You are on page 1of 87

Stres wrg czy przyjaciel?

Zbigniew Karapuda

Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

Zbigniew Karapuda

Stres
Wrg czy przyjaciel?

Lublin 2009

Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

Tytu: Stres wrg czy przyjaciel? Autor: Zbigniew Karapuda ISBN: 978-83-62147-29-8 Data wydania: 1.10.2009 Projekt okadki: Pawe Krlak Korekta: Pawe Pomianek Skad: Pawe Pomianek

Niniejszy utwr, ani adna jego cz, nie moe by kopiowany, reprodukowany ani zwielokrotniany jakkolwiek technik w tym drukarsk, magnetyczn czy cyfrow, ani wykonywany publicznie, wystawiany, wywietlany, odtwarzany, nadawany bez pisemnej zgody wydawcy. Zabrania si rwnie obrotu oryginaem utworu lub egzemplarzami, na ktrych utwr utrwalono wprowadzania do obrotu, uyczenia, najmu oryginau albo egzemplarzy zgodnie z regulaminem Klubu Libenter.pl.

Copyright for Polish edition by Klub Libenter.pl and Zbigniew Karapuda

Klub Libenter.pl PROFECT Pawe Krlak ul. Zwizkowa 20/33, 20-148 Lublin www.libenter.pl email: klub@libenter.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. All rights reserved.

Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

Spis treci
O Autorze .......................................................................................................................................... ..... 5 Wstp: Nie strzela do posaca! Stres wrg czy przyjaciel? ................................................... ..... 7
Stres ....................................................................................................................... ... 9

Co to jest stres? ................................................................................................................................. ..... 9 Kiedy wystpuje stres? ..................................................................................................................... ... 12 Co powoduje stres? .......................................................................................................................... ... 14 Jakie choroby wywouje stres? ........................................................................................................ ... 16 Czynniki psychologiczne wywoujce stres, determinujce wystpowanie chorb spowodowanych stresem...................................................................................................................................... ... 21 Zapobieganie stresowi ..................................................................................................................... ... 31 Terapia zapobiegania stresowi ........................................................................................................ ... 35 Zmiana siebie .................................................................................................................................... ... 39 Zmiana otoczenia (rodowiska) ..................................................................................................... ... 44 Niwelacja stresu ................................................................................................................................ ... 46
Psychoneuroimmunologia ................................................................................... . 50

Placebo ............................................................................................................................................... ... 51 Uczenie odpowiedzi immunologicznej ......................................................................................... ... 52 Wskaniki immunologiczne ........................................................................................................... ... 53 Ukad immunologiczny a zachowanie........................................................................................... ... 53 Psychoterapia i zdrowienie .............................................................................................................. ... 54 Mzg i ukad odpornociowy wzajemne oddziaywanie ......................................................... ... 55 Neurofizjologia i psychoneuroimmunologia emocji ................................................................... ... 57
Pytania i odpowiedzi ........................................................................................... . 60 Oferta szkoleniowa .............................................................................................. . 70

Antystresowy Program Relaksacyjny ............................................................................................ ... 70 Asertywno czy stres ...................................................................................................................... ... 73 Rozwizywanie przyczyn stresu: Terapia antystresowa trwae pozbycie si nadmiaru stresu ........................ ... 75 Stres w pracy ..................................................................................................................................... ... 81 Sprzeda sprzedawc psychologia obsugi klienta .................................................................... ... 84 Negocjacje w praktyce ..................................................................................................................... ... 86

O Autorze:
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

O Autorze:
Z zawodu aktor i psycholog. Dyplom aktorski u prof. Bardiniego i wieloletnia praca w zespole Henryka Tomaszewskiego we Wrocawskim Teatrze Pantomimy, Teatrze w Padeborn w Niemczech i Lublinie (lata 80-site). Psycholog o specjalizacji Psychologia Osobowoci i Psychologia Reklamy na SWPS w Warszawie. Obecnie doktorant Instytutu Psychologii PAN i terapeuta terapii antystresowej opartej na programie Simontona i Racjonalnej Terapii Zachowa (RTZ). W latach 90-tych intensywnie pracowa w biznesie, tj. osobicie zakada i prowadzi przedstawicielstwa koncernw samochodowy na terenie kraju. Ma wic rwnie bezporednie dowiadczenie w naborze i selekcji pracownikw, szkoleniu i organizacji caego marketingu przedsibiorstwa, tworzeniu sieci handlowej (np. Shell-Gas) i planowaniu mediw reklamowych oraz strategii reklamowej przedsibiorstwa. Ukoczy te specjalistyczne roczne seminarium controlingu finansowego Gdaskiej Akademii Controllingu u prof. S. Olecha. Jego pasj jest wyszukiwanie zbdnych kosztw w firmach i ustalanie optymalnej struktury kosztw, przy danym profilu przedsibiorstwa. Od 1998 wrci do psychologii w biznesie i szkoleniach, a obecnie zajmuje si gwnie psychoterapi i pomoc w terapii antystresowej. Master of NLP, doskonali swoje umiejtnoci u Josefa OConera i Johna Seymoura. Bra udzia w seminariach Davida Neena, Colina Sissona i Millera Walbrota. Obecnie intensywnie zgbia tajniki najnowszej dziedziny bada wicej stres ze zdrowiem: Psychoneuroimmunologii.

O Autorze:
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

Prowadzi szkolenia w zakresie doboru i szkolenia pracownikw handlowych, ze specjalizacj w wyszej kadrze zarzdzajcej oraz dekodowania osobowoci klienta i pracownika. We wasnym orodku dydaktycznym (Instytut Doskonalenia Umysu IQ-LABS), prowadzi kursy szybkiego czytania i kursy psychoterapeutyczne, np. Poznaj siebie, Terapia Antystresowa do stosowania na co dzie. Tudzie, prowadzi badania nad zmian postaw i manipulowaniem poziomem motywacji, w wyniku czynnego rozwoju inteligencji, poprzez wiczenie w szybkim czytaniu i technikach zapamitywania. Wyniki bada uka si w postaci ksiki Szybkie Czytanie prawda i mity. Prowadzi konsulting dla firm z dziedziny pozycjonowania produktw, planowania kampanii medialnych, efektywnoci reklamy i restrukturyzacji firmy, w szczeglnoci finansowej i personalnej. Ale rwnie lubi zaj si wypaleniem zawodowym managerw i rozwojem twrczego mylenia w zespole. Niektrzy klienci lubi jego Freudowsk kanap psychoterapeutyczn, bo jednak czowiek i jego problemy s dla niego najwaniejsze. Na skutek rozwoju wiedzy medycznej w Psychoneuroimmunologii, TERAPIA ANTYSTRESOWA zdobya znakomite narzdzia do przeciwdziaania chorobom cywilizacyjnym, takim jak rak, nadcinienie czy zaway. Dlatego te dziaania zdominuj kierunek jego rozwoju. Wydaj si bowiem najpotrzebniejsze spoeczestwu i kademu czowiekowi z osobna, zagroonemu chorobami wynikajcemu z codziennego STRESU.

Wstp
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

Wstp
Nie strzela do posaca! Stres wrg czy przyjaciel?
Oto jest pytanie. Zwalcza czy si zaprzyjani? To moje osobiste spojrzenie, czowieka po przejciach, w sile wieku (47 lat) i po studiach psychologii spoecznej na SWPS. Ten artyku ma rozszerzy spojrzenie na temat stresu tak, aby nie traktowa go bezrefleksyjnie i pospolicie.

W potocznym rozumieniu stres to: nieszczcie, niedomaganie emocjonalne, swoisty rak w naszym myleniu czy tylko dolegliwo bdca nastpstwem zewntrznego splotu sytuacji. Spjrzmy jednak na stres jako na czynnik adaptacyjny. Uksztatowany przez miliony lat w rnych organizmach, a u czowieka niezwykle skomplikowanie, bo wcale nie jednoznacznie dla kadej jednostki. Nie walczymy ze stresem, tylko powanie przygldamy si, co nam ten stres chce powiedzie. Tak jak nie powinnimy si denerwowa na psa, ktry ostrzega przed intruzem (moe zodziejem), bo taka jego funkcja. Wyobramy sobie wiat bez blu, nasze ycie znacznie by si skrcio. (Nie rozwijam tego tematu, gdy to atwe do wyobraenia.) Tak te nie bardzo mona przewidzie, jak wygldaby wiat bez stresu? Czy w ogle by wyglda, bo przecie nic nie powstaje bez przyczyny i bez konsekwencji? Myl, e stres peni w naszym

Wstp
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

yciu pierwszorzdn rol, ktrej nie potrafimy doceni. Ulegamy pytkiemu i bezrefleksyjnemu sdowi wikszoci, ktry jest infantylny i pozbawiony podstaw. Ale jednoczenie zrozumiay. Chcemy w ten sposb pozby si konsekwencji wasnego postpowania i mylenia. Zrzuci to na TEN STRASZNY STRES, jako co zewntrznego i od nas niezalenego.

Dziki temu moemy dalej objada si ponad miar i mwi, e ze stresu. Narzeka na tempo ycia, szefa, prac, rodzin, a nawet wspmaonka i dzieci, jak na co zewntrznego i od nas niezalenego. Wszystko da si wytumaczy stresem i zupenie niezalen sytuacj, zupenie zapominajc, e podobno Bg da nam woln wol (patrzc od strony bada naukowych, ju nie jest to takie pewne). Moemy wic wybra: bior odpowiedzialno za siebie lub zasaniam si STRESEM.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

Stres
Co to jest stres?
Reakcja organizmu na niekorzystne bodce rodowiskowe, gwnie zewntrzne, dziki ktrej organizm moe dostosowa si do nowych warunkw otoczenia.

Reakcja organizmu, zwana dalej stresem, jest interakcj pomidzy czynnikami takimi jak bodce rodowiskowe, (to, co nas spotyka lub mylimy, e moe si przydarzy), nasz ocen tej sytuacji (ocena poznawcza), a reakcj fizjologiczn i psychiczn organizmu, zalen gwnie od naszej oceny sytuacji. Nic nie jest dobre lub ze, jeno mylenie czyni je takim (W. Szekspir). W sowach Szekspira zawarta jest racjonalna myl, naukowo potwierdzona, ale te widoczna goym okiem w codziennym yciu. To od naszej interpretacji zdarze przeszych, obecnych czy przewidywanych w duym stopniu zaley fizjologiczna reakcja naszego organizmu! T wanie reakcj zwykle nazywamy potocznie stresem. Istnieje obawa, e dua popularno koncepcji relatywnego spostrzegania rzeczywistoci czsto prowadzi do przekonania, i obiektywna rzeczywisto nie jest wana, a nawet nie istnieje! Std modna skonno do minimalizowania bd ignorowania tego, co nieprzyjemne (negatywne), a poszukiwania pozytyww i przyjemnoci za wszelk cen. Efekty krtkowzrocznoci takiego mylenia i postpowania nie daj na siebie dugo czeka. Oparte na tym przekonaniu terapie s naiwne i uudne! Poprawiaj

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

10

samopoczucie, lecz nie na dugo, gdy rzeczywisto i tak nas znajdzie! Z praktyki terapeutycznej su dziesitkami przykadw utraty pracy, majtku, domu, rodziny, a nawet dzieci, z powodu swoicie pojmowanego pozytywnego mylenia.
Efektywna terapia antystresowa powinna nas przyblia do obiektywnej rzeczywistoci, pozwala j lepiej zrozumie poprzez pozbycie si wasnych ogranicze psychicznych i zdobycie wiedzy do zarzdzania sob w sytuacjach stresowych.

Tym niemniej, trzeba to podkreli, e to nasza ocena poznawcza determinuje reakcj naszego organizmu. Tragedie yciowe, czsto poprzez reinterpretacj i wsparcie np. rodziny, przyjaciela, maonka nie wydaj si tak straszne, jak drobne incydenty mieszne po latach, a jake bolesne i czsto dewastujce zdrowie (np. wywouj zawa lub wylew). Dlatego niezmiernie istotn umiejtnoci jest adekwatne reagowanie na stres! Napisaem umiejtnoci, gdy okazuje si, i jest to zachowanie wyuczone, ktre stosunkowo atwo moemy zmieni. Na tym, przede wszystkim powinna polega terapia antystresowa! Korygowanie nawykw i przekona z przeszoci, najczciej dziecistwa, ma gboki sens i niezwykle pomaga ludziom, ktrzy sobie z tym dostatecznie dobrze nie radz. na zagraajcy nam bodziec jest cay kompleks rekcji, od reakcji emocjonalnych (strach, bl, zo), poprzez pobudzenie podwzgrza, gwnego komunikatora midzy ukadem nerwowym a hormonalnym, ktrego sygnay neurohormonalne stymuluj aktywno wydzielnicz przysadki mzgowej, a ta, z kolei, aktywuje hormon przypieszajcy metabolizm organizmu. Adrenalina, ktra jest wydzielana przez rdze nadnerczy, zwiksza sprawno narzdw organizmu- pobudza cay organizm dla efektywniejszego reagowania na zagraajcy bodziec stresor.
Reakcj fizjologiczn

Niestety po przekroczeniu pewnej, dla kadej osoby innej, fizjologicznej granicy, stres oddziauje destrukcyjnie! Granic t nazywamy indywidualnym poziomem odpornoci na stres. Po jej znacznym przekroczeniu obnia si zdolno reagowania i paraliuje sprawno psychiczna, jak i w ekstremalnych wypadkach fizyczna.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

11

Ekstremalne przekroczenie wydzielania si hormonw stresu do krwiobiegu skutkuje uszkodzeniem tkanek, a szczeglnie znacznych iloci neuronw w mzgu. Poza reakcj mobilizacji (reakcja alarmowa) bezporednio skierowanej na stresor, najczciej mamy do czynienia z dugotrwaym wystpowaniem stresu i jego kumulacji w organizmie. Organizm si samoreguluje, zachowujc homeostaz, przechodzc do fazy drugiej reakcji odpornoci. W tej fazie sama adrenalina przestaje dziaa i z kory nadnerczy uwalnia si kortyzol, ktry podtrzymuje zwikszony metabolizm organizmu, dziki czemu zapewniony jest cigy dopyw energii (paliwa) do komrek naszego organizmu. (i noradrenalina) jest hormonem dziaajcym bardzo szybko. Stymuluje wspczulny ukad nerwowy, zatem odpowiada za natychmiastowy skurcz ttniczych naczy krwiononych, zwaszcza w skrze, nerkach i luzwce, powodujc gwatowny wzrost cinienia ttniczego. Odwrotny efekt jej dziaania, czyli rozszerzenie naczy krwiononych obserwujemy w miniach, wtrobie i naczyniach wiecowych. Dziki temu minie s gotowe do reakcji. Majc zwikszony dopyw krwi, posiadaj wicej tlenu i energii w postaci glukozy (glikogenu), z pobudzonej wtroby.
Adrenalina

Zatem, jak wida, stres jest zjawiskiem adaptacyjnym i uksztatowanym w procesie ewolucji, aby sprawniej i szybciej reagowa na zagroenia pynce z rzeczywistoci. Walka z nim to dziaanie nieefektywne raczej trzeba si przyjrze, co nam stres chce powiedzie. Mona te zmieni swoj zwyczajow (wyuczon) postaw wobec niego i to jest celem profesjonalnej terapii. Jeli co zostao wyuczone, zapewne mona si tego oduczy, jeli faktycznie jest to niekorzystne i nieefektywne zachowanie w naszym yciu.
Najbardziej grony dla naszego organizmu jest dugotrway stres, ktry wyczer-

puje nasze pokady energetyczne i destrukcyjnie wpywa na organy zwaszcza mzg. Jest to trzecia faza cyklu adopcyjnego i nazywamy j faz wyczerpania.
Dugotrway stres zazwyczaj nie jest zwizany z najwikszymi tragediami naszego

ycia, lecz raczej ze staymi pomniejszymi bolczkami. Zatem, to nie tyle tragiczne

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

12

zdarzenia wpywaj na drastyczne pogorszenie naszego stanu zdrowia, lecz raczej stae zmartwienia: o pienidze, dzieci, zdrowie czy te prac. Przy zdarzeniach losowych do wyranie zdajemy sobie spraw z tego, e nie mamy na nie wpywu, tote nie obciaj one naszej samooceny. Natomiast przy staych problemach (np. z pienidzmi, rodzin, zwizkami z innymi ludmi) czujemy, e to problem zaleny od nas, chobymy prbowali zrzuci to na rodowisko (kraj, rzd, politykw, pracodawcw itd.). Dlatego te problem taki obnia nasz samoocen, co w konsekwencji powoduje stay, podwiadomy stres. Takiego rodzaju stresu nie udaje si wyeliminowa powierzchownymi terapiami i masaami tu trzeba zastosowa dogbn analiz problemu i solidn psychoterapi. Trzeba zmieni zwyczajowy sposb postpowania i nieefektywny sposb mylenia. Zmiana przekona, najczciej wdrukowanych w dziecistwie, to proces trudny i dugotrway, jednake tylko tak moemy wyzby si naszych rzeczywistych problemw, a zatem i ich fizycznych nastpstw chorb somatycznych!

Kiedy wystpuje stres?


Stres wystpuje, kiedy postrzegamy brak rwnowagi pomidzy moliwociami, a wymogami sytuacji. Jest czysto subiektywnym psychicznie zjawiskiem orientacyjnym (motywuje do podejmowania zachowa zaradczych w celu przywrcenia rwnowagi), czyli zalenym nie tyle od sytuacji, w ktrej si znajdujemy, co bardziej od stanu naszej psychiki.

Fizjologicznie, stres jest wyrzutem hormonu stresu (adrenaliny, kortyzolu i innych) do krwi, co ma podstawowy wpyw na funkcjonowanie naszego ciaa (zwikszone ttno, cinienie krwi, spadek odpornoci immunologicznej, zwikszona krzepliwo krwi czy potliwo). Psychicznie stres powoduje ograniczenie moliwoci intelektualnych, (wykorzystania dowiadczenia czy inteligencji) i ze samopoczucie. Co z kolei wpywa na fizjologi. Dlatego podstawowym psychicznym mechanizmem obronnym jest ignorowanie rzeczywistoci, nie dostrzeganie zagroe, dla osoby postronnej jake

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

13

oczywistych! Ignorowanie sygnaw z rzeczywistoci lub z domniemanej przyszej rzeczywistoci odbywa si czsto podwiadomie, bez woli i wiadomoci takiego postpowania. Czasami ma to swoje dobre strony, jeli spodziewana zagraajca sytuacja si nie zici, lub gdy i tak nie mamy na ni wpywu. Wiele zaley od stopnia decentracji, czyli dystansu do rzeczywistoci i siebie samego. Jednake, w duszej perspektywie, ignorowanie rzeczywistoci zazwyczaj powoduje fatalne nastpstwa i tragedie! W normalnym yciu raczej si nie zdarza, abymy naprawd nie mieli wpywu na rzeczywisto. Nawet w wizieniach ludzie maj, cho rzeczywicie minimalny, wpyw na swoje losy. Ale, zaznaczam, mwimy o normalnym yciu! Uczenie ludzi odstresowania poprzez ignorowanie rzeczywistoci, jak to si dzieje na bardzo wielu nieprofesjonalnych kursach, kursach tzw. pozytywnego mylenia, moe i powinno mie zastosowanie tylko w rzeczywicie beznadziejnych sytuacjach, gdzie naprawd nic ju nie mona zrobi. A takie sytuacje s niezmiernie rzadkie. Nie warto zaprzecza chorobie czy problemom yciowym i udawa, e ich nie ma, gdy nie podjcie adnych dziaa najczciej w duszej perspektywie koczy si fatalnie. Warto jednak wierzy w to,
i nie ma takiej choroby, ktrej bym nie pokona,

Taki sposb mylenia zapewnia motywacj i wiar, a jednoczenie nie prowadzi do utraty kontaktu z rzeczywistoci i samooszukiwania si. To jest zasadnicza rnica w spojrzeniu na wiat i wiar w siebie. Zatem, traktujmy stres jako posaca, ktry przynosi nam niezmiernie wan dla nas wiadomo, a nie wroga czy te osob nieistotn, ktr si notorycznie ignoruje.

nie ma takich przeciwnoci losu, ktrym nie dabym rady!

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

14

Stres jest mechanizmem adaptacyjnym, wyksztaconym w milionach lat ewolucji, ktry zapewni nam przetrwanie, zatem nie moe by zy w swej naturze. To, co my z tym stresem robimy moe dopiero by ze lub dobre, adaptacyjne lub nie, zapewniajce nam przetrwanie i dobrobyt lub go niszczce. Kada reakcja stresem to wiadomo dla nas pytanie tylko, prawidowo odczyta.
czy potrafimy j

Co powoduje stres?
Stres w za duej lub dugotrwaej dawce ogranicza nasze moliwoci intelektualne, powoduje ze samopoczucie i wywouje poczucie bezradnoci. To poczucie bezradnoci odpowiada za brak motywacji do dziaania, a gdy dugo si utrzymuje, wywouje stany chorobowe. Ograniczenie moliwoci intelektualnych w stresie, takich jak wykorzystanie po-

siadanej inteligencji i dowiadczenia yciowego, jest niezmiernie ciekawym zjawiskiem, gdy nieco sprzecznym z celem wrodzonym stresu. Pamitamy z poprzednich artykuw, i stres ma motywowa do rozwizania grocych nam problemw, jednake bardziej jest ukierunkowany na fizyczne, siowe rozwizanie problemw ni intelektualne deliberacje. Zatem zadania, ktre w dzisiejszych czasach mamy do rozwizania, s nierozwizywalne w stresie. Std niezwyka potrzeba walki ze stresem, a raczej nauczenia si y tak, aby go unika i rozadowywa. Stres jest niewtpliwie jednym z gwnych czynnikw chorobotwrczych zarwno chorb psychicznych, jak i somatycznych. Co prawda bezporednio obserwujemy wystpowanie tylko niektrych chorb somatycznych, takich jak zawa czy wylew, lecz porednio (stres w dugim okresie czasu) lista chorb jest niezwykle duga. Wie si to z obnieniem sprawnoci naszego ukadu immunologicznego. Zatem nawet zwyke przezibienie jest czsto wynikiem stresu. Psychiczne nastpstwa stresu s nierozerwalnie powizane z jego fizjologicznym funkcjonowaniem w naszym organizmie. Zatem reakcj fizjologiczn na zagraajcy nam bodziec jest cay kompleks rekcji hormonalnych, uzaleniony od poziomu wystpujcego stresu. Samo wyraenie, e jestemy w stresie, jest w takim

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

15

samym stopniu prawdziwe, jak to, e mamy temperatur jeeli yjemy, to zawsze mamy, tyle, e wysz od normalnej lub nie. Ze stresem jest podobnie zawsze dziaaj na nas jakie hormony stresu, tyle tylko, e czasami sprawiaj nam przyjemno, a innym razem prowadz do odczu nieprzyjemnych! Bardziej zaley to od sytuacji i naszej odpornoci, ni od samego czynnika stresujcego stresora. Jest to wynik naszych oczekiwa, zasobw, jakie posiadamy i przewidywalnoci sytuacji. Jak wida s to czynniki natury psychicznej, poza zasobami pieninymi, cho w tym przypadku raczej liczy si poczucie posiadania zasobw, ni ich waciwe posiadanie. Dlatego mwi si potocznie, i bied si dziedziczy, tak jak i bogactwo, niejako w postawie yciowej. Postawa yciowa to podstawowy czynnik radzenia sobie ze stresem. Jeeli prawidowo przewidujemy wydarzenia i mamy waciw postaw, aby znale si w rzeczywistoci, to stres w zasadzie nas tylko motywuje i nadaje wigoru naszym dziaaniom. Dlatego te czsto syszymy, e problem, jaki nas spotyka, to nie zagroenie, ale wyzwanie do efektywniejszego dziaania taki amerykaski challenge. atwo oczywicie traktowa tak ycie przy odpowiednich zasobach i kulturowym wsparciu. Szczeglnie pomocna jest tu od dziecka wyuczona postawa wiary we wasne moliwoci i przychylno wiata. Jednak nasza kultura jest nieco inna i jeeli nie daje dziecku duo wsparcia, to i doroli czsto s peni kompleksw, a przez to i agresji do spoeczestwa, jak rwnie do siebie samego (autoagresji).
To, co nas najbardziej w terapii bdzie zajmowao, to jak, mimo stresu, w peni wykorzystywa swoj inteligencj? Jak nie da si zepchn do poziomu bezradnego dziecka pomimo duego poziomu stresu?

