ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LIX, numer 2 2011

PAWE KAWALEC

NAUKA, MDRO, AUTONOMIA

W opracowaniu wynikw bada dotyczcych oczekiwa w stosunku do naukowcw Z. Tatarkiewicz (1989, s. 95) odnotowuje, e wzrostowi roli i znaczenia nauki we wspczesnym wiecie towarzyszy wzrost zada stawianych przed pracownikami naukowymi. Wrd nich wymienia ona, obok roli badacza, take role nauczyciela, wychowawcy, obywatela, pracownika, funkcjonariusza instytucji gospodarczych oraz eksperta. Przy ogromnie wyspecjalizowanej problematyce nie jest atwo czy te rne role w jednej osobie. Zwaszcza w przypadku, gdy wymaga to poczenia w dziedzinie badawczej interdyscyplinarnych kompetencji z tak wydawaoby si rozbienych dziedzin, jak nauki przyrodnicze (kosmologia, teoria ewolucji) i filozofia. Niezapomniana posta ks. prof. Jzefa Turka na dugie lata pozostanie dla rodowiska naukowego wzorcem takiego wanie uosobienia rnych rl, a przede wszystkim mdrego myliciela, ktry dziki dogbnej wiedzy filozoficznej unika uproszczonej interpretacji niekiedy wyraanych za pomoc bardzo zaawansowanej aparatury matematycznej faktw przyrodniczych, wytrwale poszukujc ich ostatecznego wyjanienia. Jednoczenie potrafi pochyli si nad najbardziej wydawaoby si prozaicznymi problemami swoich studentw-wychowankw. Ksidza Profesora prba znalezienia adekwatnej filozoficznej interpretacji najbardziej teoretycznie zaawansowanych teorii przyrodniczych wpisuje si centralnie w sapiencjalny model kierowania badaniami naukowymi1, ktrego wyrnikiem jest rwnowaenie rozwoju nauki i zwizanego z nim wspczenie postpu technologicznego z pozostaymi obszarami kultury ludzkiej.
Dr hab. PAWE KAWALEC, prof. KUL Katedra Metodologii Filozofii, Wydzia Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: kawalecp@kul.pl 1 Porwnanie dawnych ze wspczesnymi modelami zarzdzania dziaalnoci badawczo-rozwojow oraz ich krtk charakterystyk podaje P. Kawalec (2009).

132

PAWE KAWALEC

Inspirowane tekstem S. Kamiskiego Nauka i filozofia a mdro (1984/ 2008) odniesienie idei sapiencjalnego kierowania nauk do jej autonomii zasadza si na istnieniu wrd naukowcw postaw t autonomi uprawomacniajcych2, a majcych swoje szczeglnie doniose miejsce w misji katolickich uniwersytetw, jak podkrela J. Connelly (2005, s. 56): potrzeba osb, ktre [] cz w sobie nastawienie badawcze z wiar katolick, stanowic przekonujce przykady moliwoci takiej syntezy.

1. ZARYSOWANIE PROBLEMU

Powszechnie dzi korzystamy z wielu owocw nauki, jak odtwarzacze laserowe, telefony komrkowe czy Internet, a naukowcy roztaczaj przed nami cigle nowe obietnice coraz dalej idcych udoskonale, takich jak choby nowy sposb produkcji energii wykorzystujcy nieznane dotd zjawisko fal termomocy w wglowych nanorurkach bd te nanofotoniczny fotodetektor lawinowy najszybsze urzdzenie korzystajce z pocze optycznych w ukadzie scalonym. Dziki rewolucji naukowo-technicznej z pewnoci yje nam si dzi wygodniej i bezpieczniej. Co wicej, jak podkrela M.A. Krpiec (1982, s. 219): W dobie obecnej nauka staa si zasadniczym czynnikiem ksztatujcym oblicze wiata... Widoki bowiem na przyszo, jakie roztacza wspczesna nauka, s bardzo obiecujce. Wymienia on m.in. zautomatyzowany przemys bez ogranicze korzystajcy z energii atomowej, nowe roliny uprawne odporne na choroby i plenne; oceany z nieprzebranym bogactwem planktonu stan si prawdopodobnie tanim rdem zaopatrzenia w pokarm; mzgi elektronowe zastpi niepodn prac urzdnikw. Mona zapyta, idc dalej, czy nauka pozwoli nam y take szczliwiej? Fakt, e od ponad dziesiciu lat istnieje zinstytucjonalizowana nauka o szczciu oraz e prestiowe czasopismo Journal of Happiness Studies publikuje systematycznie wyniki bada empirycznych nad zagadnieniami zwizanymi ze szczciem, nie tylko pozytywnie przesdzaj kwesti zasadnoci zwizku midzy nauk a szczciem wydaj si t zaleno midzy nauk a szczciem determinowa przez poznanie naukowe.

