawa natury. Czyli najdrobniejszy choby sukces w dowodzeniu naukowego charakteru teorii prawnonaturalnych mgby uczyni je, i tym samym nierozerwaln z nimi sprawiedliwo, przyczyn obowizywania norm prawnych. Jest to jednak zdaniem Radbrucha niemoliwe. Metoda relatywistyczna przyznawaa jednak pewne przywileje prawu naturalnemu i uczony, cho nazywa to podstpem historii wiata, musi pogodzi si z faktem, i pewne epoki podporzdkowyway prawo stanowione prawu susznemu, czynic je jedyn racj rzeczywistoci prawnej. Intencj moj jest zatem prba ustalenia, w ramach koncepcji Radbrucha, czy ustawodawstwo nazistowskie, jego twrcy i funkcjonariusze przyczynili si do upadku obrazu idealnego sdziego, odrodzenia prawa natury, przeszeregowania elementw idei prawa (w tym przedmiotu naszych bada, czyli zasady sprawiedliwoci), czy wrcz do jej rozpadu. W jakim stopniu doba ustawowego bezprawia i ponadustawowego prawa rni si od przedwojennych docieka Uczonego heidelberskiego nad filozofi prawa? Nowego, powojennego sposobu ujmowania sprawiedliwoci, jej relacji z pozostaymi skadnikami idei prawa i wpywu jej zasad na odzyskujce znaczenie prawo natury trzeba poszukiwa przede wszystkim w dwch publikacjach z 1945 roku: Fnf minuten der Rechtsphilosophie107 oraz Gesetzliches Unrecht und bergesetzliches Recht. Jednak, co zaznaczyam ju wczeniej, Radbruch ju w I937 roku, w wykadzie rzymskim, dokona pewnych modyfikacji i ucile w swojej doktrynie pod wpywem, co byo jasne, polityki nowych Niemiec. Przypomnijmy: Radbrucha niepokoia wwczas zdecydowana dominacja celowoci ujtej jako dobro powszechne (nazwie je pniej w Fnf minuten... dobrem narodu). Taki porzdek, sucy wycznie dobru powszechnemu, odmawiajcy uprawnie interesom jednostki, nie liczcy si ze wskazaniami sprawiedliwoci i bezpieczestwa prawnego, ...nie mgby mie pretensji do nazwy prawa108. A Trzecia Rzesza, pastwo totalitarne, ograniczone ideologi volkistowsk, uczynio owo dobro powszechne jedyn
B. Wrzochalski, Filozofia..., s. 362 G. Radbruch, Wstp..., s. 31; oraz Zarys..., s. 116. 107 Fnf minuten der Rechtsphilosophie (pi minut filozofii prawa) zostao wygoszone jako pogadanka radiowa w 1945 r.; wyd. w: Der Mensch im Recht, Gttingen 1957. 108 G. Radbruch, O celu..., s. 326.
106 105

