Lektury szkolne w ratingu PEGI

Micha Mochocki
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstp PEGI (Pan European Game Information) to midzynarodowy system ratingu (klasyfikacji) gier komputerowych przydzielajcy kategorie wiekowe w celu udzielenia rodzicom w Europie pomocy w podejmowaniu wiadomych decyzji o zakupie gier komputerowych (PEGI, Co to jest PEGI?). Na oficjalnej witrynie w dziale Informacje o PEGI. Czym s ratingi? widnieje opis:
Ratingi wiekowe to systemy stosowane w celu zapewnienia, e [] filmy, nagrania wideo, DVD czy gry komputerowe, s opatrzone jednoznaczn informacj o grupie wiekowej, dla ktrej s najbardziej odpowiednie ze wzgldu na tre. [] Rating gry potwierdza, e jest ona odpowiednia dla graczy powyej pewnego wieku. I tak, gra oznaczona symbolem PEGI 7 jest odpowiednia dla dzieci siedmioletnich i starszych. Gra oznaczona znakiem PEGI 18 jest odpowiednia wycznie dla dorosych, czyli osb, ktre ukoczyy 18 lat. () System PEGI jest stosowany i uznany w caej Euopie. (...) Uznaje si go za wzr harmonizacji w zakresie ochrony dzieci. [Wytuszczenia w cytatach moje M.M.].

Podstaw systemu ratingowego jest kwestionariusz zoony z 50 pyta typu Czy gra zawiera?, na ktre odpowiedzie mona tylko tak lub nie. Producent gry wypenia formularz dostpny w formacie PDF na stronie PEGI a z udzielonych odpowiedzi automatycznie wynikaj kategoria wiekowa oraz graficzne symbole treci (przemoc, seks etc.). Nastpnie gra i formularz trafiaj do weryfikacji do jednej z dwch instytucji nadzorujcych (Netherlands Institute for the Classification of Audiovisual Media lub brytyjskiej Video Standards Council). Po pozytywnej ocenie producent otrzymuje prawo do umieszczenia oznacze PEGI na opakowaniu gry.
Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

Homo Ludens 1/(2) (2010)

121

Lektury szkolne w ratingu PEGI

M. Mochocki

System PEGI wyrnia pi kategorii wiekowych (od 3, 7, 12, 16 albo 18 lat). Ponadto do oznaczania gier stosuje osiem symboli graficznych, z ktrych siedem ostrzega o potencjalnie szkodliwych treciach (wulgarny jzyk, dyskryminacja, narkotyki, strach, hazard, seks, przemoc), smy za (online) informuje o moliwoci grania w sieci internetowej. Znaki te maj informowa klienta o stosownoci treci gry z punktu widzenia ochrony nieletnich (PEGI, Co oznaczaj poszczeglne znaki?). Osobnym, pojedynczym symbolem jest PEGI OK, przeznaczone dla minigier dostpnych przez przegldark internetow: W gr internetow niewielkich rozmiarw dostpn w portalu i oznaczon symbolem PEGI OK mog gra osoby w kadym wieku, poniewa nie zawiera ona potencjalnie nieodpowiednich treci (Oznaczenie PEGI OK). Jak wida z wytuszczonych fragmentw, podstawowym kryterium przydzielania kategorii wiekowej PEGI jest tre (tematyka) i jej potencjalna szkodliwo wychowawcza. Celem moich rozwaa jest sprawdzenie, jak oglnoeuropejskie kryteria oceny treci gier komputerowych maj si do kryteriw oceny treci ksiek w polskiej praktyce edukacyjnej. Czy ta sama tre (np. czynnoci seksualne) w grze komputerowej traktowana jest z wiksz surowoci, ni gdy zawarta jest w ksice? Czy ksik ze scen drastycznej przemocy udostpniamy modszym odbiorcom, ni gr komputerow z analogiczn scen? Nie sposb przeprowadzi takiego porwnania, nie dysponujc ratingiem wiekowym ksiek. Istniej, oczywicie, literatura dla dzieci i literatura modzieowa w klasyfikacji bibliotekarskiej to jednak zbyt mao precyzyjne wobec piciostopniowej skali PEGI. Wicej precyzji znajdziemy w notkach typu dla dzieci w wieku od do, jakie czsto widniej na okadkach tu jednak kady wydawca dokonuje oceny samodzielnie, bez oparcia w jakimkolwiek ujednoliconym systemie. Odpowiednik ratingu wiekowego dla literatury mona jednak odkry poprzez list obowizkowych lektur szkolnych. Wiemy, jakie lektury s przypisane poszczeglnym szczeblom edukacyjnym i w jakim wieku s wwczas uczniowie. Std prosty wniosek: ksiki bdce lekturami zostay uznane za odpowiednie dla danej grupy. Jeli, przykadowo, Krzyacy figuruj w spisie lektur III etapu edukacyjnego (MEN, 2008, s. 40), czyli gimnazjum ksztaccego uczniw w wieku 13-16 lat, to de facto w ocenie pedagogw (autorw podstawy programowej) powie ta zyskaa rating 13+. W niniejszym tekcie skupiam si na lekturach obowizujcych w Polsce wedug nowej podstawy programowej obowizujcej od 2009 roku. W dalszej kolejnoci planuj rozszerzy pole badawcze o lektury szkolne krajw anglojzycznych. I. Kwestia kompatybilnoci mediw Czy ogromne rnice w sposobie przekazywania treci nie przekrelaj sensu tego rodzaju bada? Wszak rating PEGI powsta dla gier cyfrowych, ktre s zupenie innym medium, a wic inaczej oddziauj na odbiorc: prcz tekstu pisanego operuj sowem mwionym, dwikiem, grafik i animacj;
122
Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

M. Mochocki

Lektury szkolne w ratingu PEGI

kad nacisk na gameplay, czyli daleko idc interakcj odbiorcy z przekanikiem; skutkiem tego odbiorca jest sprawc znacznej czci wydarze w wiecie gry. Zwaszcza ten ostatni element jest podnoszony w dyskusjach nad przemoc w grach komputerowych: niepokj budzi sprawczo dajca graczowi kontrol nad aktami przemocy, inaczej ni przy lekturze ksiki czy ogldaniu filmu. Znana z niechci do gier komputerowych Braun-Gakowska (1997) pisze:
Przy korzystaniu z telewizji, trening ogranicza si do wielokrotnego ogldania podobnych obrazw. W grach komputerowych gracz sam dokonuje czynw agresji. [] Jest nie tylko obserwatorem przemocy, ale i jej egzekutorem. Mona wic sdzi, e skoro ogldanie scen przemocy w telewizji wpywa na agresywno dzieci, to korzystanie z gier o podobnej treci ma na nie jeszcze silniejszy wpyw. (Akap. 8-10).

