dr Maciej Duszczyk Instytut Polityki Spoecznej Uniwersytetu Warszawskiego dr Jakub Winiewski Urzd Komitetu Integracji Europejskiej

ANALIZA SPOECZNO-DEMOGRAFICZNA MIGRACJI ZAROBKOWEJ POLAKW DO PASTW EOG PO 1 MAJA 2004 ROKU
Ekspertyza przygotowana na zamwienie Ministerstwa Spraw Zagranicznych
GWNE WNIOSKI........................................................................................................................................... 2 WSTP .................................................................................................................................................................. 4 MIGRACJE POLAKW PRZED 1 MAJA 2004 R.......................................................................................... 4 MIGRACJE POLAKW W OKRESIE MAJ 2004 GRUDZIE 2006........................................................ 5 SKALA I KIERUNKI MIGRACJI ..................................................................................................................... 7 EWOLUCJA I KONTEKST POLSKIEJ MIGRACJI NA TLE POZOSTAYCH KRAJW UE-8 I UE-2 .............................................................................................................................................................................. 16 PROFIL POLSKIEGO PRACOWNIKA MIGRUJCEGO ......................................................................... 17 STATUS PRAWNY PRACOWNIKW MIGRUJCYCH W KRAJU PRZYJMUJCYM..................... 21 SKUTKI MIGRACJI DLA POLSKI ................................................................................................................ 24 SKUTKI EKONOMICZNE .......................................................................................................................................... 24 NAPYW RODKW FINANSOWYCH DO POLSKI ..................................................................................................... 27 SKUTKI SPOECZNE................................................................................................................................................ 29 PROGNOZY NA PRZYSZO ..................................................................................................................... 31 REKOMENDACJE ............................................................................................................................................ 33 BIBLIOGRAFIA................................................................................................................................................. 36 ANEKS................................................................................................................................................................. 39

Warszawa, marzec 2007

Gwne wnioski 1. Obywatele polscy mog swobodnie podejmowa zatrudnienie w Bugarii, Czechach, na Cyprze, w Estonii, Finlandii, Grecji, Irlandii, Islandii, na Litwie, otwie, Malcie, w Portugalii, Rumunii, na Sowacji, w Sowenii, Szwecji, na Wgrzech, w Wielkiej Brytanii i we Woszech. Na czciowe otwarcie swoich rynkw pracy dla Polakw zdecydoway si Dania (moliwo poszukiwania zatrudnienia i pracy na peny etat), Francja (otwarcie w wybranych zawodach), Holandia (otwarcie w wybranych zawodach), Lichtenstein (na podstawie umowy z UE) i Norwegia (skrcenie procedury ubiegania si o zezwolenie). Istniejce przed akcesj ograniczenia, z pewnymi modyfikacjami, utrzymay Austria, Belgia, Luksemburg i Niemcy. Na podstawie obecnych wypowiedzi decydentw, mona zaoy, i restrykcje w dostpie do wikszoci pozostaych rynkw pracy pastw czonkowskich zostan zniesione w 2009 roku. Jednake przebieg dyskusji o migracjach w Austrii i Niemczech pozwala sdzi, e kraje te utrzymaj bariery na swoich rynkach pracy do 2011 roku. W najbliszym czasie dyskusja na temat swobodnego przepywu pracownikw w ramach UE bdzie wygasa. Natenia dyskusji naley oczekiwa w kwestii migracji z pastw trzecich, szczeglnie Afryki subsaharyjskiej. Mimo, e dane dotyczce przepyww siy roboczej midzy Polsk a innymi krajami Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) s niepene, szacunki zweryfikowane w oparciu o teori migracji wskazuj, e rocznie legalne zatrudnienie podejmuje w krajach EOG pomidzy 800 a 900 tysicy obywateli polskich (okoo dwa razy wicej w stosunku do okresu bezporednio poprzedzajcego akcesj Polski do UE). W tej liczbie ujte s take osoby podejmujce prac sezonow oraz przemieszczajce si wahadowo midzy Polsk a krajem zatrudnienia. Takie zaoenie pozwala przyj, i liczba osb, ktre maj dowiadczenie pracy w UE po 1 maja 2004 roku jest wysza. Zjawisko emigracji obywateli polskich do krajw EOG byo szczeglnie zauwaalne w odniesieniu do Wielkiej Brytanii i Irlandii. W tym drugim przypadku biorc pod uwag wielko rynku pracy, imigracja z nowych pastw czonkowskich wpywa na krajobraz spoeczno-gospodarczy kraju. Wci istotnym krajem docelowym byy Niemcy, cho emigracja do tego kraju ma, podobnie jak to miao miejsce w przeszoci, charakter gwnie sezonowy. Wanymi czynnikami decydujcymi o kierunkach przepyww siy roboczej byy: decyzja wadz kraju przyjmujcego o liberalizacji dostpu do rynku pracy lub jej brak, sytuacja na lokalnych rynkach pracy (popyt na prac imigrantw), pooenie geograficzne kraju docelowego, istnienie sieci migracyjnych. Potwierdzaj to m.in. dysproporcje w emigracji do Szwecji, ktra otworzya swj rynek pracy (ok. 10 tysicy osb) oraz Norwegii (ok. 40 tysicy osb), ktra tego nie uczynia. Typowy polski pracownik za granic jest mody (do 35 roku ycia), posiada krtkie dowiadczenie z pracy w Polsce, nie posiada dzieci, jest lepiej wyksztacony ni wskazywaaby na to rednia krajowa. Wykonuje zazwyczaj prace nie wymagajce wysokich kwalifikacji.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Pomimo, e ogromna wikszo rynkw pracy krajw EOG zliberalizowaa dostp do swoich rynkw pracy i istnieje wiele moliwoci legalnego podejmowania zatrudnienia, nadal obserwowane jest zjawisko pracy nielegalnej lub plegalnej (np. bez zarejestrowania si w brytyjskim systemu WRC czy te pracy poniej poziomu minimalnego wynagrodzenia). Przypadki wyzysku lub zmuszania Polakw do pracy przez nieuczciwych pracodawcw, przy obecnej skali migracji, maj charakter sporadyczny i incydentalny, aczkolwiek nie naley ich bagatelizowa. Wpyw emigracji na sytuacj spoeczno-gospodarcz w Polsce naley oceni jako pozytywny, cho w skali regionalnej oraz w niektrych branach pojawiaj si problemy zwizane z deficytem siy roboczej w okrelonych zawodach i utrat spjnoci spoecznej. Wpywy z tytuu transferw dochodw do rodzin pracownikw sigaj rocznie 12-14 miliardw zotych. Migracje s istotnym, cho nie decydujcym, czynnikiem wpywajcym na spadek stopy bezrobocia w Polsce w ostatnim czasie. Decyzja o otwarciu polskiego rynku pracy dla obywateli Bugarii i Rumunii z dniem akcesji tych krajw do UE nie wie si z istotnym ryzykiem imigracji Bugarw i Rumunw do Polski. Perspektywa wyszych zarobkw ni w Polsce i istnienie rozbudowanych sieci migracyjnych to argumenty uzasadniajce pogld, e obywatele krajw UE-2 bd skoni w wikszym stopniu emigrowa do pastw UE-15, a zwaszcza Hiszpanii, Woch i Grecji, pomimo trudnoci w zalegalizowaniu zatrudnienia. Prognozy oparte na badaniu potencjau migracyjnego Polakw pokazuj wyranie, e nie naley oczekiwa zmian w intensywnoci i charakterze modelu migracji w przecigu najbliszych 5 lat. Co si tyczy wyboru krajw docelowych przez osoby wyjedajce z Polski, moliwo wykonywania legalnego zatrudnienia w wikszoci krajw EOG sprawi, e przepywy siy roboczej w znacznie mniejszym stopniu bd si skupia na niewielkiej liczbie pastw (jak miao to miejsce w 2004 roku, kiedy to swobodny przepyw pracownikw obowizywa tylko w odniesieniu do Irlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii). Jednoczenie, przy zaistnieniu kilku czynnikw (m.in. wzrostu wynagrodze i pewnoci zatrudnienia), nastpowa bdzie zjawisko powrotw. Ich skala bdzie po czci uzaleniona rwnie od dziaa wadz, zmierzajcych do przycignicia reemigrantw podejmujcych aktywno ekonomiczn w kraju. Istotny jest rwnie wizerunek pastwa w krajach przyjmujcych emigrantw. Polska doktryna migracyjna powinna w wikszym stopniu ni obecnie uwzgldnia prognozowany ubytek populacji w wieku produkcyjnym, wywoany procesami demograficznymi.

9.

10.

11.

12.

13.

Wstp Niniejsze opracowanie ma celu opisanie zjawiska migracji zatrudnieniowych Polakw do pastw Europejskiego Obszaru Gospodarczego po 1 maja 2004 roku, poprzez m.in. weryfikacj danych dotyczcych rzeczywistych przepyww siy roboczej. Naley jednak pamita, e precyzyjne ustalenie skali migracji nie jest do koca moliwe. Szacunkowe oceny opieraj si na danych opisujcych przemieszczenia obywateli polskich w celu wykonywania zatrudnienia, rejestrujcych si w odpowiednich urzdach krajw przyjmujcych. Polskie rda odnosz si gwnie do danych Gwnego Urzdu Statystycznego dotyczcych bada aktywnoci ekonomicznej ludnoci oraz bada spoecznych mierzcych gotowo do wyjazdu i podjcia pracy za granic. Uyteczna jest take teoria migracji i dowiadczenia poprzednich rozszerze Unii Europejskiej (przed 1993 rokiem Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej), ktre mona ekstrapolowa na trendy migracyjne obserwowane po 2004 roku. Ponadto Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej przygotowuje cykliczne raporty monitorujce, ktre podejmuj prb ustalenia skali przemieszcze na podstawie informacji zbieranych przez polskie placwki dyplomatyczne. Dowiadczenie pokazuje jednak, i dane te s w duym stopniu niewystarczajce do opisania caoci zjawiska migracji zatrudnieniowych, gdzie istotne jest take opisanie wybranych aspektw warunkw zatrudnienia Polakw za granic. Wany wtek dotyczy take wpywu migracji na gospodark i spjno spoeczn Polski. Niniejsze rozwaania dotycz pastw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a zatem krajw czonkowskich Unii Europejskiej oraz Islandii, Lichtensteinu i Norwegii. Gdy mowa jest o krajach UE-15, chodzi o tzw. stare kraje czonkowskie, czyli pastwa, ktre uzyskay czonkostwo w UE przed 1 maja 2004 roku. Pod skrtem UE-10 kryj si pastwa, ktre uzyskay czonkostwo w wyniku poszerzenia UE 1 maja 2004 roku. Niekiedy dane statystyczne dostpne s dla krajw UE-8, czyli postkomunistycznych krajw, ktre uzyskay czonkostwo w 2004 roku (UE-10 bez Cypru i Malty). Osobna grupa pastw to kraje UE-2, czyli najmodsze staem pastwa czonkowskie Bugaria i Rumunia.

Migracje Polakw przed 1 maja 2004 r. Tradycja wyjazdw zarobkowych Polakw do Europy Zachodniej jest bardzo duga. Osiedlaniu si Polakw na Zachodzie sprzyjay nie tylko rnice w poziomie dobrobytu w kraju i Europie Zachodniej, ale take zawirowania natury politycznej (wojny, wysiedlenia). Emigracja z lat 60-80 XX wieku nosia znamiona buntu przeciw dyktaturze komunistycznej i reakcji na pogarszajc si sytuacj w kraju, nie dziwi zatem fakt, e wrd wyjedajcych dominoway osoby w wieku rednim, z wyszym wyksztaceniem, uwiadomione politycznie i obywatelsko. Przed 2004 rokiem legalna emigracja obywateli polskich odbywaa si gwnie poprzez wyjazdy do pracy w konkretnych sektorach i branach (rolnictwo, gastronomia) na bazie umw bilateralnych (do Niemiec, Francji, Luksemburga, Hiszpanii i Belgii). Ponadto Polacy podejmowali zatrudnienie indywidualnie, nielegalnie czy te plegalnie (najczciej w sektorze rolnym i jako opiekunki do dzieci i osb starszych), rzadziej na podstawie umw o dzieo (gwnie budownictwo). Biorc pod uwag okres bezporednio poprzedzajcy akcesj, jeli zsumowa liczb zatrudnionych Polakw w skali roku, okae si, e w krajach EOG pracowao legalnie okoo 400 tysicy osb. Niektre szacunki wskazuj, e dodatkowo nielegalnie (np. przeduanie

pobytw, niezgodno deklaracji z faktycznym celem pobytu) podejmowao prac w krajach EOG okoo 200250 tysicy osb, co daje w sumie okoo 600-650 tysicy Polakw pracujcych w innych krajach europejskich w skali rocznej. Wikszo wyjazdw miaa charakter sezonowy i owa sezonowo zatrudnienia Polakw staa si gwnym wyznacznikiem polskiej emigracji zarobkowej po zniesieniu obowizku wizowego przez kraje Europy Zachodniej po 1989 roku. Zdecydowanie na pierwszym miejscu, w latach 90. XX i na pocztku XXI wieku po wzgldem skali migracji, znajdoway si Niemcy (rocznie legalne zatrudnienie podejmowao ponad 200 tysicy osb). Na kolejnych miejscach plasoway si Stany Zjednoczone (180 tysicy osb) i Kanada (50 tysicy osb). W innych pastwach skala legalnej migracji zatrudnieniowej nie przekraczaa w ujciu rocznym kilku, maksymalnie kilkunastu tysicy pracownikw. Byy to gwnie, uszeregowane malejco pod wzgldem wielkoci diaspory, Austria, Holandia, Szwecja, Belgia, Wielka Brytania, Dania, Australia, Grecja, Norwegia, Rosja, Czechy, Finlandia i Wochy1. Wedug bada CBOS przeprowadzonych na pocztku 2007 roku 31 procent osb, ktre miao za sob dowiadczenie pracy za granic, przebywao poza terytorium Polski i wrcio do Polski przed 1 maja 2004 roku. 21 procent osb, ktre podejmoway prac za granic wyjechao przed 1 maja 2004 roku i kontynuowao zatrudnienie po akcesji Polski do UE2. Zatrudnienie w innych pastwach czonkowskich przed 1 maja 2004 roku miao istotny wpyw na dane statystyczne, ktre miay obrazowa skal migracji po wstpieniu Polski do UE. Przykadowo w lecie 2004 roku obserwowane byo w Wielkiej Brytanii zjawisko tzw. garbu migracyjnego, kiedy to w tamtejszym systemie rejestracji pracownikw odnotowano lawinowy wrcz przyrost wnioskw o legalizacj pobytu Polakw w tym kraju. Warto zauway, e spory odsetek wnioskodawcw stanowiy osoby przebywajce nielegalnie lub plegalnie na terytorium Wielkiej Brytanii przed 1 maja 2004 roku.

Migracje Polakw w okresie maj 2004 grudzie 2006 Zatrudnienie pracownikw z pastw UE-8 (Cypr i Malta zostay wyczone z uregulowa przejciowych) na terytorium krajw UE-15 reguluje tzw. model 2+3+2. W maju 2004 roku pastwa starej UE mogy otworzy swoje rynki pracy lub utrzyma istniejce bariery wedug stanu prawnego z 30 kwietnia 2004 roku. Tylko Irlandia, Szwecja i Wielka Brytania zdecydoway si na pen liberalizacj, przy czym wadze brytyjskie postanowiy obwarowa dostp do swoich rynkw pracy wymogiem uprzedniej rejestracji, ograniczajc jednoczenie prawo obywateli nowych pastw czonkowskich do niektrych wiadcze socjalnych. Pewne ograniczenia pozostawia rwnie Irlandia. Pierwszy okres uregulowa przejciowych trwa dwa lata. Przed jego upywem Komisja Europejska przygotowaa raport, w ktrym zakwestionowano konieczno dalszego stosowania uregulowa przejciowych3. W maju 2006 roku do krajw, ktre otworzyy swoje rynki pracy doczyy Finlandia, Grecja, Hiszpania, Islandia i Portugalia. W lipcu tego roku podobn decyzj podj rzd
World Bank: Migration and Remittances: Eastern Europe and the Soviet Union, 9 June 2007 r., s. 50. Polska Agencja Prasowa: CBOS/Co najmniej 3 mln Polakw pracowao lub pracuje za granic, 8 marca 2007 r. 3 Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw Sprawozdanie z funkcjonowania ustale przejciowych okrelonych w Traktacie o przystpieniu z 2003 r. (w okresie od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.), Bruksela 2006 r.
2
1

woski. Tylko Austria, Belgia, Luksemburg i Niemcy nie zdecydoway si na zasadnicze zmiany dotychczas stosowanych uregulowa. Pozostae pastwa postanowiy czciowo zliberalizowa przepywy siy roboczej, co przybrao rne formy: od wprowadzania kontyngentw na pracownikw poprzez wolny dostp do rynku pracy w okrelonych sektorach do p-automatycznej weryfikacji wnioskw o pozwolenie na prac. Formalnie okres przejciowy moe by utrzymany do 2009 roku, a nawet w przypadku powanych zakce na rynkach pracy UE-15 lub nieuchronnego ryzyka wystpienia takich zakce nawet duej, do 2011 roku. Model 2+3+2 zawiera szereg pomniejszych uregulowa. Pierwsze z nich, tzw. klauzula standstill, stanowi, e prawo ograniczajce dostp obywatelom krajw UE-8 do danego krajowego rynku pracy nie moe by bardziej restrykcyjne ni w momencie akcesji Polski do UE. Wszyscy legalnie zatrudnieni w danym pastwie starej Unii pracownicy z krajw UE-8 zyskuj sukcesywnie prawa na tamtejszym rynku pracy. Ponadto zatrudnienie obywateli pastw UE-8 reguluje zasada preference communautaire, stanowica, e obywatele tych pastw maja pierwszestwo w zatrudnieniu na terytorium UE przed obywatelami pastw trzecich. Na koniec wreszcie, w przypadku utrzymania barier na krajowym rynku pracy przez ktre ze starych pastw czonkowskich Polska ma prawo wprowadzi symetryczne ograniczenia dla obywateli tego kraju na polskim rynku pracy. Polska w latach 2004-2006 skorzystaa z tego prawa, znoszc wczeniej stosowane restrykcje z dniem 1 stycznia 2007 roku. W odniesieniu do Austrii i Niemiec uregulowania przejciowe dotycz take swobody wiadczenia usug. Tak dugo, jak bd obowizywa ograniczenia w swobodzie przepywu pracownikw midzy tymi dwoma krajami a pastwami UE-8, usugodawcy w wybranych branach (budownictwo i brane pokrewne, prace porzdkowe w Austrii i Niemczech oraz dodatkowo w Austrii usugi socjalne i ochrona mienia i ludzi) z krajw UE-8 bd musieli si liczy z utrudnionym dostpem do austriackiego i niemieckiego rynku pracy. Postanowienia okresu przejciowego nie wpywaj na obowizywanie prawa wsplnotowego w odniesieniu do pracownikw delegowanych i samozatrudnienia.4 Swobodny przepyw pracownikw, bdcy jednym z czterech fundamentw Jednolitego Rynku to nie tylko prawo do poszukiwania i wykonywania zatrudnienia w innym pastwie czonkowskim. Polakom przysuguje take prawo do korzystania z usug i wiadcze systemw zabezpieczenia spoecznego, w takim zakresie jak reguluj to odpowiednie zapisy prawa wsplnotowego (gwnie rozporzdzenie Rady nr 1408/71) Na szczeblu wsplnotowym okrelono take fundamentalne zasady i procedury uznawania kwalifikacji zawodowych uzyskanych w innym pastwie czonkowskim. Biorc pod uwag stan prawny obowizujcy w styczniu 2007 roku, obywatele polscy mog podejmowa prac w krajach EOG na nastpujcych zasadach: o Swobodny dostp do rynku pracy (regulowany prawem wsplnotowym w zakresie swobodnego przepywu pracownikw z niewielkimi wyjtkami np. w zakresie koniecznoci dodatkowej rejestracji oraz braku dostpu do niektrych wiadcze socjalnych) Bugaria, Czechy, Cypr, Estonia, Finlandia, Grecja, Irlandia, Islandia, Litwa, otwa, Malta, Portugalia, Rumunia, Sowacja, Sowenia, Szwecja, Wgry, Wielka Brytania, Wochy;

Te kwestie s uregulowane w zaczniku nr XII do Traktatu Akcesyjnego.

o Uatwiony dostp do rynku pracy, cho regulowany prawem krajowym Krlestwo Niderlandw, Dania, Francja, Lichtenstein, Norwegia. o Dostp do rynku pracy na podobnych zasadach jak sprzed 1 maja 2004 roku (regulowany prawem krajowym) Austria, Belgia, Luksemburg, Niemcy.