34

TATIANA CHAUVIN

w prawie wartoci. Na takich podstawach nie mona zbudowa prawa; z celowoci nie da si nawet wyprowadzi samego jego pojcia, bowiem jedynym rdem prawa jest zasada sprawiedliwoci, ktra wwczas przestaa ju mie w Niemczech jakiekolwiek znaczenie. Konsekwentnie, Radbruch po wojnie odmwi ustawom hitlerowskim miana prawa109. Niemiecka nauka prawa na swe narodowe potrzeby usiowaa wczy i zdeterminowa zasad sprawiedliwoci przez dobro powszechne. Tymczasem sprawiedliwo nie potrzebuje szuka jakiejkolwiek racji istnienia i dziaania, gdy jej znaczenie w prawie i dla prawa staje si gwarancj samodzielnej pozycji, podobnie jak nauki czy sztuki, ktre ...bez ubocznej o nim (dobru narodu) myli, podporzdkowuj si wasnym zasadom prawdy i pikna110. Charakter rozwaa, fakt, e dotycz one ewolucji111 pogldw Radbrucha, wywouje konieczno studiw porwnawczych. Dla uzasadnienia bd podkrelenia pewnych sdw Radbrucha, sformuowanych po dowiadczeniach hitleryzmu, naley przytacza zdania z lat trzydziestych. Istotny z tego punktu widzenia bdzie wic podzia wprowadzony w III wydaniu Rechtsphilosophie..., a dotyczcy dopuszczalnych ustpstw, jakich moe dokona czowiek prawa w ramach swojego poczucia sprawiedliwoci. Podzia ten to trzy formuy okrelajce negatywn aksjologicznie ocen prawa: prawo niesprawiedliwe, prawo niecelowe, prawa haniebne. Granica, po przekroczeniu ktrej mona odmwi prawu obowizywania, ley midzy formu drug a trzeci. Jedynie haniebny charakter prawa jest w stanie uzasadni decyzj nieposuszestwa wobec prawa stanowionego: ...to bezpieczestwo, jakie daje prawo stanowione, moe usprawiedliwi obowizywanie prawa niesprawiedliwego i niecelowego... lecz mog istnie prawa haniebne, ktrym sumienie odmawia posuchu112. Podejmijmy ten wtek i przypatrzmy si myli zawartej w Gesetzliches Unrecht...: Konflikt midzy sprawiedliwoci i bezpieczestwem prawnym naleaoby rozwiza w ten sposb, aeby prawo pozytywne zagwarantowane przez ustawodawstwo i wadz pastwow miao pierwszestwo rwnie i wtedy, gdy treciowo jest niesprawiedliwe i niecelowe, chyba e sprzeczno ustawy pozytywnej ze sprawiedliwoci osiga taki stopie, e ustawa jako prawo niesprawiedliwe powinna ustpi sprawiedliwoci113. Czyli waciwie w oglnym ujciu formuy z roku 1932 pokrywaj si z tymi okrelonymi w 1945. Zwrci trzeba jednak uwag na dwa elementy precyzujce kwesti praw haniebnych: ot, po pierwsze, pojawia si wyrane kryterium determinujce odmow podporzdkowania si obowizujcym ustawom. Jest nim spawiedliwo do tej pory nie wystpujca w systemie filozoficznym Radbrucha w tak rozstrzy109 110 111 112 113

G. Radbruch, Ustawowe bezprawie..., s. 154. G. Radbruch, O celu..., s. 330. Tak np. T. Gizbert- Studnicki, Koncepcje... G. Radbruch, Zarys..., s. 118. G. Radbruch, Ustawowe bezprawie..., s. 153.

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

35

gajcej roli: ...tam, gdzie nigdy nie dy si do sprawiedliwoci, gdzie rwno, bdca rdzeniem sprawiedliwoci, odrzucana jest wiadomie przy stanowieniu prawa pozytywnego, tam trudno mwi, e ustawa jest jedynie prawem niesprawiedliwym, gdy traci ona w ogle natur prawa114. Jak widzimy konsekwencje niezastosowania si do probierza, ktrym staje si sprawiedliwo, s ostateczne odmawiajce prawu egzystencji. Drugim godnym uwagi zjawiskiem jest pojawienie si bardzo konkretnego podkadu treciowego przytoczonego wyej podziau. Prawa haniebne nie s ju jedynie abstrakcyjno-teoretycznym elementem filozoficznoprawnych pogldw ani te potwierdzeniem prawide historycznych, lecz kantowskim fenomenem, poznawalnym i znajdujcym kompletne odbicie w rzeczywistoci politycznej. Potwierdzeniem tego jest cz artykuu Gesetzliches Unrecht..., powicona przykadom dziaania prawa i sprawiedliwoci w stosunku do faszystowskich przestpcw. Kolejn zmian, ktra pod wpywem ustawowego bezprawia dokonuje si w pogldach Gustawa Radbrucha na ide prawa, jest przeszeregowanie komponujcych j wartoci. Czowiek w swojej postawie wobec sprawiedliwoci, celowoci i bezpieczestwa prawnego zostaje niejako zwolniony z decyzji podejmowanych w sumieniu indywidualnym, gdy sam Uczony rezygnuje z rwnowartociowania owych apriorycznych zjawisk. Celowo, ktrej znaczenie zostao przez Radbrucha pomniejszone ju w Der Zweck... w 1937 roku, w nauce powojennej zajmuje zdecydowanie ostatnie miejsce w hierarchii skadnikw idei prawa. W adnym razie nie jest prawem to wszystko, co jest poyteczne dla narodu115. Z kolei autorytet bezpieczestwa prawnego, gwnej funkcji teorii pozytywistycznych, zosta skompromitowany ze wzgldu na lepe posuszestwo prawnikw niemieckich gwnej jego regule gesetz ist gesetz (ustawa jest ustaw). Przekonanie o nieograniczonym116 dziaaniu tego prawida obezwadnio jurystw Trzeciej Rzeszy i ...uczynio ich bezbronnymi wobec ustaw o treci samowolnej i zbrodniczej117. Bd pozytywizmu tkwi w wierze, e ju sam fakt obowizywania ustaw dowodzi ich wanoci. Si jednake, a to ona stanowia podstaw obowizywania woli Hitlera bdcej prawem, mona uzasadni tylko przymus, nigdy natomiast nie stanie si ona motywacj powinnoci. Konstatacje te prowadz Radbrucha do stwierdzenia, e bezpieczestwo prawne powinno przyj ...godne uwagi miejsce porednie midzy celowoci a sprawiedliwoci118. Zajmujc t pozycj staje si bezpieczestwo prawne gwarancj waciwego funkcjonowania zasady sprawiedliwoci zajmujcej bezsprzecznie czoowe miejsce, najwysze w ukadzie. Warto odnotoIbidem, s. 153-154. Ibidem, s. 153. 116 Radbruch podkrela nieograniczony charakter zasady gesetz ist gesetz w zestawieniu z inn, wojskow zasad: rozkaz jest rozkazem, ktra pomimo hierarchicznych stosunkw w ukadach wojskowych, nigdy nie obowizywaa w sposb nieograniczony; obowizek posuszestwa ustawa przy rozkazach wydawanych dla celw przestpczych rozkazujcego (ibidem, s. 147). 117 Ibidem, s. 152. 118 Ibidem, s. 153.
115 114