Jest to wszake tylko jedna z moliwoci. Raport opracowany dla British Board of Film Classification (Cragg, Taylor, Toombs, 2006), obszernie cytujc graczy i profesjonalistw z brany gier, podaje rne pogldy, m.in. cakiem przeciwny do przytoczonego przed chwil: e interaktywno gry wideo osabia wpyw przemocy na psychik widza, poniewa: koncentracja na deniu do celu gry nie pozwala skupia si na odbiorze obrazw przemocy (s. 84); wirtualne ofiary przemocy nie reprezentuj ywych istot, s tylko symbolicznymi przeszkodami na drodze do dalszych etapw gry (s. 60); kontrola gracza nad aktami przemocy cay czas przypomina, e to nie dzieje si naprawd (s. 61, 83). Autorzy raportu nie zajmuj jednoznacznego stanowiska, ograniczajc si do zestawienia dwch konkurencyjnych twierdze:
Profesjonalici nie s zgodni co do tego, czy interaktywno sprawia, e przemoc w grach jest gorsza czy nie. By moe jest gorsza, gdy gracze sami si na ni decyduj; by moe nie jest, gdy konieczno podjcia decyzji przypomina im, e to tylko gra. (Tame, s. 13, tumaczenie moje).

Mimo wtpliwoci, jednej rzeczy wszyscy zdaj si pewni: interaktywno jest czynnikiem o istotnym znaczeniu. Mona by wic sdzi, e ksiek i gier wideo obiektywnie porwna si nie da. Po jednej stronie mamy medium audiowizualne, interaktywne, czynice odbiorc wspsprawc wydarze po drugiej medium tekstowe, nieinteraktywne (pre-interaktywne w terminologii Kluszczyskiego, 1999, s. 215), bez sprawczoci. Tak ogromne rnice uniemoliwiaj jak si zdaje sprowadzenie tych dwch mediw do wsplnego mianownika. Ja jednak uwaam ten wniosek za bdny. Po pierwsze, rating PEGI bazuje na kryterium treciowym, ono za widzi tylko zawarto tematyczn, bdc lepe na sposb jej zapisu i przekazu zatem multimedialno i interaktywno schodz na dalszy plan. W niniejszej pracy nie chodzi wszak o porwnywanie nonikw, lecz zawartych na nich treci. Po drugie, zbyt automatycznie i bez namysu akceptuje si rwnania gra wideo =
Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

123

Lektury szkolne w ratingu PEGI

M. Mochocki

audio + wideo + interakcja i ksika = tylko druk + ilustracje. Obie te kwestie wymagaj szerszego spojrzenia. Ksiki. Ksiki nie zawsze maj form zadrukowanego papieru. Postp technologiczny zrodzi bowiem audiobooki, z ktrych jedne zawieraj tylko gos lektora, inne wzbogacone s o wstawki muzyczne i efekty dwikowe. Czy zmiana nonika z druku na gos zaostrza kryteria dostpnoci dla danej grupy wiekowej? W adnym stopniu. Wersje audio adresowane s do tego samego odbiorcy co warianty tradycyjne, bez sprzeciwu ze strony pedagogw. Tym samym trzeba uzna, e wychowawcze kryteria przyznawania kategorii wiekowej dla ksiek obejmuj take platform audio. Z kolei ksiki ilustrowane s czciowo materiaem wizualnym. Na og audialno i wizualno wystpuj tu osobno (albo audiobook, albo tekst drukowany z ilustracjami), nie za jako audiowizualno sensu stricto (dwik i grafika wspgrajce w jednym produkcie). Jednak i takie ksiki istniej, przynajmniej w obszarze literatury dla dzieci (np. seria Bajki-Grajki czca ilustrowan ksieczk z bajk muzyczn na CD). Wszystko to razem sprawia, e przepa midzy ksik a gr audiowizualn znaczco si zmniejsza. Nie mona ju twierdzi, e multimedialno to cecha w ksikach niespotykana. Gry. Gra komputerowa nie zawsze przemawia do odbiorcy jednoczenie dwikiem i animacj, nie skada si te w stu procentach ze scen interaktywnych. Wiele gier wywietla na ekranie nieruchome grafiki i/lub tekst pisany, ktry czasem jest interaktywny (np. opcje dialogowe), a czasem nie (np. historia wiata czy wprowadzenie do misji) i w tym drugim przypadku odbir treci odbywa si na tej samej zasadzie co przy lekturze ksiki. Rwnie nagrania audio (dialogi, narracje, muzyka, efekty) z gonika komputera docieraj do odbiorcy tym samym kanaem co z audiobookw. System PEGI, jak kady rating gier wideo, musi uwzgldni wszystkie moliwoci, wszystkie tryby dziaania programu rwnie fragmenty nieinteraktywne, dwikowe czy graficzno-tekstowe. Trzy wymienione kanay medialne (pismo, dwik, grafika bez animacji) tworz nareszcie wspln paszczyzn czc gry i ksiki w jednych i w drugich s bowiem wykorzystywane do przekazu treci. Niesprowadzalne do wsplnego mianownika (bo nieistniejce w ksikach) pozostaj jeszcze dwie rnice: interaktywno i animacja (wideo; ruchomy obraz). Jednak i te nie stanowi przeszkody w zestawianiu ze sob gier i ksiek, gdy odmiennoci takie mona po prostu wyczy z analizy. Porwnywanie zostanie tu ograniczone do tych aspektw gier / ksiek, ktre udao si powyej sprowadzi na jedn paszczyzn. Kluczowe pytanie tutaj brzmi: czy rating PEGI pozwala w wiarygodny sposb oddzieli animacj i interaktywno, aby pozostay tylko te elementy gier, ktre pod wzgldem przekazywania treci s porwnywalne z ksik? Analiza kwestionariusza ratingowego udowadnia, e jest to nie tylko moliwe, ale wrcz zamierzone przez autorw. Bdem byoby sdzi, e skoro PEGI powstao dla oceny gier wideo, to jego twrcy mieli na myli tylko przekaz wideo i tylko interaktywny. Jest wrcz odwrotnie PEGI ju na wstpie wycza spod swych kompetencji animowane fragmenty gier. Pytania nr 1-13 dotyczce przemocy, seksu i dziaa przestpczych ukazanych w formie ruchomych obrazw (moving images) tworz wyodrbnion sekcj, ktra
124
Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