Skala i kierunki migracji Pomimo, e Polska jest krajem emigracyjnym od dziesicioleci, po 2004 roku skala emigracji znaczco wzrosa. Wida to choby na przykadzie danych dotyczcych migracji staych ludnoci Polski. W 2005 roku wyjechao na stae o 17 procent wicej Polakw ni w 2004 roku (22,2 tysicy osb)5. I cho powysze dane stanowi jedynie uamek rzeczywistych przepyww, to jednak wzrost dynamiki wyjazdw mwi sam za siebie. Biorc pod uwag zoono zjawiska migracji z Polski do innych krajw EOG po maju 2004 roku na wstpie naley poczyni zastrzeenie, e ocena skali migracji moe by jedynie szacunkowa. Najwicej wiadomo o emigracji Polakw do Irlandii i Wielkiej Brytanii, gwnie ze wzgldu na rozbudowane systemy monitorujce napyw pracownikw z krajw UE-8, bazujce na procedurze obligatoryjnej rejestracji pracownikw. Emigracja obywateli polskich na Wyspy jest take rdem cennych informacji dotyczcych problemw i wyzwa w kontekcie integracji spoecznej i gospodarczej w spoeczestwach krajw EOG. Jednoczenie jednak naley mie wiadomo, i dane brytyjskie i irlandzkie nie pokazuj zjawiska powrotw oraz krtkich przyjazdw sezonowych co komplikuje precyzyjne oszacowanie skali migracji. Ponadto bardzo wiele wiadomo o migracji do Niemiec, ktra odbywa si gwnie na podstawie umw bilateralnych. Rzetelne statystyki prowadzone s rwnie przez Norwegi, Islandi oraz Dani. Najmniej wiadomo o zatrudnieniu Polakw w takich krajach Hiszpania, Portugalia, Wochy oraz Grecja. Irlandia. Irlandia, biorc pod uwag liczb rdzennej ludnoci (niewiele ponad 2 milionw aktywnych zawodowo), przyja relatywnie najwiksz liczb pracownikw krajw UE-8. W zwizku z tym wpyw imigracji na sytuacj na rynku pracy jest o wiele wikszy ni np. w Wielkiej Brytanii, gdzie liczba migrantw stanowi o wiele mniejszy procent aktywnych zawodowo. W 2005 roku w Irlandii zarejestrowao si 65 tysicy obywateli polskich. W 2006 roku w Irlandii zarejestrowao si 90 tysicy obywateli polskich6. Liczba ta pochodzi z informacji na temat wydanych numerw ubezpieczeniowych obywatelom polskim i obejmuje oprcz pracownikw rwnie studentw, niepracujcych czonkw rodzin pracownikw migrujcych oraz inne osoby, ktry znalazy si w Irlandii (np. pracownikw naukowych odbywajcych stae).7 Dokonujc niezbdnej weryfikacji w oparciu o sezonowo zatrudnienia w niektrych branach, w ktrych zatrudniani s Polacy naley stwierdzi, i liczba Polakw, ktrzy podjli legalne zatrudnienie w Irlandii jest mniejsza ni podawane 160 tysicy. Z analiz irlandzkiego rynku pracy wynika rwnie, i pewna grupa osb, ktra podja tam prac i odebraa numer ubezpieczeniowy powrcia do Polski.8 Dokonujc weryfikacji danych zbieranych na podstawie numerw ubezpieczeniowych mona przyj, e w roku 2006 w Irlandii pracowao pomidzy 100 a 120 tysicy Polakw. Nie oznacza to
5

Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej: Polska 2006. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu spoecznym, Warszawa 2006, s. 5. 6 A. Rettman: East to West EU Migration Not Slowing Down, Business Week, 5 January 2007. 7 Powysze dane potwierdzaj oficjalne statystyki wadz irlandzkich Personal Public Service Number. 8 Wskazuj na to liczne artykuy prasowe w gazetach irlandzkich, take polskojzycznych.

jednak, i przebywali oni na stae w Irlandii. Polacy stanowi najliczniejsz grup narodowociow spord pracownikw z nowych pastw czonkowskich (okoo 65 procent). Na drugim miejscu znajduj si Litwini (okoo 15 procent), na trzecim otysze. Jeli chodzi o stare kraje czonkowskie w 2006 roku wadze irlandzkie przyznay istotn ilo numerw PPS obywatelom Wielkiej Brytanii (niespena 27 tysicy), Francji (8 tysicy) i Niemiec (niespena 6 tysicy)9. Wielka Brytania. Skala imigracji do Wielkiej Brytanii po 2004 roku bya niewtpliwie zaskoczeniem dla brytyjskich wadz, ktre prognozoway, e naley si spodziewa okoo 13 tysicy pracownikw z krajw UE-8 w skali rocznej10. W okresie maj 2004 grudzie 2004 w Wielkiej Brytanii w systemie rejestracji zarejestrowao si niewiele ponad 76 tysicy. Polakw (56 procent wszystkich aplikacji z krajw UE-10).11 W 2005 roku zarejestrowao si 128 tysicy osb, podczas gdy w 2006 niecae 160 tysicy osb. W czwartym kwartale 2006 roku w systemie WRS zarejestrowao si ponad 40 tysicy osb, ktrzy stanowili 74 procent wnioskodawcw12. Naley jednak pamita, e brytyjski system rejestracji pracownikw (Workers Registration Scheme) nie uwzgldnia osb pracujcych na zasadzie samozatrudnienia oraz - rzecz jasna nielegalnych. Jednoczenie system odnotowuje jedynie wejcie na brytyjski rynek pracy. Osoby wyjedajce z kraju nie s skrelane z ewidencji. Z cytowanych wyej danych wyania si do spjny obraz polskiej emigracji do Wielkiej Brytanii w ostatnich latach ma ona charakter dorobkowy, czsto sezonowy lub wahadowy. W zalenoci od pory roku przebywa w tym kraju okoo 150 tysicy obywateli polskich. Do tej liczby naley doliczy okoo 50 tysicy osb zatrudnionych (najczciej sezonowo) w szarej strefie, nie odnotowanych w systemie WRS. Z analiz statystyk WRS wynika, i Polacy stanowi najliczniejsz grup pracownikw z nowych pastw czonkowskich podejmujcych prac w Wielkiej Brytanii (okoo 65 procent). Na drugim miejscu znajduj si Litwini (okoo 9 procent), a na trzecim Sowacy (okoo 8 procent). Ze wzgldu na inne rozwizania jakie s stosowane w stosunku do Bugarii oraz Rumunii bezporednie porwnanie do pastw EU-8 jest niemoliwe. W 2004 roku Wielkiej Brytanii osiedlio si 117 tysicy obywateli UE-15. Naley pamita, e do Wielkiej Brytanii napywa rokrocznie wielu imigrantw z krajw zwizanych historycznie z Koron Brytyjsk Australii, Kanady, Nowej Zelandii i Republiki Poudniowej Afryki13. Niemcy. Na tle Wielkiej Brytanii niesychanie interesujcy jest przypadek polskiej emigracji do Niemiec. Kraj ten pomimo utrzymywania restrykcji jest celem najczstszych migracji zarobkowych Polakw. Jednoczenie jednak pobyty w Niemczech s krtsze ni w Wielkiej Brytanii czy Irlandii, co pozwala wysnu wniosek, i skala rednioroczna (oglna liczba miesicy, jakie przebywaj Polacy na danym rynku pracy) do Niemiec i Wielkiej Brytanii jest na podobnym poziomie. Naley pamita, i gwna cz wyjazdw zarobkowych jest efektem polsko-niemieckiej umowy o wymianie pracownikw i dotyczy krtkookresowych pobytw, gwnie do pracy w rolnictwie (np. zbiory szparagw), bdcych odpowiedzi na imienne oferty zatrudnienia zgaszane przez pracodawcw. Jej skala w

Szczegowe dane dostpne na stronie internetowej http://www.welfare.ie/topics/ppsn/ppsstat.html#othereu06 Naley jednak pamita, e prognozy dotyczyy osb, ktre osiedl si na stae w tym kraju. Wci trudno wyrokowa, ilu spord imigrantw zdecyduje si na re-emigracj do kraju. 11 Powyszymi danymi statystycznymi posuguje si M. Garapich z Uniwersytetu Surrey w Wielkiej Brytanii. 12 Biuletyn Migracyjny nr 12 z grudnia 2006 r. 13 Statystyki s dostpne na stronie internetowej http://www.workpermit.com/news/2005_10_21/uk/uk_immigration_high.htm oraz http://www.officialdocuments.gov.uk/document/cm69/6904/6904.pdf
10

ostatnich latach niewiele si zmienia i wynosi okoo 250 tysicy osb rocznie.14 Zmniejsza si natomiast zatrudnienie w oparciu o umowy o dzieo, gwnie w budownictwie. Skala tego zatrudnienia nie przekracza kilkunastu tysicy osb rocznie.15 W statystykach pokazujcych liczb wydanych przez Zakad Ubezpiecze Spoecznych formularzy E-101 (wydawanych pracownikom delegowanym z Polski w celu wiadczenia usug w pastwach EOG) w okresie stycze-lipiec 2006 wida wyranie, e najwicej Polakw wiadczy usugi w ten sposb w Niemczech (63 tysicy)16. Niemcy zawary, podobnie jak w przypadku Polski, umowy o zatrudnieniu. Jednake roczny poziom zatrudnienia Wgrw, Czechw, Sowakw oraz innych obywateli nowych pastw czonkowskich jest znacznie niszy. Wedug danych niemieckiego urzdu statystycznego na terytorium Niemiec w 2006 roku legalnie mieszkao na stae 347 tysicy obywateli polskich, 50 tysicy obywateli Wgier, 32 tysice obywateli Czech, 23 tysice obywateli Sowacji, 18 tysicy obywateli Litwy, 17 tysicy obywateli Sowenii, 9 tysicy obywateli otwy i 3,8 tysica obywateli Estonii17. Na terytorium Niemiec legalne zatrudnienie znajduje rwnie grupa kilku tysicy obywateli Bugarii i Rumunii (odpowiednio 38 tysicy i 182 tysice osb). Najbardziej liczna jest jednak mniejszo turecka (1 700 tysicy osb). W Niemczech przebywa take duo Wochw (534 tysicy osb), a take Serbw i Czarnogrcw (282 tysicy osb). Norwegia. Kraj ten w ostatnim czasie znaczco zyskuje jako miejsce docelowe polskiej emigracji zarobkowej i to pomimo utrzymywania restrykcji w dostpie do rynku pracy. Wynika to gwnie z popytu na pracownikw polskich w tym kraju. W roku 2004 w Norwegii pracowao niewiele ponad 15 tysicy osb.18 W roku 2005 liczba ta wzrosa do ponad 20 tysicy. osb. Szacunki za rok 2006 pokazuj, i na norweskim rynku pracy znalazo si ponad 40 tysicy Polakw (w liczbie tej znajduj si rwnie osoby, ktry przeduyy zezwolenie na prac)19. Jest to proporcjonalnie najwyszy wzrost migracji wrd wszystkich krajw EOG. Z porwnania strumieni migracyjnych wynika, i zatrudnienie w tym kraju jest najwysze spord pastw skandynawskich, ktre otworzyy swoje rynki pracy (Finlandia, Szwecja). Przykad ten dowodzi, i stosowanie restrykcji w ramach Jednolitego Rynku ma drugorzdne znaczenie dla kierunkw przepyww migracyjnych. Jednoczenie kraj ten jako jeden z niewielu prowadzi aktywn polityk zachcania Polakw do przyjazdu i podejmowania zatrudnienia. Naley spodziewa si, i w kolejnych latach zatrudnienie Polakw w Norwegii bdzie rosn20. Fenomenem jest, i w Norwegii panuje peny konsensus co do koniecznoci uzupenienia rodzimej siy roboczej. Co dziwne jednak, kraj ten nie decyduje si na pen liberalizacj obawiajc si utraty kontroli nad przepywem strumieni migracyjnych. W Norwegii, Polacy stanowi najliczniejsz grup pracownikw z nowych pastw czonkowskich. (okoo 65 procent). Na drugim miejscu znajduj si Litwini (okoo 20 procent), a na trzecim otysze (okoo 6 procent). Na norweskim rynku pracy
Dane uzyskano drog konsultacji z pracownikami Departamentu Migracji Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej. 15 Dane pochodz z niepublikowanych analiz Ministerstwa Gospodarki. 16 Biuletyn Migracyjny nr 12 z grudnia 2006 r. 17 Powysze liczby dotycz osb majcych prawo staego pobytu (niekoniecznie pracownikw), urodzonych poza terytorium Niemiec. Dane dostpne na stronie internetowej http://www.destatis.de/download/e/bevoe/AuslaenderGeburtsland.xls 18 Dane dotyczce skali zatrudnienia w Norwegii zostay uzyskane drog konsultacji z pracownikami FAFO, wyspecjalizowanej instytucji badawczej zajmujcej si analiz imigracji do Norwegii. 19 Cytowane wyej szacunki rozmijaj si z danymi publikowanymi przez norweski urzd statystyczny, ktry podaje, e w 2006 roku do Norwegii przyjechao prawie 7 tysicy Polakw, co w sumie daje liczb 13 600 obywateli polskich zatrudnionych w tym kraju. Cyt. za Rzeczpospolita, Norwegia przeywa najazd Polakw, 7 marca 2007 r. 20 Na podstawie rozmw z decydentami norweskimi (przedstawiciele administracji rzdowej oraz posami).
14

obecnych jest take duo pracownikw ze Szwecji (21 tysicy), Dani (17 tysicy), Iraku (15 tysicy), Pakistanu (15 tysicy), Boni i Hercegowiny (12 tysicy), Wietnamu (12 tysicy)21. Hiszpania. Kraj ten sta si celem wzmoonych migracji zatrudnieniowych, gwnie w wyniku podpisania polsko-hiszpaskiej umowy o pracownikach sezonowych z 2002 roku. Oznaczao to, i podobnie jak w przypadku Niemiec, pomimo okresw przejciowych, dostp do legalnego zatrudnienia Polakw w tym kraju by znaczco uatwiony. W roku 2004 Polacy otrzymali 13 tysicy 824 pozwole na prac (w tym okoo 9 tysicy 500 na podstawie dwustronnej umowy o zatrudnieniu z 2002 roku). W roku 2005 liczba ta wzrosa o 12 tysicy osb22. Z oceny strumieni migracyjnych wynika, i w roku 2006 prac (w tym sezonow) w tym kraju podjo okoo 30 tysicy osb. Naley wspomnie, i na hiszpaskim rynku pracy funkcjonuje kilkadziesit tysicy obywateli Ukrainy, ktrzy s realn alternatyw dla pracownikw polskich. Wedug danych hiszpaskiego urzdu statystycznego, ci si tyczy imigracji z Europy rodkowo-Wschodniej, w 2005 roku status rezydenta miao 192 tysice obywateli Rumunii, 50 tysicy obywateli Ukrainy, 36 tysicy obywateli Bugarii, 34 tysicy obywateli polskich, 11 tysicy obywateli Litwy. Naley spodziewa si, i ze wzgldu na istniejce sieci migracyjne w najbliszym czasie najliczniejsz grup pracownikw z nowych pastw czonkowskich stanowi bd obywatele Rumunii i Bugarii. Jeli chodzi o inne kraje, w 2005 roku status rezydenta miao take 493 tysicy obywateli Maroka (18 procent wszystkich imigrantw), 357 tysicy obywateli Ekwadoru (13 procent), 204 tysice obywateli Kolumbii (7,5 procent). Krlestwo Niderlandw. Kraj ten pomimo licznych deklaracji nie zdecydowa si na zniesienie restrykcji ograniczajc si do otwarcia rynku pracy w kilkunastu branach. Jednoczenie z ostatnich informacji wynika, i KN zniesie restrykcje w zakresie dostpu do swojego rynku pracy z dniem 1 maja 2007 roku. Liczb Polakw pracujcych w Holandii, uwzgldniajc skal rynku pracy, mona uzna za relatywnie wysok. W roku 2004 zezwolenia na prac otrzymao niewiele ponad 20 tysicy osb. W 2005 roku liczba ta wzrosa do ponad 26 tysicy osb. W 2006 roku przekroczya prawdopodobnie 30 tysicy osb.23 Polacy najczciej podejmuj zatrudnienie sezonowe w ogrodnictwie. Ze statystyk wydawanych pozwole na prac dla obywateli nowych pastw czonkowskich wynika, i Polacy stanowi prawie 90 procent wszystkich cudzoziemcw z EU-8 zatrudnionych w Holandii. Odsetek przedstawicieli innych nowych pastw czonkowskich nie przekracza 3 procent. Wochy. Poziom zatrudnienia w tym kraju praktycznie nie zmienia si. W latach 2004 i 2005 liczba zezwole na podjcie pracy najemnej wynosia niewiele ponad 40 tysicy osb. Liczba migrantw (liczba zezwole do 31 lipca 2006 roku oraz szacunek skali po tej dacie) wzrosa w roku 2006 do ponad 50 tysicy osb24. Ze wzgldu na specyfik woskiego rynku pracy, mona zaoy, i nadal liczna grupa osb podejmuje zatrudnienie we Woszech (gwnie w rolnictwie i turystyce) bez legalizacji zatrudnienia oraz pobytu. Wedug danych woskiego Ministerstwa Spraw Wewntrznych25 w 2005 roku na terenie tego kraju przebywao legalnie 72 tysice obywateli polskich, 7 tysicy obywateli Sowacji, 5 tysicy
Dane dostpne na stronie internetowej http://www.ssb.no/english/subjects/02/sa_innvand_en/sa67/tab-200511-16-01-en.html 22 Dane pozyskano na drodze konsultacji z pracownikami hiszpaskiego Ministerstwa Pracy. 23 Dane pochodz z niepublikowanych rejestrw wydanych zezwole na podejmowanie pracy w Krlestwie Niderlandw. 24 Jest to dana przybliona. Brak jest oficjalnych, jednoznacznych danych dotyczcych wydawanych zezwole. Dane prezentowane w raporcie pochodz z woskiego Ministerstwa Pracy. 25 Dane pochodz ze strony internetowej woskiej filii Caritasu. Por. http://www.caritasroma.it/Prima%20pagina/Download/Dossier2006/scheda%20di%20sintesi%202006.pdf
21