2 Prb sformuowania mechanizmu funkcjonowania autonomicznej nauki, bazujcej na takich postawach wyrniajcych si uczonych, potraficych spjnie czy rne role podaje K. Kernaghan (2009).

NAUKA, MDRO, AUTONOMIA

133

Jak pisa jednak Bertrand Russell (1934/1998, s. 119-120) na kilka lat przed wybuchem II wojny wiatowej, s take negatywne aspekty zwizku nauki ze szczciem: Nauka, promujc organizacje, doprowadzia do koncentracji siy w przemyle oraz w polityce. [] Tak wic nauka, gdy zysk pozostaje gwnym bodcem rozwoju przemysu, zwiksza motywacj do wojny, przy tym czynic j znacznie bardziej destruktywn. [] Potrzebujemy zatem wicej nauki: nauki stosowanej do spraw ludzkich, a nie tylko martwej materii, rolin i niszych zwierzt. Jeli bdziemy stosowali nauki we wszystkich rzeczach, szybko osigniemy stopie szczcia, o ktrym nawet nie marzyy wczeniejsze generacje. Russell nie daje jednak odpowiedzi na pytanie, w jaki sposb, unikajc zagroe, w stopie szczcia osign. Wspczenie3 dominuje tendencja, aby poszukiwa rozwiza instytucjonalnych na poziomie midzynarodowym. Odmienn perspektyw wypracowa Stanisaw Kamiski (1984/2008), propagujc ide sapiencjalnego kierowania nauk4. Zgodnie z ni poznanie naukowe musi znale swoj kontynuacj w mdroci, a to z kolei daje gwarancje, e w swoich celach nauka pozostanie podporzdkowana integralnie rozumianym potrzebom czowieka. Tym samym rnego rodzaju praktyczne owoce nauki nie zostan oderwane od integralnie rozumianego dobra czowieka. T ide odnosi on przede wszystkim do zagadnienia kierowania nauk: Dzi faktycznie planowanie bada dokonuje si przewanie pod ktem ich skutecznoci technicznej i ekonomicznej, mao liczc si z postulatami humanizmu caej kultury. Nauka ze wzgldu na swe owoce techniczne, ekonomiczne i wojskowo-polityczne jakby oderwaa si od czowieka i uczynia go swoim niewolnikiem, co gorsze [...] grozi mu katastrof. [...] Nie ludzie bowiem kieruj nauk, lecz ona ich kontroluje, gdy dziki niej manipuluj nimi struktury i grupy nacisku, dominujce w danym spoeczestwie. Ot wydaje si, e aby temu zapobiec, trzeba najpierw przywrci nauce take sapiencjalne rda i motywacje oraz ostateczne zadania (KAMISKI 2008, s. 83) Tak sformuowane pytanie, na co zwraca uwag P. Kitcher (2007), moe wydawa si banalne, gdy kwestia kierowania nie odnosi si bada naukowych. Takie postrzeganie tej kwestii, jego zdaniem, by moe byoby adekwatne
3 Bardzo przekonujco ilustruje to, na przykadzie wpywu rozwoju biotechnologii na zmian funkcjonowania instytucji spoeczestw demokratycznych krajw rozwinitych, S. Jasanoff (2005). 4 Po raz pierwszy na t zapoznan ide zawart w pismach Kamiskiego zwrciem uwag podczas opracowywania projektu Wisdom management of R&D activities (U. Chicago) w 2007 r., a publicznie podczas wystpienia Idea sapiencjalnego kierowania nauk na sympozjum Wiedza a wadza (Instytut Socjologii KUL, listopad 2008 r.).