M. Mochocki

Lektury szkolne w ratingu PEGI

odsya uytkownikw do systemw ratingowych sucych do oceny materiaw filmowych (BBFC i IFCO). Z tego pynie logiczny wniosek, e pozostae sekcje kwestionariusza (w ktrych powtarzaj si pytania o seks, przemoc i przestpstwa) dotycz innych form przekazu ni ruchomy obraz. Jakkolwiek paradoksalne by to byo system ratingowy gier wideo nie zajmuje si przekazem wideo. Za co si tyczy interaktywnoci, w caym kwestionariuszu zwracaj na ni uwag jedynie trzy pytania (27, 32, 50). Czy mona zaoy, e skoro chodzi o gry medium z natury interaktywne to interaktywno jest tu wszdzie implikowana? Sdz, e nie. Struktura kwestionariusza wskazuje na przemylane, precyzyjne rozrnianie midzy poszczeglnymi pozycjami, gdzie kademu pytaniu towarzyszy dusze objanienie i/lub przykady, aby jak najmniej pola pozostawi domysom. Dlatego twierdz, e jeli ani pytanie, ani objanienie nie zwraca uwagi na interaktywno, to jest ona nieistotna. Podsumowujc w kwestionariuszu PEGI z 50 pyta tylko poowa bierze pod uwag interaktywno-multimedialn specyfik gry komputerowej: pytania od 1 do 13, a take 25, 35, 38 i 42, ktre wyranie odnosz si do materiaw wideo (moving images); pytania 27 i 50, ktre wyranie odnosz si do interaktywnego uczestnictwa w grze (27 wprost mwi o rozgrywce gameplay; 50 o graniu przez sie internetow); pytanie 44, ktre mwi oglnikowo o przedstawianiu treci (depictions), ale objanienie zawa to do przedstawie graficznych (patrz niej: przykadowe lektury Pinokio); pytanie 47, ktre odnosi si do dwikw i obrazw graficznych (pictures). Trzy pytania wymykaj si precyzyjnej klasyfikacji trzeba je uzna za czciowo nieprzystawalne do tekstw pisanych: pytanie 32, ktre w czci odnosi si do interaktywnego procesu grania (gameplay); pytania 28 i 39, ktre w czci odnosz si do grafiki komputerowej (arcade style). Te punkty rzeczywicie naley wyeliminowa z bada nad lekturami jako nieprzystawalne. Zwracaj uwag na te cechy produktu, ktrych w literaturze nie znajdziemy wcale lub ktre odgrywaj tam rol drugorzdn (grafiki). Natomiast druga poowa pyta, jak wyej wspomniano, mierzy jedynie zawarto treciow, bez wzgldu na form przekazu medialnego i obecno lub brak interaktywnoci. Producent musi okreli wycznie to, czy gra zawiera przedstawienia (ang. depictions) seksu, przemocy etc. o okrelonym stopniu drastycznoci czy dosownoci, np. sceny zmaga sportowych zawierajce krwaw lub brutaln przemoc. Angielski termin depiction of mona przeoy na obraz [czego] lub przedstawienie [czego] i tak jak po polsku, moe on oznacza obrazy/przedstawienia/sceny literackie, nie tylko wizualne; tym bardziej, e przekazem wideo (moving images) PEGI programowo si nie zajmuje (patrz wyej). Skutkiem tego, mimo e domylnie PEGI bada materiay audiowizualne, poowa pyta jest tak sformuowana (depictions), e odnosi si do wszelkich rodzajw przekazu cznie z nagraniami audio i nieinteraktywnym tekstem pisanym. Sdz, e tak szerokie pojmowanie depiction jest w kwestionariusz wpisane celowo i peni uzasadnione specyfik
Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

125

Lektury szkolne w ratingu PEGI

M. Mochocki

gier komputerowych, ktre przecie wiele komunikatw przekazuj tylko werbalnie (i tam te mog wystpi blunierstwa, wulgaryzmy, reklamy alkoholu etc.). Na przykad czytany przez syntezator lub wywietlony na ekranie tekst pornograficzny spenia kryteria pytania nr 19: depictions of sexual activity with visible genital organs / przedstawienia czynnoci seksualnych z ukazaniem organw pciowych. Kluczowe rnice midzy gr a ksik interaktywno i multimedialno znikaj tu z pola widzenia. Dlatego zastosowanie tych pyta do utworw literackich uwaam za uprawnione. Wszystkie tego rodzaju pytania cytuj poniej we wasnym przekadzie. Ze wzgldw stylistycznych depictions tumacz jako obrazy nie precyzujc, czy maj by graficzne, czy literackie. Kategoria wiekowa 18+ (16) Obrazy okrutnej przemocy wobec postaci czekopodobnych (human-like) i zwierzcych (animal-like) (17) Obrazy nieuzasadnionego zabijania lub ranienia wielu niewinnych postaci czekopodobnych (18) Obrazy przemocy wobec sabszych i bezbronnych postaci czekopodobnych (19) Obrazy czynnoci seksualnych z ukazaniem genitaliw (20) Obrazy seksualnej przemocy i grb (w tym gwatw) (21) Szczegowe opisy technik przydatnych przy popenianiu przestpstw (22) Gloryfikacja zaywania nielegalnych narkotykw (23) Obrazy etnicznych, religijnych i narodowych stereotypw, mogce budzi nienawi (24) Wulgaryzmy o treci seksualnej oraz blunierstwa (tylko jeli odpowied tak pada na ktre z pyta 16-23) Kategoria wiekowa 16+ (26) Realistyczne obrazy przemocy wobec postaci czekopodobnych lub zwierzcych (28) Obrazy zmaga sportowych zawierajce krwaw lub brutaln przemoc (29) Obrazy stosunkw pciowych bez ukazania genitaliw (30) Obrazy nagoci o charakterze erotycznym lub seksualnym (31) Wulgaryzmy o treci seksualnej lub blunierstwa (32) Zachta do uywania alkoholu lub tytoniu (33) Obrazy zaywania nielegalnych narkotykw (34) Gloryfikacja dziaa przestpczych Kategoria wiekowa 12+ (36) Realistyczne obrazy przemocy wobec postaci fantastycznych (37) Nierealistyczne obrazy przemocy wobec postaci czekopodobnych lub zwierzcych (39) Obrazy zmaga sportowych ukazujce bezkrwaw przemoc (40) Sowa lub dziaania o wyranym podtekcie seksualnym, miae opisy/grafiki seksualne lub seksualne pozy (41) agodne przeklestwa lub wypowiedzi obraliwe Kategoria wiekowa 7+ (43) Nierealistyczne obrazy przemocy wobec postaci fantastycznych
126
Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