10

obywateli Czech, 4,8 tysicy obywateli Wgier, 4,2 tysicy obywateli Sowenii, 2 tysice obywateli Litwy, 1,1 tysicy obywateli otwy, a take okoo 600 osb z Estonii oraz z krajw wczenie kandydujcych - 271 tysicy Rumunw i 17,4 tysicy Bugarw. eby umiejscowi owe dane w odpowiednim kontekcie, warto doda, e w tym samym roku przebywao we Woszech legalnie 255,7 tysicy Albaczykw, 118 tysicy Ukraicw, 44,8 tysicy Modawian, 38 tysicy Macedoczykw, 20 tysicy Chorwatw, a take 3,8 tysicy Biaorusinw. Jeli chodzi o imigrantw pochodzcych z innych regionw wiata to we Woszech w 2005 roku przebywao 235 tysicy Marokaczykw, 112 tysicy Chiczykw, a take 77 tysicy obywateli Filipin. Podobnie jak to ma miejsce w przypadku Hiszpanii, ze wzgldu na sieci migracyjne mona zaoy, i w najbliszych latach najliczniejsz grup pracownikw cudzoziemskich z nowych pastw czonkowskich i zatrudnionych we Woszech bd stanowi Bugarzy oraz Rumunii. Jedynym nowym pastwem czonkowskim EOG, ktry przyciga znaczc liczb pracownikw z Polski s Czechy. O ile w latach 2004 i 2005 liczba Polakw nie przekroczya 10 tysicy osb, to w roku 2006 wyniosa ponad 13 tysicy osb. Pokazuje to wzrost zainteresowania Polakw podejmowaniem pracy w Czechach, szczeglnie w regionach przygranicznych.26 Z oczywistych wzgldw najliczniejsz zagraniczna grup pracownikw cudzoziemskich w Czechach stanowi Sowacy (ok. 100 tysicy osb). Na terenie Czech prac podejmuje rwnie grupa kilkuset Wgrw. Z punktu widzenia wpywu migracji na sytuacj na rynek pracy pastw przyjmujcych naley jeszcze odnotowa przykad Islandii, gdzie w roku 2006 znalazo zatrudnienie okoo 8 tysicy Polakw, co stanowio jednak okoo 5 procent siy roboczej tego kraju. Podobnie jak w przypadku Irlandii napyw nawet kilku tysicy Polakw zasadniczo zwiksza ich udzia w caoci osb aktywnych zawodowo. Naley spodziewa si, i jeszcze przez pewien czas liczba Polakw na islandzkim rynku pracy bdzie rosn, do czasu wypenienia luk na tamtejszym rynku pracy. Ze wzgldu na bardzo wysokie koszty utrzymania praktycznie niemoliwe jest dugotrwae poszukiwanie zatrudnienia, co jest zjawiskiem powszechnym w takich krajach jak Wielka Brytania czy Hiszpania.27 Polacy stanowi na Islandii okoo 60 procent wszystkich pracownikw z UE-8. Na drugim miejscu znajduj si Litwini (okoo 20 procent), a na trzecim Sowacy (okoo 9 procent). Dania. W grudniu 2006 roku, zatrudnionych w Danii byo okoo 4,5 tysica obywateli polskich, przy czym liczba wakatw (obliczana na 20 tysicy miejsc pracy) pozwala sdzi, e liczba zatrudnionych obywateli polskich w Danii bdzie rosn28. Polacy zatrudnieni w Danii stanowi ok. 40 procent zatrudnionych obywateli EU-8. Na drugim miejscu znajduj si Litwini (okoo 35 procent), a na trzecim otysze (okoo 10 procent). Francja. Wbrew obiegowym opiniom Francja nie naley do krajw, gdzie po 1 maja 2004 roku wzroso zatrudnienie Polakw. Nadal dotyczy ono gwnie zatrudnienia sezonowego, zwizanego najczciej z prac w gastronomii i w przemyle winiarskim. Liczb pracownikw polskich, ktrzy podjli prac we Francji w roku 2005 mona oszacowa na okoo 10 tysicy Wikszo z nich podja zatrudnienie na podstawie umw bilateralnych. Liczba Polakw zatrudnionych w 2006 roku nie bdzie si zasadniczo rni od podanych za rok 2005. Mona jednak zaoy, i bdzie ona mniejsza o kilka procent (brak jest jeszcze podsumowania za rok 2006)29. W 2004 roku obywatele pastw UE-8 stanowili mao znaczc
Dane (niepublikowane) pochodz z czeskiego Ministerstwa Spraw Wewntrznych. S to wnioski, ktre nasuny si jednemu z Autorw podczas kwerendy na Islandii. 28 Powysze dane cytowa radca ambasady duskiej w Warszawie, Soren Juul Jorgensen podczas jednej z konferencji prasowych. Por. Biuletyn Migracyjny nr. 12 z grudnia 2006 r. 29 Powysze dane pochodz z niepublikowanych informacji francuskiego Ministerstwa Pracy.
27 26

11

grup imigrantw (osb, ktre uzyskay pozwolenie na pobyt stay) w stosunku do obywateli innych pastw, zwaszcza z regionu Maghrebu i w kolejnych latach sytuacja nie ulega zmianie. W kwietniu 2004 na licie 25 pastw wysyajcych imigrantw do Francji (nie uwzgldniaa ona krajw wczesnego EOG) Polacy byli na 17 miejscu, stanowic zaledwie 1 procent oglnej liczby imigrantw, sytuujc si za Rumuni (14 miejsce) i Rosj. adne z pastw UE-8 (poza Polsk) nie znalazo si w rzeczonej grupie 25 pastw (w gronie ktrych znalazy si malejco Algieria, Maroko, Portugalia, Wochy, Hiszpania, Turcja, Tunezja, Niemcy)30. Polacy stanowi najliczniejsz grup wrd obywateli UE-8 zatrudnionych we Francji. Wedug francuskiego Ministerstwa Zatrudnienia, Spjnoci Spoecznej i Mieszkalnictwa co druga osoba zatrudniona jako pracownik sezonowy jest Polakiem31. Mwic o caoci gospodarki francuskiej, ich udzia jest mniejszy ni w Wielkiej Brytanii czy Irlandii i nie przekracza 50 procent ogu pracownikw z krajw UE-8. Grecja. Zatrudnienie legalne w Grecji w latach 2004, 2005, 2006 nie przekraczao 5 tysicy osb. Jednoczenie trzeba mie wiadomo, i liczba Polakw przebywajcych na tamtejszym rynku pracy, szczeglnie w miesicach letnich, moe by nawet kilkukrotnie wysza. Ze wzgldu na specyfik kraju oraz sezonowo zatrudnienia istnieje due prawdopodobiestwo, i zatrudnienie Polakw w Grecji ma charakter nielegalny32. Polacy stanowi najwiksz grup pracownikw zatrudnionych w Grecji (ponad 70 procent). Na drugim miejscu znajduj si Sowacy (ok. 10 procent). Naley jednak zauway, i zatrudnienie w Grecji ma charakter typowo sezonowy, co oznacza, i w poszczeglnych okresach na tamtejszym rynku pracy dochodzi do istotnych zmian w zakresie liczby pracownikw oraz ich narodowoci. W przypadku Grecji w najbliszych latach bdziemy mieli do czynienia z podobn sytuacja jak w Hiszpanii i Woszech. Naley zaoy, i gwn grup pracownikw z nowych pastw czonkowskich bd stanowi Bugarzy i Rumuni. Belgia. W przypadku tego kraju mamy bardzo podobn sytuacj jak w Grecji. Nie wynika ona jednak ze specyfiki kraju czy sezonowoci zatrudnienia, ale z istniejcych sieci migracyjnych pomidzy niektrymi miastami w Polsce (np. Siemiatycze) oraz regionami Belgii (np. Bruksela) oraz przyzwolenia spoecznego na zatrudnianie nielegalne Polakw. Oficjalne zatrudnienie Polakw w Belgii wynosi okoo 3-4 tysicy osb. Jednoczenie szacuje si, i w samej Brukseli nielegalnie zatrudnionych jest okoo 30-40 tysicy Polakw33. Polacy stanowi ponad 70 procent ogu pracownikw z pastw UE-8. Finlandia. Liczb Polakw legalnie zatrudnionych w Finlandii szacuje si na okoo 3,4 tysicy. Jednoczenie w miesicach letnich pewna (okoo 10 tysicy osb) podejmuje zatrudnienie nielegalne w rolnictwie. Jednoczenie udzia Finlandii w zatrudnianiu Polakw sukcesywnie spada. Nie zmienio tego otwarcie przez ten kraj rynku pracy w maju 2006 roku. Finlandia jest jedynym pastwem na terytorium ktrego Polacy nie stanowi wikszoci pracownikw z nowych pastw czonkowskich. Na pierwszym miejscu znajduj si Estoczycy (ponad 60 procent) Na rynku tym zatrudnienie znajduj rwnie otysze34.
Dane francuskiego Ministerstwa Spraw Wewntrznych dostpne na stronie internetowej http://www.ined.fr/fichier/t_telechargement/6766/telechargement_fichier_fr_2004.pdf 31 Ministre de l'emploi, de la cohsion sociale et du logement, Immigration et prsence trangre en France en 200, Rapport annuel de la direction de la population et des migrations, Paris 2006, dostpny na stronie internetowej http://www.social.gouv.fr/IMG/pdf/rapport_immigration_2005_synthese.pdf 32 Na podstawie analiz Komisji Europejskiej Zatrudnienie w UE 2004 i 2005 oraz Wsplny raport na rzecz zatrudnienia w UE. 33 Zob. M. Oklski (pod red.): Ludzie na hutawce, Warszawa 2003. 34 J. E. Dlvik, L. Eldring: Status report January 2006: The impact of EU enlargement on labour mobility to the Nordic countries, Semi-annual memo from a Working Group under the Labour Market Committee of the Nordic Council of Ministers, February 2006.
30

12

Szwecja. Pomimo otwarcia swojego rynku pracy 1 maja 2004 roku Szwecja nie zanotowaa wzrostu imigracji zatrudnieniowej. Statystyka szwedzka odnotowuje jedynie osoby, ktre podejmuj zatrudnienie powyej trzech miesicy. Oznacza to, i brak jest danych dotyczcych pracownikw sezonowych. Brak ten nie wpywa jednak na moliwo skonstruowania wnioskw. Liczba Polakw, ktrzy podjli zatrudnienie w Szwecji na okres powyej trzech miesicy wyniosa w roku 2004 2,5 tysicy, w 2005 roku - okoo 4 tysicy oraz w 2006 - okoo 5 tysicy osb. Danych za poszczeglne lata nie naley jednak dodawa35. Polacy stanowi najliczniejsz grup pracownikw z pastw UE-8 (okoo 50 procent). Na drugim miejscu znajduj si Litwini (okoo 15 procent), a na trzecim Estoczycy (okoo 6 procent) Austria. Kraj ten naley od wielu lat do pastw, ktre przyjmuj znaczc liczb Polakw. Jednake z obserwacji tendencji migracyjnych przed oraz po 1 maja 2004 roku mona wysnu wniosek, i zatrudnienie polskich pracownikw w tym kraju w ostatnich latach praktycznie nie wzroso. Wynika to z bardzo restrykcyjnej polityki rzdu austriackiego w kontekcie swobodnego przepywu pracownikw oraz decyzji o utrzymaniu okresu przejciowego. Jednoczenie jednak w prasie austriackiej, zaczy pojawia si artykuy popierajce liberalizacj austriackiej polityki migracyjnej.36 Rwnie rzdy landowi zaczynaj naciska na rzd federalny w celu wymuszenia otwarcia rynku pracy dla przedstawicieli niektrych bran. Przykadowo w lutym 2007 roku dyskutowana bya kwestia otwarcia austriackiego rynku pracy dla ok. 800 fachowcw z nowych pastw czonkowskich z brany metalowej. Legalne zatrudnienie Polakw w Austrii nie przekracza rocznie 10 tysicy osb i w ostatnich dwch latach utrzymuje si na bardzo podobnym poziomie. Polacy stanowi najliczniejsz grup pracownikw z nowych pastw czonkowskich (okoo 40 procent). Na drugim miejscu znajduj si Wgrzy (okoo 30 procent). Na trzecim i czwartym Sowacy i Czesi (okoo 15 procent). Naley jednak stwierdzi, i obywatele nowych pastw czonkowskich stanowi niewielki odsetek (okoo 10 procent) wrd pracownikw cudzoziemskich zatrudnionych w Austrii. Portugalia. Analiza statystyk legalnego zatrudnienia Polakw w Portugalii wykazuje, i ma ona charakter cakowicie marginalny i rocznie nie przekracza okoo 500 osb.37 Rwnie zatrudnienie obywateli innych nowych pastw czonkowskich nie przekracza kilkuset osb rocznie. Wedug danych portugalskiego Ministerstwa Spraw Wewntrznych w 2005 roku legalnie na stae przebywao w tym kraju 445 obywateli polskich, 119 obywateli Czech, 81 obywateli Litwy, 50 obywateli otwy, 48 obywateli Sowacji, 41 obywateli Estonii, z krajw kandydujcych do UE Bugarii 830 osb i Rumunii 1556 osb38. W Portugalii zatrudnienie znajduj natomiast obywatele Ukrainy, ktrzy w pewnym sensie zmonopolizowali zatrudnienie w niektrych branach drugiego segmentu rynku pracy. W Portugalii w 2005 roku przebywali na terytorium Portugalii take obywatele Brazylii (okoo 31 tysicy osb), Angoli (27 tysicy osb), Wysp Zielonego Przyldka, Modawii i Chin. W przypadku pozostaych pastw czonkowskich Unii Europejskiej oficjalne zatrudnienie Polakw nie przekraczao kilkuset osb i moe zosta pominite w analizie migracji.

Dane FAFO. Przykadowo J.E. Dolvik, L. Eldring The impact of EU Enlargement on Labour mobility to the Nordic countries, Oslo 2006. 36 Der Standard 37 Dane Sopemi 38 Dane portugalskiego Ministerstwa Spraw Wewntrznych dostpne na stronie internetowej http://www.sef.pt/portal/V10/EN/aspx/estatisticas/index.aspx?id_linha=4224&menu_position=4142#0

35

13

W analizie skali i kierunkw migracji niezwykle uyteczne s badania opinii publicznej w kraju39. W okresie od 1 maja 2004 roku do stycznia/lutego 2007 roku za granic pracowao lub pracuje w sumie okoo 3 milionw Polakw. Obecnie, wedug szacunkw CBOS, na terytorium UE pracuje 1,1 miliona obywateli Polski. Badania opinii publicznej pokazuj, e w latach 2004-2006 zaszy istotne zmiany w preferencjach dotyczcych krajw docelowych40 (patrz tabela 1 ANEKS). Ronie rola Wielkiej Brytanii jako rynku pracy, maleje natomiast atrakcyjno Niemiec. Dla przykadu, w marcu 2005 roku osoby zainteresowane podjciem pracy w ktrym z krajw UE w wikszoci przypadkw wskazyway na Niemcy, tymczasem w kocu 2006 roku na czele listy krajw docelowych uplasowaa si Wielka Brytania (na ten kraj wskazywao 39 procent badanych). Niemcy (drugi co do popularnoci kraj) byy wymieniane dwa razy rzadziej (20 procent). Drugim obok Wielkiej Brytanii krajem, ktrego atrakcyjno wrd Polakw w latach 2004-2006 wzrosa, jest Irlandia (15 procent). Co interesujce, jak dotd (stan na koniec 2006 roku) - mimo uatwie w dostpie do rynkw pracy niektrych innych krajw unijnych, takich jak: Hiszpania, Portugalia, Grecja, Finlandia czy Wochy, zainteresowanie wyjazdem do tych krajw nie wzroso. Badanie CBOS ze stycznia/lutego 2007 roku potwierdzio preferencje Polakw co do krajw docelowych wykazujc, e 26 procent obywateli Polski pracuje w Wielkiej Brytanii, 16 procent w Niemczech, 10 procent w Irlandii, 6 procent we Woszech, 5 procent w Belgii41. Wrd osb, ktre wrciy do kraju po okresie zatrudnienia jako gwne pastwa docelowe wymieniano Niemcy 55 procent, Wielk Brytani -12 procent, Stany Zjednoczone 8 procent, Holandi 7 procent, Wochy 6 procent i Francj 6 procent. Podsumowanie. Naley pamita, e porwnywanie liczby pracownikw z poszczeglnych krajw EOG obarczone jest pewn doz bdu. Krajowe urzdy statystyczne i resorty odpowiedzialne za polityk imigracyjn posuguj si czsto odmienn metodologi. Dokonujc analizy trendw migracyjnych oraz bran, w ktrych Polacy znajduj zatrudnienie (pod ktem ich sezonowoci) mona wysun tez, e w pastwach EOG rocznie zatrudnionych jest pomidzy 800 a 900 tysicy Polakw, przy czym powysza liczba w ostatnich latach powoli rosa. I tak w 2004 roku w krajach EOG pracowao ok. 650 tysicy osb, w 2005 roku liczba ta wahaa si pomidzy 700 a 800 tysicy osb, a w 2006 roku wyniosa pomidzy 800 a 900 tysicy osb. W adnym przypadku nie naley tych danych sumowa. Dodanie danych z poszczeglnych lat prowadzioby do absurdalnego wniosku, i po 1 maja 2004 roku z Polski wyjechao ponad 2,5 miliona osb. Zabieg taki zosta wykonany m.in. w analizie European Citizen Action Service42, gdzie m.in. zsumowano pracownikw sezonowych pracujcych w Niemczech z kolejnych lat. Idc dalej tym tropem okazaoby si, po 1990 roku na podstawie umowy polsko-niemieckiej o pracownikach sezonowych wyjechao z Polski ponad 3,5 miliona osb. Jest to zaoenie cakowicie nieuprawnione i nie moe by stosowane w przypadku analizy procesw migracyjnych, charakterystycznych dla Europy, a w szczeglnoci dla Unii Europejskiej43. Naley mie rwnie wiadomo, i w gronie 800-900 tysicy osb podejmujcych zatrudnienie w danym roku uwzgldniony jest
39 W styczniu i lutym 2007 roku CBOS przeprowadzi badania na dwch prbach liczcych w sumie prawie 2 tysice dorosych mieszkacw Polski. Por. Polska Agencja Prasowa: CBOS/Co najmniej 3 mln Polakw pracowao lub pracuje za granic, 8 marca 2007 r.. 40 Centrum Badania Opinii Spoecznej: Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, Warszawa, listopad 2006. 41 Polska Agencja Prasowa: CBOS/Co najmniej 3 mln Polakw pracowao lub pracuje za granic, 8 marca 2007 r. 42 K. Chow, Whos afraid of enlargement?, European Citizen Action Service, 2 wrzenia 2006, tekst dostpny na stronie internetowej http://www.ecas.org/file_uploads/1177.pdf 43 Por. Biuletyn Migracyjn nr 9 z wrzenia 2006 r.