36

TATIANA CHAUVIN

wa ten fakt jako jedno z wikszych przeobrae stanowiska filozoficznego Radbrucha. Mimo jednak tej zmiany stara si on nada wadzy sprawiedliwoci w miar formalny wymiar, aby nie poddawa si w tej materii zbytniej dowolnoci mogcej prowadzi na bezdroa ponadustawowego prawa. Proponuje bowiem urzeczywistnia sprawiedliwo przy moliwie maym uszczerbku dla bezpieczestwa prawnego, ktre w dalszym cigu jest dla niego nieodzownym gwarantem porzdku w pastwie i prawie. Nie kady sdzia powinien by uprawniony do decydowania na wasn rk, czy ustawa jest sprawiedliwa: zadanie to raczej powinno by zastrzeone dla sdu wyszej instancji albo ustawodawcy119. Wikszo dotychczasowych wnioskw zawiera w sobie w formie mniej lub bardziej dosownej pi minut filozofii prawa (Fnf minuten der Rechtsphilosophie). Rozpisany na pi minut-rozdziaw niewielki artyku zdaje si by kwintesencj przemian, ktre dokonay si w myli filozoficznoprawnej Radbrucha po dwunastu latach dominacji ideologii narodowosocjalistycznej. Ujmuje tam uczony pi problemw: 1) bezradno prawnikw wobec pozytywistycznej zasady ustawa jest ustaw, 2) zaprzeczenie zasadzie, e wszystko, co jest dla narodu uyteczne, jest prawem (t celowociow formu Radbruch odwraca oznajmiajc, e tylko to, co jest prawem suy narodowi), 3) granice realizacji zasady sprawiedliwoci w prawie, 4) wiadomo delegalizujcej prawo mocy sprawiedliwoci, 5) znaczenie prawa natury. Skoncentrujmy si na waciwym przedmiocie naszych refleksji i rozwamy tylko trzy ostatnie zagadnienia te w bezporedni sposb zwizane z ide sprawiedliwoci. Sprawiedliwo oznacza sdzenie bez wzgldu na to, kogo si sdzi, mierzenie wszystkich rwn miar oto najbardziej lapidarna, a jednoczenie najpeniejsza definicja sprawiedliwoci. Tak pojta warto dezawuuje wszelkie prby nadania charakteru prawa normom zezwalajcym na bezkarne likwidowanie przeciwnikw politycznych czy przedstawicieli innej rasy i jednoczenie stosowanie najsurowszych kar za ten sam czyn popeniony w stosunku do wasnych stronnikw. Stara sie Radbruch wytworzy u stosujcych prawo wiadomo moliwoci istnienia ustaw, ktrym ze wzgldu na szkodliwo spoeczn i wysoki stopie niesprawiedliwoci naley, bdc w zgodzie z prawniczym i czysto ludzkim sumieniem, odebra moc obowizywania. W ten sposb przywileje, ktrymi cieszy si do tej pory jedynie czowiek prawa jako laik120, zaczynaj przysugiwa
Ibidem, s. 155. W relacji czowiek-prawo Radbruch wprowadza podzia postaw ludzkich na dwie podstawowe: czowiek prawa jako laik i czowiek prawa jako prawnik. Czowiek prawa jako laik to jednostka orientujca swoje dziaania i sdy w prawie i o prawie zgodnie z zasad sprawiedliwoci. Czowiek ten moe nie tylko z czystym sumieniem dochodzi susznoci w wiecie prawa wrcz jego struktura jest wyznaczona, zdeterminowana przez sprawiedliwo. Czowiek prawa jako prawnik (jego uszczegowion postaci jest sdzia) staje si natomiast narzdziem prawa; sdzia w systemie przedwojennym Radbrucha ucielenia mechanizm podporzdkowany prawu w sposb absolut120 119