Wydaje si, i zmiana postawy yciowej i co za tym idzie przekona daje najtrwalsze pozytywne wyniki w terapii antystresowej. Tyle tylko, e nie jest to atwy i szybki proces. Wymaga on choby prby dotarcia do obecnych przekona i oceny ich ze wzgldu na ich skutek w podejmowanych przez nas dziaaniach. Jak wida nie jest to proces oparty na zaklinaniu rzeczywistoci, lecz na pracy nad sob pod kierunkiem terapeuty.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

16

Jakie choroby wywouje stres?


Wikszo bada na temat zwizku miedzy zdrowiem a stresem skupia si na korelacji (wspwystpowaniu), a nie na zalenociach przyczynowych, dlatego dugo nie byo jednoznacznych dowodw udokumentowanych dostatecznie racjonalnie (z uwzgldnieniem paradygmatw obowizujcych w nauce) na wywoywanie chorb przez stres. Dzi, dziki rozwiniciu procedury i nowych narzdzi do pomiaru fizjologicznych waciwoci organizmu, dysponujemy dostatecznymi argumentami za tak hipotez.

Za przykad posu nam jedne z takich dostatecznie kontrolowanych bada, przeprowadzone w 1997 r. przez Cohen, Tyrell i Smith na prbie 420 ochotnikw. Najpierw ustalono subiektywny poziom stresu badanych, nastpnie wystawiono ich na dziaanie wirusw przezibienia (cold viruses). Okazao si, e stres jest zwizany z podwyszonym ryzykiem ostrej infekcji drg oddechowych w sposb proporcjonalny. Im wyszy poziom subiektywnego odczuwania stresu, tym szybsze i atwiejsze rozprzestrzenianie si wirusa w ciele ochotnika. Zatem jednoznacznie stres jest czynnikiem zwikszajcym podatno na wj choroby, np. przezibienia czy grypy (wszystkich chorb wirusowych).
roz-

Jednoznacznie rwnie stwierdzono, e nawet umiarkowany stres u pacjentw z chorobami serca moe powodowa niedokrwienie minia sercowego (zmniejszenie dopywu krwi do serca), zakcenia pracy serca i zmniejszenie jego wydolnoci. Badania Kamarck i innych (1997 r.) na prbie 900 mczyzn wydatnie potwierdziy rozwj miadycy ttnic (ultrasonografem badano narastanie blaszek miadycowych w gwnej ttnicy szyjnej) pod wpywem stresu i to na zdrowych osobnikach, a nie na pacjentach i tak zagroonych chorob miadycow.
Wpyw stresu na rozwj choroby nowotworowej jest jeszcze bardziej widoczny,

eby nie powiedzie, i jest to gwna przyczyna jej powstawania. Nawet jeli istnieje pewna dziedziczna genetycznie skonno do jej powstawania u niektrych osb, to jednak dopiero wystpowanie stresu aktywuje (dochodzi do promocji zainicjowanego procesu) t dziedziczn cech. Wedug szacunkw National Cancer

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

17

Institute (Greenwald i Sondik, 1986) okoo 90% przypadkw zachorowa na raka jest uwarunkowane przez styl ycia. Zarwno HIV, jak i rak maj swoj przyczyn w osabieniu ukadu odpornociowego. Wrodzony ukad odpornociowy w normalnych warunkach radzi sobie ze zwalczaniem stale istniejcych w naszym organizmie patogenw. Jednake rozregulowanie tego ukadu, np. poprzez zwikszenie tolerancji na stres w wyniku chronicznego stresu powoduje zaamanie si tego naturalnego balansu i nieradzenie sobie ukadu immunologicznego z wirusami lub wasnymi patogenami. Zatem przeciwdziaanie chronicznemu stresowi jest dziaaniem ze wszech miar podanym nawet kiedy nie stwierdzono jeszcze u nas adnej z wyej wymienionych chorb. Mechanizm osabienia ukadu odpornociowego Mechanizm osabienia ukadu odpornoci organizmu (immunologicznego) dziaa, obrazowo rzecz ujmujc, jak mechanizm termoregulatora w podgrzewaczu wody. Normalnie jestemy genetycznie uwarunkowani na tolerowanie pewnego zakresu hormonw stresu (adrenaliny, noradrenaliny, a w szczeglnoci kortyzolu, ktry dominuje przy chronicznym stresie). Jeeli jednak dostajemy go za duo i to w dodatku przez duszy okres (stres chroniczny), to organizm (ukad immunologiczny) si adaptuje do sytuacji, to jest podwysza poziom tolerancji na hormony stresu. Pozornie jest to reakcja prawidowa, gdy co prawda w ten sposb ukad immunologiczny, tolerujc wiksz ich dawk, nie doprowadza do staego podwyszenia aktywnoci organizmu (mechanizm walki lub ucieczki), a co za tym idzie, szybkiego wyczerpania zasobw i opadnicia z si witalnych. Jednake tym samym podnoszc poziom tolerancji na stres, pozwala w szerszym zakresie na niekontrolowane rozmnaanie si wirusw i patogenw w organizmie. Co oczywicie wirusy i patogeny natychmiast wykorzystuj i std mamy zwikszon podatno na zachorowanie, potocznie mwic: apiemy wirusa. Nie jest to oczywicie prawd, gdy nie tyle go apiemy, co raczej nasz ukad odpornociowy go dostatecznie wczenie nie zwalcza i pozwala na jego znaczny rozwj.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

18

Tak jak i z wasnymi patogenami (genami, ktre wymkny si spod kontroli zmutoway w naszym organizmie) ukad immunologiczny przestaje sobie radzi, gdy zwikszona tolerancja nie zezwala na dostatecznie szybk reakcj wrodzonego ukadu odpornociowego. Dlatego stres (jego chroniczna, za dua dawka) jest uznawany za podstawow przyczyn wikszoci chorb o podou epidemiologicznym i uwarunkowanych genetycznie. Zatem walka ze stresem, a raczej obnienie jego staej dawki jest podstawowym dziaaniem profilaktycznym, zapobiegajcym wielu chorobom. Nawet obnienie stresu w trakcie choroby, co jest zrozumiae np. w chorobach onkologicznych, przynosi zbawienne skutki i powinno stanowi podstaw wszelkiego leczenia. Rak Prawdopodobnie nawet osoby w rozumieniu klinicznym zdrowe miay wielokrotnie raka, tj. pojawiy si komrki rakowe, jednake nie doszo do zdiagnozowania nowotworu, gdy ukad immunologiczny szybko je wykry i zniszczy.
Ukad odpornociowy

odgrywa zatem podstawow rol w zwalczaniu cigle powstajcych nowotworw. Hipotez t potwierdzono w wielu badaniach (np. Antoni, 1987; Greenberg, 1987), obserwujc chorych na upoledzenie ukadu odpornociowego. Nazwano j hipotez nadzoru immunologicznego. Zakada ona cise powizanie dobrostanu psychicznego z odpornoci organizmu, co jest powszechnie dostrzegane i uznawane. Jednake nie zawsze wycigamy z tego jakiekolwiek wnioski. Wzrost praw-

dopodobiestwa zachorowania na raka moe by nastpstwem tolerowania przewlekych stresorw (sytuacji stale stresogennej).

Dopuszczamy do staego, podwyszonego stresu w imi wikszych zarobkw czy te niewiadomie poddajc si sytuacji. Potocznie nazywamy to zjawisko wycigiem szczurw. Wydaje si nam, i nie ma innego wyjcia i tylko tak mona y. A przecie kady przyzna, i w stresie yje nam si gorzej i nie wykorzystujemy w peni swoich moliwoci intelektualnych. Przypomina to sawne robotnicze

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

19

powiedzenie: taki zapieprz, e nie ma czasu taczki zaadowa. To oczywiste, i nie potrafimy tej sytuacji rozwiza, gdy jestemy w stresie! Ile zego moemy wyrzdzi naszemu organizmowi, wida dopiero w szpitalu na oddziale onkologicznym. Przewleke tolerowanie stresu moe doprowadzi do stanu hiperadaptozy (podwyszonej tolerancji na hormony stresu), bdcej reakcj adaptacyjn organizmu na chroniczny stres. Stan ten towarzyszy rwnie depresji i starzeniu si, dlatego te wtedy czciej chorujemy. Od dawna uwaano, i depresja czsto poprzedza chorob nowotworow (np. Shekelle i in., 1981). Dzi ju nikt nie ma wtpliwoci, e hormony wydaj polecenia ukadowi odpornociowemu. Kady lekarz przyzna rwnie, e mzg kontroluje wydzielanie hormonw, lecz ju nie kady poczy te dwa fakty i uzna, i to mzg steruje nasz odpornoci. Moe dlatego, i dzieje si to porednio i raczej niewiadomie. A moe dlatego, i musielibymy przyzna, e proces choroby i zdrowienia zaczyna si w mzgu. Musielibymy te zaakceptowa fakt, i choroba jest tylko skutkiem pewnych zachowa i postaw (myli, dziaa, ale i samopoczucia). Musielibymy rwnie zaakceptowa, e sami ksztatujemy swoje ycie (w znacznej jego czci) i wzi za nie odpowiedzialno. Myl, i tu jest wanie sedno problemu odpowiedzialno za wasne ycie, postaw i myli! O wiele atwiej jest zrzuci to na barki Boga, losu, przypadku czy innych czynnikw (pastwo, rzd, pracodawca, wspmaonek itd.). Zmiany tolerancji na stres (podwyszenie tolerowanej iloci stresu) maj zazwyczaj zwizek z biernym stylem radzenia sobie z trudnociami i depresj.By moe zachowania, nastrj i stan zdrowia fizycznego to rne wymiary tego samego zjawiska. Zatem zmiana zachowania i stylu radzenia sobie z problemami byaby podstaw do zmian w ukadzie hormonalnym i co za tym idzie, zmianie w ukadzie odpornociowym naszego organizmu! Takie rozumowanie prowadzi do konstruktywnych wnioskw: nauki zmiany w stylu radzenia sobie z problemami, czyli terapii psychologicznej.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

20

Miadyca ttnic, nadcinienie, zawa, udar mzgu Wszystkie te choroby zwizane z funkcjonowaniem ukadu krwiononego s niezwykle podatne na wspwystpowanie ze stresem i w wikszoci to wanie stres je wydatnie warunkuje (prawdopodobnie jest ich przyczyn). Aby wyjani wspwystpowanie stresu i chorb ukadu krenia (lub nawet ich wspprzyczynowoci), musz si odwoa do podstawowej wiedzy medycznej, bo jake inaczej powanie traktowa twierdzenie, e myli (mzg) wywouj reakcje fizjologiczne w ciele pacjenta. Poza Orodkowym Ukadem Nerwowym (OUN), do ktrego zaliczamy mzg i rdze krgowy i Obwodowym Ukadem Nerwowym, skadajcym si z ukadw czuciowych i ruchowych w naszych czonkach, wystpuje te jako cz Obwodowego Ukadu Ner. Autonomiczny Ukad Nerwowy (AUN), ktry zawiaduje wszystkimi naszymi organami i gruczoami. Nazywany jest autonomicznym, czyli niezalenym, gdy przyjo si naucza, i jest niezaleny od woli pacjenta. W istocie jest niezaleny bezporednio, tj. nie potrafimy zazwyczaj zatrzyma bicia serca si woli, jednak porednio mylc o atrakcyjnej kobiecie lub mczynie, zalenie od pci i orientacji, zapewne wydatnie wzmoemy bicie serca. Zatem ta autonomiczno jest tylko do pewnego stopnia. Sam Autonomiczny Ukad Nerwowy (AUN) dzieli si na dwa przeciwstawne ukady: wspczulny i przywspczulny (dawniej: sympatyczny i parasympatyczny). Przeciwstawne, gdy dziaaj na wszystkie nasze organy w diametralnie przeciwny sposb. Jak wspczulny ukad nerwowy pobudza prac serca, rozszerza renice i drogi oddechowe, aktywuje gruczoy potowe, tak przywspczulny dziaa dokadnie odwrotnie, a dokadnie znosi to pobudzenie. Jednake wspczulny ukad nerwowy zwa naczynia krwionone w skrze i organach trawiennych, co powoduje wzrost cinienia krwi i jej krzepliwoci. Przywspczulny, dziaajc odwrotnie, rozszerza naczynia krwionone i zmniejsza krzepliwo krwi, tym samym obnia cinienie krwi. Wszystko to odbywa si za pomoc aktywacji gruczow dokrewnych i hormonw przenoszonych przez ukad krwionony.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

21

Wida teraz jak na doni, i reakcje wywoane stresem, zamienione w hormony stresu (adrenalin i kortyzol) uruchamiaj ukad wspczulny, czyli powoduj nadcinienie, palpitacje serca i zwikszon krzepliwo krwi odkadajc si na ttnicach i yach. Std ju niedaleka droga do zawaw i udarw mzgu, gdy chroniczny stres wywouje stae dziaanie ukadu wspczulnego. Co, co byo przez miliony lat reakcj adaptacyjn, przygotowujc nas do walki lub ucieczki, teraz stao si anachroniczn reakcj, nieadaptacyjn (atawizm) i powodem takich schorze jak miadyca, nadcinienie, udary i zaway serca. Jak zatem uchroni si przed tak dramatycznymi nastpstwami stresu? Jak zatrzyma reakcj fizjologiczn organizmu i nie podda si wszechobecnemu stresowi? Wydaje si, i mona znacznie sobie pomc na etapie oceny stresorw i zanim jeszcze powstanie reakcja fizjologiczna z wyrzutem hormonw stresu do krwioobiegu, przerwa reakcj w jej pocztkowym stadium przed uwolnieniem kortyzolu, ktry jest szczeglnie grony. To jednak jest uzalenione od postawy, przekona i myli. Tak oto widzimy, jak mylami moemy sterowa naszym zdrowiem. Na tych podstawach oparte s niezwykle skuteczne terapie behawioralno-poznawcze i Terapia Racjonalnych Zachowa (RTZ), ktre preferujemy w naszych szkoleniach.

Czynniki psychologiczne wywoujce stres, determinujce wystpowanie chorb spowodowanych stresem


Do niedawna nie znalimy anatomicznych i fizjologicznych mechanizmw oddziaywania psychiki (myli, wyobrae i uczu) na ciao i jego stan. Od zarania dziejw tym, co czyo mechanik ciaa i ycie psychiczne bya dusza, bo jake inaczej mona sobie wyobrazi oddziaywanie niematerialnej myli na jake realistyczne ciao i jego zachowanie.

Od stu lat, zgodnie z duchem czasu, zamiast uywa wyjanie empirycznie sprawdzalnych zastosowano nauk zwan psychologi.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

22

Psychologia (od gr. psyche = dusza i logos = sowo, myl, rozumowanie) jest nauk empiryczn, zajmujc si badaniem mechanizmw i praw rzdzcych zjawiskami psychicznymi oraz zachowaniami czowieka Paradygmat zbir poj i teorii tworzcych podstawy danej nauki obowizujcy do XX wieku w medycynie, to model dualizmu kartezjaskiego uznajcego psychik i ciao za cakowicie odmienne sfery. Jak bardzo Kartezjusz (1596-1650) si myli, a wraz z nim caa dotychczasowa medycyna, wykazay dopiero ostatnie osignicia psychoneuroimmunologii nauki zajmujcej si wpywem psychiki na fizjologi naszego ciaa. Co prawda, dobrzy lekarze od zawsze wiedzieli, e nastawienie psychiczne ma duy wpyw na proces leczenia, lecz bya to wiedza raczej intuicyjna, a nie naukowa. Dzi do dokadnie moemy przeledzi wpyw naszej psychiki na ciao (i odwrotnie) poprzez ukad nerwowy, hormonalny i krwionony. Mzg, ktry jest podstawow czci Orodkowego Ukadu Nerwowego (OUN), w ktrym powstaj nasze myli, uczucia i wyobraenia, faktycznie nie jest bezporednio poczony z wikszoci organw naszego ciaa. Mao tego, raczej nie potrafi te sterowa np. wydzielaniem insuliny czy kortyzolu do krwi. Jednake to tylko pozory, gdy w istocie poprzez okolice podwzgrza i przysadki mzgowej (czci mzgu) steruje Autonomicznym Ukadem Nerwowym (AUN), a ten za gruczoami wydzielajcymi hormony i regulujcymi prace caego naszego organizmu. Ilo rnych hormonw i wydzielin, jak i skomplikowano tego mechanizmu jest tak znaczna, i dugo nie potrafiono odkry tych zalenoci. Potrzebne byy mikroskopy o znacznej szczegowoci i rozwj technik neuroobrazowania mzgu, takich jak rezonans magnetyczny czy pozytronowy. Zatem zmiana paradygmatu o rozdzielnoci psychiki z ciaem na pen jedno organizmu zostaa niejako wymuszona poprzez rozwj nauki i techniki, a raczej specyficzne wykorzystanie tego rozwoju w medycynie. Oddziaywanie na poziomie naszych przekona, myli i zachowa rwnie emocjonalnych, jest najlepsz drog do trwaego i skutecznego leczenia chorb cywilizacyjnych, wywoanych stresem.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

23

Gwne czynniki psychologiczne

wywoujce najgroniejszy ze stresw stres

chroniczny (cigy, stay) to: bezradno (poczucie braku wpywu); nieprzewidywalno (lk przed nieznanym); konflikt wewntrzny (unikanie/denie). Jak wida s to czynniki do powszechne i w zasadzie nie do uniknicia, lecz mona nauczy si je inaczej przyjmowa, a zatem znacznie ograniczy ich szkodliwe dziaanie! Dobrze znanym aspektem stresu (dokadnie oglnego zespou adaptacyjnego wywoujcego stres) jest wydzielanie kortyzolu (gwnego hormonu stresu). To co dla psychologa w tych badaniach jest najbardziej fascynujce, to zaleno iloci kortyzolu wydzielanego do krwi z kory nadnerczy od przewidywalnoci zdarzenia, czyli od funkcji poznawczych kory mzgowej (przecie zupenie nie fizycznej czynnoci mylenia, zwaszcza przekona i sdzenia).
Nieprzewidywalne i niedajce si kontrolowa

zdarzenia powoduj zwikszone wydzielanie si kortyzolu, zatem powoduj wikszy stres! (Frankenhaeuser, 1980, 1986). To niby oczywiste stwierdzenie ma swoje doniose konsekwencje naukowe, gdy znaczyoby to tyle, i mzg, a raczej jego funkcje poznawcze oddziaywuj bezporednio na wydzielanie hormonw nadnerczy. Ju w okresie prenatalnym ksztatuje si poczenie nerwowe bezporednio czce nadnercza i podwzgrze, tworzc niejako ptl sprzenia zwrotnego (Vernikos-Danellis i Herbach, 1980). A przecie przez wieki utrzymywano, i sfera psychiczna jest odrbn czci czowieka i nie wpywa na ciao. Nie mona byo sobie wyobrazi, i wanie sama myl uruchamia procesy fizjologiczne i co za tym idzie, rwnie odpornociowe organizmu. Dotd byo przyjte, i to reakcje chemiczne w naszym organizmie steruj nim, zatem wycignito wniosek, e trzeba interweniowa na poziomie chemii organizmu, zupenie przy tym pomijajc, e przecie t chemi powinien tworzy sam organizm (teraz ju wiemy, e tworzy). Ingerujc sztucznie poprzez podawanie preparatw zaburzamy jedno i spjno organizmu. Zatem, co prawda, mamy szybki efekt, jednake nietrway, gdy leczymy skutek, a nie przyczyn!

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

24

W wietle tych stwierdze jake inaczej wygldaj niektre cuda i samo uzdrowienie. Czybymy dotarli do rejonw przez wieki oddane we wadanie magom i rnej maci uzdrowicielom? Czybymy obdarli cuda ze swej cudownoci? Pozostamy raczej na gruncie empirycznej nauki, nie bardzo si przejmujc naruszaniem magicznoci, a skupmy si na praktycznych wnioskach do zastosowania w leczeniu i zapobieganiu. Zatem podstawow przyczyn szkodliwego stresu jest nieprzewidywalno i niekontrolowano, przeradzajca si najczciej w bezradno.
Czy takie poczucie wystpuje u wszystkich z jednakowym nasileniem?