134

PAWE KAWALEC

w okresie, kiedy ksztatowaa si nauka nowoytna. Pomimo nawet faktu, e wtedy te powstaway pierwsze instytucje grupujce uczonych, jakimi byy towarzystwa naukowe. Dzisiaj natomiast spoeczne zanurzenie nauki zarwno pod wzgldem zespoowego charakteru bada, jak i koniecznych nakadw organizacyjnych tych bada jest nieuchronne. I nie mona, zdaniem Kitchera, go pomin. Zarwno Kitcher, jak i Kamiski nie wi zagadnienia modelu kierowania badaniami naukowymi z ich aplikatywnoci. Kamiski (1981/1992), internalistycznie odnoszc si do natury nauki, wskazuje na nieuchronn obecno w niej zaoe filozoficznych, dotyczcych przedmiotu i celu poznania naukowego. Argumentacja Kitchera jest tu eksternalistyczna. Nawet, jego zdaniem, w nauce podstawowej konieczne jest podjcie okrelonych decyzji ju dzi, gdy to one z uwagi na ograniczone zasoby, zarwno organizacyjne i finansowe, jak i poznawcze wyznacz wyniki osigane w przyszoci i zakres stosowalnoci wynikw bada. Odrzucajc autonomi naukowcw w kierowaniu badaniami, Kitcher proponuje utworzenie ciaa organizacyjnego Scientific Forum, ktre na globalnym forum midzynarodowym, np. UNESCO, reprezentowaoby wybory wszystkich wyksztaconych ludzi. Takie ciao skadaoby si z dowiadczonych naukowcw, koczcych karier, o duym dowiadczeniu midzynarodowym. Dziki temu mogliby dokonywa syntetycznego podsumowania dotychczasowych osigni naukowych oraz dokonywa prognoz przyszego rozwoju nauki, ktre byyby nastpnie podstaw dokonywania globalnych rozstrzygni. Te prognozy natomiast wskazywayby waciw map bada, uwzgldniajc odpowiednio wyedukowane preferencje wszystkich reprezentowanych grup ludzi wszyscy byliby zgodni, co do tego, e jest to najlepszy sposb [z wykorzystaniem bada naukowych] znalezienia odpowiedzi na potrzeby wszystkich ludzi (KITCHER 2007, s. 183).

2. INSTRUMENTALNA UTYLITARNO NAUKI

Przyjte przez Kitchera stanowisko nie tylko wprost narzuca nieautonomiczno nauki w kierowaniu badaniami, lecz ponadto opiera si na instrumentalnym traktowaniu utylitarnoci nauki. Poniej krtko przedstawiony jest przykad ilustrujcy zwizane z tym wspczenie zagroenia, a nastpnie zarys historycznych etapw ksztatowania si utylitarnoci nauki oraz jej instrumentalnego wykorzystania.

NAUKA, MDRO, AUTONOMIA

135

S. Haack (2007) jest jednym z nielicznych tekstw, gdzie szczegowo dokumentuje si sigajce coraz wikszej skali zagroenie integralnoci samej istoty bada naukowych w obliczu instrumentalnego wykorzystania ich utylitarnoci. Haack szczegowo relacjonuje etapy pracy nad szczepionk przeciwko wirusowi HIV, finansowane przez kalifornijsk firm IRC. Kierowany przez dra J. Kahna zesp prowadzcy tekst kliniczny w duej skali (ponad 2500 pacjentw) zakoczy prac w 1999 r. z wnioskiem o braku skutecznoci tego medykamentu. Po opublikowaniu przez Kahna penych wynikw prawnicy IRC zoyli pozew o naruszenie umowy i odszkodowanie w wysokoci 10 mln USD. W 2001 r. zatrudniajcy Kahna Uniwersytet Kalifornijski w San Francisco uzyska ugod z IRC w tej sprawie, a firma ostatecznie zakoczya prace nad lekiem, bez powodzenia inwestujc we blisko 200 mln USD. Jak w komentarzu podkrela Haack, skala tego problemu nie jest jeszcze znana, ale mona wskaza przykady lekw, jak vioxx, ktre zostay dopuszczone do uycia, powodujc u pacjentw negatywne skutki uboczne, cznie ze mierci. Wspczesne pojmowanie utylitarnego charakteru nauki, jaki prezentuje w swojej koncepcji kierowania nauk Kitcher, warto porwna wic z jego rdowym rozumieniem, jakie ksztatowao si w wieku XVI i XVII. Idea uytecznoci nauki, jak propagowa F. Bacon, wzorujc si na instytucie badawczym Tycho Brahe, miaa charakter nieinstrumentalny. W jego koncepcji bya ona bowiem nierozerwalnie zwizana z aspektem prawdziwoci teorii naukowych. Poprzez instytucjonalizacj kierowania nauk A. Comte zainicjowa tendencj do instrumentalnego kierowania nauk. W tym punkcie krtko nawietl zwrot, jaki dokona si w odniesieniu do utylitarnoci nauki. Uraniborg Tycho Brahe, szesnastowiecznego duskiego astronoma i menedera nauki, wzorowany by na muzeum aleksandryjskim. Otrzyman od Fryderyka II jako lenno wysp Hven na Batyku Brahe przeksztaci w najnowoczeniejszy orodek badawczy, realizujcy renesansowy model pater familiae (KAWALEC 2009) i cakowicie podporzdkowany zadaniu empirycznego rozstrzygnicia midzy modelem geocentrycznym a heliocentrycznym5.