M. Mochocki

Lektury szkolne w ratingu PEGI

(45) Obrazy domylnej przemocy wobec ludzi, gdzie sama przemoc (mier i rany) nie jest ukazana (46) Humorystyczne obrazy przemocy, w stylu komiksowym, komediowym lub dziecicym, ktre jednak mog zaniepokoi modsze dzieci Kategoria wiekowa 3+ (48) Obrazy nagoci pozbawione charakteru seksualnego (49) Humorystyczne obrazy przemocy w stylu komiksowym, komediowym lub dziecicym (PEGI Questionnaire, s. 3-9). II. Przykadowe lektury szkolne w kwestionariuszu PEGI Teraz pora na sprawdzenie zgodnoci kryteriw PEGI z kryteriami przyjtymi domylnie przez twrcw nowej podstawy programowej do nauczania jzyka polskiego (MEN, 2008). W przypadku lektur szkolnych nie dysponujemy kwestionariuszem oceny treci, moemy jednak ustali, czy zgadzaj si kategorie wiekowe. Rating wiekowy wedug systemu szkolnego okrelamy bez trudu to wiek, w ktrym uczniowie maj pozna dan lektur. Przydzielenie ratingu PEGI wymaga wicej pracy tre ksiki trzeba zanalizowa wedug kwestionariusza. I etap edukacyjny, czyli klasy I-III szkoy podstawowej, obejmuje dzieci w wieku 7-10 lat. Etap II (klasy IV-VI) przypada na wiek 10-13 lat. Etap III (gimnazjum) 13-16 lat. Etap IV (liceum) 16-19 lat. Gdyby kryteria oceny stosownoci treci do wieku byy jednakowe, wwczas lektury klas IV-VI szkoy podstawowej powinny mie rating nie wyszy ni PEGI 7 (od V klasy PEGI 12), a lektury gimnazjalne PEGI 12 (bo kolejny stopie PEGI 16 objby tu jedynie ostatni semestr nauki). Przegld wybranych lektur z II i III etapu edukacyjnego unaocznia, e wspomniane kryteria jednakowe nie s. Przykadowe lektury gimnazjum Wiek uczniw: 13-16 lat Rating PEGI dopuszczalny dla tej grupy wiekowej: 12 lat
Rating PEGI wynikajcy z kwestionariusza 18 (przemoc) 18 (dyskryminacja) 18 (blunierstwa) 16 (przemoc) 16 (przemoc)

Lektura

1. 2. 3.

H. Sienkiewicz, Potop lub Krzyacy W. Szekspir, Hamlet Sofokles, Antygona

Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

127

Lektury szkolne w ratingu PEGI

M. Mochocki

Przykad 1 Henryk Sienkiewicz z Potopem lub Krzyakami a w trzech punktach kwestionariusza uzyskaby status PEGI 18, czyli tylko dla dorosych: (16) Obrazy okrutnej przemocy wobec postaci czekopodobnych i zwierzcych (20) Obrazy seksualnej przemocy i grb (w tym gwatw) (23) Obrazy etnicznych, religijnych i narodowych stereotypw, mogce budzi nienawi Okrutnej przemocy (nr 16) nie brakuje ani w Potopie, ani w Krzyakach. W scenach bitewnych trafiaj si naturalistyczne, dosowne opisy typu mzg z roztrzaskanej czaszki obryzga bliej stojcych (Krzyacy, tom 2, s. 14), spotykamy te sceny tortur (np. pojmanego Juranda w Szczytnie czy przypiekanie boczkw Kuklinowskiemu). Groby seksualnej przemocy (gwatu; nr 20) take wystpuj w obu ksikach w Potopie prby gwatu dokonuje ksi Bogusaw, w Krzyakach Danveld, porywacz Jurandowej crki, powiada jej ojcu: Jeli j oddam to z moim bkartem... (tom 2, s. 12). Na kartach Trylogii i Krzyakw znajdziemy wiele pogardliwych i wrogich sdw o protestantach, Kozakach, Niemcach (okrelenie stosowane wymiennie z nazw Krzyacy) czy muzumanach. Silna i negatywna stereotypizacja narodw i wyzna spenia kryteria punktu nr 23. W wikszoci wypadkw dyskryminujce wypowiedzi padaj z ust bohaterw i s zgodne z realiami historycznymi, jednak kwestionariusz PEGI nie uwzgldnia tych okolicznoci. Liczy si tylko to, czy utwr zawiera tego rodzaju tre:
zaraz na wstpie mona byo pozna twarde rzdy niemieckie, albowiem ogromna murowana szubienica, wzniesiona za miastem przy drodze do Gorczenicy, ubrana bya ciaami wisielcw, z ktrych jedno byo kobiece. (Krzyacy, tom 2, s. 113)