Przecie raczej wszyscy si zgodz, i wiat jest obiektywnie taki sam, tyle e rnie go odbieramy przez pryzmat naszych myli i przekona.
Co wic stanowi, i jedni czuj si bezradni, a inni nie? Czy tylko zdarzenia, kt-

re nam si przydarzaj? Czy przydarzaj si nam zupenie bez naszego udziau? Jaki zatem mamy wpyw na ksztatowanie wasnego losu? Na czym polegaj rnice w postrzeganiu moliwoci wpywania na wasny los? Te pytania wyranie kieruj nasze zainteresowanie nie na sam stresor (zdarzenie), co na nasz osobowo, a dokadniej na nasze zasoby, ktre pozwalaj poradzi sobie z sytuacj lub nie. To od tego, jak ocenimy zdarzenie (stresor), zaley nasza reakcja. Zatem moemy nasz ocen sytuacji podzieli na dwa etapy: pierwotny ocena jak dane zdarzenie wpynie na nasz sytuacj i wtrny czy mam odpowiednie zasoby, aby upora si z t sytuacj. atwo to sobie wyobrazi, jeeli podstawimy do naszego przykadu konkretne osoby. Osoba majtna, o ustabilizowanych dochodach np. prawnik czy lekarz, zupenie inaczej spojrzy na wysoki rachunek za prd, ni osoba ledwo wica koniec z kocem (tu nie trzeba podawa specjalnie przykadu, gdy ten problem ma znaczna cze spoeczestwa). Przecie rachunek moe by dokadnie taki sam, czyli, obiektywnie rzecz biorc, stresor jest stay, lecz ocena wtrna czy mam zasoby, determinuje odpowied o poziom stresu w organizmie.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

25

Co jeszcze ciekawsze, nie jest wane, czy naprawd posiadamy te zasoby, wane abymy byli przekonani, i poradzimy sobie z tym problemem. Dowiadczenie uczy, i nie tyle jest wane, czy naprawd jestemy zasobni, np. finansowo czy te w talent muzyczny, lecz wystarczy przekonanie, e jestemy zasobni do rzeczywistego osignicia zaoonych celw. Niekoniecznie wszystkim podoba si taki wystp np. w Sopocie, ale cel zapiewanie w Sopocie zosta osignity! Przekonanie, e posiadamy wystarczajce zasoby, aby pokona trudnoci ycia, wie si bezporednio z samoocen.
Samoocena

jest kluczowym zagadnieniem dla naszej psychiki, integralnoci ego, tosamoci, akceptowania siebie i wasnego ycia. To rwnie klucz do unikania wikszoci stresw, jak i leczenia oraz zapobiegania chorb zwizanych ze stresem. Samoocena jak wida determinuje ocen wtrn stresorw (zdarze) i to ona pozwala na efektywn zmian zagroe na szanse yciowe. Tyle tylko, i wanie niska samoocena ley czsto u podoa podatnoci na stres, a co za tym idzie, na choroby zwizane ze stresem. Zatem osoby skarce si na zbyt duy stres w swoim yciu zazwyczaj maj problem z waciw samoocen i akceptacj samego siebie. Tym zatem powinna zaj si nasza terapia na pierwszym miejscu i wanie od tego zacz. Jednake trzeba pamita, i kada osobowo to skomplikowany i zaleny ukad. Niewiele pomoe tu masowanie stp czy smarowanie si botem; cho przyjemne, to zmieniaj nasze samopoczucie tylko na chwil. Zmiany, ktrych chcemy dokona w osobowoci, wymagaj gbokiej i rzetelnej terapii, aby naprawd byy skuteczne i trwae. Bezradno

Jak bardzo nasze przekonania (czyli wanie samoocena) maj wpyw na zdolno radzenia sobie ze stresem, a wrcz zdolno samouzdrawiania, pokazuj dowiadczenia na zwierztach. Chodzi tu konkretnie o wyuczon bezradno lub jej przeciwiestwo. Zjawisko to znane jest od lat i badane byo wielokrotnie.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

26

Wyuczona bezradno bya obserwowana zarwno u zwierzt, jak i u ludzi. Np. Na obszarach po-PGR-owskich, ludzie caymi wioskami yj bez pracy, gdy nie wierz, i jak prac mogliby znale. W badaniu, ktre opisz (Seligman, 1975), zamknite w klatce raone byy prdem poprzez metalow siatk na pododze. Z jednej klatki psy mogy uciec do innej klatki i tak unikn szoku elektrycznego. W drugiej, mimo ucieczki, dalej dostaway tene bodziec. Po wielokrotnym powtrzeniu tego dziaania psy z klatek, w ktrych niezalenie od tego, co robiy i tak byy raone prdem, przestaway dziaa. (Leay bez ruchu bez wzgldu, co si dziao dalej. Nawet jeeli zaprzestano raenia w drugiej klatce, do ktrej mogy uciec, aby unikn raenia i tak pozostaway bierne! Wyuczono je biernoci i bezradnoci. Na podstawie swoich pierwotnych dowiadcze doszy do wniosku, i nie s w stanie zmieni swego pooenia. Mimo zmieniajcej si sytuacji one nie zmieniaj ju wyuczonego przekonania! Tak wanie dzieje si rwnie z ludmi. Zjawisko to nazywamy wyuczon bezradnoci. Stan taki charakteryzuje si rwnie depresj i niezwyk podatnoci na choroby. Dodam, e psy tak potraktowane w krtkim czasie zdychay, mimo braku raenia prdem. Podejrzewamy, i wysoki poziom stresu wytworzony w tej sytuacji, wynikajcy z bezradnoci, obnia poziom obronnoci ukadu immunologicznego, co prowadzi do szybkiego zainfekowania organizmu i rozwoju wszelkich chorb genetycznie uwarunkowanych (nie powoduje to raczej inicjacji np. raka, tylko jego promocj, aktywacj). Na tym przykadzie wida, jak grony jest stres i bezradno.
To nie stres nie jest tu czynnikiem determinujcym, lecz wanie bezradno.

Wykazay to rwnie badania na szczurach (Visintainer, Volpicelli, Seligman, 1982). Schemat badania by podobny do poprzedniego, z tym e szczury w tym badaniu miay jeszcze dodatkowo wszczepiany guz nowotworowy. Okazuje si, i najlepiej radziy sobie, odrzucajc raka, te zwierzta, ktre mogy zmieni klatk na tak, w ktrej nie byy raone prdem. Zadziwiajce jest to, i radziy sobie

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

27

rwnie duo lepiej, ni szczury niepoddane procederowi raenia, a tylko z wszczepionym guzem. Moemy wycign wniosek, i w tym wypadku stres nie tylko nie zaszkodzi, ale nawet zmotywowa zwierzta do walki z rakiem. Dao to wymierny skutek w efektywniejszym odrzucaniu wszczepianego raka. Dlaczego zatem nie wykryto tego wczeniej? Wydaje si, i pokutuje tu podejcie biomedyczne, ktre pyta: dlaczego organizm choruje, a nie co go uzdrawia? Stwierdzenie wzrostu odpornoci w takich badaniach (Laudenslager, 1983) wskazuje na niedocenianie pewnych moliwoci w leczeniu i zapobieganiu raka (rwnie innych chorb zwizanych ze stresem). Wydaje si, i istot tego leczenia jest zmiana postawy i pozbycie si wyuczonej bezradnoci. To moe zdziaa tylko rzetelnie przygotowana i przeprowadzona terapia. Konflikt wewntrzny Jeeli uwiadomimy sobie, i nasz mzg to narzd uksztatowany w rnych okresach naszego rozwoju (filogenezie) i zawierajcy jakby trzy oddzielne mzgi z trzema rnymi priorytetami dziaania, to oczywiste stanie si, i mamy w sobie konflikt wewntrzny niejako wbudowany genetycznie. Najstarsza cz mzgu to mzg tzw. gadzi, czyli pie mzgu i mdek, odpowiedzialny za wszystkie nasze czynnoci fizjologiczne: oddychanie, prac serca, reakcje fizjologiczne i prokreacj. Cz okalajca pie mzgu i tworzca jakby krg w rdmzgowiu, nazwany ukadem limbicznym, odpowiada za nasze reakcje emocjonalne. Dopiero cz najmodsza filogenetycznie, ktra rozwina si najpniej kora nowa (potocznie nazywana kor mzgow), bdca wierzchni warstw mzgu, odpowiada za procesy mylenia i rozumowania. Zatem trudno si dziwi, i czsto dowiadczamy konfliktu midzy biologiczn koniecznoci (np. rozmnaania) i uczuciem i rozsdkiem, gdy s to niejako domeny dziaania trzech rnych mzgw, o rnych priorytetach i potrzebach. Wydaje si, i nasze czowieczestwo polega wanie na posiadaniu kory mzgowej

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

28

i jej dominacji nad innymi czciami mzgu, ale prosz wpyn na mzg gadzi i zatrzyma prac serca si racjonalnego mylenia kory mzgowej. Na szczcie raczej nam si to nie uda. Konflikt wewntrzny obrazowo moemy przedstawi jako jednoczesne naciskanie w samochodzie pedau gazu i hamulca. Zapewne nie przyniesie to nic dobrego dla samochodu, tak samo jak dla naszego organizmu nie przynosi nic dobrego konflikt wewntrzny. Konflikt taki najczciej odbywa si na niewiadomym poziomie, a jeli ju jestemy wiadomi, to tylko jego jednej czci, denia lub unikania. (denia lub unikania) wie si z duym, staym stresem, a to jak pamitamy z wczeniejszych tekstw jest najgroniejsz postaci stresu.
Tumienie jednego z elementw

Najczciej czujemy konflikt w sytuacjach, gdy gowa (rozum) mwi jedno, a serce (uczucia) co innego, np. u dentysty. Jednak to s konflikty pomidzy naszym racjonalnym myleniem a emocjami, atwe do uwiadomienia i na og rozwizywane pod wpywem silnych emocji (w tym wypadku blu). Takie konflikty z punktu widzenia stresu s raczej niegrone. Typowe przykady to: skok z samolotu ze spadochronem czy lub. W obu przypadkach jest element denia (chcemy to zrobi) i unikania (boimy si tego zrobi). Wbrew pozorom groniejsze s konflikty denie-denie (wybr midzy dwoma pannami/kawalerami do lubu) lub unikanie-unikanie, czyli wybr mniejszego za (np. maltretowana ona rozwaa czy odej od ma, czy te pozosta dla dobra dzieci; pomijam tu rzeczywiste dobro dzieci, ktre jest wtpliwe w takim zwizku, lecz dla ony to konflikt realny i jake bolesny). Jak wida, szczeglnie konflikt unikanie-unikanie jest grony, wytwarza szczegln ilo staego stresu. Konfliktem wewntrznym moemy te nazwa dysonans poznawczy (Festinger, 1957), kiedy dwa elementy rzeczywistoci wzajemnie stoj w sprzecznoci. Np. palacz wie, i palenie wywouje choroby (rak, nadcinienie, miadyc itd.), ale jednak pali dalej, gdy jest to dla niego przyjemne. Znowu mamy konflikt racjonalnego mylenia z motywacj opart na doznaniach (uczuciach) nawet, jeli palacz bdzie zapewnia, i jest to dla niego przyjemne (wyraniej to wida na

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

29

alkoholikach lub seksoholikach wystawiajcych si na krytyk i utrat zdrowia). Walka, ktra odbywa si w naszym organizmie, dokadniej w naszej psychice, naraa nas na zwikszony poziom stresu, a zatem na osabienie naszej odpornoci immunologicznej. Najgroniejsze z konfliktw to konflikty nieuwiadomione, czasami gryzce nas cae ycie, np. od wczesnego dziecistwa (konflikt z rodzicami lub kim z rodziny). Konflikt taki opiera si na podwjnym wizaniu, tj. jednoczenie kochamy rodzica i go nienawidzimy! Wyobramy sobie krzywdzone dziecko. Przecie ono naturalnie kocha i ufa rodzicowi, jednake to, co rodzic mu robi, stoi w sprzecznoci z jego mioci i zaprzecza niejako wartoci dziecka. Dziecko czuje si odrzucone i ponione, upatrujc w tym swojej winy, i nie do dobrze si stara. Takie poczucie winy pozostaje na zawsze. Cho zaciera si w pamici, to jednak pozostaje jako uczucie bycia kim gorszym czy niegodnym! Konflikty nieuwiadomione, nie tylko te z dziecistwa, s grone, gdy wi si z caym kompleksem uczu i sdw o sobie, zupenie nieuprawnionych i czsto bdnych. Jednak wanie dlatego, e s nieuwiadomione, nie bardzo da si co z tym zrobi, a mimo tego wydatnie szkodz naszemu zdrowiu poprzez baga stresu, ktry najczciej ze sob nios. Rozadowuj si czsto w naszym ciele poprzez rne choroby somatyczne. Najczciej jest to podwyszone cinienie krwi, gdy jest stale aktywowany ukad wspczulny AUN i wydziela si zwikszona dawka kortyzolu, tym samym powodujc zwikszenie tolerancji i zmniejszenie odpornoci ukadu immunologicznego.
Konflikty wewntrzne, ukryte i noszone od dziecistwa, czsto do atwo ujaw-

niaj si w psychoterapii i po ich werbalizacji przestaj by grone. Dlatego dobra psychoterapia moe zdziaa cuda w chorobach somatycznych (chorobach naszego ciaa), mimo i nie ingerujemy w ciao, a tylko i wycznie w balast naszych konfliktw wewntrznych, czyli co zupenie abstrakcyjnego i dotyczcego sfery myli.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

30

Emocje gromadzce si od lat w takim konflikcie rozadowuje si jednorazowo, dlatego mog wystpi bardzo gwatownie i nieoczekiwanie. Ma to podan rol katharsis (oczyszczenia). Zazwyczaj rozadowuje si jednorazowo rwnie stres nagromadzony w ciele przez lata. Nieprzewidywalno lk przed nieznanym Nieprzewidywalno jest naturalnie zwizana z lkiem. Nie trzeba szczeglnych przykadw, aby kady sobie uwiadomi, i pojmowanie wiata jako nieprzewidywalnego budzi lk. Lk jest uoglnionym strachem (strach jest zwizany z obiektem strachu). Najczciej lk jest gboko skrywany i mamy wiele mechanizmw obronnych, ktre mimo tego pozwalaj nam jako y. procesw spoecznych i zdarze jest zwizana z poziomem wyksztacenia, rwnie ze sprawnoci intelektu. Z atwoci da si wykaza, i profesorowie uniwersyteccy yj najduej i to niezalenie od kraju i poziomu jego rozwoju. Zapewne ma to wiele wsplnego z poziomem wiedzy, a zatem i poziomem lku. Jednake nie jest to tak prosta zaleno, jak j w tej chwili przedstawiam, aby uwypukli zwizek lku z poziomem wiedzy.
Nieprzewidywalno

Rozumienie wiata, przewidywalno procesw i zasb informacji o nim prowadzi do postrzegania wiata jako sensownego i zorganizowanego. W znacznym stopniu zmniejsza to jego nieprzewidywalno, a zatem i lk przed nim. Wynika z tego, i wiedza daje znakomite remedium na wiele lkw, jednak niestety nie przekada si to tak bezporednio, gdy aby j posi, musimy mie pewne moliwoci intelektualne i cechy osobowoci. Tych ostatnich, niestety, najczciej brakuje albo s nieodpowiednie do tego celu. Tu wanie czsto potrzebna jest terapia nawet u osb, ktre nie zamierzaj si ju uczy, bo to jednak jest jaka droga do zmniejszenia lku i nieprzewidywalnoci wiata. Wiedza nawet w ograniczonym wskim zakresie w jednej dziedzinie diametralnie zmienia samoocen, o ktrej czytamy powyej jako podstawowym czynniku anty

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

31

stresowym. Daje poczucie wartoci, sensu w yciu i poczucie uytecznoci przynalenoci do spoeczestwa. Wzmacnia poczucie koherencji (spjnoci) osobowoci sterowalnoci swoim yciem. Nieznane jawi nam si wtedy jako ciekawe i warte poznania, a nie co zagraajcego czy wywoujcego lk. Sensowno daje poczucie, e warto jest si angaowa i inwestowa, e mamy wpyw na ksztatowanie naszego ycia i dalecy jestemy od bezradnoci. Zatem znowu wida, i wszystko czy si w jedn cao i nie da si reperowa kawaka organizmu, tylko ciaa (majc na uwadze tylko choroby wywoane stresem), gdy on stanowi jedno, a wszystko zaczyna si od myli, przekona, wyobrae i zwizanych z nimi emocji! Te z koleii oddziaywuj w sposb bezporedni na nasze samopoczucie, a poredni na nasze zdrowie somatyczne (zdrowie naszego ciaa).

Zapobieganie stresowi
Mona oglnie powiedzie, e zapobieganie stresowi moemy podzieli na dwa dziay: unikanie stresu oraz rozwizywanie przyczyn stresu, czyli jego niwelacj.

wie si ze zmian zachowa, tj. rzeczywistym, a nie tylko teoretycznym, jak to si czsto dzieje na szkoleniach, nauczeniu si innej reakcji na te same bodce stresujce (tak zwane stresory, czyli zdarzenia, osoby, myli czy zachowania, na ktre reagujemy stresem). Jeszcze raz zaznaczam, i nie wystarczy wiedzie jak inaczej reagowa, lecz trzeba si nauczy inaczej reagowa! Nie sama wiedza leczy, lecz jej stosowanie motto to bdzie towarzyszyo nam przez cay czas, gdy ludziom wydaje si, i wystarczy o czym przeczyta lub porozmawia, aby wszystko zmieni. To niezy pocztek, lecz efekt uzyskamy dopiero po rzeczywistej zmianie naszych zachowa. Czasami dokonuje si to samoczynnie, gdy kiedy my si zmieniamy, to i nasze zachowania w konsekwencji rwnie. Lecz to wymaga czasu i dogbnej zmiany mylenia, a tym zajmujemy si w nastpnej czci terapii antystresowej rozwizywanie przyczyn stresu.
Unikanie stresu

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

32

Na naszych szkoleniach staramy si zwrci uwag na postaw asertywn w yciu. Niby kady wie, co to jest asertywno i e trzeba przyj postaw asertywn, aby si nie stresowa, ale konia z rzdem temu, kto potrafi ten temat przeku na praktyczne zachowanie np. w pracy. Zaleno, podlego i wanie stres zwizany z nakadaniem na nas zada, ktre czasami s nieadekwatne do naszych moliwoci, stwarza swoist mieszank stresu, zego samopoczucia czy tylko frustracji. Mao tego, frustracja wynika z tego, i wiemy, e powinno by inaczej, a mimo tego tkwimy w tym zakltym krgu nie wiedzc jak go przerwa. Mylimy sobie szef to ma dobrze, bo nie ma takich stresw, tyle e jak w kocu zostajemy ju szefem, to stresw nam przybywa, a nie ubywa. I dopiero wtedy mwimy: kiedy to, co ja miaem (miaam) za stresy, teraz to dopiero jest horror! Niby mona zastosowa star zasad: Nie stresuj si drobiazgami, a drugi punkt tej zasady mwi: wszystko to drobiazgi, lecz nie do koca si zgadzamy, szczeglnie z drugim punktem. Jest wiele wanych rzeczy i osb w naszym yciu, na ktrych nam zaley i intuicyjnie czujemy, e to jest dla nas wane. Tyle tylko, i czsto postpujemy tak, i wyglda, jakbymy zupenie to odpucili czy wrcz chcieli straci! Praca, na ktrej nam zaley, partner, ktry jest wany (moe nawet najwaniejszy w yciu), zdrowie czy ukochane dzieci. Jednake do pracy potrafimy si notorycznie spnia, z partnerem pokci, zdrowie rujnowa (kady ma jaki swj ulubiony sposb), a na dzieci si wciekamy, szczeglnie jak jestemy bezradni, nie wiemy, co waciwie z tym zrobi. Wystpuje tu element auto-utrudniania czy te autodestrukcji, postpowania wbrew sobie, wbrew swoim gbokim intencjom. Tym bardziej si zocimy, frustrujemy i stresujemy. Czy moliwa jest zmiana? Czy ju tacy jestemy i nic si na to nie poradzi?
Jestemy sum swoich dowiadcze, raczej nie urodzilimy si zgorzkniali, zoli-

wi czy podstpni. Widzimy to po maych dzieciach, i s sodkie, ufne i kochane, bo nie maj wanie wyej wymienionych cech. Moemy przyj, i my te tacy bylimy, tyle tylko, e nasze dowiadczenia nas pniej uksztatoway na osob, jak teraz jestemy. Zatem jeeli widzimy, i czsto postpujemy niezgodnie ze swoimi intencjami, swoim gbokim i dugofalowym interesem, to znaczy, i nasze dowiadczenia nie do koca korzystnie nas uksztatoway. Czas najwyszy to wiadomie zmieni!

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

33

Bardziej zaawansowanym dziaaniem jest rozwizywanie przyczyn stresu. Wikszo z nas raczej radzi sobie ze stresem, tyle tylko, e czasami dopadaj nas problemy, ktre wydaj si by przywizane do nas. Zdarzaj si cyklicznie lub stale jestemy z tego powodu zestresowani. To oznaka, i jaka cz naszej osobowoci tak dziaa, e powoduje dany problem, niejako go wywoujc. Np. brak pienidzy, konflikty, poczucie niedowartociowania czy permanentnego braku czasu. Na tym ostatnim przykadzie mona pokaza, jak dziaa nasza osobowo. Przecie kady si zgodzi, e doba ma 24 godziny dla kadego. Zatem jak to si dzieje, i jedni maj czasu w nadmiarze, a inni stale za mao. Ci zabiegani powiedz: bo tyle mam obowizkw, tyle musz zrobi, inaczej wiat si zawali! Naprawd si zawali? Czyby soce przestao wschodzi, a ptaki przestay piewa? To tylko mnie si wydaje, e musz. Trzeba zada inne pytanie: dlaczego tak si nam wydaje? Co chcemy przykry gorczkow aktywnoci? S to najczciej zachowania wyuczone (kompulsywne) czy kompensacyjne (zamiast czego). U podoa naszej psychiki jest zawsze lk. Lk ukryty, niewysowiony i czsto niewiadomy. To on chowa si za naszymi nieracjonalnymi, nieasertywnymi dziaaniami. On te jest bezporedni przyczyn stresw. Jest trudny do zwalczenia, bo niewiadomy i ukryty na dnie naszej duszy (osobowoci). Samo jego wydobycie i wysowienie ju nas inaczej emocjonalnie ksztatuje. Emocje z kolei to niezwyky kompas. Kompas, ktry znakomicie prowadzi nas przez ycie i pozwala podj waciwe decyzje, o ile nie s zdeterminowane przez niewiadomy lk. Zatem cokolwiek chcielibymy zrobi z naszymi emocjami, to i tak wracamy do podoa osobowoci. Inn technik, ktr stosujemy na naszych szkoleniach jest wizualizacja. Czsto spotykamy si z ni w yciu, tyle e o tym nie wiemy, tj. wyobraamy sobie podwiadomie albo wiadomie, np. w snach, rne czarne scenariusze. Jest to tak przejmujce dowiadczenie, i najczciej budzimy si zlani potem i niezwykle wystraszeni. Mwimy sobie, e to by tylko sen, lecz emocje byy prawdziwe! Reakcja fizjologiczna naszego organizmu te (palpitacja serca, pocenie si, sucho w ustach i wszechogarniajcy strach). Czybymy zatem nie mogli tego wspaniaego mechanizmu uy w naszych celach?