14

kady, kto pracowa choby jednorazowo i przez krtki okres czasu na terytorium ktrego z pastw EOG. Wiele osb wraca do kraju i wyjeda ponownie, figurujc w statystykach za poszczeglne lata. Tytuem podsumowania mona sformuowa kilka wnioskw, ktre wypywaj z cytowanych powyej danych statystycznych. Oglna konkluzja jest nastpujca: rozszerzenie UE w 2004 roku umoliwio przepywy siy roboczej na kontynencie europejskim na nie notowan wczeniej skal. Naley przy tym pamita, e skala zjawiska nie przybraa dramatycznych rozmiarw. Warto tutaj zauway, e Polska wielokrotnie dowiadczya ju w swej historii najnowszej lawinowego odpywu pracownikw. Dla przykadu, w latach 80. XX wieku z Polski redniorocznie wyjedao okoo 25 procent absolwentw szk wyszych (15 tysicy osb)44. Skala migracji zarobkowej po 2004 roku nie bya jednak na tyle dua, aby zdestabilizowa sytuacj spoeczno-gospodarcz zarwno w Polsce i innych krajach wysyajcych imigrantw, jak i krajach przyjmujcych pracownikw45. Jeli spojrze na procesy migracyjne sprzed 2004 roku, wida wyranie, e zmianie ulegy gwne kanay migracji. Impet pierwszej fali migracyjnej przyjy kraje, ktre otworzyy swoje rynki pracy ju w 2004 roku, zwaszcza Irlandia i Wielka Brytania lub pastwa, posiadajce wyjtkowo korzystn sytuacj na rynku pracy (Norwegia, Islandia). Niesychanie pouczajce jest take dowiadczenie emigracji Polakw do krajw skandynawskich w ostatnim okresie. W 2004 roku tylko Szwecja zdecydowaa si otworzy swj rynek pracy dla obywateli krajw UE-8. Dania, Finlandia, Islandia i Norwegia utrzymay wymg pozwolenia na prac, stymulujc jednoczenie imigracj pracownikw wybranych bran i sektorw (od maja 2006 roku Finlandia i Islandia poszy drog penej liberalizacji). Dania i Norwegia maj zdecydowanie najbardziej restrykcyjne podejcie w kwestii napywu imigrantw, co naley zapewne tumaczy sytuacj polityczn w tych krajach oraz nastrojami spoecznymi. Czsto w percepcji zwykego obywatela imigrant kojarzy si z wyudzaniem wiadcze z hojnego systemu zabezpieczenia spoecznego duskiego czy norweskiego welfare state. Pomimo to najwysze zatrudnienie Polakw w analizowanych okresie wynioso w Norwegii, a nie w Szwecji, ktra otworzya swj rynek pracy ju 1 maja 2004 roku. Warto pokusi si take o kilka wnioskw szczegowych. Po pierwsze, najwaniejszymi krajami docelowym w kontekcie europejskiej migracji zarobkowej Polakw s Niemcy, Wielka Brytania, Irlandia, Wochy, Holandia, Hiszpania oraz Norwegia. Po drugie, utrzymywanie barier formalnoprawnych na rynku pracy przez pastwo przyjmujce nie ma decydujcego znaczenia, jeli chodzi o skal przepyww siy roboczej. Niemcy mimo restrykcyjnej polityki imigracyjnej, to kraj, gdzie zatrudnienie podejmuje stosunkowo duo obywateli polskich. Po trzecie, atwo zauway, e pewne, cho cigle malejce znaczenie (spadek cen biletw lotniczych), odgrywaj pooenie geograficzne (czym mona tumaczy du liczb pracownikw w krajach ociennych Czechach, Niemczech) i duga tradycja wyjazdw zarobkowych (sieci migracyjne Niemiec czy Wielkiej Brytanii). Po czwarte, niebagatelne znaczenie ma aktywno pracodawcw z kraju przyjmujcego, co wida na

Biuletyn Migracyjny nr 10 z padziernika 2005 r. Z powysz tez zgadzaj si zarwno Komisja Europejska, jak i niezalene instytuty badawcze, takie jak European Citizen Action Service. Por. Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw Sprawozdanie..., op. cit. s. 16, J. Traser, Whos still afraid of EU enlargement, European Citizen Action Service, Brussels 2006, K. Chow: Whos afraid of enlargement?, European Citizen Action Service, 2 wrzenia 2006 r., zob. strona internetowa htttp://www.ecas.org/file_upload/1177.pdf.
45

44

15

przykadzie rekrutacji prowadzonej przez firmy duskie, norweskie i islandzkie46. Po pite i najwaniejsze, decydujc rol peni tzw. pull factor, czyli popyt na prac w kraju przyjmujcym, bezporednio skorelowany z sytuacj gospodarcz (vide przykad Irlandii i Wielkiej Brytanii). Ewolucja i kontekst polskiej migracji na tle pozostaych krajw UE-8 i UE-2 Generalnie rzecz ujmujc, co do zasady, Polacy stanowi najbardziej liczn grup imigrantw w pastwach starej UE, co biorc pod uwag ludno Polski nie jest adnym zaskoczeniem. I tak na przykad: wrd imigrantw z krajw UE w Szwecji Polacy stanowi ponad 50 procent47, w prawie caej Skandynawii Islandii, Szwecji, Norwegii Polacy stanowi zdecydowanie najwikszy odsetek imigrantw w grupie UE-8, chocia w Danii rwnie liczebni s obywatele republik nadbatyckich, a w Finlandii najbardziej liczn grup imigrantw stanowi Estoczycy48. W Wielkiej Brytanii Polacy stanowi ponad 60 procent pracownikw z nowych pastw czonkowskich, co pokazuje, i s nadreprezentowani biorc pod uwag udzia Polakw w oglnej liczbie obywateli pastw UE-10. Wedug badaczy zjawiska migracji rnice dochodw i standardw ycia maj obok czynnikw demograficznych, kulturowych, politycznych - kluczowe znaczenie w podjciu decyzji o wyjedzie zarobkowym. Duy udzia Polakw w strumieniach migracyjnych obserwowanych w Europie po 2004 roku tumaczony moe by wanie czynnikami natury ekonomicznej (rnice w dochodach), ktre w zestawieniu z ludnoci Polski sprawiaj, e potencja migracyjny naszego kraju jest znaczcy (por. Tabela 1 w ANEKSIE). Mwic oglnie, kraje UE-8 stanowi do zrnicowan grup pastw pod wzgldem dochodw (rnice bd jeszcze wiksze, jeli uwzgldni w zestawieniach kraje UE-2), co w pewnym zakresie tumaczy istotne rnice w potencjale migracyjnym krajw tego regionu. Polacy podobnie jak Czesi, Wgrzy czy otysze pracuj najczciej w drugim segmencie rynku pracy nie wymagajcym bardzo dobrej znajomoci jzyka kraju przyjmujcego oraz wysokich kwalifikacji zawodowych. W zwizku z tym nie wypieraj oni z rynku pracy pracownikw rodzimych, a ich zatrudnienie ma charakter komplementarny, nie substytucyjny. Branami, w ktrych znajduj najczciej zatrudnienie s: hotelarstwo, budownictwo, usugi socjalne, gastronomia, czyszczenie przemysowe, proste prace biurowe. W 2006 roku czonkostwo w Unii Europejskiej uzyskay Bugaria i Rumunia. Warto zatem zada sobie pytanie, do jakiego stopnia oba kraje s rdem presji migracyjnej w kontekcie krajw UE-15, a take w osobnym wtku Polski. Emigracja Bugarw i Rumunw do krajw starej Unii jest tutaj o tyle istotna, i zachodzi podejrzenie, e obywatele krajw UE-2 mog wypycha Polakw z tamtejszych rynkw pracy. Biorc pod uwag wiksz skal restrykcji w zakresie swobodnego przepywu pracownikw, jakimi zostay objte pastwa UE-2 prawdopodobiestwo ostrej rywalizacji midzy obywatelami krajw UE-2 i krajw UE-8 jest jednak niewielkie. Jednoczenie do wyranie ksztatuje si geograficzny rozkad preferencji obywateli polskich (Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia, Norwegia sowem kraje Europy rodkowej i Pnocnej) i obywateli krajw
Dla przykadu, w listopadzie i grudniu 2006 r. w Krakowie i Warszawie wiodce duskie przedsibiorstwa zorganizoway targi dla inynierw rozwaajcych emigracj zarobkow. 47 A. Zaiceva: Reconciling the Estimates of Potential Migration into the Enlarged European Union, Institute for the Study of Labour, Discussion Paper No. 2519, December 2006, s. 19. 48 J.E. Dlvik, L. Eldring: Status report January 2006: The impact of EU enlargement on labour mobility to the Nordic countries, Semi-annuual memo from a Working Group under the Labour Market Committee of the Nordic Council of Ministers, February 2006 r., s. 2.
46

16

UE-2 (Grecja, Hiszpania, Wochy, czyli kraje Europy Poudniowej) w wyborze kraju docelowego. Osobne pytanie dotyczy kwestii, czy i w jakim stopniu obywatele Bugarii i Rumunii bd szuka zatrudnienia na terytorium Polski. Odpowied, biorc pod uwag prognozy spoeczno-ekonomiczne i dotychczasowe dowiadczenia, pozwala sdzi, e strumienie migracyjne bd bardzo ograniczone49. Dotychczas migracje do Polski byy traktowane przez Bugarw i Rumunw jako przystanek w drodze do krajw docelowych w Europie Zachodniej. Wedug danych Urzdu Repatriacji i Cudzoziemcw w 2004 roku na terenie Polski przebywao 1,6 tysicy Bugarw i 500 Rumunw, a zatem bardzo niewiele. Umiarkowany napyw pracownikw z krajw UE-2 nie tylko nie stanowiy zagroenia dla polskiego rynku pracy, ale miaby korzystny wpyw na gospodark. Polska mogaby przyjmowa imigrantw z krajw UE-2 przy zaoeniu, e istniaby popyt na si robocz imigrantw, a take wadze podjyby odpowiednie kroki. Dlatego za suszn naley uzna decyzj polskich wadz o otwarciu rynku pracy dla obywateli krajw UE-2 z dniem uzyskania przez nich czonkostwa w UE. Tymczasem badania wskazuj, e barier powstrzymujc wyjazdy Bugarw i Rumunw do Polski s i bd niskie zarobki. Zwikszenie skali migracji z krajw UE-2 moliwe jest tylko przy spenieniu dwch warunkw: zmian mechanizmw mobilnoci na faworyzujce migracje o charakterze osiedleczym (zakadajc, e Polska stanie si atrakcyjnym miejscem do osiedlenia) oraz podwyszenie dochodw z legalnej pracy w Polsce co najmniej do poziomu wynagrodze z nielegalnego zatrudnienia w krajach UE1550. W podsumowaniu warto podkreli raz jeszcze, e w najbliszych latach wyjazdy zarobkowe Bugarw i Rumunw z rnych przyczyn bd dotyczy gwnie krajw Poudnia Europy (zwaszcza Grecji, Hiszpanii i Woch) oraz, biorc pod uwag potencja demograficzny obu krajw i tempo rozwoju ich gospodarek, przepywy siy roboczej bd w najbliszych latach na tyle ograniczone, e prawdopodobiestwo zawirowa na rynkach pracy EOG, gdzie pracuj ju Polacy jest niewielkie. Profil polskiego pracownika migrujcego Trudno jest zdefiniowa wyrazisty i spjny profil polskiego pracownika migrujcego, poniewa migracja zarobkowa Polakw po 2004 roku ma charakter dynamiczny, wielopostaciowy i zaleny od wielu czynnikw, czsto zwizanych z sytuacj spoecznogospodarcz w kraju przyjmujcym. Komisja Europejska stoi na podobnym stanowisku, argumentujc, e dane z poszczeglnych krajw s trudno porwnywalne i zagregowane na zbyt wysokim poziomie, eby precyzyjnie nakreli obraz pracownikw migrujcych z krajw UE-10 (Cypr i Malta zostay uwzgldnione w analizach Komisji)51. Wedug danych Komisji imigranci z krajw UE-10 s lepiej wyksztaceni ni ludno krajw starej Unii. 57 procent spord nich legitymuje si wyksztaceniem rednim, podczas gdy rednia dla UE-15 wynosi okoo 46 procent. Imigranci z krajw UE-10 znajduj zatrudnienie w budownictwie znacznie czciej ni rdzenni pracownicy (15 procent w stosunku do 8 procent obywateli danego kraju). W tym miejscu podkrelenia wymaga konstatacja Komisji, e pracownicy z
A. Fihel, P. Kaczmarczyk, M. Oklski, Rozszerzenie Unii Europejskiej a mobilno zagraniczna mieszkacw Bugarii i Rumunii, Urzd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2006 r., s. 46-49. 50 A. Fihel, P. Kaczmarczyk, M. Oklski, Rozszerzenie Unii Europejskiej a mobilno zagraniczna mieszkacw Bugarii i Rumunii, Urzd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2006 r., s. 49. 51 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw Sprawozdanie..., op. cit. s. 14.
49

17

krajw UE-10 nie wypieraj rdzennej siy roboczej krajw przyjmujcych z istniejcych miejsc pracy, ale wypeniaj luki na tamtejszym rynku, penic rol uzupeniajc. Analizujc poszczeglne przypadki, mona zaobserwowa pewne rnice w odniesieniu do konkretnych krajw docelowych. I tak, w przypadku Norwegii, Polacy wyjedaj sezonowo, przy czym widoczny jest trend wyduania si przecitnego pobytu i dugoci okresu zatrudnienia. Trudno w jednym zdaniu okreli brane i sektory, w ktrych zatrudniaj si obywatele polscy w krajach UE. W Austrii Polacy znajduj prac na budowach, farmach, hotelach i restauracjach czy te w domach jako opiekunki nad dziemi52. W Skandynawii jest to rolnictwo, ogrodnictwo i lenictwo, cho nie brakuje te osb pracujcych w przemyle (np. przetwrstwo ryb w Islandii) i usugach hotelarskich, gastronomicznych, socjalnych czy porzdkowych. W Holandii Polacy pracuj gwnie jako ogrodnicy, rzenicy, robotnicy rolni, i eglarze rdldowi. W Wielkiej Brytanii pracownicy z pastw UE-8 znajduj gwnie zatrudnienie w sektorze usug (prawie 30 procent zatrudnionych), przemyle (28 procent) i rolnictwie (10 procent)53. Jakie powody sprawiaj, e Polacy osiedlaj si w danym kraju? Na przykadzie Woch mona stwierdzi, e najczciej decyduje o tym konkretna oferta zatrudnienia ze strony pracodawcy w kraju przyjmujcym (66 procent przypadkw). Rzadziej rdem motywacji do osiedlenia si w danym kraju s wzgldy rodzinne, np. zampjcie (23,8 procent). Bardzo sporadycznie o zamieszkaniu w danym kraju decydowaa ch podjcia studiw lub pracy badawczej (1,5 procent)54. W przypadku Woch pewne znaczenie miay take wzgldy religijne(3,2 procent) (Watykan jest uwzgldniany razem z Wochami w zestawieniach). W rozwaaniach nad struktur zatrudnienia polskich pracownikw w krajach europejskich nie sposb pomin zjawiska deprecjacji kwalifikacji (brain waste), kiedy to wysoko kwalifikowani pracownicy podejmuj zatrudnienie poniej swoich ambicji i moliwoci mierzonych dyplomami ukoczonych studiw czy dowiadczeniem w zawodzie. Odpyw pracownikw o wysokich kwalifikacjach sam w sobie nie powinien by powodem do nadmiernie alarmistycznych prognoz (o czym szerzej w dalszej czci niniejszego opracowania). Co si tyczy struktury wiekowej polskich emigrantw, wiadomo, e w Wielkiej Brytanii przebywaj w ponad 84 procentach przypadkw osoby mode (18-34 lata), nie posiadajce rodziny na utrzymaniu. Prezentujc profil polskiego pracownika migrujcego warto zastanowi si, skd pochodz osoby, ktre decyduj si wyemigrowa z duych miast czy miasteczek lub wsi, z wojewdztw relatywnie zapnionych czy te tych majcych najdogodniejsze pooenie geograficzne itd. Jeden sposb mierzenia potencjau migracyjnego w ujciu terytorialnym polega na zestawieniu opinii osb deklarujcych ch wyjazdu za granic z miejscem zamieszkania. Posiada on t wad, e opinia publiczna podlega czstym wahaniom, std trudno bazowa na nastrojach spoecznych, gdy prbuje si zdefiniowa trendy bardziej dugookresowe, nie podlegajce zmianom koniunkturalnym na lokalnych rynkach pracy. We wrzeniu 2006 roku badania firmy SMG/KRC pokazay, e najbardziej skorzy do wyjazdu s mieszkacy nie tyle regionw wiejskich lub gwnych metropolii, takich jak Pozna czy d, ale maych miast55. Wedug CBOS typowy polski emigrant to
52 53

Biuletyn Migracyjny nr 8 z sierpnia 2006 r. The impact of free movement of workers from Central and Eastern Europe on the UK labour market, Department of Work and Pensions, London 2006 r. 54 Biuletyn Migracyjny nr 8 z sierpnia 2006 r. 55 D. Pawowska, M. Grudzie: Modzi nie musz emigrowa, Dziennik, 13 wrzenia 2006 r.

18

osoba pochodzca ze wsi lub maego, nie przekraczajcego 100 tysicy mieszkacw miasta56. Wedug Centrum Bada Opinii Spoecznej skonno do emigracji zarobkowej zaley gwnie od wieku oraz sytuacji zawodowej57. W grupie osb poniej 24 roku ycia chtnych do wyjazdu jest a 32 procent, przy czym 21 procent zapowiada to w sposb zdecydowany. Prawie jedna trzecia uczniw i studentw (31 procent) deklaruje ch podjcia stara zwizanych z wyjazdem. W tej grupie okoo 18 procent to osoby najbardziej zdeterminowane. Jednoczenie w okresie 2004-2006 odsetek ludzi modych (w tym uczniw i studentw), zapowiadajcych starania o prac w UE wyranie zmniejszy si. Jest to zastanawiajce szczeglnie w kontekcie alarmistycznych artykuw w prasie codziennej. Co si tyczy osb od 25 do 34 roku ycia, deklaracje wyjazdu skada okoo 18 procent badanych, z czego w grupie od 35 do 44 lat 11 procent, od 45 lat - nieliczni. Wrd ankietowanych w wieku rednim (od 35 do 44 lat) osb, ktre deklaruj zainteresowanie prac w UE, jeli dostaliby tak propozycj jest 12 procent. Ponadprzecitne zainteresowanie podjciem pracy w UE wykazuj robotnicy. I tak poszukiwanie pracy za granic zapowiada 20 procent robotnikw wykwalifikowanych i 22 procent robotnikw niewykwalifikowanych. Szuka pracy za granic skonni s take bezrobotni (20 procent). Natomiast najrzadziej zainteresowanie prac w UE wyraaj osoby najlepiej wyksztacone, przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji oraz waciciele firm. To oznacza, e w najbliszych latach przecitne wyksztacenie polskiego pracownika migrujcego bdzie prawdopodobnie nisze ni obecnie. Trzeba pamita, e przydatno bada opinii publicznej jest ograniczona, poniewa czsto wnioski z ankiet i wywiadw przeprowadzanych w ramach jednego badania s w sprzecznoci z konkluzjami innego badania, prowadzonego mniej wicej w tym samym okresie. Dla przykadu w styczniu/lutym 2007 roku CBOS ustali, e zatrudnienie za granic najczciej znajdowali przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji, waciciele firm i robotnicy wykwalifikowani, co stoi w sprzecznoci z wynikami wczeniej cytowanego badania 58. Zatrudnienie za granic w badaniach opinii publicznej mczyni zgaszali dwukrotnie czciej ni kobiety. Modele ekonometryczne zakadaj, e najwikszym potencjaem migracyjnym cechowa si bd regiony najbiedniejsze, poniewa wwczas korzyci ewentualnego wyjazdu s najwiksze. Wedug CBOS najwicej osb po 2004 roku wyjechao z regionw poudniowej i wschodniej Polski59. Badania przeprowadzone w 1997 roku wskazyway, jakoby najwikszym potencjaem cechoway si bye wojewdztwa czstochowskie, gdaskie i siedleckie oraz, w mniejszym stopniu, bydgoskie, koniskie, krakowskie, lubelskie i szczeciskie60. Brakuje danych na niszym stopniu agregacji dotyczcych wyjazdw z Polski. Na szczeblu powiatw prowadzono jedynie badania dotyczce migracji sezonowej do

Polska Agencja Prasowa: CBOS/Co najmniej 3 mln Polakw pracowao lub pracuje za granic, 8 marca 2007. Centrum Badania Opinii Spoecznej: Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, Warszawa, listopad 2006 r., s. 11. 58 Polska Agencja Prasowa: CBOS/Co najmniej 3 mln Polakw pracowao lub pracuje za granic, 8 marca 2007. 59 Polska Agencja Prasowa: CBOS/Co najmniej 3 mln Polakw pracowao lub pracuje za granic, 8 marca 2007. 60 Obliczenia ekonometryczne zazwyczaj uwzgldniaj szereg ekonomicznych i pozaekonomicznych czynnikw, takich jak istnienie sieci migracyjnych w kraju docelowym, powizania kulturowe i jzykowe midzy krajem wysyajcym i przyjmujcym migrantw czy odlego geograficzna. W Polsce tego rodzaju badania prowadzili w 1997 roku Heine Hassman i Christine Hinterman. Por. P. Kaczmarczyk: Future Westward Outflow from Candidate Countries the Case of Poland, [w:] A. Grny, P. Ruspini (eds), Migration in the New Europe; East-West Revisited, Macmillan 2004 r., s. 88.
57

56

19

Niemiec w latach 1998-200061. Co ciekawe, prowadzone wwczas badania podwayy trafno teorii mwicej, e wysoka stopa bezrobocia w danym powiecie bdzie determinowa wielko stopy migracji sezonowych (wskanik ten odzwierciedla liczb pracownikw sezonowych w stosunku do liczby osb aktywnych zawodowo w danym powiecie). Najwicej osb wyjedao z obszarw wiejskich lub maych miasteczek przykadowo powiatw bigorajskiego, buskiego, koniskiego, lubaskiego czy widnickiego. W odniesieniu do duych miast, takich jak Gdask, d czy Warszawa (poza Wrocawiem) powyszy wskanik by trzykrotnie niszy. Niejednokrotnie powiaty bdce na porwnywalnym stopniu rozwoju spoeczno-gospodarczego wysyay rne liczby pracownikw sezonowych. Wnioski byy do jednoznaczne: bodaj najbardziej istotnym czynnikiem determinujcym liczb wyjazdw z danego regionu jest istnienie sieci migracyjnych midzy regionami krajw wysyajcego i przyjmujcego. Nie ulega wtpliwoci fakt, e potencja migracyjny Polakw jest do pewnego stopnia bezporednio skorelowany z liczb ludnoci i struktur zatrudnienia na danym obszarze. W Polsce zasoby ludzkie s bardzo zrnicowane przestrzennie. Jak wskazuj dane Instytutu Bada nad Gospodark Rynkow najniszym potencjaem jeli chodzi o zasoby pracy cechuj si wojewdztwa lubelskie, warmisko-mazurskie i podlaskie, najwyszym lskie, maopolskie i mazowieckie62. Nie bez znaczenia jest take fakt, e poszczeglne regiony rni si wysokoci przecitnego wynagrodzenia, stop bezrobocia, infrastruktur, co rzutuje na skonno do wyjazdu i podjcia zatrudnienia za granic. Dla przykadu, wedug danych Gwnego Urzdu Statystycznego rnica midzy najwyszym i najniszym przecitnym miesicznym wynagrodzeniem, jeli porwnywa wojewdztwa, wyniosa okoo 1200 PLN, za w analogicznym okresie 2006 r. rnica ta dodatkowo wzrosa jeszcze o 6,6 procent63. Powyej cytowane badania naley traktowa z du doz ostronoci, trudno bowiem przenosi wski kontekst wycinkowych, krtkookresowych na oglne trendy obserwowane po rozszerzeniu Unii Europejskiej w 2004 roku. Badajc przepywy polskiej siy roboczej po 2004 roku, warto przyjrze si danym Gwnego Urzdu Statystycznego dotyczcych wymeldowa na pobyt stay z powodu wyjazdu za granic. Pomimo, e jedynie cz wyjazdw zarobkowych wie si z procedurami meldunkowymi, to jednak wymeldowania do dobrze oddaj struktur przestrzenn rzeczywistego ruchu migracyjnego. GUS dysponuje informacjami dotyczcymi oficjalnej emigracji zagranicznej na poziomie gmin i powiatw za rok 2005. Najwicej wymeldowa w stosunku do liczby ludnoci (30-70 na 10 tysicy mieszkacw) odnotowano na lsku Opolskim, niektrych gminach na Warmii i Mazurach, przygranicznych gminach w okolicy Szczecina i Zielonej Gry, wybranych gminach na Podhalu, co mona uzasadni obecnoci mniejszoci lskiej i niemieckiej, wizami kulturowymi i bliskoci geograficzn Niemiec i tradycj wyjazdw do Stanw Zjednoczonych. Porwnujc okresy przedakcesyjny i poakcesyjny mona stwierdzi, e wzrosa wyranie liczba wymeldowa z orodkw redniej wielkoci i obszarw wiejskich. Nie zmienia si natomiast sytuacja w obszarach metropolitalnych i mniejszych miastach, dobrze skomunikowanych z zagranic take przed 2004 rokiem. Pozwala to wysnu wniosek, e przystpienie Polski do UE pobudzio obszary

P. Kaczmarczyk: Popytowe uwarunkowania migracji zarobkowych przypadek migracji sezonowych, [w:], P. Kaczmarczyk, W. ukawski, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, Warszawa 2004 r., s. 35-39. 62 Instytut Bada nad Gospodark Rynkow: Atrakcyjno inwestycyjna wojewdztw i podregionw Polski, Warszawa 2006 r. 63 Powysze dane pochodz z Gwnego Urzdu Statystycznego. Por. E. apiska-Berling,: Mapa rynku pracy, Nowy Przemys, nr 1, 2007 r.