Niemce! Bo gdyby tu Krzy zapanowa, utraciliby pozr do najazdw, do panowania nad t ziemi i do gnbienia tego nieszczsnego ludu. Ty ich przecie pozna, de Lorche, i wiesz najlepiej, zali sprawiedliwe s ich uczynki. (tame, s. 182)

Jeli za chodzi o obelywy jzyk, Sienkiewicz zasadniczo nie wychodzi poza PEGI 12, czyli agodne przeklestwa lub wypowiedzi obraliwe (psubrat, kiep, zodziej, taki syn), wystrzegajc si wulgaryzmw seksualnych. Jednak od czasu do czasu trafia mu si wypowied speniajca definicj blunierstwa z punktu 24 kwestionariusza (obrazy lub sowa okazujce brak szacunku wobec witoci lub wierze religijnych, niekoniecznie chrzecijaskich), co automatycznie podnosi rating PEGI do 18 lat:
Pucibym moe i ja was na stawiennictwo, gdyby nie to, ecie psom pogaskim przeciwko nam pomagali. (Krzyacy, tom 2, s. 217)

128

Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

M. Mochocki

Lektury szkolne w ratingu PEGI

[] to jest zbr helwecki, w ktrym co niedziela Bogu bluni a tamto koci luterski. [] To jest papiernia od ksicia zaoona, a tu obok drukarnia, w ktrej si ksigi heretyckie drukuj.

Tfe! rzek Zagoba zaraza na to miasto, gdzie czowiek innego powietrza jak heretyckie do brzucha nie wciga. Lucyper mgby tu tak dobrze panowa jak i Radziwi. (Potop, tom 1, s. 175).

Przykad 2 Szekspirowski Hamlet ze wzgldu na zawarto przemocy zyskaby PEGI 16 w dwch punktach kwestionariusza: (26) Realistyczne obrazy przemocy wobec postaci czekopodobnych lub zwierzcych (28) Obrazy zmaga sportowych zawierajce krwaw lub brutaln przemoc Przykadem pierwszego (nr 26) zabjstwo Poloniusza, a drugiego (nr 28) finaowy pojedynek Hamleta z Laertesem, ktry to pojedynek formalnie ma status koleeskiego sparringu odbywanego dla uciechy dworu krlewskiego. Natomiast w sferze seksualnej Szekspir take trzyma si w granicach PEGI 12, powaajc si najwyej na (40) Sowa lub dziaania o wyranym podtekcie seksualnym, czego przykadem ten oto fragment:
HAMLET do Ofelii Mog, o pani, lec na twym onie? OFELIA Nie, moci ksi. HAMLET To jest na twoim onie gow wsparszy? OFELIA Moesz, ksi. HAMLET kadc si u jej stp Sdziszli, em mia w myli co innego? (...) To by by pomys nie lada pooy si midzy nogami dziewczyny. (s. 87-88)

Przykad 3 Antygona rwnie zasuyaby na PEGI 16 ze wzgldu na (26) Realistyczne obrazy przemocy wobec postaci czekopodobnych lub zwierzcych. Cytat mwi sam za siebie:
W gniewie na siebie nad ostrzem si schyla I miecz w bok wraa; lecz jeszcze w konaniu Drtwym ramieniem do zmarej si tuli, A z ust dyszcych wytryska mu struga Krwawa na blade kochanki policzki. (s. 59)

Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

129

Lektury szkolne w ratingu PEGI

M. Mochocki

Czy wystarczy jeden czy dwa cytaty, by zaliczy utwr do wyszej (surowszej) kategorii ratingowej? Praktyka PEGI kae odpowiedzie twierdzco: tak, kwestionariuszowe pytania o zawarto treciow s traktowane bardzo rygorystycznie. Dobitnym przykadem casus polskiej gry Speedway Liga o sportowych wycigach ulowych, ktra otrzymaa rating PEGI 16 i etykietk wulgarny jzyk za to, e wulgaryzmy padaj w utworach muzycznych stanowicych ciek dwikow. W ocenie recenzentw tak wysoki rating jest nonsensem (Welman, 2009). Przykadowe lektury klas IV VI szkoy podstawowej Wiek uczniw: 10-13 lat Rating PEGI dopuszczalny dla tej grupy wiekowej: 7 lub 12 lat
Lektura 1. 2. 3. C.S. Lewis, Lew, Czarownica i stara szafa H. Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy C. Collodi, Pinokio Rating PEGI wynikajcy z kwestionariusza 18 (przemoc) 18 (przemoc) 18 (dyskryminacja) 18 (przemoc)

Przykad 1 Lew, Czarownica i stara szafa, lektura omawiana na lekcjach 11- i 12-latkw, zawiera treci zasugujce na PEGI 16, a nawet PEGI 18. S to: (26) Realistyczne obrazy przemocy wobec postaci czekopodobnych lub zwierzcych [PEGI 16] (18) Obrazy przemocy wobec sabszych i bezbronnych postaci czekopodobnych [PEGI 18] Sceny realistycznej przemocy wobec zwierzt to np. chostanie batem wycieczonego renifera Biaej Czarownicy czy zabicie wilka przez modego Piotra. Przemoc wobec bezbronnych stosuje take Biaa Czarownica, zncajc si nad wzitym w niewol Edmundem (nie mwic ju o rytualnym zabjstwie Aslana poczonym z torturami to jednak wedug PEGI [nr 16] si nie liczy, skoro Aslan wraca do ycia i zdrowia). Gdyby sceny tego typu pojawiy si w grze komputerowej, zapewniyby jej etykietk tylko dla dorosych. Dopki s w drukowanej ksice lub nagranym audiobooku, bez przeszkd trafiaj do uczniw szk podstawowych. Przykad 2 Henryk Sienkiewicz, zgodnie z duchem czasu i wasnym stylem pisarskim, nawet w dziecicej ksice W pustyni i w puszczy uzyskaby PEGI 18 w kategoriach przemocy i dyskryminacji: (23) Obrazy etnicznych, religijnych i narodowych stereotypw, mogce budzi nienawi [PEGI 18] (18) Obrazy przemocy wobec sabszych i bezbronnych postaci czekopodobnych [PEGI 18]
130
Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