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

34

Takiemu uywaniu wizualizacji zarzuca si czsto manipulacj czowiekiem. A czym s w takim razie filmy? Czy ich te nie bdziemy oglda, gdy powoduj prawdziwe emocje? Mao tego, to one w zasadzie obecnie najbardziej wpywaj na mylenie ludzi, a zatem i na osobowo. Moe lepiej by byo wanie celowo zmienia nasze spektrum dowiadcze, aby uzyskiwa takie cechy, jakie s nam potrzebne, a stara si niwelowa, zmienia niekorzystne. Czy nasze ycie nie jest tego warte, aby przesta zostawia go przypadkowi i zdarzeniom, ktre nas ksztatuj zupenie losowo. Czy to nie jest powaniejsze traktowanie naszego ycia? Semantyk Alfred Korzybski powiedzia sto lat temu: Uwaaj, co do siebie mwisz, bo moe si okaza, e suchasz. Ile razy powiedziae do siebie: jestem idiot, nic mi si nie udaje, to mi si na pewno nie uda. A jeli ta sarkastyczna samokrytyka wydaje si dowcipna, zostaa nie tylko w pamici twoich przyjaci, ale i twojej? A co z mylami tego samego pokroju, jednake niewypowiedzianymi? Mylisz, e Twoja osobowo ich nie syszy? Czas najwyszy zrobi z tym porzdek, a wtedy wiat zmieni si diametralnie! Takie powane podejcie do swoich cech osobowoci, analiza przypadku i wyciganie wnioskw w poczeniu ze zmian wzoru mylenia daje najlepsze, a co waniejsze, najtrwalsze rezultaty w walce ze stresem. Na nic si zda dorane dziaanie relaksujce niwelujce czciowo stres ju nagromadzony, jeeli zaraz bdziemy wpada w te same problemy i cigle powtarza ten sam wzr zachowa, oczekujc, e wynik bdzie inny. Wynik niestety bdzie taki sam, jak zawsze, gdy takie s prawa przyrody i psychiki (ktra jest czci powyszej).
Zatem aby co si w naszym yciu zmienio, to my si musimy zmieni! Ta oczy-

wista prawda nie zawsze jest przekadana na zmian mylenia i zachowa. Najczciej dopiero nagromadzenie stresu i jego przetworzenie si w chorob (np. onkologiczn) zmienia czowieka. Wtedy dopiero okazuje si, co jest wane w yciu i jak powinienem/powinnam naprawd y. Wtedy te w kocu zdobywamy si na odpowiedni perspektyw oceny siebie, a raczej swego postpowania (decentracja). Ja proponuj nie czeka na chorob i wymuszone ni zmiany w yciu, lecz powanie ju teraz pomyle, jak Wasze ycie powinno wyglda?

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

35

Terapia zapobiegania stresowi


Terapia zapobiegania stresowi w moim wydaniu ma dwa gwne nurty:

zmian siebie zmian otoczenia.

Nie stanowi to oczywicie adnego odkrycia, i zawsze trzeba zacz od siebie, gdy tylko na siebie mamy bezporedni wpyw. A przynajmniej tak nam si wydaje, czyli mamy takie przekonanie, e sterujemy wasnym yciem. Jednake moe by te zupenie odwrotnie, a mianowicie jestemy wicie przekonani, e wszystko zapisane jest w gwiazdach i nasz los i tak si zici, niewane co bymy robili i myleli! Obie te teorie (przekonania) s granicami pewnego kontinuum, gdzie nasze przekonania si poruszaj i ukadaj, raz bliej jednej, a raz drugiej strony. Zadziwiajce jest to, i wcale nie mamy jakby si mogo wydawa jednego staego przekonania. Co wicej, tego samego dnia moemy wyraa dwa skrajne pogldy, gdy moemy je uywa w innych sytuacjach i w innym celu. Prosz zauway, e cel w tym wypadku determinuje (podporzdkowuje) przekonanie! Jest to wasno zupenie ludzka i jake powszechna, a tym, ktrzy dalej si upieraj, i oni to nigdy nie zmieniaj swoich przekona, polecam krtk wycieczk na oddzia onkologii dowolnego szpitala. Zobaczymy tam rzesze ludzi, ktrzy do niedawna byli zwolennikami nieuchronnoci losu, przeznaczenia, fatum czy genetycznego uwarunkowania, ale wobec miertelnej choroby chwytaj si kadej moliwoci leczenia, zatem zmiany swego losu. I cae szczcie, e si tak dzieje, gdy wanie nadzieja i wiara czsto inicjuj proces zdrowienia! Przywracanie ludziom wiary w to, e maj wpyw na zdarzenia, na wewntrzn i zewntrzn rzeczywisto, przywracanie wiary w si decyzji i woli to podstawa solidnej terapii. Jake czsto zasaniajc si np. wol Boga zapominamy, i to wanie On da nam woln wol! Czy z tego korzystamy, czy te zasaniamy si religi, przeznaczeniem, losem, zaley od tego czy t dan nam woln wol bierzemy powanie i odpowiedzialnie?

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

36

Odpowiedzialno za wasny los

i los swoich bliskich to klucz do zdrowia fizycznego i psychicznego. Tu zaczynaj si wszelkie problemy i choroby, za brak takiej odpowiedzialnoci owocuje tylko cigymi konfliktami z otoczeniem i bliskimi.

Kademu z nas wydaje si, e my to jestemy w jakie szczeglnej sytuacji, tylko nam si dana rzecz przydarza i e w tej sytuacji nie mamy innego wyjcia (determinizm sytuacyjny). A przecie nasze losy i przypadki s niezwykle powszechne na tym opiera si caa wiedza medyczna i psychologiczna. Gdyby kady z nas by nieporwnywalny, to nie byoby caej wiedzy medycznej i psychologicznej. To dlatego wanie, i pewne mechanizmy fizjologiczne i psychologiczne funkcjonuj wedug pewnych znanych zasad, lekarz moe pomc. Nie znaczy to jednak, i ju wszystko wiemy czy te nasze hipotezy i teorie s zawsze prawdziwe. Raczej tylko tyle, i s uyteczne. Nauka polega wanie na tym, by cige docieka czy to, co zakadamy jest jeszcze empirycznie (dowiadczalnie) sprawdzalne. Zatem w prawdziw nauk niejako organicznie wbudowana jest wtpliwo co do susznoci goszonych teorii. Dobry naukowiec to taki, ktry cigle poddaje w wtpliwo i szuka nowych, lepszych teorii, lepiej odzwierciedlajcych rzeczywisto! Ten wstp jest potrzebny po to, aby rozwia wiele mylnych sdw, co do prawdziwoci (lub nie) dowiadcze i wnioskw w nauce, aby nie plta si w oddzielaniu prawdziwych teorii od zupenie bdnych, ale za to powszechnych. Jednake aby w ogle mona byo doj do jakichkolwiek wnioskw, musimy przyj pewne podstawy rozumowania, logik skutkw wynikajcych z przyczyn. Jeeli przyjmiemy rozumowanie, e aby wystpi jaki skutek, musz wystpi dokadnie takie, a nie inne warunkujce je przyczyny, to musimy rwnie przyj, i to, co przydarzyo si w naszym yciu jest wynikiem przyczyn, ktre do tego doprowadziy. Czy wstawimy w ten wzr chorob, zdarzenie losowe czy te np. rozwd, to musimy si z t logik zgodzi. Zatem nie mogo si sta nic innego ni to, co si wanie stao przy takich przyczynach warunkujcych ten skutek. Trudno zaczyna si w momencie ustalenia naszego wpywu na przyczyny, ktre spowodoway dany skutek. Inaczej mwic, na ile my sami spowodowalimy dan sytuacj czy zdarzenie?

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

37

Sprowadzajc te teoretyczne rozwaania na grunt praktyki np. lekarskiej, musimy przyzna (moe troch zbyt uoglniajc), e rozwj choroby wymaga warunkw, niejako swoich przyczyn. Przy czym nie rozpatrujemy tu jakiejkolwiek winy chorego czy wielkoci wpywu, bo jake to zrobi z malutkim dzieckiem cierpicym na chorob np. onkologiczn. Warunki te czyli niejako otwarcie si na chorob s natury biologicznej, a te z kolei czsto psychologicznej. Czstym nieporozumieniem jest przypuszczenie, i przyczyny i skutek musz nastpi w jednym czasie lub bardzo blisko siebie. Niestety, najczciej te prawdziwe, psychologiczne praprzyczyny wystpiy w dziecistwie, kiedy dziecko tworzy pierwsze przekonania na temat siebie i wiata. Nieprawidowy rozwj wizi lub nie zaspokojenie podstawowych potrzeb (np. bezpieczestwa, przynalenoci czy wartoci) we wczesnym okresie ycia powoduje czsto postawy autodestrukcyjne, ktre wanie najbardziej podatne s na wszelkie choroby. Postawa taka nie musi by wiadoma czy ujawnia si w kadym zachowaniu, jednake wprawne oko (raczej ucho) terapeuty wyapie je niewtpliwie. Dziecko w swoim yciu dowiadcza wielu zdarze, jednake jego poczucie wartoci ksztatuje si w relacjach z innymi. To dziki relacjom dowiaduje si, e jest dla kogo wane i znaczy co dla innych. Od narodzin potrzebujemy dotyku, pieszczot, spojrze i obecnoci innych. Penego przeywania emocji wymaga obecnoci drugiej, wanej dla dziecka osoby. Brak akceptacji w oczach mamy czy taty zostawia trway lad w psychice dziecka dowiadcza ono czstych rozczarowa, zawodu, lku, a nawet depresji. Zdrowe dzieci to okaz zaufania i pogody ducha, to dlatego tak je kochamy, i nie maj w sobie w ogle lku. W trakcie dorastania zbieraj dowiadczenia i staj si w peni uksztatowane, jednak czsto wanie poprzez swe dowiadczenia z innymi apatyczne i lkliwe. Lk ten zazwyczaj niewiadomy czsto chc przykry buntem czy agresywnoci. Dlatego nie zawsze taka osoba kojarzy nam si z osobnikiem lkliwym, szczeglnie gdy patrzymy na agresywnego modzieca. Jednake to tylko mechanizm obronny zranionej i zalknionej psychiki. Niewtpliwie poziom lku determinuje nasze myli, nasz odporno na stres oraz z tym zwizan odporno immunologiczn. Podatno na choroby to nie jedyny objaw nieuwiadomionego lku, lecz najgroniejszy w swych konsekwencjach.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

38

Rwnie lk nie pozwala nam w peni wykorzysta naszego intelektu, naszych wrodzonych zdolnoci i talentw. To lk odpowiada za bdne, czsto gupie decyzje, bolesne, a czasami tragiczne w skutkach. Samo zredukowanie poziomu niewiadomego lku daje niezwyke efekty w samopoczuciu, w rozwoju zdolnoci intelektualnych czy podatnoci na choroby. To dlatego terapie psychologiczne czsto tak dokadnie badaj okres dziecistwa, susznie tam upatrujc wielu naszych chorb i bolczek codziennych. To w dziecistwie uksztatoway si nasze podstawowe przekonania o wiecie i sobie, dlatego tylko tam moemy znale przyczyny obserwowanych dzisiaj skutkw.
Lk nieuwiadomiony

jest te przyczyn cigego podwyszonego stresu, czyli aktywuje ukad wspczulny, ktry z kolei wywouje cige napicie. To powoduje poza wspomnianymi ju zmianami w odpornoci (hiperadaptozy) zwikszon dawk kwasu mlekowego i stae niedotlenienie tkanek. Szczeglnie grone jest niedotlenienie minia sercowego. A niedotlenienie minia sercowego to w duszym okresie choroby serca i zawa. Osoby takie to najczciej tak zwana osobowo A, charakteryzujca si du potrzeb rywalizacji i osigni, poczuciem presji czasowej oraz symultanicznego dziaania w wielu projektach czy te dziedzinach jednoczenie. Niestety, z dowiadczenia wiemy, i dopiero powana choroba lub przebyty zawa zmienia osobowo takiego pacjenta i to nie zawsze. Winna jest tu wspomniana wyej autodestrukcja, nieobjawiajca si co prawda prbami samobjczymi, lecz cigym destrukcyjnym dziaaniu na szkod naszego organizmu.

Jak wida, w psychice i w fizjologii naszego organizmu wszystko jest ze sob powizane w jeden wielki koherentny (spjny) ukad, zawiadujcy naszymi przekonaniami, mylami, czynami, naszym yciem! Choroba somatyczna jest tylko wynikiem pewnego wystarczajcego splotu przyczyn, jest skutkiem naszego sposobu ycia w ten, a nie inny sposb. Jako taka moe paradoksalnie jest wskazwk, e co w naszym yciu byo czy dalej jest ze. Tak jak bl ma nam zwrci uwag, e co w naszym organizmie choruje, sama choroba jest rwnie wskazwk, e co w naszym yciu jest chore (niewaciwe, niezgodne z naszymi przekonaniami).

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

39

Osobom, ktre nie do koca chc zaakceptowa takie rozumowanie, polecam statystyki umieralnoci osb, ktre nie odczuwaj blu (rzadko doywaj dwudziestu lat). Bl bez wzgldu na to, czy go lubimy i akceptujemy jest nam potrzebny do przeycia, cho sam w sobie mimo swej adaptacyjnej roli czasami te zabija. Nie inaczej jest z chorob. To ona wanie najczciej mwi, e trzeba co w yciu zmieni, albo e trzeba byo zmieni ju dawno temu. Moe tu wanie wkracza nasza ch zrzucenia odpowiedzialnoci na barki innych, losu, Boga, przypadku, bo wtedy przy takim wytumaczeniu nic nie musimy zmienia. Gdybymy jednak zmienili perspektyw i zdecydowali si wzi odpowiedzialno za swoje ycie, okazuje si, e jest wielu ludzi, ktrzy chc nam w tym pomc. I to nie tylko wtedy, kiedy ju chorujemy, lecz rwnie kiedy jestemy dopiero na dobrej drodze do choroby.

Zmiana siebie
Zmiana siebie nie jest wcale atwym zadaniem, dlatego nie zawsze si udaje. Jednake jeli kto, czytajc powysze akapity, odnalaz czstk siebie, nie ma raczej wtpliwoci, e trzeba co z tym zrobi.

Najczciej ludzie oczekuj piguki, ktra wszystko zmieni. Wiara w jej szybkie i skuteczne dziaanie jest tak mocna, i czsto wystpuje tzw. efekt placebo. Polega on na ustpowaniu np. blu mimo podania pacjentowi piguki zupenie niedziaajcej na orodki blu, a nawet substancji zupenie nieaktywnej w organizmie np. soli fizjologicznej. Efekt ten wzmacnia si zasadniczo, jeeli rodek jest bardzo niedobry lub terapia bolesna (nakuwanie igami, bolesne masae czy te uciliwe wiczenia). Na tej zasadzie funkcjonuj wszelkiej maci szamani i cudotwrcy. Ok. 33% ludzi poddanych jakimkolwiek dziaaniom terapeutycznym uwaa, e znacznie si im poprawio, mimo i terapia nie miaa adnego sensu medycznego (fizjologicznie stwierdzonych zmian), a nawet jeli si nie odbya (sawne bezkrwawe operacje!). Zatem ludzi niekoniecznie trzeba leczy, aby im si poprawio, czsto wystarczy przekona, e si leczy i to ju wystarczy do poprawy zdrowia i wzmoenia

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

40

dziaania naszego ukadu immunologicznego (to jest ju sprawdzalne fizjologicznie np. badaniami krwi). Jednake nas interesuje raczej powana terapia psychologiczna, oparta jak najbardziej o racjonalne mylenie i mierzalne efekty terapii. Przez 100 lat psychologii wynaleziono wiele sposobw pomiaru i opracowano do cis metodologi bada. To tylko osobom niezwizanym z psychologi wydaje si, i to dziedzina niezwykle labilna i niekonkretna (podstaw jest tu matematyka, a jeszcze czciej szczeglny jej dzia statystyka). Jeeli odpowied na jakie pytanie jest zbyt duga i ma zawarte wiele warunkw wykluczajcych, ludzie przestaj j rozumie i po prostu si gubi. Zatem najczciej, jeli czego nie rozumiemy, odrzucamy to lub okrelamy jako niepewne. Zmiana nie nastpuje atwo, gdy nasza osobowo i przekonania powstaj w cigu wielu lat ycia, poprzez cige dowiadczanie nowych sytuacji. Zatem z tego, co nam si zdarzyo, wycigamy wnioski (uoglniamy) czciowo niewiadome i wedug tych przekona postpujemy. eby wic co zmieni, trzeba by dowiadczy czego nowego, czego tak drastycznego, e zmieni wiele lat innych dowiadcze. Np. wystarczy, e raz pogryzie nas pies, a niejako automatycznie uniewaniamy wszelkie przekonania na temat zachowania si psw, choby byy niezwykle pozytywne i pikne. Szczeglnie, jeli si to zdarzy maemu dziecku, ktre jeszcze nie ma wielu innych dowiadcze z psami. Opisywane tu zdarzenie jest niezwykle przydatne przy terapii behawioralnej. Dawno ju zauwaono, i nasze reakcje s wyuczalne, tj. warunkowane (tu spowodowane) przez zdarzenia lub konkretne obiekty. Moemy nauczy si reagowa na te same zdarzenia negatywnie lub pozytywnie w zalenoci od tego, jak zakodowalimy je w poprzednich sytuacjach. Zatem moliwe jest przewarunkowanie, tzn. zmiana oceny czy reakcji na dany bodziec (zdarzenie). I tak osoba, ktra boi si psw po ugryzieniu, co naturalne, moe przesta si ich ba (nawet tego konkretnego psa), jeeli pokaemy jej, i s spotkania z psem niekoczce si pogryzieniem. Problem polega na tym, i osoba ugryziona ma fobi, czyli nie chce nowych dowiadcze z psem. Obchodzi je wielkim koem i panicznie unika. Nawet myl o spotkaniu z psem moe bole, a na pewno napawa panicznym lkiem!

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

41

Zatem terapia behawioralna polega na tym, aby uzyska podany efekt skojarzenia poprzez wyuczenie takiej reakcji, takiego zachowania, jakie jest podane. Fizjolog rosyjski Pawow odkry warunkowanie klasyczne sto lat temu i do dzi doskonale si tym spostrzeeniem posugujemy, wiadomie w terapii lub niewiadomie, w codziennym yciu. Inn odmian warunkowania jest warunkowanie instrumentalne (Skinner), gdzie zwierz, a take czowiek reaguje na wzmocnienie (nagrod) lub kar. Na tej zasadzie wyucza si zwierzta rnych sztuczek cyrkowych, a ludzie reaguj np. na wiksz wypat lub pochwa lepsz prac. Nie jest to niestety tak proste, jak napisaem, gdy wzmocnienie (nagroda) z czasem si dewaluuje. Zatem, aby uzyska ten sam efekt, trzeba by dawa coraz wiksz nagrod. Pracownik stale nagradzany przestaje odczuwa to jako nagrod, a zaczyna traktowa jako nalene mu wynagrodzenie. Oba te mechanizmy pozwalaj na zwalczanie fobii, motywowanie ludzi do zaoonych celw czy te zmian nawykw. Nasze dziaania s przewanie przyuczonym nawykiem i jako takie mog by przeuczone (przewarunkowane). Dlatego jeeli jest nam z nimi le czy te prowadz do niezamierzonych skutkw, mona podj terapi behawioraln i je zmieni. Niestety, zmiana na poziomie zachowa jest efektywna przy bardzo prostych zachowaniach, gdy zupenie nie uwzgldnia tego, co czowiek myli, jakie wartoci i wyobraenia nim kieruj. Najczciej te trudno byoby zrozumie postpowanie ludzi, kiedy nie wzilibymy pod uwag tego, co myl i tego, jak widz wiat. Takie spojrzenie na ludzi nazywa si redukcjonizmem, gdy redukuje nasze wnioski tylko do tego, co jest obserwowalne, czyli zachowania. Na szczcie dawno ju zauwaono, i behawioryzm to niekompletna niepena psychologia i nastpne nurty takie jak psychologia poznawcza wydatnie to poprawiy. (kognitywnej) zmiana myli i wyobrae jest gwnym punktem. Przykre uczucia zaczto traktowa jako wskazwk do zmiany kierunku mylenia. Wymaga to jednak solidnego i dogbnego analizowania naszych myli, a raczej modeli mylowych, jakimi si posugujemy. Tu ju nie wystarczy prosta obserwacja i wyciganie wnioskw, trzeba dotrze do niewidocznych wyobrae rzeczywistoci (wanie modeli mylowych), jakimi posuguje si dany osobnik.
W terapii poznawczej

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

42

To one determinuj jego mylenie, a w konsekwencji i postpowanie. Psychologia poznawcza ma niezwyk przyszo przed sob, gdy wydaje si, i jestemy na samym pocztku tej drogi. Popularne i bardzo efektywne s terapie poznawczobehawioralne, ktre cz oba te kierunki psychologii. W zasadzie to wanie terapia poznawczobehawioralna zdominowaa w ostatnich latach wiat terapeutw i mnie jest ona bardzo bliska. Dlatego w swoich szkoleniach stosuj wiele technik tu wystpujcych. Niezwykle pomocne w dokonywaniu zmian, szczeglnie w terapii behawioralnej, jest w psychologii podejcie psychofizjologiczne, czyli badania zalenoci psychicznych na fizjologi i odwrotnie. Dziki temu podejciu szeroko stosuje si metody biofeedbecku, tj. sprzenia zwrotnego naszych reakcji fizjologicznych i psychicznych, np. monitorowanie akcji serca, fal umysu czy napicia mini i wiadome wpywanie na nie si woli, czyli wywoywanie podanych zmian w tych procesach, ktre przecie nie podlegaj zazwyczaj wiadomej kontroli. Sprzenie zwrotne, obserwowanie procesw fizjologicznych niezwykle szybko uczy nas je kontrolowa i do pewnego stopnia nimi sterowa! Dalej nie moemy zatrzyma cakowicie akcji serca, ale moemy wydatnie j zwolni. Umiejtnoci takie niezwykle przydatne s np. przy obnianiu cinienia pacjentom z nadcinieniem, nauki koncentracji u osb z osabion koncentracj i generalnie niezwykle zmieniaj poczucie kontroli nad naszym organizmem, co owocuje w szybk popraw odpornoci psychicznej na stres i poprawie odpornoci immunologicznej. Coraz czciej zdajemy sobie spraw z tego, i badanie jednej tylko dziedziny czy organu nie daje rzetelnego i dostatecznie kompletnego obrazu caoci. Dlatego popularno zdobywa sobie systemowe podejcie do zagadnienia, zgodnie z zaoeniem: kady system jest czci innego systemu (np. organy skadaj si z tkanek, tkanki z komrek, komrki z czstek, czstki z atomw itd. A w gr idc to organy s czci czowieka, czowiek czci rodziny, spoecznoci, rodowiska, ziemi itd.). Tylko brak wiedzy i narzdzi, np. odpowiednich mikroskopw czy teleskopw, ograniczaj nasze pogldy na wspzaleno poszczeglnych systemw. Obecna wiedza mocno skoncentrowana jest na poziomie komrkowym, a nawet ju molekularnym organizmw. Dziki niej wiemy, i to, co jeszcze parenacie lat temu byo cudem, dzi jest ju poznanym mechanizmem obronnym organizmu.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