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

37

ludziom zawodowo parajcym si prawem, a nawet staj si ich etycznym obowizkiem. Musz mie oni co do owego znaczenia sprawiedliwoci gbokie przekonanie. Dochodzimy teraz do ostatniego punktu. To wanie sformuowana w owej pitej minucie myl sprowokowaa niektrych naukowcw do nadania przeksztaceniu pogldw Radbrucha rangi rewolucji czy przeomu. Ta wanie myl ucielenia w oczach badaczy przejcie z pozycji relatywistycznych na prawnonaturalne. Uj j mona krtko: moliwe jest prawo natury. W swojej twrczoci przed II wojn wiatow traktowa Radbruch prawo natury gwnie jako przedmiot rozwaa o charakterze historyczno-prawnym. Niepodwaalnym faktem jest, i do XIX wieku doktryna prawa naturalnego bya dominujca i posuwano si nawet do uczynienia jej jedyn materi filozofii prawa. Okrelone epoki usioway podporzdkowa prawu naturalnemu, niezmiennemu, utosamionemu z wysz sprawiedliwoci prawo stanowione, i wyprowadzi ze jego moc obowizujc. Bd tej szkoy tkwi, zdaniem uczonego, ju u podstaw : nie sposb bowiem, a do tego sprowadzaa si istota omawianych teorii, ...wydedukowa w cudowny sposb ze swej formalnej zasady sprawiedliwoci caej treci prawa i zarazem jego mocy obowizujcej121. Krytyk zaoe kierunku prawnonaturalnego opiera Radbruch na kantowskiej epistemologii122. Uwzgldniajc powysze argumenty, krytyczne wypowiedzi i wspierajc si relatywistycznymi podstawami systemu, mona zaryzykowa stwierdzenie, i w swojej przedwojennej nauce Radbruch zdecydowanie odrzuci prawo natury. Na czym polega wic owa zmiana spowodowana niedostatkami pozytywizmu prawnego i jego zbyt dosown realizacj (gesetz ist gesetz) w rzeczywistoci politycznej Niemiec? Radbruch pisze: ...a wic istniej zasady prawne, ktre s silniejsze od wszystkich przepisw prawnych. Ustawa, ktra przeczy tym zasadom, pozbawiona jest mocy obowizujcej. Zasady te okrela mianem prawa naturalnego (Naturrecht) albo, zgodnie z kantowskimi korzeniami systemu prawa rozumowego (Vernunrecht)123. Dopuszczajc margines ewentualnych wtpliwoci interpretacyjnych co do szczegw tego prawa, Uczony heidelberski docenia wielowiekowy wysiek, ktry zoy si na powstanie ...trwaego modelu prawa natury124. Oczywistym tego wyrazem s deklaracje praw czowieka, ktrych naczelne przesanki s tak czytelne i jednomylne, i ewentualne zastrzeenia nie wpywaj na ich warto we wspczesnym wiecie. Specyfika podejcia Radbrucha do przedstawionego problemu polega na tym, e traktuje on prawo natury, prawo ponadustawowe, ktrego immanentnym i decydujcym elementem jest sprawiedliwo, jako zesp zasad prawa pozytywnego, realizujcego wanie zasad sprawiedliny. Ten pogld Radbrucha sta si zreszt celem wielu atakw i posdze o skarajny pozytywizm (por. G. Radbruch, Wstp..., s. 32). 121 M. Szyszkowska, Europejska filozofia..., s. 90. 122 Ibidem, s. 90-91; G. Radbruch, Zarys..., s. 20-21; B. Wrzochalski, Filozofia..., s. 88 i n. 123 Natural Right rests upon pure rational Principles a priori (I. Kant, Metaphysick der Sitten, Edinburgh 1887). 124 T. Gizbert-Studnicki, Koncepcje..., s. 48.