M. Mochocki

Lektury szkolne w ratingu PEGI

(26) Realistyczne obrazy przemocy wobec postaci czekopodobnych lub zwierzcych [PEGI 16] Sam wszechwiedzcy i obiektywny narrator stygmatyzuje tu islam jako przyczyn okruciestwa i fanatyzmu: Murzyni bowiem, pki mahometanizm nie wypeni ich dusz nienawici do niewiernych i okruciestwem, s raczej bojaliwi i agodni (s. 303). Nie trzeba wicej, eby da rating PEGI 18 na podstawie punktu nr 23. Przemoc wobec sabszych i bezbronnych (nr 18) jest w dzikiej Afryce na porzdku dziennym, zarwno pord Murzynw, jak i Arabw; wystarczy wspomnie Gebhra choszczcego Nel i Stasia korbaczem. Bitwy, utarczki i polowania niejednokrotnie opisane s z brutalnym realizmem (nr 26), np.:
straszliwy kot () lea jak achman, nosem przy ziemi, z pazurami wbitymi w traw, prawie bez drgawek. Pkajca kula odwalia mu cay ty gowy wraz z krgami karku. Nad oczyma bieliy mu si krwawe, poszarpane zwoje mzgu. (s. 309)

Przykad 3 Pinokio Collodiego najlepiej uwidacznia rozbieno midzy PEGI a pedagogami w ocenie stosownoci treci do wieku. Natenie przemocy i poziom jej drastycznoci nie moe przynie niszego ratingu ni PEGI 18. (16) Obrazy okrutnej przemocy wobec postaci czekopodobnych i zwierzcych (18) Obrazy przemocy wobec sabszych i bezbronnych postaci czekopodobnych Mimowolne zabjstwo Gadajcego wierszcza za pomoc motka, spalone w piecyku stopy Pinokia, groby spalenia ywcem w teatrze lalek, przemoc fizyczna i psychiczna w rodowisku szkolnym, niewola i zmuszanie do niewolniczej pracy (niekiedy prowadzce do mierci z wycieczenia) to tylko niektre z przykadw. Takie treci zawiera ksika uznana w Europie za klasyk literatury dziecicej. Warto w tym miejscu rozway, czy w przypadku Pinokia zamiast pyta 16 i 18 (rating PEGI 18) z kwestionariusza PEGI nie naleaoby zastosowa pytania 44, skutkujcego ratingiem PEGI 7. Ma ono nastpujc tre (tumaczenie moje):
(44) Nierealistyczne i nieszczegowe obrazy przemocy wobec niedokadnie ukazanych postaci czekopodobnych (Depictions of non-detailed and non-realistic violence towards non-detailed human-like characters).

Przeciwko temu pogldowi przemawiaj szczegowe objanienia do pyta 16, 18 i 44, zawarte w tym samym kwestionariuszu. Po pierwsze, objanienie do pyta 16 i 18 precyzuje, e za posta czekopodobn (human-like character) uzna naley kad istot o ludzkim wygldzie, nawet jeli jest to stwr fantastyczny typu zombie lub cokolwiek innego1. Pino-

1 If a character looks like a human it should be treated as human even if it is unrealistic (if something called a zombie or any other name looks like a human it should be treated as human). (PEGI Questionnaire, s. 3).

Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

131

Lektury szkolne w ratingu PEGI

M. Mochocki

kio jest wprawdzie drewnianym pajacem, ale wyrzebionym na ksztat chopca, a przy tym mwi, myli, zachowuje si i nawizuje relacje spoeczne podobnie jak prawdziwy chopiec dlatego jestem zdania, e w kwestionariuszu PEGI zasuguje na miano czekopodobnego (human-like) nie mniej ni zombie. Po drugie, objanienie do pytania 44 precyzuje, e non-detailed human-like characters odnosi si do stopnia szczegowoci w graficznym przedstawianiu postaci. Za non-detailed (niedokadnie ukazane) uznaje si sylwetki obrazujce tylko oglny ksztat czowieka nakrelone kilkoma kreskami (stick-men) lub pikselami. Chodzi tu ewidentnie o form prezentacji graficznej, trudno wic przekada to na opis literacki jak znale narracyjny odpowiednik pikseli i kresek? Dlatego w analizie kwestionariusza uznaem pytanie 44 za nieprzystajce do literatury. Jeli mimo to zechcemy zastanowi si nad szczegowoci obrazw w Pinokiu, zauwaymy, e narrator opisuje nawet drobne fragmenty ciaa (wargi, zby, oczy, uszy) i funkcje yciowe organizmu (oddychanie). Ponisze cytaty nie pozostawiaj wtpliwoci, e poziom szczegowoci jest duo wyszy, ni zakada pytanie 44:
Ktry z opryszkw wycign duy n i usiowa wepchn go midzy wargi pajacyka, by niczym dwigni mu je otworzy. Wwczas Pinokio szybkim kapniciem zbw pochwyci rk bandziora i [] odgryz mu j. Udao si, ale zamiast rki wyplu na ziemi koci ap (s. 56).

Zwizali pajacowi rce, zarzucili mu ptl na szyj i wcignli, wierzgajcego, na ga ogromnego drzewa [] po trzech godzinach pajacyk mia nadal zamknite usta i otwarte oczy, a wierzga bardziej ni przedtem. [] zerwa si silny wiatr od gr, tramontana, i wyjc wciekle, miota biednym wisielcem na wszystkie strony [] Dla Pinokia to koysanie byo udrk, tym bardziej e zaciskajca si na szyi ptla odbieraa mu oddech (s. 60).

[] pulchny Czowieczek si nie mia. Z min dobrotliwego tatusia podszed do zbuntowanego osa i, udajc, e chce go ucaowa, odgryz mu p prawego ucha. [] Pieszczotliwie pochyli si nad osiokiem z lewej strony i odgryz mu lewe ucho (s. 135).