43

W drug stron patrzc, jednostka jest zanurzona w rodowisku, ktre dla niej jest pewnym nadrzdnym systemem. rodowisko determinuje jednostk, zatem to ono rwnie odpowiada za stany chorobowe tej jednostki. Dlatego badania laboratoryjne, szczeglnie w psychologii, mog dawa niewielkie, a moe nawet bdne rezultaty. Na pewno ekonomiczniej byoby tak budowa rodowisko, aby nie powstaway chore jednostki (np. nie tyle leczy alkoholikw, ile na poziomie rodowiska eliminowa patologi, ktra prowadzi do alkoholizmu). Podobnym systemem jest rodzina. Nie sposb zrozumie jednostki, jej motyww dziaania, dopki nie poznamy systemu rodziny, w ktrej ta jednostka funkcjonuje. To system na poziomie rodziny wytwarza np. frustracje czy stres permanentny, zatem na nic si zdadz indywidualne terapie pacjenta yjcego w zym (frustrujcym, stresujcym) systemie. Na koniec wspomn jeszcze o podejciu egzystencjalno-fenomenologicznym i holistycznym w psychologii. Ten pierwszy zakada, i kady czowiek posiada pewne moliwoci, ktre poprzez swoje ycie chce rozwija. Brak ich ekspresji (wyraenia), samospenienia powoduje patologi. Zatem terapia w tym podejciu ma za zadanie odkry jego moliwoci i je wyrazi w swobodny i zdrowy sposb. Holistyczne podejcie w psychologii kadzie nacisk na aspekt duchowy, przyjmujc, e czowiek funkcjonuje na co najmniej trzech poziomach: fizycznym, psychicznym i duchowym. Choroby somatyczne maj oprcz przyczyn bezporednich (biologicznych) rwnie przyczyny psychiczne i duchowe. Np. zmiana postawy wobec innych ludzi, wybaczanie sobie i innym czy zmiana celu yciowego zmienia postaw. Zatem buduje bardziej duchow postaw i oddaje cz wasnych problemw w rce istoty wyszej. Jakiejkolwiek terapii chcemy uy (cho wymieniem tylko nieliczne i to pobienie), to wida, i to zoone i do skomplikowane dziaanie. A chcc zastosowa je zgodnie wszystkie tak, aby maksymalnie wywrze wpyw na pacjenta, to umiejtno dostpna tylko nielicznym. Tu liczy si rwnie wiek, a raczej lata dowiadczenia. Kady psychoterapeuta przechodzi przez rne obszary fascynacji nowymi nurtami psychologii, jednak tylko niewielu udaje si to poskada w cao tak, aby nie ulec zudzeniu jednej cudownej metody na wszystkie choroby i dolegliwoci.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

44

Zmiana otoczenia (rodowiska)


Zmiana rodowiska wydaje si by zagadnieniem do oczywistym. Jeeli to, w ktrym obecnie jestemy jest dla nas niestosowne, w jakikolwiek sposb nas ogranicza czy te upoledza, trzeba je zmieni na inne, bardziej satysfakcjonujce. Ale dlaczego tak si nie dzieje? Dlaczego osoby z widocznymi objawami niezadowolenia nie stosuj tej tak oczywistej zasady?

Osoby, ktre z rozmysem przeczytay powyszy akapit ju wiedz, i wszyscy jestemy przecie w systemie wielu zalenoci i mechanizmw psychologicznych. Np. bita ona nie ucieka od ma nie tylko dlatego, i nie ma dokd ucieka, ale nie sdzi, aby to mogo pomc. Zreszt rwnie czsto nastpny partner ma takie same skonnoci. Dlaczego tak wybiera, czy to jej indywidualny wzorzec zachowa preferuje takich partnerw? Po czci tak. To rodowisko uksztatowao jej pogldy i przekonania. Bdc elementem tego rodowiska znakomicie wpisuje si w swoj rol. Ale przecie nie zawsze synowie alkoholikw s alkoholikami. Nie do koca mona uy argumentu rodowiska, patrzc na osoby, ktre wyrway si z biedy i patologii spoecznej, a dzi zbudoway znakomite rodziny, nie tylko funkcjonujce prawidowo, lecz czsto stawiane za wzr. Oto istotny dowd, e czowiek si zmienia i rozwija, jeeli znajdzie ku temu warunki! Zatem znowu rodowisko? Napisaem znajdzie, co sugeruje aktywne poszukiwanie, nie przypadek, szczliwy traf, lecz wanie aktywne poszukiwanie. Co zatem spowodowao, e niektrzy z nas poszukuj? Najczciej wydaje si, e to jakie geny, biologiczna sia, krgosup moralny np. wyniesiony z kocioa. Po czci wszystkie te elementy skadaj si na mechanizm poszukiwania optymalnego rodowiska. Najkrcej moemy powiedzie, sprowadzajc to do fizjologii, i jest to poziom pobudzenia emocjonalnego optymalnej aktywacji fizjologicznej. Pojcie optymalnej aktywacji fizjologicznej jest do dobrze zbadanym zjawiskiem psychoneurologicznym, mierzalnym poprzez procesy fizjologiczne, takie jak poziom adrenaliny czy kortyzolu we krwi, szybko akcji serca czy te oddechu.

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

45

Zatem obserwowalne od zawsze, ale dopiero teraz znalazo nalene mu miejsce w wyjanieniu naszego dziaania czy motywacji do tego dziaania. Do dobrze tumaczy niektre nasze troch irracjonalne zachowania, takie jak np. granie w kasynie, kiedy nas na to nie sta, podejmowanie nadmiernego ryzyka i igranie ze mierci, kiedy wcale nie jestemy kaskaderami czy kierowcami rajdowymi, czy te zwyczajne poszukiwania innej pracy, kiedy obecna daje nam bezpieczestwo finansowe. To wanie brak optymalnego pobudzenia fizjologicznego odpowiada za te i wiele innych przypadkw nieracjonalnego na pierwszy rzut oka zachowania si ludzi. Kady z nas potrzebuje odpowiedniej dawki adrenaliny, aby czu, e naprawd yje. Zupenie niewiadomie poszukujemy jej na co dzie w pracy, zwizku czy te hobby. Braki w jednej dziedzinie kompensujemy sobie w innej.
Bdziemy poszukiwa optymalnego pobudzenia na t chwil rozwoju (wiek i wy-

ksztacenie), kierowani wewntrzn si naszej fizjologii. Tak jak i popd seksualny jest to nasza biologiczna cecha i nie zawsze da si j stumi czy ukry. Moralno wewntrzna i rodowisko, w ktrym jestemy, znakomicie go cywilizuj, tyle e nie zawsze i nie wszdzie! Z optymalnym pobudzeniem jest jeszcze trudniej, gdy nie jestemy wiadomi jego istnienia. Mao tego, waciwie nie mamy na nie wpywu poza umiejtnym skanalizowaniem w odpowiedni dziedzin ycia i sublimacj. Tym wanie powinna zaj si prawidowa terapia. Poszukiwaniem naszego optymalnego poziomu pobudzenia i naszych prawdziwych zainteresowa, ktre ten poziom aktywizuj. Od tego, czy znajdziemy takie zajcie (w pracy, domu, hobby), zaley nasze szczcie i poczucie spenienia w yciu.

Niwelacja stresu
nie jest niczym nowym, gdy od zarania dziejw ludzie potrafili i lubili to robi. Staroytna Grecja czy Rzym ze swoimi termami i masaami moe do dzi suy nam za wzr. Wizyta w takim przybytku wizaa si czsto ze spotkaniami towarzyskimi i politycznymi, co rwnie byo elementem rozadowania stresu codziennego. Ludy Europy Wschodniej i Pnocnej miay swoje sposoby, sauny i kpiele w przerblu, co znakomicie rozlunia i relaksuje. Nie zapominajmy te o seksie i piciu alkoholu. To podstawowe rodki relaksacyjne w niektrych regionach wiata.
Niwelacja stresu

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

46

Trzeba zacz od pytania: po co nam rozlunienie i dlaczego jest tak przyjemne? Zanim wykonamy jakikolwiek ruch ciaem, w naszym mzgu ruszaj si neurony. To znaczy intensywnie pracuj i koordynuj swoje dziaanie, aby do mini (receptorw wewntrz miniowych prioprioreceptory) wysa odpowiednio skoordynowany sygna. Nawet mowa, czyli odpowiednie napinanie strun gosowych i skierowywanie strumienia powietrza na nie, to olbrzymia i niezwykle skomplikowana procedura wysyania sygnaw neuronalnych z mzgowych orodkw mowy do receptorw w odpowiednich obszarach szyi. Skomplikowano i zoono tego procesu przechodzi nasze wyobraenie o mowie. Nawet ch wypowiedzenia jakiego sowa ju wyzwala t procedur i uruchamia kaskad dziaa neuronw w mzgu. Mylenie to, ktrego jestemy wiadomi rwnie odbywa si przez uruchomienie orodkw mowy, tzw. cich wokalizacj. Co prawda, nie wypowiadamy tych sw (przynajmniej nie wszyscy), lecz wszyscy je wokalizujemy, czyli wyobraamy sobie ich brzmienie. Praca mzgu jest dla nas bardzo wyczerpujca, wida to po wydatku energetycznym i zapotrzebowaniu na energi. Mzg, mimo i to tylko 2% wagi ciaa (ok. 1300-1400 gram), zuywa 20% naszej energii. aden organ nie jest tak energochonny i tak wymagajcy, jeli chodzi o dostarczanie poywienia (glukozy) i tlenu. Nawet krtka przerwa w dostawie moe spowodowa nieodwracalne zmiany. Cay organizm jest podporzdkowany pracy mzgu, aby go chroni i zaopatrywa. Czowiek moe przey nawet po krtkiej przerwie w akcji serca, ale nie przeyje wyczenia mzgu. Organizm jest niejako przystawk do mzgu! Nie tylko mzg wysya informacje do ciaa, lecz ciao rwnie do mzgu. Nazywamy to sprzeniem zwrotnym lub z angielska biofeedbeckiem. Sprzenie zwrotne, czyli informacje z naszego ciaa docieraj do mzgu i tam s analizowane. Niejako mzg tworzy za pomoc tego sprzenia obraz stanu naszego ciaa i naszych organw wewntrznych. Monitoring ten odbywa si w dzie i w nocy, tyle e jest dla nas niewiadomy i niedostrzegalny. Zatem mzg wie, e wanie si intensywnie pocimy i bije nam serce, co moe interpretowa jako objaw strachu lub zakochania. Proces interpretacji zaleny jest od informacji dostarczanych nam przez zmysy, czyli zalenie od tego, czy widzimy okropnego faceta czy pikn dziewczyn. Gorzej jak bodziec jest niejednoznaczny, tzn. nie potrafimy go atwo oceni

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

47

i przyporzdkowa (np. widzimy pierwszy raz UFOludka). Wtedy interpretacja obiektu opiera si na naszych zebranych wczeniej dowiadczeniach z podobnymi obiektami. Nie bez przyczyny na filmach o UFO to dzieci nie boj si obcych. S bardziej ufne wobec wiata, no i nie oglday Wojny wiatw. Kade napicie minia i jego rozlunienie wymaga caej kaskady sygnaw neuronalnych, pdzcej po naszym ukadzie nerwowym z Orodkowego Ukadu Nerwowego (OUN) do Obwodowego Ukadu Nerwowego, ktry z duym uoglnieniem podzieli moemy na Wspczulny Ukad Nerwowy (WUN) spinajcy minie i Przywspczulny Ukad Nerwowy (PUN) rozluniajcy minie. (Jest to bardziej skomplikowane ni przedstawiam, ale ostatecznie nie jest to wykad fizjologii, osoby zainteresowane znajd, nawet na tej stronie internetowej, dokadny opis tego procesu i dziaania poszczeglnych ukadw nerwowych). OUN uruchamiajc WUN, uruchamia proces spinania mini (gotowoci do walki lub ucieczki), podwyszenia potliwoci organizmu (ukad chodzenia), przypieszenia akcji serca (dostarczanie tlenu i poywienia do mini), zwiksza wydolno organizmu do walki, jednoczenie niezmiernie go napinajc i eksploatujc. Pozostawanie organizmu w takim stanie duszy czas wyczerpuje nasze siy witalne i najpierw doprowadza do utraty motywacji, dalej do zniechcenia i na kocu depresji. Osabia te nasz organizm na tyle, e ukad immunologiczny (obronny) naszego organizmu zaczyna sabiej dziaa i apiemy wszelkie choroby, ktre przecie s stale wkoo nas. Mechanizm ten powoduje tzw. hiperadaptoz, czyli przystosowanie si naszego ukadu obronnego do cigej podwyszonej gotowoci (hormony stresu), a co za tym idzie, nie reaguje na drobnoustroje i wirusy, ktre nas atakuj. To dlatego chorujemy w stresie! Zatem wydawaoby si, i nie ma nic waniejszego jak zaprzestanie angaowania ukadu wspczulnego, gdy jest to niezwykle grone dla zdrowia. Tyle tylko, e ukady wspczulny i przywspczulny (rozluniajcy) nie chc si nas sucha i to jest cay problem! Jest jednak i dobra wiadomo: moemy si nauczy zawiadywa ukadami (w ograniczonym zakresie, ale jednak) wiadomie i wedug naszej woli! Rozlunienie moemy wywoa prastarymi sposobami (wyjwszy z tego najbardziej popularne: seks i alkohol, ktrych na szkoleniu nie trenujemy): zaczynamy

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

48

od masay, sauny, glinek, do niektrych sportw i nauki oddychania oraz najnowszych biofeedbecku i nauki rozlunienia progresywnego. Wiedzc i ciao wie umys, a umys wie ciao, moemy zastosowa metody psychiczne jak medytacj, hipnoz czy trening autogenny. Wszystko to, aby zniwelowa zgromadzony stres i nauczy si go samemu znosi (nauczy si relaksu). Szczeglnej uwadze polecibym metod biofeedbecku, ktra za pomoc prostych urzdze sprzenia zwrotnego, pozwalajcych ledzi na ekranie lub sysze wasn fizjologi, doprowadza do bardzo szybkich efektw relaksu i uczy ich na trwae. Zasad t moemy przyrwna do nauki onglowania pieczkami. Nauczy si onglowa nawet jedn pieczk (podrzuca i apa) jest niezmiernie atwo. Majc otwarte oczy chyba kady to potrafi. Ale sprbujcie Pastwo podrzuca i apa pieczk przy zamknitych oczach. To nie lada sztuka! Tak samo jest z naszymi procesami fizjologicznymi, np. biciem serca. Jeeli chcemy wiadomie zwolni jego akcj, to raczej nie bardzo nam si udaje. Ale wystarczy sysze wyranie przez wzmocnienie i jeszcze lepiej widzie jednoczenie, to okazuje si, i w pewnym zakresie moemy nim z atwoci sterowa. Jeszcze atwiej jest z napiciem minia tu dokonujemy niezwykego postpu. Takie rozlunienie przy pomocy biofeedbecku jest niezwykle gbokie i w zasadzie nieosigalne bez niego w takim stopniu. Nieomal na cuda wyglda sterowanie kursorem czy inn zabawk na ekranie komputera poprzez nasze myli. A dokadnie przez poziom naszych fal mzgowych. Wraenie jest piorunujce! Same syszenie fal beta i alfa pozwala na nauk wyciszenia mzgu, na nauk koncentracji. Wszystkie te sztuczki su do nauki kierowania wasnym ciaem i jego fizjologi, a dokadnie do nauki rozlunienia i relaksu, kiedy ukad przywspczulny dominuje w naszym organizmie, a my czujemy si naprawd wspaniale. Ma to te i jeszcze jeden aspekt przywraca wiar we wasne moliwoci, co niezmiernie pomaga w osiganiu celw i sukcesw. Przeamuje niemoc, bezradno, a nawet depresj, jeeli jest dobrze i fachowo zastosowane. Oczywicie prosz nie kupowa takich urzdze bez zastanowienia ani nie pokada w nich nadziei na wyleczenie z wszelkich chorb. To jest tylko proste

Stres
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

49

urzdzenie wspomagajce, a nie aden cudowny lek na wszystko, jak chc przedstawi je sprzedawcy. Zastosowanie biofeedbecku (sprzenia zwrotnego) ma sens tylko do nauki sterowania wspczulnym i przywspczulnym ukadem nerwowym. Z chwil gdy si tego nauczymy, urzdzenie jest niepotrzebne! Rwnie uyteczne jest nauczenie si rozluniania progresywnego, tzn. poza punkt zero. Na szkoleniu nauczymy si tego szybko i bez adnych urzdze. Rezultaty s natomiast rewelacyjne. Dla wszystkich tych, ktrzy nie mog zasn, to wybawienie!
Trening autogenny jest nieco trudniejszy, ale i tak jest do opanowania na jednym

szkoleniu. Pomaga rwnie natychmiast. Stosuje si go w wielu chorobach i wanie w duym stresie. Ale najwikszy poytek dla zdrowych i chorych przynosi zazwyczaj nauczenie si podwyszania temperatury rk, a co za tym idzie, zmian fizjologicznych w caym ciele, takie jak: obnienie cinienia, rozlunienie, zmiana w pracy mzgu poprzez jego dokrwienie i dotlenienie. Tu w peni wykorzystujemy zbawienny wpyw zmiany ukadw wspczulnego na przywspczulny. To jest prawdziwy cud naszej fizjologii i prawdziwa leczca relaksacja! Oczywicie na szkoleniu wyjaniam mechanizm fizjologiczny tego cudu, ktry jest raczej oglnie znany, przynajmniej lekarzom. Niestety, nie ma tam adnej magii, tylko czysta nauka, tak jak i na caym szkoleniu!

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

50

Psychoneuroimmunologia
Jest to nauka, ktra zajmuje si wzajemn zalenoci zjawisk psychicznych, neurologicznych oraz odpornociowych. Dziki przeprowadzonym badaniom coraz bardziej przekonujemy si, jak wielki wpyw na powstawanie choroby ma wewntrzne nastawienie czowieka, jego stan psychiczny, a niejednokrotnie take gbokie przekonanie o nieuleczalnoci choroby. Immunologia to nauka o odpornoci. Pojcie psychoneuroimmunologii uku Ro-

bert Ader. Nada on te kierunek powanych naukowych poszukiwa zalenoci midzy samopoczuciem psychicznym a zdrowiem fizycznym ciaa. Istnieje wiele rodzajw mechanizmw i komrek z nimi zwizanych, ktre chroni nasz organizm. Dla uatwienia wszystkie je nazwiemy komrkami odpornociowymi. Niektre z nich maj zdolno poerania zmienionych komrek, bakterii, wirusw i innych patogenw. Inne wydzielaj substancje niszczce takie patogeny lub tylko wzywaj na pomoc inne komrki. Jeszcze inne produkuj przeciwciaa wice si z antygenami (obcymi substancjami, jak biaka wirusw, bakterii itp.), zwane rwnie immunoglobuliny lub gamma globuliny. Powodem choroby moe by zmniejszona lub nadmierna aktywno ukadu immunologicznego. Gdy jego aktywno jest zbyt dua wiksza jest czstotliwo zachorowa na choroby zakane (ze wzgldu na zmniejszon obron przed bakteriami i wirusami) oraz nowotworowe (zmniejszona rozpoznawalno patologicznie zmienionych wasnych komrek). Z kolei, gdy aktywno ukadu immunologicznego jest zbyt dua, jego komrki zwracaj si przeciw wasnemu organizmowi.

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

51

W ostatnich dziesicioleciach zaczlimy powraca do tego, o czym mwiono od tysicleci: e stan psychiki i ducha ma wany wpyw na zdrowie. Z powodu ogranicze techniki, coraz czciej powraca si do holistycznego podejcia do zdrowia czowieka. Badania naukowe i zwyka codzienna obserwacja wskazuje, e chorujemy znacznie czciej, gdy jestemy pod silnym wpywem negatywnych emocji. Trzeba jednak doda, e zdrowe radzenie sobie ze stresem zwizane jest z lepszym zdrowiem, co bdzie widoczne w opisywanych poniej eksperymentach.