61

20

peryferyjne, albo w ukadzie metropolie-peryferie, albo w przypadku mniejszych orodkw w ukadzie mae miasto-zaplecze64. W podsumowaniu naley podkreli stosunkowo mody wiek polskich emigrantw, ich ponadprzecitny poziom wyksztacenia (w przyszoci bdzie ono zblia si do przecitnego wynagrodzenia w Polsce) i wysoki stopie mobilnoci. Pewien niepokj budzi zjawisko marnowania si kwalifikacji zawodowych osb, ktre wykonuj prace fizyczne lub nie wymagajce formalnych kwalifikacji, takie jak pomoc domowa, kelner, robotnik rolny czy sprztaczka. W latach 2004-2007 pracownicy stopniowo przystosowywali si do ycia na emigracji, przeobraajcej si niejednokrotnie z sezonowej w sta, czego widomym znakiem byo czenie rodzin, pozostawionych z pocztku w Polsce. Z pocztku zatrudnienie byo traktowane jako tymczasowe konieczny etap do zdobycia podanych na rynku kwalifikacji zawodowych, w tym umiejtnoci jzykowych. Stopniowo sytuacja jednak ulega zmianie. Na uwag zasuguje wysoki stopie zalenoci decyzji o wyjedzie do danego kraju od wczeniej zacignitych informacji czy kontaktw w kraju docelowym. Odzwierciedla to, odnotowany w innych badaniach, brak poczucia pewnoci siebie (najczciej wywoanej brakiem znajomoci jzyka) w zaatwianiu formalnoci zwizanych z podejmowaniem pracy za granic. Polscy pracownicy migrujcy pochodz czciej z regionw mniej zurbanizowanych, co jest zapewne zwizane z nieco lepsz sytuacj gospodarcz w duych miastach.

Status prawny pracownikw migrujcych w kraju przyjmujcym Z dniem akcesji obywatele polscy uzyskali prawo do wjazdu na terytorium innego pastwa nalecego do EOG i wspomniane prawo moe by ograniczone tylko w cile okrelonych sytuacjach, takich jak zagroenie zdrowia publicznego, porzdku publicznego czy bezpieczestwa pastwa. Jeli s oni objci w kraju pochodzenia penym ubezpieczeniem chorobowym i posiadaj dostateczne rodki, aby utrzyma si w kraju przyjmujcym (jest to tzw. kryterium socjalne) maj oni take prawo do staego pobytu. Po 2004 roku pewna liczba Polakw osiedlia si w innych krajach czonkowskich, nie jako pracownicy, ale studenci czy emeryci, a zatem liczba zatrudnionych, abstrahujc od zjawiska zatrudnienia w szarej strefie, jest z definicji nisza ni suma wszystkich obywateli polskich, ktrzy zdecydowali si wyemigrowa. Dla przykadu, w latach 1998-2005 w krajach EOG w ramach programu Socrates Erasmus studiowao cznie 32 300 obywateli polskich65. Po przystpieniu Polski do UE redniorocznie wyjeda obecnie 8-9 tysicy studentw, szeciokrotnie wicej ni w kocu lat 90. Najpopularniejszymi krajami docelowymi byy Niemcy (okoo 25 procent wszystkich stypendiw zagranicznych), Francja, Hiszpania, Wochy i Wielka Brytania. Owa lista najczciej odwiedzanych krajw nie moe by traktowana jako miernik zainteresowania studentw danym pastwem, poniewa studenci pozbawieni byli czsto wikszego wyboru, a moliwo uzyskania stypendium zagranicznego zaleaa od umw midzy uczelniami macierzystymi a uczelniami w krajach przyjmujcych. Status polskich pracownikw korzystajcych ze swobodnego przepywu pracownikw nie rni si od sytuacji obywateli innych pastw czonkowskich. Kwestie te s regulowane
64 65

Biuletyn Migracyjny nr 10 z grudnia 2006 r., Dodatek, s. 3. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Wymiana studentw w programie Erasmus, 11 marca 2007 dostpne na stronie internetowej http://www.socrates.org.pl/socrates2/index1.php?dzial=4&node=62&doc=1000206

21

przez odpowiednie przepisy wsplnotowe, gwnie przez Rozporzdzenie 1612/69 oraz dyrektyw 360/68. Ilu obywateli polskich jest zatrudnionych poza formalnym rynkiem pracy na terytorium EOG? Trudno o jednoznaczne stwierdzenie skali tego zjawiska. Badania opinii publicznej zdaj si wskazywa, e odsetek Polakw zatrudnionych nielegalnie w krajach UE spada66. W 2004 roku, jak podaj rodziny pracownikw migrujcych, legalnie zatrudnionych w krajach UE byo dwie trzecie Polakw pracujcych za granic (67 procent), tymczasem w padzierniku 2006 roku ich liczba wzrosa do 80 procent. Grupa pracujcych w szarej strefie, wedug bada opinii publicznej, zmniejszya si w tym okresie z 23 procent do 12 procent. Gdyby powysze dane byy prawdziwe, oznaczaoby to, e nielegalnie zatrudnionych na terytorium Unii Europejskiej rocznie jest okoo 100 tysicy osb. Bardziej prawdopodobne jest, e rzeczywista liczba jest wysza i wynosi 150-200 tysicy. Warto zastanowi si, jakiego rodzaju koszty i negatywne konsekwencje pociga za sob nieregulowane zatrudnienie obywateli Polski w krajach EOG, zarwno dla samych zatrudnionych, jak i krajw przyjmujcych pracownikw. Po pierwsze, Polacy zatrudnieni w szarej strefie gospodarek krajw EOG napdzaj zjawisko dumpingu socjalnego w stosunku do siy roboczej zatrudnionej na bazie legalnej umowy o prac, czsto dotyka to rwnie legalnie zatrudnionych Polakw. Po drugie, si rzeczy s oni wyczeni z prawnej ochrony socjalnej (paca minimalna, bezpieczne i higieniczne rodowisko pracy, urlopy i wypoczynek itd.), gwarantowanej przez ustawodawstwo kraju przyjmujcego. Polacy pracujcy nielegalnie czsto nie posiadaj take ubezpieczenia zdrowotnego67, co odbija si negatywnie nie tylko na produktywnoci pracy, ale take, patrzc dugofalowo, oglnym zdrowiu i statystycznej dugoci ycia. Ograniczenia dotycz take innych praw socjalnych, takich jak usugi socjalne, mieszkalnictwo, aktywizacja zawodowa. Po trzecie, egzystencja na marginesie ycia spoecznego, ktr wiod imigranci moe prowadzi do kryminalizacji pobytu za granic. Mona zaobserwowa take charakterystyczne zjawisko gettoizacji spoecznoci imigranckich, stygmatyzacji mniejszoci etnicznych i narodowych i dezintegracji spoecznej. Po czwarte, pracownicy podejmujcy zatrudnienie w szarej strefie zazwyczaj marnuj swj kapita ludzki, nawet jeli legitymuj si wysokimi kwalifikacjami zawodowymi, z tej przyczyny, e zatrudnienie nieregulowane z reguy jest moliwe tylko na marginesie rynku pracy. Po pite wreszcie, tam, gdzie Polacy z reguy pracuj w szarej strefie, czstsze s incydenty zwizane z prac przymusow, przemytem ludzi, zmuszaniem do prostytucji itd. Zatrudnienie Polakw w szarej strefie krajw gospodarek krajw przyjmujcych przybiera dwie formy. Stosunkowo najczciej wypywa ono ze wiadomej i racjonalnej decyzji o budowaniu swojej przewagi konkurencyjnej na rynku pracy jako pracownik tani i dyspozycyjny oraz dobrowolnej rezygnacji z prawa do wiadcze i usug ubezpieczenia spoecznego. Wiele osb traktuje prac za granic jako pozbawiony wikszego znaczenia epizod (w sensie waciwej kariery zawodowej), zajcie tymczasowe i przejciowe, pozwalajce stosunkowo szybko zaoszczdzi rodki finansowe potrzebne do mieszkania i prowadzenia dziaalnoci ekonomicznej w kraju. Niejednokrotnie praca nielegalna jest take miar nieprzystosowania Polakw do realiw spoeczno-gospodarczych w kraju
Centrum Badania Opinii Spoecznej: Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, Warszawa, listopad 2006, s. 2 67 Obecnie wida wyranie, e rosn w ostatnich latach nalenoci, jakie Narodowy Fundusz Zdrowia zobowizany jest uiszcza za usugi medyczne wiadczone obywatelom polskim w placwkach ochrony zdrowia w innych krajach EOG. Refundacja dotyczy osb ubezpieczonych w polskim systemie suby zdrowia, take pracownikw zatrudnionych w szarej strefie gospodarek EOG. Jak podaje Polska Agencja Prasowa niektre kwoty opiewaj na sumy od kilkudziesiciu do ponad dwustu tysicy zotych, przy czym w jednym przypadku kwota refundacji wynosia 63 tysicy euro. Por. Biuletyn Migracyjny nr 6 z czerwca 2006 r.
66

22

przyjmujcym, zwaszcza w kontekcie procedur administracyjno-prawnych. Owa bezradno jest efektem czsto wieloletniej izolacji i specyficznego trybu ycia obok gwnego nurtu ycia spoecznego. Warto w tym miejscu podkreli, ze tego typu zatrudnienie mona zaobserwowa bez wzgldu na fakt, czy dany kraj przyjmujcy otworzy swj rynek pracy (Wielka Brytania) dla obywateli polskich, czy te utrzyma istniejce przed akcesj bariery (Niemcy). Sporadycznie mona zaobserwowa inne, bardziej niepokojce przypadki nierejestrowanego zatrudnienia Polakw. Polacy za granic padaj ofiar nieuczciwych porednikw pracy, a nawet gangw trudnicych si porednictwem i zmuszaniem do pracy w domach publicznych, farmach czy zakadach produkcyjnych. Mechanizm tego procederu (noszcego we Woszech miano caporalato) jest zazwyczaj nastpujcy: porednik, dziaajc w zej wierze, organizuje podr do kraju przeznaczenia, gdzie warunki mieszkania i zatrudnienia drastycznie odbiegaj od tych, ktre figuroway w ofercie pracy. Miejscowy pracodawca w taki czy inny sposb ubezwasnowolnia pracownikw-imigrantw (konfiskujc dokumenty lub dajc odpracowania dugu zacignitego na poczet podry lub procesu rekrutacji, szkole itp., dbajc o to, aby pracownicy nie kontaktowali si ze wiatem zewntrznym, a zwaszcza organami cigania). Wyej wspomniane patologie zaobserwowano zwaszcza w Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i we Woszech, gwnie w rolnictwie i budownictwie. Wadze regionw, gdzie zaobserwowano najwicej przypadkw wyzysku pracownikw cudzoziemskich staray si zapobiec temu zjawisku, zmieniajc prawo. Dla przykadu, w Apulli wprowadzono wymg zgoszenia nowego pracownika co najmniej na dzie przed rozpoczciem przez niego pracy w celu zapobieenia praktyce podpisywania kontraktw dopiero po przeprowadzeniu kontroli przez odpowiednie suby68. Wyasygnowano take 9,5 miliona euro na mieszkania i dojazdy dla pracownikw, chccych zalegalizowa swj pobyt. Mona w tym miejscu postawi sobie pytanie: czy otwarcie rynkw pracy wikszoci krajw EOG dla obywateli Polski miao wpyw na skal migracji nielegalnej? Trudno jest na tym etapie jednoznacznie rozstrzygn, na ile moliwo legalizacji wpyna na zmniejszenie zatrudnienia nielegalnego wrd Polakw, ktrzy przebywali np. w Wielkiej Brytanii przed 1 maja 2004 roku, a na ile przyczynia si do wzrostu nowej migracji nielegalnej. W okresie, kiedy nie mona byo podejmowa legalnego zatrudnienia w krajach takich jak Hiszpania czy Wochy wielu pracodawcw, chccych zatrudni nielegalnie pracownikw nie czynio tego z obawy przed ewentualnymi sankcjami. W percepcji spoecznej obecne byo bowiem domniemanie nielegalnoci zatrudnienia. Kiedy ograniczenia zostay zniesione, pracodawcy zatrudniajcy nielegalnie pracownikw cudzoziemcw nie s o to podejrzewane, poniewa domniemanie nielegalnoci jest zastpowane domniemaniem legalnoci. Bank wiatowy zwraca uwag, e decydujcy wpyw na zmniejszenie lub zwikszenie wskanikw zatrudnienia nieregulowanego ma polityka wadz kraju przyjmujcego wobec pracodawcw zatrudniajcych imigrantw, mwic dosadnie czy zjawisko to jest tolerowane przez wadze. Podsumowujc, nie ulega wtpliwoci, e przyrost pracownikw z Polski w statystykach krajw starej Unii po 1 maja 2004 roku i po 1 maja 2006 roku (kiedy na pen lub czciow liberalizacj zdecydowaa si wikszo pastw EOG) wiza si z rejestracj osb wczeniej zatrudnionych nielegalnie. Miao to pozytywny efekt w postaci zwikszenia ochrony prawnej pracownikw w miejscu pracy i polepszenia perspektyw na pen integracj

68

Biuletyn Migracyjny nr 12 z grudnia 2006 r.

23

spoeczn pracownikw w spoeczestwach krajw przyjmujcych. Pomimo tego prac w szarej strefie podejmuje zbyt wiele osb, aby problem uzna za nieistotny. Mimo, e argumenty ekonomistw wskazuj jednoznacznie za liberalizacj przepyww siy roboczej, decyzja o ewentualnym zniesieniu barier ma jednoznaczny charakter polityczny, uzaleniony od rnych, czsto pozaekonomicznych czynnikw. Utrudnia to racjonaln dyskusj o konsekwencjach zniesienia pozwole na prac dla obywateli UE-8. Dla przykadu, Niemcy i Austria utrzymuj, e dua liczba imigrantw nielegalnych (take z krajw UE-8) przemawia za utrzymaniem obowizujcych restrykcji. Jednoczenie fakt, e zatrudnienie w szarej strefie jest de facto tolerowane, prowadzi do negatywnych zjawisk omwionych wyej (co si tyczy wpywu ewentualnej wikszej penalizacji zatrudnienia nielegalnego na jego wskaniki. Gdyby kraje takie jak Niemcy czy Austria w sposb bardziej zdecydowany walczyy z tym zjawiskiem, poda pracujcych Polakw na czarno spadaby o 8,5 procent. (por. wykres w ANEKSIE). Wniosek jest zatem nastpujcy: naley liberalizowa przepywy siy roboczej, a jeli nie jest to moliwe z jakich przyczyn, wadze kraju przyjmujcego powinny ograniczy moliwoci zatrudnienia nielegalnego imigrantw. Skutki migracji dla Polski Mwic o wpywie emigracji na sytuacj spoeczno-gospodarcz Polski mona przyj dwa zasadnicze punkty widzenia. Po pierwsze, wielu ekspertw skupia si na skali makroekonomicznej, w sposb caociowy studiujc zalenoci midzy migracjami a tempem rozwoju gospodarczego, stop bezrobocia, wzrostem wynagrodze w skali caej gospodarki, czy wskanikami ubstwa. Drugi punkt widzenia dotyczy skali mikro wpywu migracji na prowadzenie dziaalnoci gospodarczej, na sytuacj dochodow rodzin, spjno spoeczn poszczeglnych regionw.

Skutki ekonomiczne Podstawowe, najczciej zadawane pytanie dotyczy kwestii, w jakim stopniu obserwowana obecnie poprawa na polskim rynku pracy jest konsekwencj odpywu pracownikw za granic. W styczniu 2007 roku stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce wyniosa 15,2 procent, co oznaczao, e przy uwzgldnieniu trendw sezonowych sytuacja na rynku pracy od dwch lat ulega systematycznej poprawie. Spadek bezrobocia, jak mwi ekonomici, wiza si z szeregiem czynnikw, takich jak wolniejsze tempo restrukturyzacji przedsibiorstw, wikszy napyw inwestycji zagranicznych i funduszy pomocowych UE czy wygasajce tempo przyrostu kohort pracownikw wchodzcych na rynek pracy. Znamienny jest fakt, e w ostatnich miesicach wyranie ronie wskanik zatrudnienia (liczba pracujcych wzrosa w 2005 roku o 500 tysicy), a zatem malejca stopa bezrobocia jest w duym stopniu zwizana z sytuacj w kraju69. Zjawisko emigracji nie pozostaje bez wpywu na wynagrodzenia w gospodarce, zwaszcza w okrelonych zawodach i branach. Badania pokazuj, e 60 procent firm podwyszyo wynagrodzenia swoim pracownikom po tym, jak Polska przystpia do UE70.