O susznoci jednego z modeli miay przesdzi obserwacje pooenia Marsa. Wymagay one niezwykle precyzyjnych obserwacji, co stao si moliwe m.in. dziki konstruowaniu przez Brahe najwikszych i najnowoczeniejszych urzdze do obserwacji, np. specjalnie przez niego samego wykonanych kwadransw naciennych. Na tym skoncentrowana bya dziaalno naukowa w Uraniborgu, ktra jednak bya znacznie bogatsza, zwaszcza e renesansowy model pater familiae wymaga poczenia dziaalnoci naukowej z twrczoci artystyczn i literack; por. (CHRISTIANSEN 2000).

136

PAWE KAWALEC

W zamian za wysp, darowan wraz z mieszkacami oraz roczn pensj, krl oczekiwa rozsawienia Danii dziki talentowi Brahe oraz doradztwa w zakresie spraw naukowych, technicznych i politycznych. Zapotrzebowanie zasygnalizowane ze strony krla Fryderyka II Tycho Brahe traktowa zawsze priorytetowo. Po narodzeniu potomka przygotowa opart na konstelacji gwiazd przepowiedni przyszych losw wadcy, pomaga w sporzdzaniu map, przewidywaniu pogody, dostarcza leki, doradza krlowi w sprawach technicznych. Dla Bacona Uraniborg sta si wzorem nowoczesnego modelu organizacji nauki. Za porednictwem utopijnej wizji Nowej Atlantydy sta si bezporedni inspiracj pierwszych nowoytnych form instytucjonalnych organizacji nauki, powstajcych w Europie. Podobnie jak Brahe, Bacona nieinstrumentalnie traktowa utylitarno jako przejaw waciwej natury nauki: W naturze rezultaty praktyczne s nie tylko rodkami do poprawy dobrobytu, ale gwarancj prawdy. Regua religijna, aby czowiek pokaza swoj wiar przez dziea, dotyczy rwnie filozofii naturalnej. Nauka take musi by poznana przez swoje dziea. Prawd ujawnia i utwierdza wiadectwo dzie, a nie logika czy nawet obserwacja. Wynika z tego wic, e doskonalenie ludzkiego umysu i doskonalenie jego losu s jedn i t sam rzecz (35, III, 612) Dla Bacona zachodzi bowiem bardzo cisy zwizek: Zatem prawda i uyteczno s tutaj dokadnie tym samym: a same dziea maj wiksz warto jako dowd prawdy ni jako czynnik bardziej komfortowego ycia. Jak wyjania to w swoim komentarzu P. Rossi, dla Bacona [] rzeczy takie, jakimi s naprawd, rozwaane nie z punktu widzenia tego, jak si jawi, ale z perspektywy ich istnienia, nie w relacji do czowieka, ale w relacji do wiata, oferuj cznie prawd i uyteczno (ROSSI 1997, s. 37). Bacon jednak zwraca te uwag na przeciwn moliwo: [] jak gdyby w wiedzy poszukiwa kanapy, na ktrej moe odpocz poszukujcy i niestrudzony duch; albo tarasu dla wdrujcego i zmiennego umysu, aby znalaz miejsce na spacery z piknym widokiem; albo wiey dla dumnego umysu, aby mg si wznie; albo fortu dla prowadzenia walki i zwycistw; albo sklepu, dla zysku czy sprzeday; a nie bogatego spichlerza dla chway Stwrcy i ulgi w bytowaniu czowieka (27; III, 294). W ujciu Bacona nieinstrumentalne traktowanie utylitarnoci nauki jest warunkowane jej autonomi: W merytokratycznym systemie spoecznym Bensalemitw naczeln rol spoeczn odgrywa Izba Salomona instytucja pastwowa powicona badaniom naukowym, ktra jest odpowiedzialna nie tylko za korzyci praktyczne, jak lekarstwa dla chorych marynarzy, ale take