Placebo
Jako e wiele zjawisk z dziedziny psychoneuroimmunologii byo znane od dawna skuteczno kadego leku bya porwnywana w eksperymentach ze skutecznoci placebo. Jest to substancja bez adnej aktywnoci farmakologicznej (moe to by sl, cukier czy woda destylowana), ktra jest podawana pacjentowi wicie przekonanemu, e otrzymuje waciwy lek na swoj chorob. Niezwykle interesujce jest to, e znaczna cz chorych reaguje na placebo identycznie, jak na skuteczny lek. Dla przykadu w badaniach nad blem pooperacyjnym u 33% pacjentw placebo byo tak samo skuteczne jak morfina (Beecher, 1955). Placebo moe rwnie spowodowa oczekiwane przez pacjentw objawy uboczne (np. wypadanie wosw) albo te prowadzi do uzalenienia. Mariusz Wirga tak opisuje jeden z najbardziej spektakularnych dowodw skutecznoci placebo przeprowadzony w 1957 roku przez Bruno Klopfera.
Pan Wright znalaz si pod opiek doktora Philipa Westa w stanie skrajnie zaawansowanego, zoliwego nowotworu ukadu chonnego. Wzy chonne na szyi, we wnkach puc i pod pachami byy tak powikszone, e pan Wright ledwo mg zaczerpn powietrze i spodziewano si, e umrze w cigu kilku dni. Jego onkolog dr West prowadzi wtedy badania nad nowym, a ju sawnym lekiem przeciwnowotworowym nazwanym Krebiozen. Mimo, e pan Wright, ze wzgldu na bardzo z prognoz, nie kwalifikowa si do programu badawczego, ze wzgldw humanitarnych i pod wpywem nalega pacjenta (ktry bardzo wierzy w nowe lekarstwo na raka) , dr West postanowi poda lek. Wyniki przekroczyy najmielsze oczekiwania mimo bardzo zego rokowania pacjent zosta wypisany ze szpitala po dziesiciu dniach bez adnych oznak choroby nowotworowej. Takie zjawiska nie zdarzaj si onkologom na co dzie. Dlatego dr West rozpozna szybko pana Wrighta, gdy powrci on do szpitala kilka miesicy pniej, w jeszcze ciszym stanie ni poprzednio, po tym jak przeczyta w prasie negatywne opinie o skutecznoci

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

52

Krebiozenu. Poniewa pan Wright by jedyn osob spord tysicy poddanych leczeniu, ktrej Krebiozen pomg, dr West by przekonany, e to wiara w lek, a nie sam lek, spowodowa tak szybk popraw. Tym razem zesp leczcy powiedzia pacjentowi, e poprzednia partia Krebiozenu ulegaa z czasem rozkadowi i lada dzie miaa by wyprodukowana nowa, wielokrotnie suteczniejsza forma Krebiozenu. By jeszcze bardziej wzmocni pozytywne oczekiwanie, codziennie informowano go, e lek ju jest prawie gotowy i wkrtce bdzie transportem lotniczym przesany specjalnie dla pana Wrighta. I faktycznie po paru dniach zesp leczcy z fanfarami wkroczy do pokoju pacjenta ku jego wielkiej radoci ogaszajc, e lek wanie nadszed. Natychmiast podano mu pierwsz dawk udoskonalonego Krebiozenu wod destylowan (placebo). I znowu nastpia radykalna poprawa. W opisie dra Westa guzy zmniejszay si jak topniejce kule niegu na rozarzonym piecu. Podano mu tylko wod destylowan, a wiara pobudzia tak ukad odpornociowy pacjenta, e nowotwr znikn zupenie stopnia jak nieg pod wpywem gorca. (M. Wirga, Teoria, biologia i terapia w psychoneuroimmunologii, http://www.simonton.pl/ index.php?q=node/3)

Uczenie odpowiedzi immunologicznej


Kolejnym interesujcym aspektem psychoneuroimmunologii opisanym przez Mariusza Wirg jest moliwo uczenia odpowiedzi immunologicznej. Ukazuje to ju dowiadczenie przeprowadzone przez Pawowa, ktry podajc pokarm godnym psom rwnoczenie z dwikiem dzwonka, nauczy je lini si na sam dwik dzwonka. W literaturze istnieje ponad 100 przykadw ukazujcych te zalenoci. Jednym z najpopularniejszych jest dowiadczenie Adera i Cohena, ktre po raz pierwszy przeprowadzone zostao w 1982 r. Ponownie oddajmy gos Mariuszowi Wirdze:
() grupie winek morskich ze szczepu z wrodzon tendencj do zapadania na chorob autoimmunologiczn z nadmiernej czynnoci ukadu odpornociowego (tocze) podano lek cyklofosfamid, rwnoczenie z obojtn farmakologicznie wod z sacharyn. Cyklofosfamid jest lekiem zmniejszajcym aktywno immunologiczn organizmu i dlatego zmniejsza objawy chorb autoimmunologicznych (gdzie ukad odpornociowy zwraca si przeciw wasnemu organizmowi). Lek ten dla ukadu odpornociowego winek morskich by tym, czym pokarm dla linianek psw Pawowa (bodcem bezwarunkowym) i wywoywa obnienie aktywnoci nadmiernie pobudzonych komrek odpornociowych (jak pokarm wywoywa linienie u psw ). Woda z sacharyn bya jak dwik dzwonka (obojtnym bodcem warunkowym). Po kilkakrotnym rwnoczesnym podawaniu cyklofosfamidu z wod z sacharyn (warunkowanie), podawanie samej sacharyny z wod powodowao taki sam rezultat, jak podawanie cyklofosfamidu zmniejszenie odpowiedzi immunologicznej. Ukady odpornociowe tych winek morskich nauczyy si zmniejsza swoj nadmiern aktywno i choroba autoimmunologiczna, do ktrej byy genetycznie predysponowane, wystpowaa znacznie pniej, ni w grupie kontrolnej, ktra nie podlega warunkowaniu, a otrzymaa takie same dawki cyklofosfamidu i sacharyny. (M. Wirga, Teoria, biologia i terapia w psychoneuroimmunologii, http://www.simonton.pl/ index.php?q=node/3)

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

53

Wskaniki immunologiczne
Stres i stany emocjonalne majce zwizek z depresj, zespoem stresu pourazowego, lkiem oraz zaburzeniami snu zwizane s z obnieniem czynnoci ukadu immunologicznego. Sporo nowej wiedzy w tej kwestii przyniosy badania laboratoryjne tzw. wskanikw immunologicznych. Polegay one na obserwacji zmian czynnoci ukadu odpornociowego pod wpywem rnorodnych interwencji. Interesujce jest zwaszcza to, co zaobserwowa Gruber, ktry stwierdzi, e techniki psychoterapeutyczne, jak relaksacja czy biofeedback mog spowodowa znaczne zwikszenie aktywnoci ukadu odpornociowego. Villon zaobserwowa rwnie, e na przykad ogldanie miesznego filmu na wideo powodowao zwikszenie produkcji przeciwcia. Inne dowiadczenia potwierdziy zwizek midzy nastrojem i stanem ukadu odpornociowego.

Ukad immunologiczny a zachowanie


Cel wielu bada w ostatnich latach, stanowi rwnie wpyw ukadu immunologicznego na zachowanie. Psychiatrzy wiedz od dawna, e wiele chorb ukadu odpornociowego moe przejawia si najpierw objawami psychicznymi. Istnieje te wiele doniesie o zmianach w zachowaniu pod wpywem infekcji wirusowej nawet, gdy nie nastpiy adne mierzalne zmiany fizjologiczne. Najbardziej mierzalne dowiadczenia w tym zakresie zostay przeprowadzane na myszach. Wiadomo natomiast ju dzi, e u ludzi substancje, ktre wydzielaj komrki ukadu immunologicznego (czyli cytokiny) zwizane s ze zmianami w aktywnoci ruchowej, zaburzeniami snu oraz zaburzeniami procesw mylenia oraz pamici, ktre s obserwowane u osb chorych na depresj i schizofreni (Muller, 1998).

Psychoterapia i zdrowienie
Fakt, e znaczna cz chorb dotykajcych sfery fizycznej ma swoje podstawy w sferze psychiki jest od lat powszechnie znany. Wiadomo te, e interwencja psychoterapeutyczna zmniejsza czstotliwo wizyt u lekarza. W badaniach

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

54

potwierdzi to jednak z ca pewnoci dopiero o. Carl Simonton. Oddajmy jeszcze raz gos Mariuszowi Wirdze, opisujcemu badania Simontona i innych.
Pacjenci Simontona, z zaawansowan chorob nowotworow, ktrzy podlegali psychoterapii jako uzupenienie konwencjonalnego leczenia onkologicznego, yli dwukrotnie duej ni ci, ktrzy byli tylko leczeni konwencjonalnie w najlepszych klinikach onkologicznych w USA (Simonton, 1978; 1981; 1992). Ponadto, wrd pacjentw Simontona znacznie wicej byo wieloletnich przey (osb, ktre mimo pocztkowego znacznego zaawansowania choroby, po latach nie miay adnych oznak choroby). Pacjenci Simontona mieli lepsz jako ycia a ci, ktrzy zmarli, mieli lepsz jako umierania. Podobne wyniki mia Ronald Grossarth-Maticek stosujc terapi poznawczo-behawioraln nazywan creative-novation behaviour therapy (Eysenck, 1991). Pocztkowo wiat medyczny odrzuci te doniesienia uwaajc je za absurdalne i zarzucajc im bdy metodologiczne. David Spiegel prbujc zdyskredytowa doniesienia Simontona przeprowadzi prospektywne, kontrolowane badania na uniwersytecie Stanford u kobiet z zaawansowanym rakiem gruczou piersiowego z przerzutami (Spiegel, 1981; 1983; 1989). Ku swemu zaskoczeniu otrzyma identyczne wyniki jak Simonton i stwierdzi, e pacjentki, ktre przeszy terapi poznawczo-behawioraln w uzupenieniu leczenia konwencjonalnego, yy przecitnie dwukrotnie duej ni te, leczone tylko konwencjonalnie. Podobne wyniki, otrzyma Fawzy u pacjentw z czerniakiem zoliwym (Fawzy, 1990; 1990b; 1993). Badania Spiegela i Fawzyego speniaj najwysze kryteria naukowe. Pacjenci Fawzyego podlegajcy interwencji nie tylko yli duej, ale te ich wskaniki immunologiczne wskazyway na zwikszon aktywno ukadu odpornociowego. Jest te wiele innych dowodw na to, e u podoa wszystkich przytoczonych w tej czci przykadw le procesy psychoneuroimmunologiczne (Gruber, 1988; 1993; Berczi, 1996). (M. Wirga, Teoria, biologia i terapia w psychoneuroimmunologii, http://www.simonton.pl/ index.php?q=node/3)

Mzg i ukad odpornociowy wzajemne oddziaywanie


Poniej zajmiemy si szczegowo tym co czy mzg oraz ukad odpornociowy. Odkryto dotd trzy drogi oddziaywania mzgu na ukad odpornociowy. S to: ukad hormolany, autonomiczny ukad nerwowy oraz wydzielane przez mzg rne substancje, ktre Mariusz Wirga dla uproszczenia proponuje nazywa neuropeptydami. Ukad odpornociowy wpywa natomiast na mzg i zachowanie czowieka gwnie przez wydzielanie cytokin. Rzecz jasna, wszystkie oddziaywania s ze sob ciele powizane i zadanie karkoomnym jest ich szczegowe wydzielania.

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

55

Hormony Jednym z pierwszych dokumentujcych wpyw hormonw na odporno by Hans Selve, ktry uku okrelenie stres.
[Selve wykaza,] e u szczurw poddanych rnym stresom powikszaa si kora nadnerczy wydzielajcych m.in. kortyzol (jeden z hormonw stresu), natomiast grasica (miejsce dojrzewania komrek odpornociowych) tych zwierzt ulegaa zanikowi. Tym stresem wywoany zanik grasicy nie wystpowa u zwierzt, u ktrych usunito albo nadnercza, albo przysadk (may gruczo u podstawy mzgu, pobudzajcy m.in. kor nadnerczy do wydzielania kortyzolu). (M. Wirga, Teoria, biologia i terapia w psychoneuroimmunologii, http://www.simonton.pl/ index.php?q=node/3)

Hormony podobne do kortyzolu do powszechnie stosuje si w licznych chorobach autoimmunologicznych i zapalnych. Ale trzeba wiedzie, e jego podanie niesie ze sob skutki uboczne. U noworodkw z niewydolnoci oddechow, ktrym w pierwszej dobie podano kortyzol, stwierdza si duo czstsze zapadanie na choroby i obniony poziom pewnych komrek ukadu odpornociowego. Za rwnowag hormonaln caego organizmu odpowiada przysadka mzgowa. Dzieje si tak poprzez jej wpyw na tarczyc, kor nadnerczy, nerki, gonady, gruczoy piersiowe oraz funkcje organizmu, jak przemiana materii, wzrost i pami. Wpywa ona take bezporednio oraz porednio na produkcj, dojrzewanie oraz funkcjonowania komrek ukadu immunologicznego. Funkcja przysadki mzgowej jest kierowana przez ukad limbiczno-podwzgrzowy. To struktura mzgowia odpowiedzialna midzy innymi za emocje i pami. Ukad limbiczny ma wiele pocze z podwzgrzem. To ostatnie zarzdza z kolei autonomicznym ukadem nerwowym oraz zawiera orodki regulujce cinienie krwi, temperatur ciaa czy odczucie godu i sytoci. Autonomiczny ukad nerwowy Autonomiczny ukad nerwowy dba o waciwe funkcjonowanie narzdw i procesw fizjologicznych w naszym organizmie, ktre nie podlegaj woli czowieka, jak czstotliwo pracy serca, kurczenie i rozszerzanie naczy krwiononych, praca gruczow zowych czy funkcje narzdw pciowych.

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

56

Ma on dwie przeciwstawne lecz rwnowace si czci: ukad wspczulny (sympatyczny) i przywspczulny (parasympatyczny). To one powoduj przyspieszenie lub spowolnienie pracy serca, wzrost czy obnienie cinienia krwi pod wpywem rnych emocji. Istotne jest to, e wiele zakocze nerwowych AUN znajduje si tam, gdzie s one w bezporednim kontakcie z wikszoci komrek klas odpornociowych. Chodzi tu o szpik, grasic oraz wzy chonne i inne obszary tkanki limfatycznej. Neuropeptydy Oglnie rzecz ujmujc neuropeptydy s krtkimi acuchami aminokwasw i stanowi cz z wydzielanych przez mzg substancji. Tak jak hormony dziaaj na komrki odlege od miejsca, gdzie byy wydzielone. Jednak ze wzgldu na ich szczeglne miejsce w naszym organizmie, idc za przykadem Mariusza Wirgi powiciem im kilka sw osobno. Jednymi z pierwszych odkrytych neuropeptydw byy endorfiny. Blokuj one bl podobnie, jak to robi morfina i substancje jej pokrewne. Co istotne, negatywne emocje mog zmniejsza wydzielanie endorfin, pozytywne emocje natomiast je zwikszaj. Dlatego niejednokrotnie w stanach silnego pozytywnego podniecenia nie czujemy blu. Kilkanacie lat temu odkryto wane zalenoci zwizane z jedn z endorfin, zwan beta.
Zaobserwowano, e jedna z endorfin (beta) jest silnym modulatorem ukadu odpornociowego. Nastpnie znaleziono miejsca wice (receptory) dla beta-endorfiny na komrkach ukadu odpornociowego. Wkrtce nastpia lawina doniesie o odnalezieniu miejsc wicych na komrkach opornociowych dla innych neuropeptydw o coraz bardziej skomplikowanych nazwach. Teraz wiadomo, e wydzielane przez mzg neuropeptydy wpywaj (podobnie jak ukad hormonalny i autonomiczny ukad nerwowy) na produkcj komrek odpornociowych w szpiku, ich dojrzewanie w grasicy i dziaanie na obwodzie, a take reguluj stan zapalny (Berczi, 1996). Nie powinno nas te zdziwi, e wydzielanie wikszoci neuropeptydw kierowane jest przez ukad limbiczno-podwzgrzowy, podobnie jak dziaanie ukadu hormonalnego i autonomicznego ukadu nerwowego. Co reguluje ukad limbiczno-podwzgrzowy? Na to pytanie postaram si odpowiedzie w czci o neurofizjologii emocji. Okazuje si bowiem, e to emocje s gwnym motorem, poprzez ktry mzg wpywa na procesy odpornociowe. Jak stwierdzia Candace Pert, kadej emocji towarzyszy wydzielanie odpowiedniego koktajlu neuropeptydw, a zmieniony skad chemiczny krwi wie si z odpowiedni reakcj organizmu (Pert, 1985; 1990). (M. Wirga, Teoria, biologia i terapia w psychoneuroimmunologii, http://www.simonton.pl/ index.php?q=node/3)

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

57

Cytokiny Jak ju wspomniaem, cytokiny oddziauj w drugim kierunku. S to hormony wydzielane przez komrki odpornociowe wpywajce na mzg. Osigaj one wysokie stenia gwnie podczas stanw zapalnych i infekcji. W ten sposb wysyaj one informacje do mzgu o stanie ukadu immunologicznego. Zwyko si te uwaa, e le one u podstaw wpywu ukadu odpornociowego na zachowanie. Cytokiny wpywaj na apetyt, regulacj snu oraz temperatury ciaa. Istniej dowody na to, e zakoczenia nerww czuciowych mog znajdowa si take w wzach chonnych, ledzionie, a nawet w szpiku kostnym i grasicy. Jak sugeruje Mariusz Wirga, moe to by jeszcze jedna droga, poprzez ktr mzg dowiaduje si o stanie komrek odpornociowych na rnych etapach rozwojowych.

Neurofizjologia i psychoneuroimmunologia emocji


Emocje moemy podzieli na pozytywne (np. rado), negatywne (np. strach, gniew) oraz neutralne (np. spokj). Kady z nas przez cay czas przeywa jakie emocje, jednak najbardziej wiadomi jestemy odczuwania najbardziej skrajnych. Emocj by moe najbardziej podstawow i bardzo dobrze zbadan jest strach. Reakcje fizjologiczne wywoywane przez strach przebiegaj bardzo podobnie u ludzi wszystkich ras i kultur. Przeczytajmy jak ten fakt, wykorzystuje w swoich badaniach Mariusz Wirga, czytajc interesujc historyjk z wamywaczem oraz wnioski jakie wyciga z przeprowadzonych w tym zakresie bada.
By pomc swoim pacjentom i studentom zrozumie, skd si bior emocje, uciekam si do mini-horroru. Prosz ich o wyobraenie sobie nastpujcej sytuacji: Wyobra sobie, e samotnie pic w nocy w swoim domu nagle przebudzi ci haas w przedpokoju. Wstrzsne si na jego dwik i pierwsz myl byo: To jest wamywacz. Wikszo naszych pacjentw wie, co mogliby dalej sobie pomyle: Wamywacz moe mnie pobi, moe mnie ograbi i zniszczy mj dom, oh, on moe mnie zabi i bez trudnoci wyobraaj sobie w takiej sytuacji odczuwanie silnego lku. Wyobra sobie dalej, e cay w strachu podchodzisz do telefonu, by zadzwoni na policj. Ju masz wybra numer i w tym momencie przypominasz sobie, e wczeniej tego dnia przypadkiem natkne si na twojego najlepszego przyjaciela ze szkolnej awy Stacha, ktry na kilka dni przyjecha do twojego miasta w interesach. Zaprosie go do swojego domu, ale poniewa Stachu mia by zajty do pnego wieczoru, dae mu zapasowy klucz do swego domu i poprosie, by ci zbudzi jak przyjdzie. W momencie gdy sobie to przypomniae, twoje myli natychmiast

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

58

ulegaj zmianie: To nie wamywacz, tylko Stachu, zaraz si zabawimy! i twj intensywny lk jest natychmiast zastpiony intensywn radoci ze spotkania ze starym, najlepszym przyjacielem. Zauwa, e haas by ten sam, ale kiedy zmienie swoje myli z to jest wamywacz na to jest Stachu, twoje emocje ulegy te natychmiastowej zmianie. aden lek nie mgby tak szybko zadziaa, by tak szybko zamieni intensywny strach na rado. Taka jest sia naszych szczerych przekona. Oczywicie w sytuacjach terapeutycznych prawie nie zdarza si takie nage przeskoczenie ze skrajnie negatywnych (np. lk wysokoci) do skrajnie pozytywnych emocji. Z reguy najpierw odczuwa si emocj negatywn coraz mniej intensywnie i z czasem zaczyna si j odczuwa neutralnie (przy skutecznej terapii). Osoba ta moe w dalszym cigu pracowa nad odczuwaniem pozytywnych emocji, wobec czego odczuwaa negatywne i cieszy si uprawianiem np. spadochroniarstwa. Powrmy do naszej historyjki. Wyobra sobie, e z radoci wybiegasz z pokoju krzyczc Stachu kochany! i w tym momencie otrzymujesz silne uderzenie kija baseballowego. Jest przecie moliwe, e zbiegiem okolicznoci, kiedy mia ci odwiedzi Stachu, w t sam noc wamywacz postanowi si zakra do twojego domu. Co to nam mwi o pracy ludzkiego mzgu? e mzg nie dba o fakty. Natomiast to, co sobie szczerze pomylimy, o czym jestemy wicie przekonani, mzg natychmiast przetworzy w nasz wewntrzn rzeczywisto wirtualn i ta wirtualna rzeczywisto bdzie podstaw kontroli naszych emocji i dziaania. Dlatego to nasze myli, przekonania i postawy decyduj o tym, jak wewntrzn, wirtualn rzeczywisto przeksztaci je nasz mzg i jakie emocje odczujemy, i jak si bdziemy zachowywali. () Nie wdajc si w szczegy w skrcie przedstawiam struktury nerwowe i mechanizmy lece u podoa strachu oraz ich zwizki z psychoneuroimmunologi. Jak ju wspomniaem, strach odczuwamy w do stereotypowy sposb. Najpierw moemy wstrzsn si (np. niespodziewanie syszc gony haas). Nastpnie moemy zamrze w bezruchu i serce moe zwolni rytm i dostajemy gsiej skrki. Wtedy prawie natychmiast nasze serce zaczyna wali, wzrasta cinienie krwi, oblewa nas zimny pot, robimy si bladzi, renice si rozszerzaj itd.. Wszystko po to, by przygotowa nas do reakcji walki lub ucieczki. Oczywistym jest, e te reakcje s instynktowne i zachodz bez naszej woli. Mimo e rne drogi nerwowe odpowiedzialne s za poszczeglne reakcje, kada z tych drg ma swj pocztek w jdrze rodkowym ciaa migdaowatego. Innymi sowy, jak w kadej reakcji bezwarunkowej, podoem wszystkich elementw typowej reakcji strachu s genetycznie zaprogramowane struktury neurologiczne. Oznacza to, e aktywacja rodkowego jdra ciaa migdaowatego bdzie prowadzia do przewidywalnej stereotypowej fizjologicznej reakcji strachu. Skd jednak jdro rodkowe ciaa migdaowatego wie, e ma wyzwoli reakcj strachu? Naley tu podkreli rol nowej kory mzgowej i procesw kojarzeniowych w niej zachodzcych. Oznacza to, e nasza reakcja na bodziec (w naszej historyjce haas) zalee bdzie od tego, jakie znaczenie przypisze kora temu bodcowi. Jeeli przypisze mu negatywne dla przeycia znaczenie (np. wamywacz), wtedy informacja ta poprzez jdro boczne ciaa migdaowatego jest przekazana do jdra rodkowego ciaa migdaowatego i zostaje wyzwolona kaskada stereotypowej reakcji strachu. Natomiast jeeli nasza kora przypisze bodcowi pozytywne znaczenie (np. przyjaciel), wtedy zupenie inny zestaw drg nerwowych jest aktywowany, lk znika, a my odczuwamy stereotypow reakcj radoci.