38

TATIANA CHAUVIN

woci. Prawo natury i jego prawida to niejako aksjologicznie pojte ultimatum stawiane prawu pozytywnemu. Radbruch zapocztkowa ciekaw drog rozwoju wspczesnej doktryny prawa natury, ktra bdc w opozycji do pozytywizmu, nie daje recepty na tre, ale stawia prawu warunki uznania go za prawo125. Powojenne stanowisko wielkiego humanisty i fakt, e skupi on uwag na wymogach prawa ponadustawowego, miay znaczenie przeomowe dla odrodzenia prawa natury w Niemczech w latach czterdziestych126. * * * Iustitia fundamentum regnorum czy fiat iustitia pereat mundus to zasady, dla ktrych nie znajdziemy uzasadnienia w filozoficznoprawnej koncepcji sprawiedliwoci Gustawa Lamberta Radbrucha niemieckiego uczonego, humanisty i prawnika. W jego nauce do roku 1933 miaa ona cile wyznaczone miejsce w teorii apriorycznej idei prawa traktowana bya na rwni z celowoci i bezpieczestwem prawnym pozostaymi tej idei elementami. A nawet we wspzawodnictwie z bezpieczestwem prawnym wymg sprawiedliwoci zajmowa zaszczytne drugie miejsce. Podejcie to jest absolutnie logiczn i naturaln konsekwencj cech, przez ktre sprawiedliwo w omawianej nauce bya definiowana. Staa ona u zarania wszelkiego prawa jako cel przywiecajcy ustawodawcy i jako rdo macierz samego pojcia. Prawo, stworzone dla sprawiedliwoci, w swoim obowizywaniu, w swoim istnieniu byo jednak ju cakowicie od niej oderwane; doszo tutaj do usamodzielnienia si rodka i uczynienia go celem samym w sobie. Tak usytuowana sprawiedliwo, wyabstrahowana od wszelkich stanowisk intuicyjnych czy emocjonalnych, nie bya niczym innym, jak tylko technicznie pojtymi warunkami uznania dziea kultury za prawo i wyznaczenia mu ram w nieosigalnym wiecie wartoci (idea prawa, agnostycyzm). Inna jej rola ucieleniaa si w zakresie historii filozofii prawa i prawa naturalnego jako przedmiotu historycznoprawnych rozwaa. Fakt, e szkoa prawnonaturalna przyja zasad sprawiedliwoci za dominujc, e uczynia j niepodwaaln i niezmienn prawd i usiowaa wydedukowa z niej racj bytu prawa pozytywnego by dla Radbrucha gwnym bdem tej doktryny i czyni j niemoliw do realizacji. Takie stanowisko uczony niemiecki podtrzymywa konsekwentnie przez wiele lat, a do czasu II wojny wiatowej. Jednake ustpstwa i zmiany, ktre poczyni w swojej nauce na skutek rzdw ustawowego bezprawia w Trzeciej Rzeszy, to, jak sam si wyrazi, inne postawienie akcentw w granicach spjnego i dopracowanego systemu. Radbruch nie sta si ofiar wasnych sdw szerokie horyzonty i oparcie w zasadach relatywizmu pozwolio mu na ich korekt czy nawet przeksztacenie, ale o charakterze ewolucyjnym, a nie rewolucyjnym. I mona miao stwierdzi, e najistotniejsze punkty, ktre ulegy modyfikacji, dotycz wanie
125 126

H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Pozna 1993, s. 446. M. Szyszkowska, Europejska filozofia..., s. 92.

SPRAWIEDLIWO... EWOLUCJA POGLDW GUSTAWA RADBRUCHA

39

sprawiedliwoci. Nie naruszajc bowiem wartoci budujcych ide prawa, zrezygnowa z podtrzymywania ich rwnego znaczenia i zdecydowanie wysun sprawiedliwo na najwysz pozycj w hierarchii. W ten sposb zasada sprawiedliwoci staa si nie tylko intencj prawodawcy w chwili narodzin normy, ale take zbiorem warunkw stawianych obowizujcemu ju prawu, aby mogo ono by uznane, oczywicie w wietle wymogw obiektywnych, za godne posuszestwa.