Aktywno ekonomiczna Ludnoci Polski, I kwarta 2006, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2006 r. Firma KPMG przeprowadzia we wrzeniu 2006 roku badania na reprezentatywnej prbie 104 przedsibiorstw operujcych na polskim rynku. Por. KPMG: Migracja pracownikw szansa czy zagroenie?, Warszawa 2007.
70

69

24

Jedn z charakterystycznych cech polskiego rynku pracy jest niska mobilno zawodowa i terytorialna siy roboczej71. Jest to po czci zwizane z nieefektywnoci polskiego systemu edukacji i ksztacenia zawodowego, a take nierozwinit infrastruktur drogow i systemem transportu publicznego. Na emigracj decyduj si zazwyczaj najbardziej przedsibiorcze jednostki, a jednoczenie rozwj midzynarodowych szlakw komunikacyjnych (np. poczenia lotnicze d-Dublin) postpuje szybciej ni rozbudowa drg krajowych. Problem niedopasowania popytu i poday na polskim rynku pracy moe w przyszoci si pogbia. Istotne pytanie, ktre w tym miejscu naley postawi dotyczy nastpujcej kwestii - czy mona mwi w Polsce o drenau mzgw za granic? Bazujc na danych zebranych podczas Narodowego Spisu Powszechnego oraz wycinkowych informacjach o wyksztaceniu polskich pracownikw migrujcych, mona stwierdzi, e przecitny polski pracownik za granic jest lepiej wyksztacony wskazywaaby na to rednia statystyczna w kraju Odpyw pracownikw jest zauwaalny, choby poprzez rosnc liczb niepublicznych agencji porednictwa pracy. Wedug Konfederacji Pracodawcw Prywatnych w poowie 2006 roku na deficyt pracownikw skaryo si 14 procent polskich przedsibiorcw72.. Jako przykad zmagajcych si z tym problemem sektorw gospodarki podano bran budowlan (20 procent firm bezskutecznie szukao rk do pracy), meblarstwo (25 procent) i przemys drzewny (30 procent)73. Potwierdzaj to ekspertyzy zamwione w Urzdzie Komitetu Integracji Europejskiej74. W grudniu 2006 roku Polski Zwizek Pracodawcw Budownictwa mwi o deficycie rk do pracy w tej brany, sigajcym 150 tysicy osb75.Wedug firmy KPMG, ktra prowadzia badania sondaowe wrd pracodawcw, 50 procent szefw firm skary si na braki pracownikw z wyksztaceniem wyszym i rednim. Co trzecia firma miaa do czynienia z sytuacj. kiedy dana osoba odmwia podpisania umowy o prac z powodu decyzji o wyjedzie za granic. Co czwarte przedsibiorstwo dostrzega koszty zwizane z brakiem pracownikw76. Deficyt rk do pracy jest najbardziej odczuwalny przez firmy produkcyjne (sygnalizuje to 66 procent pracodawcw w firmach wywarzajcych artykuy przemysowe i 57 procent pracodawcw z firm produkujcych dobra konsumpcyjne). Jednoczenie problem jest najmniej dostrzegalny w firmach zajmujcych si handlem i usugami oraz energetyk i paliwami (odpowiednio 28 i 22 procent pracodawcw werbalizuje swoje niepokoje w tym wzgldzie)77. Co si tyczy konkretnych bran i zawodw, rnego rodzaju badania prowadzone przez organizacje pracodawcw jako najbardziej deficytowe zawody techniczne wymieniaj: monterw, spawaczy (zwaszcza konstrukcyjnych), specjalistw od obrbki metalu, operatorw maszyn, dekarzy, tokarzy, frezerw, hydraulikw, automatykw,
Wspczynnik mobilnoci terytorialnej wynosi dla Polski 0,08 procent jest on dramatycznie niski w porwnaniu ze redni dla krajw OECD wynoszc 0,16 procent. Por. High unemployment in Poland not only a labour market problem, Ecfin Country Focus, European Commission, Directorate General for Economic and Financial Affairs, Volume III, Issue 6, June 15, 2006 r., s. 5. 72 Z t tez polemizuj niektrzy politycy. Dla przykadu, Minister Pracy i Polityki Spoecznej, Anna Kalata w radiowym wywiadzie dla Sygnaw Dnia, wskazywaa na utrzymujc si nadwyk rk do pracy na polskim rynku pracy, 4,5 tysica bezrobotnych informatykw i 100 tysicy budowlacw. Por. A. Kalata: Wywiad dla Sygnaw Dnia Programu I Polskiego Radia z 27 lipca 2006 r., http://www.samoobrona.org.pl/pages/08.wywiady/04sygnaly/index.php?document=/0096.html 73 Konfederacja Pracodawcw Prywatnych: Wielu Polakw woli pracowa za granic, 12 wrzenia 2006, dostpne na stronie internetowej http://www.kpp.org.pl/index.html?action=sai&ida=2257. 74 Urzd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005 r. 75 Biuletyn Migracyjny nr 12 z grudnia 2006 r. 76 Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej: Polska 2006. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu spoecznym, Warszawa 2006. 77 KPMG: Migracja pracownikw szansa czy zagroenie?, Warszawa 2007 r., s. 11.
71

25

elektromonterw, elektrykw, stolarzy, cieli, kierowcw ciarwek i autobusw. Brakuje te specjalistw o wysokich kwalifikacjach technicznych informatykw, a take finansistw, specjalistw od ubezpiecze, marketingu i logistyki78. Jeli chodzi o tzw. biae zawody trend emigracyjny jest znacznie bardziej zauwaalny, cho jak dotd nie przybra on rozmiarw dramatycznych. Ministerstwo Zdrowia monitoruje sytuacj w zawodach medycznych. W styczniu 2007 roku ch wyjazdu za granic deklarowao okoo 5,2 procent polskich lekarzy, wystpujc o specjalne zawiadczenia o prawie powykonywania zawodu, potrzebne do zatrudnienia w innym kraju EOG. Ten kilkuprocentowy wskanik jest pewnym uoglnieniem lekarze niektrych specjalnoci byli znacznie bardziej skonni wyemigrowa. Spord anestezjologw ch wyjazdu zgaszao a 17 procent aktywnych zawodowo lekarzy tej specjalnoci, chirurgw klatki piersiowej 14 procent, chirurgw plastycznych 15 procent, chirurgw naczyniowych 9 procent, ortopedw 8 procent. Jednoczenie jedynie okoo 0,5 procent neonatologw byo zainteresowanych podjciem pracy za granic. Osobna kategoria zawodw do profesje nisko patne, nie wymagajce wysokich kwalifikacji sprzedawcy i kadra obsugujca lokale gastronomiczne. Pracodawcy zgaszaj braki nie tylko w odniesieniu do pracownikw z wyksztaceniem wyszym (58 procent firm deklarujcych zapotrzebowanie), ale take rednim kierunkowym (50 procent), jak i zawodowym (20 procent)79. Take Gwny Urzd Statystyczny w swoich cyklicznych analizach zwraca uwag na pogarszajc si konkurencyjno polskich firm w zwizku ze stratami w kapitale ludzkim80. Na ile powysze braki s dotkliwe dla przedsibiorstw operujcych na polskim rynku? Wielu pracodawcw (zwaszcza w firmach produkujcych dobra przemysowe i firmach handlowych) skary si na opnienia i przestoje w pracy, obnienie jakoci, ograniczenie ekspansji firmy, przy czym co czwarta firmy explicite wskazywa na brak rk do pracy jako przyczyny gorszej sytuacji ekonomicznej81. Gdyby teza o duej skali odpywu specjalistw za granic, miaaby okaza si prawdziwa, konsekwencje dla polskiej gospodarki byyby bardzo dotkliwe. Realne byoby wwczas spowolnienie rozwoju bran dotknitych deficytem pracownikw, a take w duszej perspektywie zmniejszenie atrakcyjnoci Polski jako kraju, w ktrym warto inwestowa. Na tym etapie trudno jest ostatecznie rozstrzygn, na ile realne jest zagroenie oglnym drenaem kapitau ludzkiego w Polsce. Jednoczenie przykad innych pastw skania do wniosku, i w ramach UE raczej niemoliwe jest klasyczne zjawisko drenau mzgw, a migracje osb wysokokwalifikowanych maj charakter typowy dla wymiany kapitau ludzkiego pomidzy pastwami wysokorozwinitymi.82 Alarmistyczne oceny sytuacji na rynku pracy, mwice o utracie rnego rodzaju specjalistw s przesadzone, cho sytuacja wymaga bacznej obserwacji. Odpyw polskich specjalistw nie jest definitywny, o czym wiadcz pozytywne dowiadczenia krajw takich
A. Biakowska, Koniec rynku pracodawcy, Nowy Przemys, nr 01/2007, KPMG: Migracja pracownikw szansa czy zagroenie?, Warszawa 2007. 79 KPMG: Migracja pracownikw szansa czy zagroenie?, Warszawa 2007 r., s. 15. 80 Gwny Urzd Statystyczny, Koniunktura w przemyle, handlu i usugach w padzierniku 2006 r., Warszawa 2007. 81 KPMG: Migracja pracownikw szansa czy zagroenie?, Warszawa 2007 r., s. 28. 82 Wicej na ten temat w: M. Oklski, P. Kaczmarczyk Migracje specjalistw wysokiej klasy po 1 maja 2004 roku. UKIE, Warszawa 2006.
78

26

jak Irlandia czy Hiszpania. Jak podaje Instytut Bada Spoecznych i Ekonomicznych w Dublinie w latach 90. XX wieku osoba z dowiadczeniem pracy poza granicami macierzystego kraju zarabiaa rednio 15 procent wicej ni pracownik z podobnymi kwalifikacjami, ktry nie wyjeda w celach zarobkowych. Dowiadczenie zdobyte za granic jest trudno wymierne, ale niewtpliwie przekada si na konkretne umiejtnoci i know-how ceniony przez pracodawcw po powrocie do kraju. Wedug szacunkw KPMG osoby z dowiadczeniem pracy za granic s postrzegane jako bardziej atrakcyjni pracownicy przez 32 procent pracodawcw. Zdaniem 28 procent pracodawcw taki pracownik lepiej sobie radzi w miejscu pracy ni osoba, ktra nie opuszczaa kraju w celach zarobkowych83. Naley rwnie mie wiadomo, i cakowicie normalnym zjawiskiem na rynku pracy jest czasowy odpyw specjalistw w celu zdobycia dodatkowego dowiadczenia. Najwiksz skal emigracji czasowej specjalistw maj takie pastwa jak Stany Zjednoczone, Francja czy Niemcy. Problemem jest jednak stae utrzymywanie kontaktu z nimi i wiadoma polityka majca za zadanie zachcanie ich do powrotu. Jeli chodzi o kadr naukowo-badawcz trendy emigracyjne mog by odwrcone, przy zaoeniu, e pace bd rosn na tyle szybko, aby motywacja do wyjazdu zagranicznego bya coraz mniejsza. Badania pokazuj, e polscy naukowcy i studenci podejmujcy badania lub studia za granic kieruj si nie tyle jakoci ksztacenia placwek akademickich za granic lub wysokim poziomem bada tamtejszych instytutw badawczych, ale wyszym statusem spoeczno-ekonomicznym, ktry niesie ze sob praca i mieszkanie w krajach rozwinitych84. Rozwaania wok zjawiska drenau mzgw prowadz do nastpujcych konkluzji. Po pierwsze, zjawisko odpywu pracownikw o wysokich kwalifikacjach powinno by analizowane w cisym powizaniu z sytuacj w kraju (np. kondycj systemu suby zdrowia lub koniunktur w budownictwie). Po drugie, wystpowanie okresowego deficytu siy roboczej jest nieuchronne w skali regionw i nie powinno budzi wikszego niepokoju (wikszo zawodw deficytowych nie wymaga mudnych studiw czy dugiego przyuczania vide fryzjerstwo, prace budowlane czy handel). Duo powaniejsze problemy mog stwarza braki w okrelonych zawodach wymagajcych wysokich lub wsko sprecyzowanych kwalifikacji.

Napyw rodkw finansowych do Polski Bezporednie korzyci w skali mikroekonomicznej napywu rodkw finansowych z pracy za granic dotycz obnienia wskanikw ubstwa absolutnego i zwikszenia zarwno oszczdnoci (lokaty bankowe), jak i konsumpcji (zakup odziey i ywnoci, samochodu, nieruchomoci) oraz inwestycji (edukacja, rozpoczcie dziaalnoci gospodarczej) w gospodarstwach domowych. W skali makroekonomicznej przekada si to na wikszy popyt wewntrzny. Nieformalne przepywy finansowe maj szczeglnie due znaczenie w czasach dekoniunktury, kiedy to zagraniczni inwestorzy wycofuj kapita z kraju rozwijajcego si, takiego jak Polska. Ten wniosek znajduje potwierdzenie w literaturze przedmiotu analizujcej aspekty teoretyczne migracji i transferw dochodowych. Kady migradolar wchodzcy do
KPMG: Migracja pracownikw szansa czy zagroenie?, Warszawa 2007 r., s. 5. L. Koszaka, J. Sobieszczaski, Brain Drain = Brain Gain: Introduction and Short Overview of the Situation in Eastern Europe, Paper presented to Conference internationale sur lenseignement et la recherche superieure, Education International, Dakar, October 30 to November 1, www.eie.org/hiednet/english/Downloads/2003_hiedDakar_papernsZZ.pdf
83

84

27

obiegu gospodarczego w kraju rozwijajcym si powoduje wzrost popytu na dobra i usugi o wartoci 4 dolarw85. Ekonomici zwracaj uwag take na potencjalnie szkodliwie efekty dla gospodarki, takie jak nadmierna aprecjacja waluty i co za tym idzie - obnienie konkurencyjnoci przedsibiorstw eksportowych. rodki finansowe pynce od krewnych mieszkajcych za granic mog, zwaszcza na szczeblu lokalnym i regionalnym, przyczyni si do podwyszenia wskanikw ubstwa relatywnego oraz zwikszenia nierwnoci dochodowych, cho trudno jest wycign jednoznaczne wnioski w stosunku do Polski. Niektrzy w swoich wnioskach id zbyt daleko. Dla przykadu, eksperci Ministerstwa Gospodarki sformuowali kontrowersyjn tez, jakoby transfery pienine z zagranicy nie byy w stanie w duszej perspektywie zrwnoway negatywnych konsekwencji zwizanych z utrat kapitau ludzkiego, ktra pocignie za sob spadek potencjalnego Produktu Krajowego Brutto (3,5 procent rocznie) oraz wzrost presji inflacyjnej86. Ministerstwo Gospodarki, powoujc si na londyski Instytut Bada Ekonomiczno-Spoecznych, zakada, e w latach 2006-2025 Polska straci okoo 45 procent potencjalnego PKB z powodu migracji87. Powysze obawy uzna naley za przesadzone. Wedug Banku wiatowego w 2003 roku kraje UE-10 i UE-2 otrzymyway z krajw UE15 w ten sposb okoo 2 miliardy 800 milionw dolarw. W 2004 roku transfery pracownikw migrujcych do rodzin w Polsce signy okoo 2 procent Produktu Krajowego Brutto88. Odpowiadao to mniej wicej 4 procent wartoci polskiego eksportu dbr i usug w 2003 roku i 2 procent wydatkw polskich gospodarstw domowych (patrz ANEKS). Wedug Banku wiatowego napyw rodkw finansowych (zwizanych gwnie z transferami wynagrodze pracownikw migrujcych do rodzin pozostawionych w kraju) przyczyni si w ostatnim czasie do przyspieszenia tempa rozwoju gospodarczego Polski. Warto zwrci uwag na rosnc rol transferw nieformalnych w latach 1995-2004. W 1995 roku byo to okoo 724 miliony dolarw. W latach 1999-2002 roku mona zaobserwowa bardzo wyrany wzrost napywu tych rodkw (rok 2000 1 miliard 7 tysicy milionw dolarw, rok 2002 1 miliard 989 tysicy dolarw). Kolejny drastyczny wzrost odnotowano po 2003 roku, kiedy to do Polski pyno rocznie okoo 2 miliardy 600-700 tysicy dolarw)89. Inne rda skal transferw z dochodw otrzymywanych za granic szacuj na 12-14 miliardw zotych rocznie90. Podobne wnioski wysnuli eksperci Narodowego Banku Polskiego Wedug oblicze cytowanych przez Orodek Bada nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego w 2005
J. Durand, E.A. Parrado, D. S. Massey, Migradollars and Development: A Reconsideration of the Mexican Case, International Migration Review 30 (2) 1996, s. 423-424. 86 Ograniczenie stopy bezrobocia bdce konsekwencj migracji wpywa na pozycj przetargow pracownikw, co w warunkach szybkiego wzrostu gospodarczego, przy wyczerpywaniu si prostych rezerw efektywnociowych, moe prowadzi do dodatkowej presji na wzrost pac. Wzrost pac, jeli nie towarzyszy mu wzrost wydajnoci, prowadzi do wzrostu jednostkowych kosztw prac. A wzrostu wydajnoci nie mona ju, jak to miao miejsce w ostatnich latach, osiga przez cicia zatrudnienia. W konsekwencji migracja zarobkowa moe przez wzrost kosztw przyczynia si do wzrostu cen. Istotnym aspektem aktualnej sytuacji jest to, e wzrost produkcji wymaga ju wzrostu zatrudnienia (nowych miejsc pracy). Ministerstwo Gospodarki, Wpyw emigracji zarobkowej na gospodark Polski, Warszawa 2007. 87 Ministerstwo Gospodarki, Wpyw emigracji zarobkowej na gospodark Polski, Warszawa 2007. 88 Najwicej transferw w gronie pastw postkomunistycznych (jako odsetek PKB) pyno do Modawii (okoo 28 procent PKB tego kraju), Boni i Hercegowiny, Albanii, Tadykistanu, Armenii, Kirgizji, Gruzji, Macedonii i Wgier. Por. World Bank: Migration and Remittances: Eastern Europe and the Soviet Union, 9 June 2007, s. 59. 89 World Bank: Migration and Remittances: Eastern Europe and the Soviet Union, 9 June 2007, s. 126. 90 Gazeta Wyborcza: Migracja napdza wzrost gospodarczy w Polsce, 16 stycznia 2007.
85

28

roku prywatne transfery biece stanowiy okoo 3 procent tego rodzaju operacji bankowych na wiecie (tylko w trzecim kwartale 2005 roku wyniosy one niespena 2 miliardy dolarw) i w porwnaniu z rokiem wczeniejszym byy one o 60 procent wysze w ujciu kwartalnym91. Cytowane wyej dane maj charakter szacunkowy. Naley pamita, e w przypadku migracji krtkookresowych i wahadowych pracownicy migrujcy nie przesyaj swoich wynagrodze (a zatem nie odnotowuj tego instytucje obsugujce operacje finansowe)92. Wedug wylicze Banku wiatowego w przypadku Bugarii 80 procent dochodw gospodarstw domowych pyncych z wynagrodze krewnych zatrudnionych za granic nie jest uwzgldnianych w oficjalnych statystykach93. Na marginesie tego wtku warto doda, e pracownicy migrujcy przekazuj istotne rodki finansowe do budetw w krajach przyjmujcych tytuem podatkw, skadek na ubezpieczenia spoeczne i innych wiadcze okoopodatkowych. W analizach ekonomicznych brytyjskiego instytutu ITEM CLUB wykazano, e budet brytyjski na pracy imigrantw oraz dziki zwikszonej aktywnoci zawodowej osb po 50-tym roku ycia zyska w latach 20052006 2 miliardy funtw. W latach 1998-2006 imigranci wpacili do skarbu pastwa okoo 1218 miliardw funtw94. Podsumowujc, nie ulega wtpliwoci, e wyjazdy zagraniczne rozadoway w omawianym okresie napicia zwizane z sytuacj dochodow polskich gospodarstw domowych w zwizku z faktem, e pracownicy migrujcy przesyali zarobione pienidze krewnym pozostawionym w kraju. Jednoczenie nieformalne transfery nie byy tak istotne dla gospodarki, jak w przypadku Modawii, Boni i Hercegowiny, Albanii czy Armenii, dla ktrych dochody pynce od krewnych za granic stanowiy midzy 15 a 30 procent wydatkw gospodarstw domowych (por. ANEKS, wykres 1).