Psychoneuroimmunologia
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

59

Jakie z tego wypywaj wnioski? Po pierwsze, nasze reakcje emocjonalne s wbudowane w nasz mzg. W zalenoci od tego, jakie znaczenie przypisze kora nowa bodcowi, odpowiednia droga nerwowa bdzie uaktywniona i ta droga zawsze bdzie prowadzia do takiej, a nie innej reakcji emocjonalnej i fizjologicznej. Po drugie, wyglda na to, e uczenie si emocji jest uczeniem si znacze bodcw. To znaczy uczymy si, co myle o danym bodcu, uczymy si odpowiednich przekona i postaw wobec tego bodca i te myli, przekonania i postawy kontroluj, jakie czci mzgu bd uaktywnione, a jakie nie oraz jakie reakcje emocjonalne i fizjologiczne bdziemy odczuwa (Wirga, 1999). (M. Wirga, Teoria, biologia i terapia w psychoneuroimmunologii, http://www.simonton.pl/ index.php?q=node/3)

Znaczenie dla psychoneuroimmunologii Sformuowane wyej wnioski maj niezwyke znaczenie dla rozwoju psychoneuroimmunologii. Ciao migdaowate jest czci ukadu limbiczno-podwzgrzowego, ktre jest siedliskiem naszych emocji i kontroli procesw immunologicznych. Wiele drg wiedzie od jdra rodkowego ciaa migdaowatego, poprzez autonomiczny ukad nerwowy, hormonalny i neuropeptydowy do ukadu odpornociowego. Zauwaamy, e u ludzi zaburzeniom lkowym towarzysz zaburzenia ukadu odpornociowego. Mariusz Wirga wskazuje na to, e wanie takie moe by tych zaburze podoe. Kady z nas przypisuje czasami nadmiernie negatywne znaczenia wielu fizjologicznie obojtnym, cho niepodanym bodcom, jak zachmurzone niebo, ze dziaanie poczty czy korek uliczny. Ale kiedy zbyt wielu fizjologicznie obojtnym, a czsto wystpujcym niepodanym bodcom przypiszemy nadmiernie negatywne znaczenia, bdziemy w stanie ustawicznego napicia emocjonalnego. Jeli ciao migdaowe jest struktur mzgu, ktra przetwarza procesy mylowe na emocjonalne i fizjologiczne, taki stan napicia moe mie istotne znaczenie zdrowotne.
Piszc cao tekstu nt. psychoneuroimmunologii posikowaem si artykuem doktora Mariusza Wirgi pt. Teoria, biologia i terapia w psychoneuroimmunologii, ktry ukaza si w czasopimie Charaktery oraz w rozbudowanej wersji na wielu stronach internetowych. Przytaczane fragmenty zgodnie z tekstem umieszczonym na stronie http://www. simonton.pl/index.php?q=node/3 Oczywiste bdy jzykowe zostay poprawione.

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

60

Pytania i odpowiedzi
Mam pytanie. Ostatnio nie najlepiej si czuj. Od paru lat yj w stresie i depresji, a wszystko zaczo si od mierci mojej mamy, ktra zmara mi na rkach. Potem chrzestna babcia. Koo mnie jest jakie fatum, zawsze mam pecha. Zaszam w ci i rzuci mnie facet. Wyjechaam do Anglii, poznaam mio swojego ycia i on te niedawno mnie rzuci, planujc dziecko z inn za moimi plecami. To by cios w samo serce, no i chyba przeszam zaamanie nerwowe. Teraz nic nie jem, prbuj si zmusi, ale nie mog. No i wymiotuj. Czy mgby Pan jako mi pomc? A.G.

Pani Agnieszko, wida wyranie z Pani listu, i ycie wymkno si Pani z rk! Samo sformuowanie problemw w taki sposb, jakby to Pani spotykao bez Pani udziau, wyranie pokazuje du dysocjacj (przeywanie ycia bez poczucia kontaktu z wasnymi uczuciami i doznaniami). Niekoniecznie musi to mie przyczyn w obecnych Pani problemach, raczej nie poradzia sobie Pani z wczeniejszym mocno traumatycznym przeyciem mierci Mamy. Gorco zalecam kontakt z profesjonalnym terapeut, ktry zazwyczaj pomaga w takiej sytuacji. Zaznaczam, e aby Pani powanie pomc, trzeba przeprowadzi gboki i szczery wywiad z Pani. Niemoliwa jest terapia na odlego i tylko poprzez zdawkowe informacje. Istotna jest, a nawet najistotniejsza, nie tylko sama tre informacji, ktr Pani przekazuj terapeucie, lecz Pani emocjonalna reakcja przy tych sowach. Tego nie wida nawet prze kamer internetow (wida tyko w ograniczonym zakresie). Wany jest te personalny kontakt, intymno i szczero takiego wywiadu. Samo wypowiedzenie swoich lkw, obaw i opowiedzenie o swoim blu ju zdecydowanie pomaga poczu si lepiej. Tak jestemy zbudowani i tak dziaa nasza psychika. Jeli boli nas gardo idziemy do laryngologa, zb do stomatologa, zatem jeli boli nas dusza dlaczego nie pj do psychologa?

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

61

Psycholog, a dokadniej w Pani wypadku, psycholog ze specjalizacj terapeuty (to dodatkowe studia specjalizacyjne po studiach psychologicznych), doskonale bdzie wiedzia, jak Pani pomc. Tego uczy si przez minimum 8 lat (5 lata studiw i 3 lata specjalizacji). Prosz tylko da mu szans! Takiego terapeut znajdzie Pani w Polskim Towarzystwie Psychologicznym (np. na stronach PTP) w odpowiedniej dla Pani okolicy. Nie zawsze trzeba jecha do Warszawy czy innego duego miasta, ale zawsze do profesjonalisty z certyfikatem z PTP. Tylko tak uniknie Pani rozczarowa. Pozdrawiam i czekam na informacj, jakiego terapeut Pani wybraa. ***
Mam kochajc on i dziecko, a mimo to od jakiego czasu strciem ch do ycia.Pewnego dnia jaki obcy facet prbowa wcign mi on do samochodu. Od tamtej pory nie pi po nocach (prawie 3 tygodnie), mam przyspieszon prac serca, odczuwam cay czas niepokj o moj on. Sytuacja poprawia si natomiast diametralnie, gdy moja ona wraca do domu. Nie jest to atwe, gdy pracuje na 2 zmiany a ja na 1.Mam wraenie ze ycie ucieka mi przez palce i nic nie mog z tym zrobi Pawe

Panie Pawle! Opisywane przez Pana symptomy wygldaj jak typowa depresja. Niestety, bez dokadnego wywiadu psychologicznego nie mona nawet myle o diagnozie, a co za tym idzie, o terapii. Natomiast jest oczywiste, e powinien si Pan zgosi natychmiast po pomoc do psychologa lub psychiatry. Na stronach Polskiego Towarzystwa Psychologicznego znajdzie Pan waciw placwk w Pana regionie. Szukajc pomocy przez PTP ma Pan pewno, e nie trafi Pan do niekompetentnego terapeuty.

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

62

Osoby tam zarejestrowane maj na pewno wyksztacenie i s sprawdzone (pod sta opiek superwizjera). Zadajc pytanie przez moj stron zapewne potrafi Pan znale odpowiedni stron PTP i odpowiedni adres do swego miejsca zamieszkania. Przypadek Pana jest na tyle drastyczny, e moe suy innym za pomoc, nawet przy mniejszych problemach. Dlatego prosz o stay kontakt i napisanie, jakie kroki Pan przedsiwzi i jaki by ich rezultat. ***
Do tej pory tyle problemw nawarstwio si w moim yciu, e tak na dobr spraw nie wiem od czego zacz. Moe jednak chciaabym si do Pana zwrci z prob o pomoc w dwch kwestiach. Mam ukoczone dwa kierunki studiw: Filologia Polska i Bibliotekoznastwo i nadal jestem bezrobotna. Nie to jest jednak najwaniejsze. Mam kolejny cel w yciu, chc zdawa do szkoy policyjnej. I tu wanie pojawia si problem. Pierwszy egzamin dotyczy wiedzy o spoeczestwie (z tym sobie poradz). Drugi etap to test sprawnociowy, biorc pod uwag to, co osignam (w cigi roku schudam 12 kg., dziki wiczeniom i wasnemu samozaparciu). No i zaczynaj si schody. Trzeci etap to multiselect i rozmowa z psychologiem. Chciaabym si dowiedzie, czego moe dotyczy taka rozmowa, co jest brane pod uwag i co ma na celu. Dla laika jest to czarna magia. Jeeli mogabym Pana prosi o pomoc i nakierowanie. Jeeli bdzie mi Pan chcia pomc to przel przykadowe pytania z odpowiedziami. Drugi problem, to jak radzi sobie ze stresem? Wiem, e jest to szerszy problem. U mnie pojawiaj si typowe objawy: obgryzanie paznokci, objadanie si (i std nadwaga). Podoem tego s moje problemy z mam. Czasem sposobem wyadowania emocjonalnego u mnie jest mwienie do samej siebie. Sadz jednak, e s to negatywne skutki radzenia sobie w sytuacji stresowej. Jak w pozytywnym aspekcie mogabym sobie radzi z tym problemem? Moja wiedza na ten temat jest ograniczona. Prosz mi pomc. Pozdrawiam

Szanowna Pani, moja porada moe dotyczy tylko sfery oglnej, a nie psychologicznej, gdy tak jak pisaem wczeniej, niemoliwa jest porada psychologiczna mailem. Powd tego jest niezwykle prosty i wrcz oczywisty: nie majc danej osoby przed sob i nie mogc jej obserwowa, nie mog przeprowadzi profesjonalnego wywiadu psychologicznego! Zatem nie mog te zaobserwowa symptomw charakterystycznych, postawi diagnozy i myle nawet o profesjonalnej terapii. (To troch tak, jakby chirurg mia operowa nie widzc pacjentki no to wszystkiego najlepszego :-))

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

63

Prosz jednak przesta si obawia spotkania z psychologiem, gdy ma to suy nie tyle Policji, co Pani. Co by byo i czy na pewno byoby to korzystne, gdyby do Policji przyjmowano osoby np. niezrwnowaone psychicznie? Zatem diagnoza, jaka by ona nie bya, zawsze bdzie dla Pani korzystna i pomocna. Tyle tylko, e moe nie zrealizowa Pani marzenia, ktre i tak, przy nietrafnej diagnozie, przysporzyoby tylko Pani wiele problemw. Tak czy tak, bdzie Pani wiedzie, jak dalej planowa karier! A to ju samo w sobie warte jest podjcia trudw tych egzaminw. Mam szczere wraenie, i wszystko bdzie dobrze! Poza tym nie widz u Pani, wnioskujc tylko z listu, adnych nienormalnoci; obgryzanie paznokci, objadanie si (zaeranie stresu) czy mwienie do siebie jest tak powszechne, i raczej osoby tak nierobice s w mniejszoci. Kady ma jaki swj indywidualny sposb na radzenie sobie ze stresem, tyle tylko, e jedni bardziej efektywny, a drudzy mniej. Jedni bardziej widoczny, a inni mniej widoczny. Jeeli czuje Pani, i jest potrzebna interwencja psychologa, gdy nie czuje si Pani dobrze ze swoimi sposobami i problemami, to prosz poszuka certyfikowanego psychoterapeut i umwi si na wizyt. Kade inne zachowanie oddala Pani od znalezienia prawidowych rozwiza, a stwarza rozwizania pozorne, zastpcze. Nie kady oczywicie potrzebuje psychoterapeuty, nie bagatelizujc Pani problemw, uwaam (na podstawie tylko tych dostpnych informacji, opisanych przez Pani), e wystarczy dobre szkolenie radzenia sobie ze stresem (takie jak s u nas, ale rwnie w innych orodkach psychoterapeutycznych). ***
Dzie Dobry! Przepraszam, e pisz do Pana w ten sposb, ale bardzo wstydz si tego, e nie radz sobie ze swoim stresem i yciem, dlatego wolaam napisa sama... Moim problemem jest chyba stres, nad ktrym nie panuj kompletnie. Nie wiem jak sobie z nim radzi, bo wiem, e stres jest potrzebny do ycia, inaczej w ogle by go nie byo... ale w takich ilociach potrafi czowieka zabi... Dosownie i w przenoni... Widziaam, e jest nawet specjalny kurs przeciwstresowy, ale mnie na niego raczej nie bdzie sta, jestem na utrzymaniu rodzicw, na dodatek studiuj i cigle daj mi kask na ycie... Poszabym do pracy, ale si boje... tak boj si, najbardziej ludzi, ktrym musiaabym

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

64

patrze w twarze, oczy To dziwne, ale od zawsze baam si ludzi i wystpie, take oprcz stersu, mam take jak dziwn apati, spowodowan najprawdopodobniej rozstaniem. Wszystko to utrzymuje si tak dugo, e pomylaam, e czas to zmieni, bowiem zabija to mnie od wewntrz, jakby syndrom wypalenia zawodowego, chocia do pracy jeszcze mi daleko. Prosz Pana o jakkolwiek pomoc w tej kwestii, choby maa wskazwka Bo trac juz gow do tego wszystkiego... Z Gry Bardzo Dzikuj. Sylwia

Pani Sylwio, nic w tym wstydliwego, e ma Pani problemy ze sob. Jak sdz, jest Pani osbk mod, zatem w okresie, kiedy czowiek nie wie jeszcze, czego waciwie chce. I to te jest zupenie normalne! Natomiast poczucie utraty wadzy nad sob jest troch deprymujce i bardzo szkodliwe dla zdrowia, ale te i efektywnoci swoich dziaa. Jak sdz z Pani listu, gwnym Pani problemem jest kontakt z innymi ludmi, szczeglnie z nieznajomymi. To faktycznie moe by problemem i bardzo ogranicza Pani moliwoci. Czy mona si tego nauczy? Tak, ale u Pani jest to zapewne problem na tle niskiej wartoci wasnej osoby. A to ju do zoony problem. Najlepiej, jakby si Pani udaa do psychologa (rwnie w Pastwowej Placwce Zdrowia s, w ramach ubezpieczenia, za darmo). Sama Pani to czuje, i jest to wane dla Pani ycia i przyszej kariery zawodowej. Prosz tego nie zaprzepaci, gdy ycie jest tylko jedno i tylko Pani ma wpyw na to, jakie bdzie. Tym samym chc powiedzie, i na nic si zdadz wymwki, np. sytuacja, brak pienidzy, rodzice, kraj, itd., aby nic nie robi. To tylko Pani ycie i tylko od Pani zaley, jakie bdzie. Syndrom wypalenia u Pani to pewnie po prostu depresja! Wanie tak j czujemy, brak ochoty do ycia i poczucie, e ycie biegnie obok nas. To schorzenie, takie samo jak grypa czy reumatyzm wymaga leczenia. Jedna wizyta u psychologa albo psychiatry zupenie to wyjani. Prosz zatem poszuka Przychodni Zdrowia Psychicznego lub Psychoterapeuty. Pani ycie jest wane i potrzebne. Pani inteligencja i osobowo na pewno znajdzie swoje miejsce w spoeczestwie, trzeba tylko podj leczenie! Od osoby chorej na gryp nie wymagaaby Pani tryskania pomysami i energi.

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

65

Tak samo jest z Pani. Czasami wystarczy tylko uwierzy, e jest si osob wartociow. Ja wiem, e kady czowiek jest wartociowy, zatem jeli jest Pani czowiekiem... W trudnej sytuacji zawsze moemy szuka pomocy, jest wielu ludzi, ktrzy nam pomog; od czonkw rodziny, przyjaci, poprzez profesorw w szkole, a do wyspecjalizowanych placwek patnych i bezpatnych. Wanie uczynia Pani pierwszy krok, reszta to ju atwizna. Prosz da zna, co Pani przedsiwzia. ***
Drogi panie doktorze.. Jestem osob jeszcze mod, a cigle si denerwuj, wci mi si co nie podoba i wyywam si na moim chopaku, ktry jest dla mnie dobry. Boj si, bo nie wiem, co mam robi i wiem, e przez mj stres boli mnie odek, z 2 razy wymiotowaam i czsto pacz. Mysl, e to te troch wina mojej mamy, rodzicw ktrzy cale dziecistwo mnie wyzywali, poniali i rzadko byli zadowoleni ze mnie. Kocham mojego chopaka, a On moe poprosi mnie o rk niedugo. A ja boj si, e nie bdziemy szczliwi, cho s dni w ktrych jest dobrze, ale ja cigle mam pretensje. On jest spokojnym czowiekiem i mwi mi e za duo narzekam i jestem strasznie wraliwa, a to jest dla mnie problem... Dzikuj, jeli mgby Pan mi co powiedzie, co mam robi? Odej od niego? Jakie metody stosowa, bo leczenie jest niemoliwe teraz.. Hania

Droga Pani Haniu. Opisywane przez Pani objawy to oczywicie powana sprawa, na tyle powana, i nalegam, aby Pani posza do psychoterapeuty. Od rozwizania Pani podstawowych problemw zaley Pani ycie, zatem nie ma co czeka i zwleka! Pani problemy nie s jakie szczeglne czy wyjtkowe, zapewniam Pani, i jest bardzo wiele osb z podobnymi trudnociami w yciu. Zatem, ani nie ma si czego wstydzi, ani te obawia. Nic zego Pani tam nie spotka, a moe naprawd wiele zmieni si w Pani yciu. Ja oczywicie nie mog Pani udziela rad mailem, gdy tak naprawd nic o Pani i Pani yciu emocjonalnym nie wiem. Za tym, co Pani napisaa, mog kry si normalne wahania nastolatki, ale i niezwyke problemy kobiety dojrzaej (nie wiem nawet, ile ma Pani lat).

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

66

Jedyne, co w tej sytuacji mog powiedzie, to i nie ma gorszego podejcia do ycia, ni obwinianie kogokolwiek za swoje problemy. To Pani ycie i bez wzgldu, jacy byli rodzice, moe Pani swoje ycie ksztatowa w sposb, jaki bdzie Pani chciaa! Nic tu do rzeczy maj rodzice czy partner! Na szczcie yjemy w do demokratycznym i wolnym kraju, zatem Pani ycie naley do Pani. Moe eby Pani moga to zrozumie, potrzebny jest wanie psychoterapeuta. Nie rozumiem te, dlaczego leczenie teraz jest u Pani niemoliwe? Czyby si Pani chciaa leczy wtedy, kiedy nic ju Pani nie bdzie drczy? (Czyli jak Pani nie bdzie chora!) Pisze Pani o sobie, jak o obcej osobie, tj. osobie, ktra jest jaka a Pani nie ma na to wpywu. Oczekuje Pani, e kto inny bdzie mia na Pani wpyw, jak sama na siebie Pani nie ma? Te objawy dysocjacji i utraty kontroli nad yciem s zbyt powane, aby rozwizywa je mailem. Prosz powiadomi mnie, jakiego psychoterapeut Pani wybraa! ***
Witam serdecznie! Nie wiem, czym s spowodowane moje dolegliwoci ale podejrzewam, e to stres jest moim wrogiem. Od jakiego czasu caa sie trzs w rodku i na zewntrz. Najgorsze jest to, e trzsie mi si gowa. Jest to bardzo przykre uczucie. Nie mam nawet ochoty wychodzi z domu i kontaktowa si z ludmi. Doznaam w dziecistwie wielu upokorze i ponie ze strony rodziny i znajomych, zawsze traktowano mnie jak kogo gorszego, po ktrym mona jedzi. Teraz walcz sama ze sob, ale jest mi ciko. Od dzisiaj wykonuj wiczenia relaksacyjne, moe one pomog mi przezwyciy moje lki i strach. Prosz o rad, jak mam postpowa. Podejrzewam, e jest to fobia. Czy ta choroba te moe by spowodowana stresem? I czy wiczenia relaksacyjne dadz jaki efekt? Z gry dziekuj za odpowied! Arleta

Pani Arleto, wyglda na to, i ma Pani chorob neurologiczn. Trzsca si gowa jest tego symptomem. Natychmiast prosz si uda do najbliszego neurologa, gdy zarwno moe to by brak mineraw w ukadzie nerwowym, jak i pocztki bardzo powanej choroby neurologicznej. Bez badania neurologa nie da si tego stwierdzi.

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

67

Raczej ma to niewiele wsplnego ze stresem i niskim poczuciem wartoci, ktre Pani wpoia rodzina! Po zdiagnozowaniu choroby przez lekarza, trzeba by si zaj Pani problemami psychicznymi, ktre s widoczne, ale nie a tak niecodzienne. Dua cz populacji, szczeglnie w Polsce, ma dokadnie takie same problemy jak Pani. Do tego te trzeba podej powanie i konstruktywnie, tj. zastosowa profesjonaln terapi! Terapi tak znajdzie Pani w kadej Poradni Zdrowia Psychicznego (jest w ramach ZUS-u bezpatnie) albo u profesjonalnego psychoterapeuty, ktrego znajdzie Pani w swojej okolicy poprzez stron Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. To ju odpatnie. Jest Pani osob, ktr z przyjemnoci witabym na naszych kursach antystresowych. Wanie dla rozwizania i zapobiegania takim problemom jest ta terapia, szczeglnie w swych bardziej zaawansowanych stopniach, tj. II i III szkoleniu z Antystresu. Prosz si skontaktowa po wizycie u Neurologa!!! ***
Mam problem za tydzie lub i nie wiem co robi. Gdy sie stresuj czsto oddaj mocz. Boj si, e w trakcie bd musia ciagle wychodzic. Nie wiem jak sobie z tym poradzi!

To jest powany problem, nie tylko ze stresem, ale te z trzymaniem moczu w stresie. Wiele osb w tak duym stresie jak oenek czy zampjcie ma podobny problem. Pytanie tylko, czy to jednorazowy problem w tej wyjtkowej sytuacji, czy te stay sposb reagowania na stres? Najpierw trzeba odwiedzi urologa na pewno co poradzi na szybko! Nastpnie trzeba powanie zaj si reakcj na stres. Wyglda to na typowy odruch nawykowy tak Pan si nauczy reagowa na stres i tak ju zostao.

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

68

Kuracja moe by na poziomie behawioralnym, to jest reakcji fizycznej, co jest stosunkowo atwe i do przeprowadzenia w kadej poradni psychologicznej lub bardzo kompleksowa, polegajca na poszukiwaniu przyczyn takiego reagowania i ich usuniciu. Z mojego dowiadczenia wiem, i nawet za bahymi dolegliwociami kryj si czsto due problemy, ktre si tylko schoway za reakcj fizjologiczn. Ale, jak pisz w poprzednich listach, nie da si tego leczy na odlego przez Internet. To tak jakby lekarz przepisywa recept nie badajc pacjenta! Szkolenia antystresowe, takie jak organizuj, s znakomit okazj do porozmawiania w cztery oczy z psychologiem (po zajciach) i ocenienia, czy jest to tylko nieistotny incydent w yciu, czy te wymaga duszej terapii. Sama wiedza o stresie i sposoby jego ujarzmiania zmienia wiele w ludziach, ktrzy w nich uczestnicz. Nie zawsze jest potrzebna dugotrwaa terapia, czasami wystarczy zrobi co innego ni zwykle robimy w stresie! Nie jest to zbyt odkrywcze czy rewolucyjne, ale jake skuteczne na co dzie. ***
Moje dziecko bardzo denerwuje si szko wrcz si jej boi. Chce za wszelk cen mie dobre i bardzo dobre oceny, pacze i boi dosta ze oceny. Od dziecistwa byo i jest nadal dzieckiem wraliwym i mog powiedzie, e strachliwym. Boi si nowych wyzwa i w ogle nowych rzeczy. Nie umiem sobie z tym jego strachem poradzi i jak pomyl o szkole, to mam gsi skrk. Myl, e ja tu te jestem nie bez winy, bo jeeli chodzi o szko to duo od niego wymagaam i nie byam z niego zadowolona, gdy dostawa ze oceny. Chciaam aby si dobrze uczy, jak dzieci mojego rodzestwa. Chciaam by z niego dumna, a on chcia, abymy my byli z niego dumni i koo si zamykao. Teraz tego auj, ale to niczego nie zmienia on bardzo boi si i do szkoy i jak o niej mwi, to od razu ma zy w oczach. Chciaabym, aby pan pomg mi go z tego wycign, moe jest moliwo konsultacji z panem? Sami nie damy sobie rady i znowu czeka na nas horror w czasie roku szkolnego. Na wakacjach moje dziecko jest cakiem inne, radosne chocia na tych wakacjach cigle ba si, e tak szybko si skocz. Bardzo prosz, jeeli to moliwe o pomoc o dobre rady, wskazwki a nawet spotkanie. Z gry serdecznie dzikuj.