Na koniec trzeba podkreli, e Krzyacy, Hamlet i reszta wybranych tytuw nie s przypadkami skrajnymi. Realistyczn przemoc (PEGI 16) znajdziemy w wikszoci historii wojennych i bohaterskich (Pie o Rolandzie, Dywizjon 303, Bracia Lwie Serce, Pamitnik z powstania warszawskiego etc.). Jeszcze bardziej powszechna jest przemoc wobec sabszych (PEGI 18); jej obrazy znajdziemy nawet w lekturach szkoy podstawowej, np. w Szatanie z sidmej klasy, Hobbicie, Przygodach Tomka Sawyera. Wypowiedzi goszce negatywne stereotypy narodowe czy religijne (o Niemcach, Moskalach, ydach, bisurmanach etc.) s typowe dla caej naszej wielkiej literatury XIX wieku. Oprcz Pinokia (ktry jest wyjtkowo drastyczny) omwione wyej lektury nie odbiegaj od szkolnej normy.

132

Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

M. Mochocki

Lektury szkolne w ratingu PEGI

Wnioski Przypomnijmy: celem tej pracy byo sprawdzenie, czy funkcjonujce w Polsce ograniczenia dostpu dzieci i modziey do potencjalnie szkodliwych (dorosych) treci s jednakowe w przypadku ksiek i gier komputerowych. Do pomiaru posuy uznany w 30 krajach kwestionariusz PEGI, ktry przydziela ograniczenia wiekowe na podstawie a) wystpowania i b) poziomu drastycznoci scen ukazujcych: przemoc, seks, zaywanie substancji odurzajcych, hazard, dyskryminacj i wulgarne/obraliwe wypowiedzi. Oto wnioski z dotychczasowych rozwaa: 1. W przypadku seksu, uywek i wulgaryzmw rating PEGI zgodny jest z katalogiem lektur szkolnych ustalonym przez polskich wychowawcw i pedagogw. 2. W przypadku scen przemocy i nietolerancji PEGI nakada ograniczenia wyranie zawyone w zestawieniu z polsk praktyk edukacyjn, co ukazuje ponisza tabelka.
Rating Rating PEGI MEN* 18 10

Punkty z kwestionariusza PEGI

(16) Obrazy okrutnej przemocy wobec postaci czekopodobnych i zwierzcych (18) Obrazy przemocy wobec sabszych i bezbronnych postaci czekopodobnych (20) Obrazy seksualnej przemocy i grb (w tym gwatw) (23) Obrazy etnicznych, religijnych i narodowych stereotypw, mogce budzi nienawi (26) Realistyczne obrazy przemocy wobec postaci czekopodobnych lub zwierzcych (28) Obrazy zmaga sportowych zawierajce krwaw lub brutaln przemoc (31) Wulgaryzmy o treci seksualnej lub blunierstwa**

18 18 18

10 13 10

16

10

16 16

13 13

* Na podstawie treci lektur: od 10 lat lektur II etapu edukacyjnego; od 13 lat III etapu. ** Z pytania nr 31 wykrelono pierwszy element (wulgaryzmy seksualne), gdy w omawianych utworach stwierdzono obecno tylko elementu drugiego (blunierstw).
Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

133

Lektury szkolne w ratingu PEGI

M. Mochocki

Czy stosowanie tak odmiennych standardw jest uzasadnione z wychowawczego punktu widzenia? Jeli (jak twierdz) przytoczone punkty kwestionariusza PEGI obejmuj wszelkie formy przekazu w tym tekst pisany lub nagranie audio to uzasadnienia brak. Nie ma przecie rnicy midzy nagraniem z audiobooka i nagraniem z komputera albo czytaniem z kartki i z ekranu, jeli chodzi o wpyw czytanej treci na mode umysy. (Przynajmniej dopki mwimy o nieinteraktywnych, werbalnych komunikatach wewntrz gier). Mamy wic sytuacj kuriozaln: oto niektre sceny (przemoc) czy wypowiedzi (dyskryminacja) z lektur szkoy podstawowej i gimnazjum nie mogyby pojawi si w grze komputerowej dostpnej poniej 18 roku ycia. Gdyby, na przykad, edukacyjna gra komputerowa na podstawie W pustyni i w puszczy wywietlia (np. w oknie dialogowym zawierajcym czysty tekst) cytowane wyej zdanie o Murzynach mahometanach, otrzymaaby PEGI 18 w kategorii dyskryminacja. w wychowawczy absurd mona by usun reform katalogu lektur, wyrzucajc ze XIX-wiecznych klasykw w imi paneuropejskiej politycznej poprawnoci. Nie jestem jednak zwolennikiem tej koncepcji. Wolabym, eby kwestionariusz PEGI agodniej traktowa przynajmniej te wypowiedzi dyskryminujce, ktre s uzasadnione realiami historycznymi. Na koniec kwestia interaktywnoci, ktrej dotychczas powicaem niewiele uwagi. Odbir przekazu nieinteraktywnego w grze i w ksice wyglda podobnie, lecz w scenach interaktywnych pojawia si wspomniana sprawczo. Mogoby si wydawa, e rating gier komputerowych zwrci na to baczn uwag; wszak rnica midzy samym przekazywaniem i generowaniem/wsptworzeniem treci jest niebagatelna. A jednak tylko trzy pytania (27, 32 i 50) z pidziesiciu uwzgldniaj tak kluczow dla gier interaktywno, pozostae za traktuj sceny z interakcj i bez interakcji jednakowo. Pojcie depictions of okazuje si tu nazbyt szerokie obejmuje trzy sytuacje, ktre by moe naley traktowa oddzielnie: nieinteraktywne sceny/obrazy przemocy lub dyskryminacji (w tym m.in. tylko tekstowe), gdzie gracz jest biernym obserwatorem; interaktywne sceny/obrazy przemocy lub dyskryminacji, w ktrych bohater gracza jest ofiar; interaktywne sceny/obrazy przemocy lub dyskryminacji, w ktrych gracz jest sprawc. W drugim i trzecim przypadku mona przyj, e interaktywno pogbia zaangaowanie odbiorcy i identyfikacj z postaci (jedna z opinii przytaczanych przez Cragga, Taylor & Toombsa, 2006, s. 77), a wic potencjalnie zwiksza oddziaywanie odbieranych treci na psychik. To uzasadniaoby surowszy rating w grach. Lecz w pierwszym przypadku midzy gr a ksik nie ma istotnych rnic w odbiorze treci. Dlatego rating PEGI 18 czy 16 dla wszelkich scen przemocy wobec sabszych czy przemocy realistycznej trzeba uzna za grub przesad, skoro akceptujemy je w ksikach i audiobookach dla 10-latkw.