NAUKA, MDRO, AUTONOMIA

137

za religijne, moralne i obywatelskie cnoty mieszkacw wyspy (PEREZRAMOS 1997, s. 157).

3. KONCEPCJA NIEAUTONOMICZNOCI I INSTRUMENTALNEJ UTYLITARNOCI NAUKI POZYTYWIZM FRANCUSKI

We Francji, gwnie za spraw pism W. Woltera, znano Bacona jako reformatorskiego myliciela spoecznego (PEREZ-RAMOS 1997). Projekt Bacona kojarzono z programem reform spoecznych, ktre wykorzystaj dostosowan do potrzeb spoecznych nauk i jej owoce. Recepcja Bacona dokonaa si bez znajomoci jego tekstw, ktre przetumaczono dopiero 70 lat pniej (1800-1803). Instrumetalizm cechuje koncepcj nauki A. Comtea: Prawdziwa filozofia pozytywna polega wic przede wszystkim na tym, aby wiedzie dla przewidywania; aby bada to, co jest, dla wysnuwania wnioskw o tym, co bdzie... (s. 20), gdy przewidywanie stanowi najwaniejsz cech charakterystyczn prawdziwej wiedzy (s. 32). U Comtea po raz pierwszy w systematycznej formie pojawia si idea wczenia instrumentalnego wykorzystania utylitarnoci nauki w eksternalistycznej postaci zinstytucjonalizowanego kierowania nauk: Wszystkie rozwaania pozytywne dziki temu wanie, e wyoniy si z ycia aktywnego, ujawniay zawsze w mniejszym lub wikszym stopniu charakterystyczn zdolno do systematyzacji praktyki, ktrej obj nie zdoay prymitywne koordynacje. [] Teorie bezporednio badajce prawa zjawisk i majce dostarczy podstawy dla sensownych przewidywa s, dzi zwaszcza, oceniane jako jedyne, ktre mog uregulowa nasze samorzutne oddziaywania na wiat zewntrzny. [] Jest oczywiste, e od czasw Kartezjusza i Bacona ta nowa [pozytywna] zasada filozoficzna usiuje zastpi nieodwoalnie zasad teologiczno-metafizyczn [] W ten sposb duch pozytywizmu, obejmujc wszystkie podstawowe nauki i wyzwalajc je odtd spod wpyww dawnego sposobu mylenia, musi dla uzupenienia ogu rozwaa zawadn ostatni z nauk, nauk o zjawiskach spoecznych. Nauka ta [] moga by pojta przez ducha teologii tylko porednio i empirycznie jako sztuka rzdzenia (s. 134) Postulowana przez Comtea sztuka rzdzenia kieruje si wasnymi wyznacznikami, przede wszystkim instrumentalnej utylitarnoci, w oderwaniu od autonomicznej natury i celu nauki: [] w ostatecznym ustroju nowo-

138

PAWE KAWALEC

czesnych spoeczestw wadza wiecka zostanie oddana gwnym przywdcom przemysu. [] poza warstw przemysowcw, inne warstwy spoeczne rwnie nie czyni zado warunkom supremacji praktycznej. Szczeglnie dalecy s od tego uczeni, przede wszystkim we Francji, gdzie system akademicki tak bardzo zawzi umysy, wyjaowi serca i osabi charaktery, e wikszo z nich jest niezdolna do prawdziwego ycia, wic tym bardziej niegodna roli przywdcw nawet w zakresie nauki (s. 361).