Skutki spoeczne Gdy mwimy o materii spoecznej, znacznie trudniej jest bada wpyw ostatniej fali emigracyjnej na polskie spoeczestwo, bowiem wartoci takie jak dobrobyt spoeczny czy spjno spoeczna nie posiadaj jednej miary, bdc raczej przedmiotem subiektywnej oceny. Analizujc skutki spoeczne migracji naley na pierwszym miejscu wymieni kwesti poprawy warunkw ycia, co jest bezporednim efektem wzrostu wynagrodze oraz zdobytych dowiadcze. W zdecydowanej wikszoci przypadkw konsekwencje spoeczne migracji s pozytywne. Zdobycie pierwszego kapitau pozwalajcego na usamodzielnienie, poprawa znajomoci jzyka obcego, uzyskanie dowiadcze, zwiksza szanse na odniesienie sukcesu po powrocie do kraju pochodzenia. Ocena ta moe jednak si zmienia w sytuacji kiedy pracownicy migrujcy decyduj si na stae pozosta za granic. Przykad Irlandii pokazuje, i w przypadku pozytywnego wykorzystania czonkostwa w Unii Europejskiej i boomu gospodarczego oraz aktywnej postawy pastwa udaje si nakoni obywateli przebywajcych za granic do powrotu do kraju pochodzenia, ktrzy s dodatkowym elementem jego rozwoju. Niezbdnym elementem tworzenia pozytywnego wizerunku

91 92

Biuletyn Migracyjny nr 2 z lutego 2006 r. World Bank: Migration and Remittances: Eastern Europe and the Soviet Union, 9 June 2007, s. 61. 93 World Bank: Migration and Remittances: Eastern Europe and the Soviet Union, 9 June 2007, s. 59. 94 Biuletyn Migracyjny nr 12 z grudnia 2006 r.

29

pastwa na zewntrz byo rwnie w przypadku Irlandii zawarcie paktu spoecznego na rzecz modernizacji gospodarki, ktry pozwoli zapobiec wielu konfliktom spoecznym. Emigracja zarobkowa Polakw po 2004 roku z pewnoci zmienia oblicze polskich wsi, miast i miasteczek. Pewien niepokj musi budzi utrata potencjau demograficznego, ktra jeli exodus Polakw miaby okaza si trway moe mie daleko idce konsekwencje dla polskiego systemu zabezpieczenia spoecznego, a zwaszcza systemu emerytalnego. Rosnce wskaniki obcienia demograficznego w duszym wymiarze zwikszaj bowiem okoopodatkowe koszty pracy (wysze skadki na ubezpieczenia spoeczne) oraz podwyszaj ryzyko wykluczenia spoecznego osb w wieku podeszym (niedostateczna wysoko wiadcze emerytalnych). Mwic bardziej o biecej sytuacji, powszechne s przypadki, kiedy to oboje rodzicw wyjeda na dusze okresy zatrudnienia za granic, podczas gdy dzieci znajduj si pod opiek dalszych krewnych. W okresie marzec 2005-padziernik 2006 odsetek osb, majcych w gronie najbliszych kogo, kto wyjecha do innego kraju czonkowskiego UE wzrs dwukrotnie. Niemal co trzeci badany (31 procent) deklaruje, e w jego rodzinie jest osoba, ktra wyjechaa w celach zarobkowych, z czego 22 procent podaje, e osoba ta wci przebywa za granic, 8 procent, e osoba ta wrcia, a pozostae 1 procent to przypadki, kiedy wspomniany czonek rodziny bezskutecznie poszukuje lub poszukiwa pracy za granic95. Alkoholizm i narkomania, przemoc i prostytucja nieletnich to patologie spoeczne, ktre swoje rdo czerpi w niedostatecznej opiece rodzicielskiej zwizanej z wyjazdami zarobkowymi. Jest to jednak zjawisko trudno mierzalne. Badania dotyczce Modawii i Bugarii wskazuj jednoznacznie, e zwikszona skala wyjazdw wpywa negatywnie na postpy dzieci w nauce oraz sprzyja zjawisku chuligastwa nieletnich96. Poakcesyjna fala emigracyjna jest o tyle odmienna od wczeniejszych, e Polacy rzadko zrywaj kontakt z rodzin i znajomymi pozostawionymi w Polsce. Ronie liczba dogodnych pocze komunikacyjnych, gwnie lotniczych i autobusowych, midzy miastami w Polsce i w Europie Zachodniej. W dobie internetu i taszych rozmw telefonicznych ycie na emigracji nie oznacza ostatecznego zerwania wizw z krajem. Badania sondaowe pokazuj, e pracownicy migrujcy osiadszy w innym pastwie europejskim nie trac zainteresowania sytuacj polityczn czy wydarzeniami kulturalnymi w Polsce. Dla przykadu, w Wielkiej Brytanii organizowane s zbirki na doywianie dzieci zagroonych ubstwem w Polsce czy wspomaganie ofiar tragicznych wypadkw lub katastrof, dowiadczajcych ich rodakw w kraju. Jednoczenie postpuje integracja wewntrzna skupisk polonii, ktra napyna 2004 roku zwaszcza do takich krajw jak Irlandia czy Wielka Brytania. Polacy w Irlandii o wiele szybciej ni w innych pastwach stworzyli sieci kulturowe przejawiajce si m.in. w wydawaniu polskojzycznej prasy oraz programach radiowych. Coraz liczniej docieraj do Irlandii produkty polskie. Organizowane s imprezy kulturalne (np. koncerty zespow muzycznych z Polski). Gwnym problemem sygnalizowanym przez policj irlandzk jest prowadzenie pojazdw mechanicznych po spoyciu lub pod wpywem alkoholu. Owa integracja jest czynnikiem wzmacniajcym wizi z krajem. W krajach Europy Zachodniej coraz wiksz rol odgrywaj polskie media wystarczy wspomnie Dziennik Polski, Dziennik onierza, Goniec Polski, Cooltur czy Polish Express w Wielkiej Brytanii czy specjalne cotygodniowe wkadki po polsku w irlandzkim dzienniku Irish Herald. Realia ycia na emigracji dobrze oddaj blogi i inne wirtualne pamitniki prowadzone w internecie przez polskich emigrantw.
Centrum Badania Opinii Spoecznej: Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, Warszawa, listopad 2006, s. 2 96 World Bank: Migration and Remittances: Eastern Europe and the Soviet Union, 9 June 2007, s. 179.
95

30

W niektrych przypadkach decyzji o wyjedzie za granic towarzyszy zniechcenie sytuacj spoeczno-polityczn w kraju oraz brakiem perspektyw na wartociowe i dobrze patne zatrudnienie. Rozgoryczenie wrd osb wyjedajcych wywouje temperatura i kierunki dyskusji publicznej o migracjach Polsce, gdzie wyjazd za granic przedstawiany jest jako czyn niepatriotyczny, przejaw egoizmu i niskiej pogoni za dobrami materialnymi. Niektre dziaania polskich wadz wzgldem Polakw za granic prowadziy do pogbienia nieufnoci i niechci wrd osb, ktre wyjechay. Dla przykadu, w kwietniu 2006 roku w spoecznoci polskiej w Wielkiej Brytanii wezbraa fala spoecznego oburzenia na niesprawiedliwe postanowienia umowy polskobrytyjskiej, regulujcej obowizki podatkowe obywateli polskich zatrudnionych na terytorium Zjednoczonego Krlestwa. Umowa stanowia, e zarobki Polakw w Wielkiej Brytanii wchodz do wsplnej podstawy opodatkowania z dochodami w Polsce i s rozliczane wedug polskich progw podatkowych, przy czym nie uwzgldniono faktu, e koszty uzyskania przychodu w Wielkiej Brytanii s znacznie wysze. Ministerstwo Finansw renegocjacj umowy zajo si dopiero na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich oraz pod wpywem ogromnej presji spoecznej. Opisany powyej przypadek jest symptomatyczny dla relacji midzy polskimi wadzami a Polakami mieszkajcymi za granic. Poczucie skrzywdzenia przez polskiego fiskusa zaowocowao szturmem na urzdy imigracyjne Wielkiej Brytanii celu uzyskania statusu rezydenta (pierwszy etap na drodze do uzyskania brytyjskiego obywatelstwa). Niektrzy decydowali si take na sprzeda majtku w Polsce i przeniesienie go na Wyspy i tym samym rozlunienie formalnych wizw z krajem. W podsumowaniu warto jeszcze raz zwrci uwag na te zjawiska spoecznogospodarcze w kraju, ktre pozostaj, w mniejszym lub wikszym stopniu, powizane z obserwowan po 2004 roku emigracj zarobkow do krajw EOG. Spada stopa bezrobocia, przy czym naley pamita, e przyczyny tego zjawiska tylko po czci s w sposb bezporedni zwizane z wyjazdami za granic. Na rynku pracy brakuje specjalistw niektrych zawodw, zwaszcza tych, na ktre popyt za granic jest duy. Pracodawcy prbuj zapobiec utracie pracownikw, podnoszc pace. Dochody polskich rodzin rosn, take dziki wynagrodzeniom krewnych pracujcych za granic. Jednoczenie mona zaobserwowa negatywne zjawiska natury spoecznej, zwizane z utrat spjnoci spoecznej na szczeblu lokalnym i regionalnym.

Prognozy na przyszo Prognozowanie przepyww siy roboczej obarczone jest sporym ryzykiem. Dla przykadu, w kocu lat 90. ekonomici zakadali, e w latach 1998-2010 wyjeda bdzie okoo 30-70 tysicy osb rocznie netto97. Dokonujc jednak ekstrapolacji trendw oraz korygujc je w oparciu o przysze zmiany demograficzne oraz struktur zawodow aktywnych zawodowo na polskim rynku pracy mona z du doz prawdopodobiestwa stwierdzi, i w najbliszych latach fala emigracyjna utrzyma si, cho dynamika wyjazdw bdzie male. Trudno prognozowa skal przepyww siy roboczej z pominiciem takich czynnikw jak koniunktura gospodarcza, polityka makroekonomiczna pastwa (np. warunki gospodarowania, efektywno systemu szkole zawodowych i innych aktywnych instrumentw polityki rynku pracy, elastyczno prawa pracy).
97

W. Orowski, L. Zienkowski: Skala potencjalnych migracji Polski po przystpieniu do Unii Europejskiej: prba prognozy, [w:] K. Worcelli: Przemiany w zakresie migracji ludnoci jako konsekwencja przystpienia Polski do Unii Europejskiej, Biuletyn KPZK 184, 1998 r.

31

Narodowy Bank Polski w swoich prognozach przewiduje, e rednioroczne tempo wzrostu gospodarczego w kolejnych latach bdzie oscylowa wok 5 procent, podczas gdy stopa bezrobocia spadnie w 2009 roku do okoo 10 procent98. Wzrost pac (5 procent w 2006 roku) bdzie podtrzymany w kolejnych latach. Poprawa sytuacji na rynku pracy, cho wywoana gwnie innymi czynnikami ni emigracja, bdzie stopniowo osabia fal wyjazdw z Polski. Firma Capital Economics szacuje, e po 2009 roku wzmocni si tendencja odwrotna, kiedy to pracownicy z innych krajw czonkowskich coraz czciej decydowa si na powrt do Polski. Prognozujc trendy migracyjne dotyczce obywateli polskich w przyszoci, warto sign do dowiadcze Irlandii, Grecji, Hiszpanii i Portugalii, ktre stay si czonkami Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej (od 1993 r. UE) w latach 1973-1986. Ot analizy oparte na kalibracji danych dotyczcych emigracji z krajw relatywnie biedniejszego Poudnia Europy wskazuj jednoznacznie, e impuls migracyjny wygasa po 5-10 latach od akcesji. Znamienne jest, e w badaniach opinii publicznej odsetek Polakw zainteresowanych zatrudnieniem za granic spada. W listopadzie 2006 roku 11 procent badanych zapowiadao podjcie stara zmierzajcych do wyjazdu, a dodatkowe 6 procent byo otwartych na oferty pracy zza granicy99. Polacy maj te coraz wysze wymagania zwizane z zatrudnieniem w innym kraju czonkowskim 51 procent badanych byo skonnych podj prac za wynagrodzenie przekraczajce 5 tysicy zotych, a dla 56 procent warunkiem byo, aby zatrudnienie byo legalne. Wyjazdy Polakw wci bd miay charakter gwnie sezonowy, cho okres pobytu wydua si. Jak wskazuj badania opinii publicznej wikszo osb zainteresowanych zatrudnieniem, w ktrym z krajw unijnych deklaruje ch pobytu od p roku do dwch lat (cznie 39 procent) i naley sdzi, e w trend bdzie kontynuowany100. Warto zwrci uwag, e systematycznie spada i spada bdzie zainteresowanie wyjazdami krtszymi do szeciu miesicy (z 26 procent do 19 procent) i co ciekawe duszymi ni dwa lata (z 16 procent do 8 procent). Warto pamita, e na wyjazd na stae do ktrego z krajw Unii Europejskiej zdecydowaoby si zaledwie 17 procent respondentw zainteresowanych prac na jej obszarze. (Wskanik ten ronie, ale bardzo powoli w 2006 roku byo to o 3 punkty wicej ni w 2005 roku). Do duy odsetek badanych (11 procent) deklaruje, e chciaoby mieszka w Polsce i jedynie dojeda do pracy za granic, co pozwala sdzi, e wraz z popraw sytuacji ekonomicznej w kraju zainteresowania emigracj zarobkow bdzie szybko male. Zniesienie barier na rynkach pracy kolejnych pastw EOG, ktre miao miejsce w maju 2006 roku bdzie owocowa zwikszeniem liczby krajw docelowych dla obywateli polskich i co za tym idzie, bardziej zrwnowaonym napywem polskich pracownikw do krajw EOG. Nie przewiduje si, aby odpyw pracownikw wysokokwalifikowanych nasila si. Obserwowany obecnie wzrost pac w deficytowych zawodach bdzie zmniejsza motywacj do emigracji zarobkowych. W odniesieniu do konkretnych profesji zjawisko drenau mzgw powinno by niemniej monitorowane, zwaszcza w zawodach szczeglnie spoecznie wraliwych, taki jak lekarze czy pielgniarki. Poszerzenie UE o Bugari i Rumuni, ktre miao miejsce 1 stycznia 2007 roku nie spowodowao wzmoonego napywu obywateli tych krajw do Polski i nie naley si
Narodowy Bank Polski: Raport o inflacji, stycze 2007, dostpne na stronie internetowej www.nbp.pl Centrum Badania Opinii Spoecznej: Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, Warszawa, listopad 2006. 100 Centrum Badania Opinii Spoecznej: Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, Warszawa, listopad 2006, s. 12.
99 98

32

spodziewa adnych zmian w tej kwestii, nawet jeli Polska jest w mniejszoci krajw, ktre zdecydoway si zliberalizowa dostp do swojego rynku pracy dla obywateli krajw UE-2. Jest take mao prawdopodobne, aby Polacy byli w przyszoci wypierani z rynkw pracy starej Unii przez tasz i mniej wymagajc bugarsk i rumusk si robocz. Bugarzy i Rumuni skonni s raczej wjeda do bliskich im kulturowo i jzykowo rdziemnomorskich krajw czonkowskich, czyli pastw, ktre le na uboczu gwnych szlakw migracyjnych Polakw. W duszej perspektywie imigracja do Polski zacznie przewaa nad emigracj. Rzd polski dostrzeg potrzeb wypracowania caociowej polityki imigracyjnej, cho jak do tej pory nie zdecydowano si na bardziej zdecydowane kroki, majce na celu przycignicie pracownikw w deficytowych sektorach z krajw Europy Wschodniej. W sierpniu 2006 roku zniesiono pozwolenia na prac dla obywateli m.in. Ukrainy, Rosji i Biaorusi zatrudnionych do sezonowych prac rolniczych, cho nie przynioso ono spodziewanych skutkw ze wzgldu na uciliwoci natury administracyjnej.

Rekomendacje Spord postulatw konkretnych dziaa, ktre mogyby podj wadze pastw czonkowskich jako najwaniejszy trzeba wymieni dalsz i peniejsz liberalizacj przepyww siy roboczej. W lutym 2006 roku Komisja Europejska susznie pisaa, e rezultatem ustale tymczasowych moe by opnienie dostosowania rynkw pracy, niosce ryzyko utworzenia staych uprzywilejowanych kierunkw migracyjnych101. Jeszcze raz naley powtrzy, e biorc pod uwag uwarunkowania polityczne - jest mao prawdopodobne, aby takie pastwa jak Austria czy Niemcy zdecydoway si otworzy swoje rynki pracy wczeniej ni bd do tego zmuszone postanowieniami Traktatu Akcesyjnego. Rwnie Bugaria i Rumunia, doczywszy do grona pastw czonkowskich, spotkay si z barierami na rynkach pracy ogromnej wikszoci krajw EOG. Jedno z akceptowalnych politycznie rozwiza polegaoby na wprowadzeniu minimalnego wynagrodzenia dla obywateli pastw objtych uregulowaniami przejciowymi, zatrudnionymi w pastwach utrzymujcych czasowo bariery na rynku pracy prawie krajowym pastwa przyjmujcego102. W ten sposb moliwa byaby imigracja pracownikw wysokokwalifikowanych, ktrych wynagrodzenia s z reguy wysze ni rednia krajowa w pastwie przyjmujcym i ktrych gospodarki krajw przyjmujcych bardzo potrzebuj. Kontrolowa przepywy siy roboczej i reagowa elastycznie na zmieniajce si warunki na rynku pracy mona dostosowujc wysokoci wspomnianego wynagrodzenia minimalnego. I tak oto na przykad Niemcy lub Austria mogyby ustanowi pac minimaln dla obywateli Polski, Wgier czy Rumunii na poziomie okoo 30 tysicy EUR rocznie. Ta wysoko byaby nieco nisza dla modych pracownikw (np. 24 tysicy EUR). W rezultacie Niemcy byyby chronione przed niekontrolowanym napywem niewykwalifikowanej siy roboczej, podczas gdy dua i istotna cz siy roboczej mogaby swobodnie migrowa. W tym kontekcie rodzi si jednak pytanie o zgodno takich przepisw ze standardami antydyskryminacyjnymi Unii Europejskiej. Wydaje si rwnie, i ryche zniesienie okresw przejciowych nie bdzie stymulowa poszukiwania rozwiza porednich.
Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw Sprawozdanie z funkcjonowania ustale przejciowych okrelonych w Traktacie o przystpieniu z 2003 r. (w okresie od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.), Bruksela 2006, s. 17. 102 J. von Weizscker: Welcome to Europe, Breugel Policy Brief, 2006/03, April 2006, s. 7.
101

33

Obywatele krajw UE-10 i UE-2 nieprzypadkowo maj przewiadczenie czonkostwa drugiej kategorii. Bardzo czsto prawa dotyczce zatrudnienia w krajach EOG s nierespektowane. Dlatego Polska powinna z wiksz determinacj domaga si przestrzegania zasad rzdzcych systemem wzajemnego uznawania kwalifikacji zawodowych i koordynacj systemw zabezpieczenia spoecznego. Zahamowanie odpywu pracownikw rodkami administracyjnymi byoby technicznie trudne do zrealizowania, moralnie wtpliwe i nade wszystko kontrproduktywne. Nie mona powstrzyma w aden sposb pracodawcy, jeeli chce zatrudnia odpowiedniego dla swojej firmy fachowca. Naley raczej stworzy alternatyw dla wyjazdu za granic. W oparciu o badania ankietowe zbada warunki, na jakich Polacy decydowaliby si wraca do kraju. W ostatnim czasie jeden z wtkw debaty publicznej w Polsce koncentruje si na kwestii, czy wyjazdy zagraniczne Polakw s zagroeniem czy szans dla polskiej gospodarki. Zdaniem Autorw powysze pytanie jest le postawione. Samo sformuowanie emigracja czy emigrant s znacznie mniej trafne ni pozbawione konotacji wartociujcych pojcia swobodny przepyw pracownikw i pracownik migrujcy103. Wyjazdy Polakw naley traktowa jako element obiektywnej rzeczywistoci, w ktrej osoby i rodziny stojce przed szans poprawienia warunkw ycia korzystaj z niej. Od pastwa i innych podmiotw dziaajcych w sferze publicznej zaley natomiast, czy emigracja zarobkowa w duszej perspektywie okae si korzystna dla Polski, w jakim stopniu wyjazdy bd mie charakter stay, czy jedynie sezonowy lub czasowy itd. Emigracja Polakw po 2004 roku wyeksponowaa saboci polskiej gospodarki, a take mwic szerzej - caego systemu spoeczno-gospodarczego, ktrego kluczowym elementem jest funkcjonowanie instytucji rzdowych i publicznych, poczwszy od sdownictwa, skoczywszy na powiatowych urzdach pracy i orodkach pomocy spoecznej. Dlatego postulaty i rekomendacje musz w znacznej mierze dotyczy wanie tego systemu. Co naley zrobi, aby zatrzyma polskich pracownikw w kraju? Ekonomici do znudzenia powtarzaj recepty dotyczce oglnej polityki gospodarczej. Poniewa liczba osb wyjedajcych zarobkowo za granic zaley w duej mierze od sytuacji na rynku pracy, dziaania wadz publicznych zmierzajce do zatrzymania Polakw w kraju dotycz gwnie polityki zatrudnienia i nie rni si od oglnych wytycznych dotyczcych przyspieszenia wzrostu gospodarczego oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Trudno jest sobie wyobrazi jaki specjalny pakiet dziaa skierowanych jedynie do emigrantw. W celu poprawy sytuacji na polskim rynku pracy, a wiec i w celu zatrzymania fali migracyjnej ekonomici wskazuj na konieczno obnienia pozapacowych kosztw pracy (ograniczenie skadek na ubezpieczenia spoeczne, podwyszenie kosztw osigania przychodw w rozliczeniach podatkowych itd.), bardziej przejrzystych przepisw zwizanych z zakadaniem i prowadzeniem firm, poprawy regulacji dotyczcych wynagrodze i warunkw pracy (z uwzgldnieniem umiarkowanego podniesienia pacy minimalnej i nowelizacji kodeksu pracy), aktywniejszych dziaa zmierzajcych do przycignicia inwestycji zagranicznych do kraju, wsparcia absolwentw wchodzcych na rynek pracy, reformy systemw edukacji i szkole zawodowych104. Absorpcja re-emigrantw przez lokalne i regionalne rynki pracy bdzie moliwa o tyle, o ile bdzie funkcjonowa sprawny publiczny i niepubliczny system porednictwa pracy i doradztwa zawodowego. Instytucje
Por. A. Favell, After Enlargement: Europes New Migration System, Danish Institute for International Studies, December 2006, s. 2. 104 Por. KPMG: Migracja pracownikw szansa czy zagroenie?, Warszawa 2007.
103