134

Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

M. Mochocki

Lektury szkolne w ratingu PEGI

Zacznik Osobnym zastrzeeniem wobec klasyfikacji przemocy w PEGI jest bezkontekstowo, czyli nieuwzgldnianie pobudek i okolicznoci. Problem ten poruszyem w pracy Etyka bohaterw narracyjnych gier fabularnych (2008), krytykujc podejcie
na zasadzie jest przemoc le / nie ma przemocy dobrze. Nie mona poprzesta na tym, e przemoc jest trzeba jeszcze zapyta: dlaczego i przeciw komu? () Jeli nie zapytamy o motywacje, postawimy znak rwnoci midzy bandyt krzywdzcym niewinnych a bohaterem, ktry z nim walczy (s. 234).

Niestety, kwestionariusz PEGI cakowicie ignoruje motywacje i okolicznoci. Ze wzgldu na ograniczon objto artykuu brak tutaj miejsca na rozwinicie tego wtku. Niewykluczone, e stanie si on tematem osobnej pracy. Literatura
Braun-Gakowska, M. (1997). Gry komputerowe a psychika dziecka. Edukacja i Dialog, 92. Online: <http://www. eid.edu.pl/archiwum/1997,95/listopad,133>. Collodi, C. (2009). Pinokio (tum. K. i E. Kabatcowie). Warszawa: wiat Ksiki. Cragg, A., Taylor, C., Toombs, B. (2006). Video Games. Londyn: BBFC. Online: sekcja Games, <http://www.videostandards.org.uk>. Kluszczyski, R. (1999). Film, wideo, multimedia. Sztuka ruchomego obrazu w erze elektronicznej. Warszawa: Instytut Kultury. Lewis, C.S. (2003). Opowieci z Narni. Tom 1 (tum. A. Polkowski). Pozna: Media Rodzina. Ministerstwo Edukacji Narodowej (2008). Podstawa programowa z komentarzami. Tom 2. Jzyk polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum. Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej. Mochocki, M. (2008). Etyka bohaterw narracyjnych gier fabularnych. Homo Communicativus, 3(5), 229-237. Pan European Game Information (bez daty). Czym s ratingi? W: Informacje o PEGI. Online: < http://www.pegi. info/pl/index/id/359>. Pan European Game Information (bez daty). Co to jest PEGI? W: Informacje o PEGI. Online: <http://www.pegi. info/pl/index/id/364>. Pan European Game Information (bez daty). Co oznaczaj poszczeglne znaki? W: Informacje o PEGI. Online: <http://www.pegi.info/pl/index/id/369>. Pan European Game Information (bez daty). Oznaczenie PEGI OK. W: Informacje o PEGI. Online: <http://www. pegi.info/pl/index/id/1462>. Pan European Game Information (bez daty). PEGI Questionnaire. Online: <http://www.pegi.info/en/index/id/1184/ media/pdf/235.pdf>. Sienkiewicz, H. (1990). Krzyacy. Tom 2. Warszawa: PIW. Sienkiewicz, H. (1984). Potop. Tom 1-2. Warszawa: PIW. Sienkiewicz, H. (1950). W pustyni i w puszczy. Warszawa: PIW. Sofokles. (1984). Antygona. Warszawa: Ossolineum. Szekspir, W. (1974). Tragedie I (tum. J. Paszkowski). Warszawa: PIW.

Homo Ludens 1/(2) (2010) 2010 Polskie Towarzystwo Badania Gier

135

Lektury szkolne w ratingu PEGI

M. Mochocki

Welman, A. (2009). Speedway Liga recenzja gry. Technopolis. Online: <http://technopolis.polityka.pl/2009/ speedway-liga-recenzja-gry>.

dr Micha Mochocki filolog angielski, adiunkt w Instytucie Neofilologii i Lingwistyki Stosowanej, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, michal.mochocki@gmail.com

***

Lektury szkolne w ratingu PEGI

Streszczenie Praca ujawnia niespjno kryteriw oceny stosownoci treci do wieku stosowanych w Polsce w odniesieniu do literatury i gier wideo. Odpowiednikiem kategorii wiekowych dla literatury s listy lektur szkolnych: np. lektury gimnazjum musz by odpowiednie przynajmniej od 13 roku ycia. Kryteria przyjte w szkolnictwie mona wic zestawi z ratingami gier wideo dziki Kwestionariuszowi PEGI. 50 procent pyta z Kwestionariusza nie nadaje si do literatury (gdy dotycz interaktywnoci lub animacji komputerowej), lecz pozostae 25 z 50 pyta dotyczy wycznie zawartoci tematycznej, przystaj wic do kadego medium, m.in. literatury. W przypadku wybranych lektur II i III etapu edukacyjnego (wiek 10-13 i 13-16) kryteria PEGI s generalnie zgodne z praktyk szkoln w zakresie seksu, narkotykw i wulgaryzmw, natomiast regularnie podaj rating [16+] i [18+] w kategoriach przemocy i dyskryminacji.

Compulsory Reading at school rated under PEGI

Summary The paper discloses the double standards in age ratings applied to literature and video games in Poland. The equivalent of age rating for literature can be found in school obligatory reading lists: e.g., books recommended for 13-15-year-olds must have been rated [13+]. Curricular criteria can , then, be compared to video games ratings thanks to the PEGI Questionnaire: 25 out of its 50 questions focus entirely on thematic content, which makes them applicable to any medium including literature. Applied to selected books prescribed for Polish schoolchildren aged 10-13 (primary school, three final years) and 13-16 (junior high school), PEGI generally confirms school ratings of Sex, Drugs and Bad Language, but repeatedly produces ratings [16+] and [18+] in the Violence and Discrimination categories.