4. W KIERUNKU AUTONOMICZNOCI KIEROWANIA NAUK

Coraz szerzej dzi dyskutowana konieczno wykorzystania odniesienia do wzorcw postaw naukowych w kierowaniu nauk, na co zwraca uwag K. Kernaghan (2009), znaczco dookrela Kamiskiego ide sapiencjalnego kierowania nauk, ktre zorientowane jest na wydobycie jej waciwej natury i celu. Konieczno wypracowania modelu kierowania nauk, ktry nabudowany jest na jej autonomii, wpisuje si w spoecznie oczekiwan rol od nauki i uprawiajcych j, co zwile potwierdzaj take sowa Ojca witego, skierowane do pracownikw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego: Ta wanie autonomia na subie prawdy poznawanej i przekazywanej jest warunkiem niejako organicznym podmiotowoci caego spoeczestwa, wrd ktrego uniwersytety speniaj swoj misj (JAN PAWE II 1988, s. 55).

BIBLIOGRAFIA PRAC WYKORZYSTANYCH BACON F. (1857-74): The Works of F. Bacon, t. III, London. COMTE A. (1973): Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, t. B. Skarga, Warszawa: PWN. CONNELLY J., (2005): Universities that are catholic in every sense of the word, [w:] C. Garbowski i in. (red.), Catholic Universities in the New Europe, Lublin: RW KUL, s. 45-56. HAACK S., (2007): Scientific Secrecy and Spin, [w:] TA, Putting Philosophy to Work, New York: Prometheus, s. 129-145. JAN PAWE II (1988): Przemwienie do przedstawicieli wiata nauki w Auli KUL, 9 czerwca 1987 r., [w:] M. Radwan, T. Stycze (red.), Ewangelia i kultura, Lublin: RW KUL, s. 53-60. KAMISKI S. (1984): Nauka i filozofia a mdro, [w:] S. MAJDASKI, P. KAWALEC, Zarzdzanie badaniami naukowymi i pracami rozwojowymi w jednostkach naukowych, Lublin: WLBS 2008, s. 78-85. KAWALEC P. (2009): Nauka instytucjonalna na usugach pseudonauki, [w:] J. ZON (red.), Pogranicza nauki, Lublin: Wydawnictwo KUL, s. 345-53. KERNAGHAN K. (2009): Speaking truth to academics: The wisdom of the practitioners, Canadian Public Administration 52, s. 503-523.

NAUKA, MDRO, AUTONOMIA

139

KRPIEC M.A. (1982): Czowiek kultura uniwersytet, Lublin: RW KUL. PEREZ-RAMOS A. (1997): Bacons legacy, [w:] M. PELTONEN (ed.), The Cambridge Companion to Bacon, Cambridge: Cambridge University Press, s. 311-334. ROSSI P. (1997): Bacons idea of science, [w:] M. PELTONEN (ed.), The Cambridge Companion to Bacon, Cambridge: Cambridge University Press, s. 25-46. RUSSELL B. (1934/1998): Science and Happiness, [w:] Mortals and others, t. 2, London: Routledge, s. 119-120. TATARKIEWICZ Z. (1989): Spoeczne oceny ludzi nauki, [w:] S. KOWALEWSKA (red.), Warto nauki w spoecznej wiadomoci, Warszawa: IFiS PAN, s. 95-106.

SCIENCE, WISDOM, AUTONOMY Summary The idea of sapiential governance of science is articulated with regard to the autonomy of science. It is contrasted with P. Kitchers proposal of establishing global Science Forum as an institution delivering global tutored preferences regarding the stratification of the goals of research. S. Kamiskis proposal is to uncover elements of wisdom inherent in the very nature of the enterprise of science and it fosters individuals researcher autonomy in the focus of science governance. The opposition is also illustrated with the index cases of Uraniborg, New Atlantis and A. Comtes reception thereof within the ideal of instrumentalized science. Summarised by Pawe Kawalec

Sowa kluczowe: autonomia nauki, sapiencjalne kierowanie nauk, S. Kamiski, P. Kitcher, F. Bacon, mdro. Key words: autonomy of science, sapiential governance of science, S. Kamiski, P. Kitcher, F. Bacon, wisdom.

Information about Author: Prof. PAWE KAWALEC, Ph.D. Department of Methodology of Philosophy, Faculty of Philosophy, The John Paul II Catholic University of Lublin; address for correspondence: Al. Racawickie 14, PL 20-950 Lublin; e-mail: kawalecp@kul.pl