34

odpowiedzialne za polityk spoeczn winny skupi wiksz uwag na spoecznych kosztach emigracji zarobkowej osabieniem wizi rodzinnych i kryzysem autorytetw. W niniejszej analizie brakuje miejsca, aby odnie si do wspomnianych, dobrze zbadanych w literaturze przedmiotu, postulatw w sposb szczegowy. Jakie rodki naley podj, by zachci polskich pracownikw migrujcych do powrotu do kraju? Wiele postulatw bdzie pokrywa si z tymi, ktre zostay sformuowane powyej. Dobre prawo, stabilna sytuacja gospodarcza, rozwinita infrastruktura fizyczna i dobrze funkcjonujcy system ubezpiecze spoecznych bd magnesem dla osb, rozwaajcych swj powrt do kraju po okresie zatrudnienia za granic. Re-emigranci dziel si na dwie zasadnicze grupy: osoby, ktre odniosy sukces za granic planujce przeku swoje osignicia na ycie w Polsce oraz osoby, ktre wracaj po nieudanej prbie znalezienia staego zatrudnienia i adaptacji spoecznej i ekonomicznej za granic. Pierwsza grupa wracajcych pracownikw migrujcych jest istotna ze wzgldu na szanse, jakie niesie ze sob kapita fizyczny, ludzki i spoeczny re-emigrantw dla spoecznoci lokalnych i caej gospodarki w Polsce. Osoby te czsto chc zainwestowa powane rodki w Polsce, rozpoczynajc dziaalno gospodarcz i oczekuj pomocy w tym wzgldzie ze strony wadz publicznych na rnych szczeblach. Osoby, ktrym si nie powiodo za granic, take wymagaj wzmoonej opieki ze strony wadz. Wracaj one do kraju w stanie zaamania psychicznego, bdc pozbawionymi dbr materialnych (mieszkanie, samochd) i, co gorsza, dawnych wizi spoecznych (przyjaciele, znajomi). To sprawia, e re-emigranci s naraeni na marginalizacj spoeczn. Poniewa zjawisko to bdzie si nasila instytucje polskiego pastwa opiekuczego powinny by gotowe na sprostanie wyzwaniom, jakie niesie ze sob pomoc takim osobom. Potrzebna jest polityka informacyjna rzdu, samorzdw i partnerw spoecznych we wsppracy z mediami i organizacjami pozarzdowymi, skierowana zarwno do osb przebywajcych za granic, jak i rodziny mieszkajce na stae w Polsce. Tre przekazu powinna skupia si na poprawiajcej si sytuacji na polskim rynku pracy, warunkach pracy i ycia w poszczeglnych miastach i regionach, ale take praktycznych informacjach zwizanych z zakadaniem i prowadzeniem firm oraz rnego rodzaju inicjatywach spoeczno-gospodarczych podejmowanych przez samorzdy. W tym kierunku naley take rozszerzy dziaalno polskich ambasad i konsulatw w krajach EOG. Polskie placwki dyplomatyczne powinny bardziej aktywnie pomaga obywatelom polskim, usiujcym zalegalizowa swj pobyt i przej z szarej strefy do zatrudnienia regulowanego lub spowodowa osiedlenie si maonkw, dzieci innych krewnych w kraju przyjmujcym. Potrzeba jest wsppraca z krajowymi i lokalnymi wadzami i instytucjami w krajach przyjmujcych od urzdw pracy poprzez policj do mediw publicznych. Dla przykadu, w Wielkiej Brytanii wielu Polakw nie jest w stanie dopeni formalnoci zwizanych z rejestracj WRS i wsparcie ze strony polskich instytucji miaoby ogromne znaczenie w walce z naduyciami na marginesie rynku pracy. Faktem jest, e biorc pod uwag pozapacowe koszty pracy oraz rnego rodzaju uciliwoci biurokratyczne - w niektrych krajach praca w szarej strefie jest znacznie bardziej opacalna dla pracownikw migrujcych. Rozwizanie tej kwestii jednakowo ley raczej w gestii wadz krajw

35

przyjmujcych imigrantw i moe ona by jedynie przedmiotem dyskusji na forach midzynarodowych105. W kraju potrzebny jest wzmocniony monitoring niepublicznych agencji porednictwa pracy, ktrych usugi bywaj nieprofesjonalne, a w przypadku nieformalnych instytucji tego rodzaju, noszce znamiona dziaalnoci przestpczej. Celowe jest zbadanie skutkw spoecznych, ktre nios ze sob migracje dla rodzin i spoecznoci lokalnych. Ju dzisiaj mona stwierdzi, e prni, ktr zostawiaj po sobie wyjedajcy rodzice i opiekunowie powinno wypeni pastwo poprzez rozwj placwek opiekuczo-owiatowych, zwaszcza na terenach niezurbanizowanych. Priorytety polskiej polityki imigracyjnej powinny w dalszym cigu poda w kierunku liberalizacji przepyww siy roboczej z krajami Europy Wschodniej (Ukrainy i Biaorusi). Bibliografia
1. 2. 3. 4. 5.

J. Alesina: Wschd jest kopalni imigrantw, Il Sole 24 Ore, 18 sierpnia 2006. Badanie Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci: Gwny Urzd Statystyczny, 2006/1. K. Barysch: Enlargement two years on: economic success or political failure?, Centre for European Reform, April 2006. Biakowska A.: Koniec rynku pracodawcy, Nowy Przemys, nr 01/2007. M. Boni: Wpyw wejcia do Unii Europejskiej na sytuacj na rynku pracy, [w:] Urzd Komitetu Integracji Europejskiej, Polska w Unii Europejskiej dowiadczenia pierwszego roku czonkostwa, Warszawa 2005. J. Burszta, J. Serwaski (pod red.): Migracje-Europa-Polska, Pozna 2003. Centrum Badania Opinii Spoecznej: Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, Warszawa, listopad 2006. K. Chow: Whos afraid of enlargement?, European Citizen, 2 wrzenia 2006, tekst dostpny na stronie internetowej http://www.ecas.org/file_uploads/1177.pdf Department of Work and Pensions: The impact of free movement of workers from Central and Eastern Europe on the UK labour market, London 2006. mobility to the Nordic countries, Semi-annual memo from a Working Group under the Labour Market Committee of the Nordic Council of Ministers, February 2006.

6. 7. 8. 9.

10. J. E. Dlvik, L. Eldring: Status report January 2006: The impact of EU enlargement on labour

11. M. Duszczyk: Do paniki migracyjnej, Gazeta Wyborcza, 23 sierpnia 2006. 12. J. Durand, E.A. Parrado, D. S. Massey: Migradollars and Development: A Reconsideration of the

Mexican Case, International Migration Review 30 (2) 1996.

13. Dziennik: Modzi nie musz emigrowa, 13 wrzenia 2006 r. 14. European Central Bank: Cross-border mobility within an enlarged EU, OP Series, No. 52/October

2006.
15. European Commission: High unemployment in Poland not only a labour market problem, Ecfin

Country Focus, Directorate General for Economic and Financial Affairs, Volume III, Issue 6, June 15, 2006.
16. European Commission: Labour Migration Patterns in Europe: Recent Trends, Future Challenges,

Directorate General Economic and Financial Affairs, Brussels 2006.

105

Por. World Bank: Migration and Remittances: Eastern Europe and the Soviet Union, 9 June 2007, s. 168.

36

17. A. Favell: After Enlargement: Europes New Migration System, Danish Institute for International

Studies, December 2006.

18. A. Fihel, P. Kaczmarczyk, M. Oklski: Rozszerzenie Unii Europejskiej a mobilno zagraniczna

mieszkacw Bugarii i Rumunii, Urzd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2006.

19. Financial Times: Publics fears obscure migrations impact, August 29, 2006. 20. Financial Times: Exodus of Polish workers leaves vacuum for others, August 29, 2006. 21. A. Garapich, S. Drinkwater: Poles apart. EU enlargement and the labour market. Outcomes of

immigrants in the UE, University of Surrey, 2006.

22. Gazeta Wyborcza: Migracja napdza wzrost gospodarczy w Polsce, 16 stycznia 2007. 23. K. Golemo, K. Kowalska-Angelelli, F. Pittau, A. Ricci (pod red.): Polonia. Nuovo pase di

frontiera. Da migranti a comunitari, Rzym 2006.

24. Gwny Urzd Statystyczny: Koniunktura w przemyle, handlu i usugach w padzierniku 2006 r.,

Warszawa 2007.
25. L. Koszaka, J. Sobieszczaski: Brain Drain = Brain Gain: Introduction and Short Overview of

the Situation in Eastern Europe, Paper presented to Conference internationale sur lenseignement et la recherche superieure, Education International, Dakar, October 30 to November 1, wwwweie.org/hiednet/english/Downloads/2003_hiedDakar_papernsZZ.pdf
26. KPMG: Migracja pracownikw szansa czy zagroenie?, Warszawa 2007. 27. P. Kaczmarczyk: Future Westward Outflow from Candidate Countries the Case of Poland, [w:]

A. Grny, P. Ruspini (eds), Migration in the New Europe; East-West Revisited, Macmillan 2004.
28. P. Kaczmarczyk: Popytowe uwarunkowania migracji zarobkowych przypadek migracji

sezonowych, [w:] P. Kaczmarczyk, W. ukawski, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, Warszawa 2004.
29. A. Kalata: wywiad dla Sygnaw Dnia, Program 1 Polskiego Radia, 27 lipca 2006 r.

http://www.samoobrona.org.pl/pages/08.Wywiady/04sygnaly/index.php?document=/0096.html
30. A. Kalata: Wystpienie podczas debaty sejmowej, 23 sierpnia 2006.

http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/MinKalata/kalata%20sejm%2023.08.06..pdf
31. Komisja Europejska: Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego

Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw Sprawozdanie z funkcjonowania ustale przejciowych okrelonych w Traktacie o przystpieniu z 2003 r. (w okresie od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.), Bruksela 2006.
32. Konfederacja Pracodawcw Prywatnych: Wielu Polakw woli pracowa za granic, 12

wrzenia 2006, dostpne na http://www.kpp.org.pl/index.html?action=sai&ida=2257.

stronie

internetowej

33. Ministre de l'emploi, de la cohsion sociale et du logementm, Immigration et prsence trangre

en France en 200, Rapport annuel de la direction de la population et des migrations, Paris 2006.
34. Ministerstwo Edukacji Narodowej: Wymiana studentw w programie Erasmus, 11 marca 2007

dostpne na stronie internetowej http://www.socrates.org.pl/socrates2/index1.php?dzial=4&node=62&doc=1000206

35. Ministerstwo Gospodarki: Wpyw emigracji zarobkowej na gospodark Polski, Warszawa 2007. 36. Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej: Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich

w innych pastwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Szwajcarii oraz obywateli pastw EOG w Polsce, Warszawa, 24 kwietnia 2006.
37. Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej: Liczba Polakw pracujcych w krajach Unii

Europejskiej: progi i bariery, tekst dostpny na stronie internetowej

37

www.euroinfo.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=840&Itemid=33 - 77k - 30 , 1 wrzenia 2006.

38. Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej: Polska 2006. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu

spoecznym, Warszawa 2006.

39. E. apiska-Berling: Mapa rynku pracy, Nowy Przemys, nr 01/2007. 40. Narodowy Bank Polski: Raport o inflacji, stycze 2007, dostpne na stronie internetowej

www.nbp.pl
41. M. Oklski, P. Kaczmarczyk: Migracje specjalistw wysokiej klasy w kontekcie czonkostwa

Polski w Unii Europejskiej, Urzd Komitetu Integracji Europejskiej 2006.

42. M. Oklski: Czeka nas milion emigrantw, wywiad, Gazeta Wyborcza, 11 maja 2006. 43. M. Oklski (pod red.): Ludzie na hutawce, Warszawa 2003 44. Orodek Bada nad Migracjami: Biuletyn Migracyjny, 2005/8, sierpie 2005. 45. Orodek Bada nad Migracjami: Biuletyn Migracyjny, 2005/12, grudzie 2005. 46. Orodek Bada nad Migracjami: Biuletyn Migracyjny, 2006/2, luty 2006. 47. Orodek Bada nad Migracjami: Biuletyn Migracyjny, 2006/6, czerwiec 2006. 48. Orodek Bada nad Migracjami: Biuletyn Migracyjny, 2006/8, sierpie 2006. 49. Orodek Bada nad Migracjami: Biuletyn Migracyjny, 2006/12, grudzie 2006. 50. Polska Agencja Prasowa: :NBP prognozuje silny wzrost popytu na prac, 1 lutego 2007. 51. Polska Agencja Prasowa: CBOS/Co najmniej 3 mln Polakw pracowao lub pracuje za granic, 8

marca 2007.
52. A. Rettman: East to West EU Migration Not Slowing Down, Business Week, 5 January 2007. 53.

Rzeczpospolita: Norwegia przeywa najazd Polakw, 7 marca 2007 r.

http://72.14.221.104/search?q=cache:r9lnqYAA7h0J:jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/materialy/sakson.pd f+Sakson+Migracje+w+XX+wieku&hl=pl&gl=pl&ct=clnk&cd=1, 30 sierpnia 2006.

54. A. Sakson: Migracje w XX wieku, tekst dostpny na stronie internetowej,

55. The Economist: Irresistible Attraction, October 31, 2002. 56. The Economist: Second Thoughts, August 26, 2006. 57. The Independent: They come over here and fix our teeth: foreign workers help to ease dentist

crisis, August 24, 2006.

58. J. Traser: Whos still afraid of EU enlargement, European Citizen Action Service, Brussels 2006. 59. Urzd Komitetu Integracji Europejskiej: Badanie postaw przedsibiorcw, Warszawa, stycze

2005.
60. J. von Weizscker: Welcome to Europe, Breugel Policy Brief, 2006/03, April 2006. 61. J. Winiewski: Ewolucja szwedzkiego i brytyjskiego modelu polityki spoecznej w latach 1993-

2003, Warszawa 2005.

62. World Bank: Migration and Remittances: Eastern Europe and the Soviet Union, 9 June 2007. 63. A. Zaiceva: Reconciling the Estimates of Potential Migration into the Enlarged European Union,

Institute for the Study of Labour, Discussion Paper No. 2519, December 2006.
64. J. E. Zamojski: Migracje po II wojnie wiatowej, [w:] Migracje i spoeczestwo, t. 3, Warszawa

1999. Instytut Bada nad Gospodark Rynkow: Atrakcyjno inwestycyjna wojewdztw i podregionw Polski 2006.

38

ANEKS Tabela 1. Rnice w dochodach UE-15 i UE-10.

rdo: European Central Bank 2006. Cyt. Za Ministerstwo Gospodarki 2007.

39

Tabela 2. Preferencje polskich pracownikw migrujcych w ujciu geograficznym.

rdo: CBOS listopad 2006

40

Wykres 1. Transfery zagraniczne do rodzin w kraju wysyajcym jako odsetek wydatkw gospodarstw domowych w 2004 r.

rdo: Bank wiatowy 2006.

41

Wykres 2. Potencjalny spadek nielegalnej migracji do UE jako wynik zwikszenia sankcji za nieregulowane zatrudnianie pracownikw.

rdo: Bank wiatowy 2006.

42

ANEKS 2. Skala legalnych migracji obywateli polskich do wybranych krajw UE (w tysicach). 106
Kraj docelowy Austria Belgia Czechy Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia Niemcy Norwegia Portugalia Szwecja Wielka Brytania Wochy 2004 8,5 3 10 4,1 3 10 4,5 13,8 21 60 2 250 15 0,5 2,5 76 40 2005 10 3 10 4,3 3 10 4,5 25 26 80-90 5 250 20 0,5 4 160 40 2006 10 4 13 4,5 4 9,5 5 30 31 100-120 8 250 40 0,5 5 220 50

rdo: Obliczenia wasne Instytutu Spraw Publicznych na podstawie: Austria (Ministerstwo Spraw Wewntrznych, dane dot. pracownikw zatrudnionych legalnie w przemyle, rolnictwie i usugach), Belgia (Oklski 2003, dane dot. pracownikw zatrudnionych legalnie), Czechy (Ministerstwo Spraw Wewntrznych Republiki Czeskiej, dane dot. pracownikw zatrudnionych legalnie), Dania (Ambasada Danii, dane dot. pracownikw zatrudnionych legalnie), Francja (Ministerstwo Zatrudnienia, Spjnoci Spoecznej i Mieszkalnictwa Republiki Francuskiej, dane dot. pracownikw zatrudnionych legalnie), Hiszpania (Ministerstwo Pracy Krlestwa Hiszpanii, dane dot. liczby pracownikw zatrudnionych legalnie), Holandia (niepublikowane rejestry rzdowe Krlestwa Niderlandw, dane dot. liczby wydanych zezwole na prac), Finlandia (FAFO, dane dot. pracownikw zatrudnionych legalnie), Grecja (Ministerstwo Pracy, dane dot. pracownikw zatrudnionych legalnie), Irlandia (Departament Spraw Socjalnych i Rodzinnych, dane dot. osb, ktre otrzymay Personal Public Service Number), Islandia (FAFO, dane dot. liczby wydanych zezwole na prac), Niemcy (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, dane dot. osb zatrudnionych na podst. polskoniemieckiej umowy o wymianie pracownikw), Norwegia (FAFO, dane dot. pracownikw zatrudnionych legalnie), Portugalia, Szwecja (FAFO, dane dot. liczby wydanych zezwole na prac na okres powyej 3 miesicy) Wielka Brytania (Departament Pracy i Emerytur, dane dot. osb rejestrujcych si w systemie WRS), Wochy (Ministerstwo Pracy Woch, dane dot. wydanych zezwole na prac). Do powyszych zestawie naley doda liczb ok. 100 tysicy osb, ktre s legalnie zatrudnione w danych pastwach czonkowskich, ale nie zostay odnotowane w statystykach. Chodzi tu gwnie o pracownikw, ktrzy przebywaj w innych pastwach czonkowskich przez krtki czas i np. nie rejestruj si w brytyjskim WRS, lub te nie s ujmowani w statystykach szwedzkich. Ich liczb szacuje si na podstawie bada spoecznych. Ponadto na rynkach pracy znajduje si pewna liczba osb samozatrudnionych.

106

Ze wzgldu na rnice metodologiczne zbierania i weryfikacji danych z poszczeglnych pastw powysze zestawienie ma charakter orientacyjny. Dane prezentuj skal legalnego podejmowania pracy przez obywateli polskich w danym roku w wybranych pastwach czonkowskich. Dane z poszczeglnych lat nie powinny by sumowane. Powysze zestawienie powinno by traktowane jedynie jako ilustracja trendw migracyjnych.

43