Pani Edyto, to co Pani pisze jest bardzo powanym problemem (jak wida, ma Pani tego wiadomo), ale ja niestety nie jestem kompetentny na tyle, aby co

Pytania i odpowiedzi
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

69

doradzi na odlego. Z dowiadczenia wiem, i zawsze problemy dzieci s odzwierciedleniem problemw rodzicw! Dziecko to takie mae lusterko, ktre odbija rzeczywisto je otaczajc. Zatem trzeba, by si zastanowi, na ile s to Pani lki, przeniesione niewiadomie na dziecko? Koniecznie prosz zgosi si do najbliszej poradni psychologicznej lub do terapeuty (prosz odwiedzi stron PTP). Dzi moe Pani zmieni zupenie los dziecka, trzeba tylko tym powanie si zaj. Jest bardzo wielu terapeutw, ktrzy mog Pastwu pomc, ale nie na odlego!

Jeli masz do mnie pytanie napisz: zbigniew@iqlabs.pl

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

70

Oferta szkoleniowa
Antystresowy Program Relaksacyjny
RELAKS jako droga do efektywnoci w pracy i sukcesu w yciu. Podstawa zdrowia i efektywnego wykorzystania wasnej inteligencji.

Jeli mylimy o STRESIE, to raczej negatywnie jako czynniku, ktry dominuje i przeszkadza w naszym yciu, co jednak nie do koca jest prawd. Bo co waciwie powoduje e wstajemy rano? Wanie stres! I to w dodatku wynikajcy z czego, co ma dopiero nastpi, jeli nie wstaniemy. Jednak pomylmy sobie o sytuacji, kiedy ju nie ma po co wstawa rano To dopiero stres! Nic do zrobienia, nic do osignicia, nikt do spotkania. Oczywicie czowiek z chci wyrzuciby te elementy, ktre jednoznacznie kojarz mu si z negatywnym stresem, a zostawi tylko te oczekiwane, jak spotkanie z kim miym i wanym dla nas. Ale gdybymy tak uczynili oczywicie okazaoby si, e i tak jestemy zestresowani, bo na przykad mamy problem, w co si ubra? Tak jak nie istnieje gra bez doliny, dobro bez za, tak nie istnieje tylko przyjemno i brak stresu, bez nieprzyjemnoci i stresu. Organizm szybko odczuje dotychczasowe przyjemnoci jako przykroci. Jake czsto poleelibymy sobie w ku, ale musimy wstawa. Spytajmy jednak ludzi, ktrzy musz lee w ku albo przypomnijmy sobie wasne dowiadczenie z leeniem w czasie choroby. Zatem nie chodzi nam o zupen eliminacj stresu, lecz raczej o odpowiedni rwnowag

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

71

pomidzy poszczeglnymi zdarzeniami stresujcymi i niestresujcymi. Moe nawet nie tyle o zdarzenia tu chodzi, ile o ich ocen interpretacj emocjonaln. Interpretacja emocjonalna, to oczywicie emocje jakie wystpuj w nas po zrozumieniu i zakwalifikowaniu zdarzenia. Czasami to samo zdarzenie oceniamy jako bardzo negatywnie stresujce albo pozytywnie stresujce, takie, za ktre najczciej jeszcze pacimy. Tak sam skok ze spadochronem moe by stresujcym do granic obdu w wypadku ewakuacji z samolotu lub stresujcy przyjemnie, czyli dajcy dawk adrenaliny tak lubianej przez niektrych w wypadku skoku spadochronowego w zawodach lub dla czystej przyjemnoci latania. Zatem emocje, ktre nas opanowuj, determinuj ocen zdarzenia i ocen stresu. Co ciekawe, to wanie emocje s programem podstawowym w naszym mzgu i to one podporzdkowuj sobie wszelka poznawcz ocen wiata (zdarze). Jak zatem pogodzi ocen zdarzenia i wywoywanie przez t ocen emocj z wszechwadnymi determinujcymi i zarzdzajcymi ocen emocjami? Co jest pierwsze, a co drugie? Co jest skutkiem, co przyczyn? Jeszcze waniejsze pytanie: jak pozby si niechcianych emocji i negatywnego stresu? Oglnie moemy mwi o podziale na trzy zespoy dziaa terapeutycznych: I. Rozadowywanie stresu, czyli dziaania na osobach ju zestresowanych. II. Unikanie stresu asertywno i nauka zmiany reakcji behawioralnej. III. Rozwizywanie przyczyn wystpowania stresu, aby zapobiega powstawaniu go w przyszoci. Dwa pierwsze dziaania s wyranie nastawione na odejcie od samej przyczyny i skupienie si tylko na objawach i ich niwelacji, wzgldnie unikaniu sytuacji stresujcych. Trzecie za idzie w kierunku istoty stresu, jego funkcji ostrzegajcej i mwicej nam, e co z nami, co w naszym yciu i postpowaniu jest nie tak. Stres jest tylko posacem, ktry nas ostrzega, a od nas zaley, czy go wysuchamy, czy te zignorujemy. Nie musz dodawa, i wikszo szkole ogranicza si tylko do pierwszego zagadnienia, to znaczy do niwelowania efektw stresu negatywnego, a nie rozwizywania przyczyn.

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

72

Takie s te i efekty. Do atwo i szybko mona nauczy si rozadowywa stres, tyle e to nie zabezpieczy na przyszo. Daje doran ulg, ale niczego nie rozwizuje. Jednak z pewnoci od tego trzeba zacz. Od dawna zauwaono, e nasza psychika jest odzwierciedlana w ciele, nasze samopoczucie i myli s widoczne w postawie i spiciu mini. Jednake nie zawsze zauwaamy, i to dziaa rwnie odwrotnie, tj. nasze ciao daje sygnay dla naszej psychiki i determinuje nasze samopoczucie. Zadziwiajce, i od tysicy lat mamy sposoby na poczucie si lepiej, takie jak sauna, masa, kpiel czy spacer nad morzem, a nie potrafimy wycign z tego wnioskw. To znaczy wycigamy, tyle, e chcielibymy mie moliwo cigego ich stosowania, a to raczej jest mao realne. Zatem, czy jestemy bezradni w walce ze stresem? Jest wiele prostych i atwych technik, ktre moemy stosowa nawet w pracy, aby poczu si znacznie lepiej. Zaczynajc od automasau twarzy doskonale zdejmujcego bl gowy, poprzez rozlunienie progresywne, a koczc na treningu autogennym i autohipnozie. Sam bardzo dugo nie zdawaem sobie sprawy, jak wan spraw dla naszego zdrowia jest relaksacja. Taka prawdziwa, zdejmujca napicie z naszego ciaa. Taka relaksacja, ktra powoduje obnienie cinienia krwi, poprzez odblokowanie niedokrwionych, bo cigle spitych, partii mini. Relaksacja, ktra zdejmuje migrenowe ble gowy, rozlunia twarz i uwalnia myli. Gboki stan relaksacji, to rwnie hipnoza. Ale nie tylko taka uzyskana w gabinetach psychoterapeutw, lecz rwnie autohipnoza stosowana na sobie samym. Kiedy uzyskamy zmniejszenie czstoci uderze serca i zmniejszenie cinienia krwi, to umys rwnie staje si spokojny i jasny. Mamy wraenie przenikliwoci i niezwykej wrcz ostroci zmysw. W takim stanie powstaj najlepsze idee, najlepsze rozwizania, a co najwaniejsze ogarnia nas spokj i mamy poczucie bezpieczestwa. Tego chcielibymy si nauczy na pierwszych zajciach z serii Anty-Stresu, zatytuowanych: RELAKS- droga do efektywnoci i sukcesu.

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

73

Asertywno czy stres


Dlaczego miabym uczestniczy w tym szkoleniu i c ono moe zmieni?

Takie pytanie nasuwa si wikszoci z nas. Znaczy to tylko tyle, e zachowujemy zdrowy i inteligentny krytycyzm wzgldem przedkadanych nam propozycji. A zatem jeste w grupie, do ktrej to szkolenie jest adresowane. adnego prostackiego pozytywnego mylenia czy te wmawiania, e jeste doskonay. Raczej realistyczne podejcie do procesw spoecznych i czysto empiryczne poznanie wasnej psychiki. Psychologia moe by pasjonujca i pomagajca, o ile uprawiana jest w sposb restrykcyjnie naukowy (fakty, fakty, fakty). Wymaga to duej wiedzy i dowiadczenia, dlatego tak trudno o prawdziwie dobre szkolenie. Bo jake unikatowe jest poczenie solidnej wiedzy psychologicznej i dowiadczenia w bezporedniej pracy z klientem! Szkolenie Stres i asertywno jest dla wszystkich, ktrzy czuj, e czasami denerwuj si zupenie bez sensu. le odczytuj sygnay swojego ciaa i zamiast zastanowienia si nad sytuacj reaguj nawykowo. Zo, frustracja i poczucie niemonoci, to normalna reakcja na stres. Ja proponuj, aby nie zwalcza tylko objaww stresu, lecz dziaa przed jego powstaniem.
Czy moliwe jest dziaanie zapobiegajce powstawaniu stresu, np. w pracy z klientami?

Aby odpowiedzie na to pytanie, wystarczy si wnikliwie rozejrze. Zapewne znajdziecie Pastwo w swoim otoczeniu osoby, ktre s efektywne w dziaaniu i wydaje si, e nie podlegaj tym wszystkim stresom, ktre nas dotykaj. Jak one to robi? A zatem moemy powiedzie, e rnimy si konstrukcj naszej osobowoci. Dlatego mimo tych samych warunkw pracy jedni radz sobie lepiej, a inni gorzej Std ju tylko jeden krok do stwierdzenia, e trzeba zaj si wasn osobowoci. Trzeba si zmieni!
Czy czowiek moe si zmieni, inaczej reagowa na sytuacje stresujce czy frustrujce?

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

74

Jeli przyjmiemy, e nasze dotychczasowe reakcje s wynikiem naszych dowiadcze, to wydaje si logiczne, i inne, nowe dowiadczenia rwnie mog nas zmieni. A wic trzeba tylko stworzy takie dowiadczenia i je odpowiednio mocno odcisn na naszej osobowoci, aby dokonay zmiany naszych zachowa. To nazywamy zmian osobowoci i uczeniem si. Wanie tak dziaaj nasze szkolenia: tak, aby w tej samej sytuacji nasza reakcja bya inna. Bardziej adekwatna do sytuacji, a zatem i mniej stresujca, gdy organizm wtedy nie musi wysya sygnau, e postpujemy wbrew sobie. Takie zmienione dziaanie, to lepsze komunikowanie si z otoczeniem, klientami, wsppracownikami. Lepsza komunikacja to wicej i lepiej zaatwionych zada w pracy. Ale nie tylko efektywno pracy si zmienia, lecz przede wszystkim jej jako. Bo jakie decyzje mona podejmowa w stresie i frustracji?
Dla kogo jest to szkolenie i jakie bd z tego bezporednie korzyci?

Szkolenie jest dla tych z Pastwa, ktrzy czuj, e moe by lepiej. e czsto stres z pracy przenosi si do domu i oddziauje na Wasze zdrowie. Nie czekajcie na urlop czy a na wizyt u psychoterapeuty. Moesz ju dzi zmieni swoj efektywno i zadowolenie z pracy. Wszyscy zestresowani i sfrustrowani wiedz, o czym mwi. Rwnie niektrym szefom przydaaby si taka zmiana, ale jaki ich do tego namwi oto jest pytanie Prowadzcy: Zbigniew Karapuda

Rozwizywanie przyczyn stresu: Terapia antystresowa trwae pozbycie si nadmiaru stresu


To najtrudniejszy temat z caego zestawu szkole, gdy niezwykle trudno jest trafnie ustali rzeczywiste, pierwotne rda stresu. Wane, aby nie leczy skutkw, lecz przyczyn!

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

75

Niby to oczywiste, lecz w praktyce spotykamy si najczciej z dziaaniem przeciwko skutkom czy to stresu, czy to choroby somatycznej. Np. jeeli mamy wysok gorczk, to bierzemy co na obnienie gorczki, nie zdajc sobie w ogle sprawy, i gorczka jest skutkiem, a nie przyczyn naszej choroby. To przecie organizm w swojej biologicznej kompetencji ma dziaanie ukadu immunologicznego, tzw. wrodzone mechanizmy obronne, ktre podwyszaj temperatur ciaa, aby zwalczy infekcj (bakterie nie wytrzymuj czsto wyszej temperatury ni normalna i w podwyszonej gin). Nadwaga, nadcinienie, wysoka pobudliwo emocjonalna czy wrzody odka, to typowe objawy skutkw, a nie przyczyny. wiadomie wyliczyem tu rne dolegliwoci fizyczne i psychiczne, aby uwiadomi, i jest to zasada oglna wszystko ma swoj pierwotn przyczyn, nie tylko schorzenia somatyczne, cho o nich gwnie tu mwi. Nieomal kada choroba to wynik (interakcja) jakiego dziaania, predyspozycji genetycznych i naszego poziomu stresu. Nawet urazy w wypadkach, to przecie wynik jakiego naszego dziaania, a raczej interakcji naszego dziaania i dziaania innych osb. Zatem wszystko ma swoj przyczyn, tyle e nie na kad przyczyn mamy wpyw. Jest wiele uwarunkowa np. genetycznych, ktre s ju od nas niezalene, co wcale nie znaczy, i jestemy bezradni. W wikszoci przypadkw zdajemy sobie spraw za pno i niewiele z tym robimy, czyli nie jestemy zmotywowani do podjcia dziaa. Uwarunkowania genetyczne raka, bo najczciej o nie ludzie pytaj, s niezwykle powszechne. W prawie kadej rodzinie jest kto, kto chorowa lub bdzie chorowa onkologicznie. Nie znaczy to, i my na pewno te na t chorob zapadniemy. Lekarze apeluj o badania profilaktyczne, gdy wykrycie raka we wczesnym stadium bardzo czsto okazuje si wyleczalne. Jeszcze waniejszym nastpstwem wykrycia choroby jest zmiana trybu ycia u osb zagroonych genetycznie. To tryb ycia jest gwn przyczyn raka, a dokadnie poziom stresu chronicznego i obnienie poziomu obronnoci (hiperadaptoza). Komrki nowotworowe s to przecie nasze komrki, ktre wymkny si spod kontroli naszego ukadu immunologicznego. Kady z nas ma wielokrotnie komrki

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

76

nowotworowe,

tyle i sprawny i wydolny ukad immunologiczny je unieszkodliwia, zanim stan si grone dla naszego organizmu.

Onkolodzy mwi o dwch etapach choroby nowotworowej (neoplasmu nowotworu). Pierwszy to inicjacja jest to zmiana informacji genetycznej w komrce. Drugi to promocja rozrost patologiczny komrki. Pomidzy tymi dwoma etapami moe upyn par lat lub w ogle nie nastpi promocja! To wanie zaley od naszego stylu ycia, a dokadniej czynnikw, takich jak poziom stresu! Poziom stresu chronicznego rwnie mwi nam o naszym psychicznym nastawieniu do ycia i siebie (postawa yciowa) czy te poziomie poczucia lku i bezradnoci. Jak wiemy z poprzednich artykuw, to wanie lk i bezradno jest gwnym czynnikiem stresu chronicznego (nawet jeli nie wygldamy na lkliwych i bezradnych, a wrcz przeciwnie). Zatem zachorowanie na nowotwr jest w duej mierze zalene od nas. Na czynniki genetyczne i inne uwarunkowania od nas niezalene nie zwracamy wikszej uwagi, gdy jak sama nazwa wskazuje, s to czynniki od nas niezalene. Tym bardziej skupmy si na tym, co od nas zaley bezporednio (nasze postpowanie) i porednio (nasze rodowisko, ktre te sobie przecie, moe czsto niewiadomie, wybieramy). Otyo, poza przypadkami zupenie ekstremalnymi, jest gwnie zalena od nas. Tyle tylko, i nie jest to zawsze bezporednia zaleno typu ilo zjadanego jedzenia, lecz czasem bardziej skomplikowana, tzn. co chc jedzeniem sobie zrekompensowa? Co w moim yciu, w moim postpowaniu, rodowisku powoduje, i musz sobie rekompensowa w jedzeniu? Najczciej napotykamy tam jaki problem natury psychologicznej, ktrego nie rozwizujemy, tylko zaeramy, bo tak atwiej i szybciej. Poza tym takie mamy wzorce kulturowe i w kocu skd moemy wiedzie, i to jest dziaanie rekompensacyjne, jeeli po prostu cignie nas do lodwki z jedzeniem. Zreszt nie kady chce i musi usuwa wszystkie swoje gboko ukryte kompleksy (zbiory problemw psychicznych najczciej z dziecistwa). Kompleksy s czsto motorem rozwoju wiata, ale i zagroe dla niego (np. Hitler).

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

77

Dotarcie do istoty problemu i rozwizanie go nie jest wcale atwe i wymaga niezwykej biegoci terapeuty, gdy kady pacjent bdzie zwraca uwag na skutek, to jest na otyo i udowadnia, i to jest jego gwnym problemem. My jednak ju wiemy, i to tylko skutek ukrytej przyczyny, ktry sam sta si przyczyn wielu problemw psychicznych, a z czasem i fizycznych. Otyo najczciej pociga za sob nadcinienie i arterioskleroz. Nadcinienie, mimo i przez lekarzy nazywane pierwotnym, czyli niewynikajcym z innych chorb somatycznych, jest typowym przykadem skutku z gbszych przyczyn fizycznych i psychicznych. Fizycznych stylu ycia i jedzenia, a psychicznych najczciej z poziomu stresu, czyli nierozwizanych problemw psychicznych. Zatem branie tabletek obniajcych cinienie leczy tylko poowicznie. Trzeba by zastosowa dogbn analiz przyczyn zarwno fizycznych, jak i psychicznych. Tyle tylko, i to najczciej zbyt skomplikowane dla osb z nadcinieniem, ktre wanie dlatego je maj, i s niecierpliwe i chc mie efekty natychmiast (tak zwany typ A w psychologii osobowoci). Jak wida, branie skutkw za przyczyn jest nagminne, gdy atwiej wzi piguk i zmieni na krtko swj stan, ni stara si rozwiza problem bdcy jego przyczyn. Generalnie moemy powiedzie, i s dwie strategie radzenia sobie: rozwizywanie problemu (ku stresorowi); uciekanie od problemu (unikanie stresora). Nietrudno przewidzie, ktra jest czciej wybierana i jakie kada z nich ma skutki. Nas interesuje w tym szkoleniu rozwizywanie problemu, zatem zmilczmy rozliczne sposoby uciekania od problemu typu: bagatelizowanie, niedostrzeganie czy ignorowanie. Realne rozwizywanie problemu znowu moemy podzieli na: skoncentrowane na problemie (zewntrzny sposb); skoncentrowanie na emocjach (wewntrzny sposb).

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

78

Strategi pierwsz wybieramy najczciej, kiedy jestemy przekonani, i potrafimy podoa wyzwaniu i z pewnoci rozwiemy problem (co nie do koca si zawsze udaje, ale wane jest to przekonanie). Strategi drug wybieramy, kiedy czujemy, i nic nie jestemy ju w stanie zrobi (np. mier osoby bliskiej). Strategie skoncentrowane na problemie s najczciej stosowane w pracy zawodowej, natomiast strategie skierowane na emocje s zazwyczaj uywane, gdy chodzi o zdrowie i relacje midzyludzkie, w tym rwnie rodzinne. Moliwe jest te stosowanie przemiennie strategii na problem i na emocje, np. studenci przed egzaminem najpierw si ucz (rozwizuj swj problem niekompetencji w danej dziedzinie), a potem obmiewaj i dowcipkuj z egzaminu, aby umniejszy jego wag i stres nim spowodowany.
Strategia skoncentrowania na problemie polega gwnie na wykorzystaniu kom-

ponentw poznawczych, czyli: racjonalnoci, elastycznoci i dalekowzrocznoci. Konieczna jest realistyczna ocena stresora (sytuacji) i dostpnych zasobw. Niejako dokonujemy strukturalizacji problemu, zauwaamy z jakich elementw si skada i w jakiej wzajemnej relacji s te elementy (sub-problemy). Czsto dokonujemy redefiniowania problemu w wiele problemw czstkowych, z ktrymi umiemy sobie ju poradzi. To jest podstaw do realnego widzenia problemu i podjcia stosownych dziaa, by go rozwiza. Tym te zajmuje si caa psychologia twrczoci, czyli twrczym rozwizywaniem problemw wykorzystaniem analogii i przeniesienia relacji. Jednake realistyczna ocena problemu i jego strukturyzacja zalena jest gwnie od naszej osobowoci, jak i stanu emocjonalnego, w ktrym si znajdujemy. Zatem znowu jestemy przy wewntrznych problemach jednostki, do czego sprowadza si kada dywagacja na temat zewntrznego problemu, gdy to ja rozwizuj problem czowiek z krwi i koci. Zreszt, tylko na siebie mamy bezporedni wpyw.! zajmuje si reinterpretacj problemu, czyli dokonaniem ponownej oceny emocjonalnej. Reinterpretacja przebiega w naszych mylach, przedstawieniach sobie tych sytuacji w innym wietle lub z inn ocen emocjonaln zdarzenia. Czsto tu wystpuj porwnania w d, tj. porwnania do innych, ktrzy maj gorzej. To zdecydowanie pomaga emocjonalnie, ale
Strategia skoncentrowana na emocjach

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

79

czy faktycznie rozwizuje problem? Podejciu takiemu czasami zarzuca si samooszukiwanie i znieksztacanie rzeczywistoci. W zasadzie wydaje si, i niczym si to nie rni od zaprzeczania i ignorowania rzeczywistoci. Jednake tak nie jest, gdy unikanie problemu to jedno, a reinterpretacja emocjonalna to drugie. W pierwszym wypadku rzeczywisto i tak nas dogoni, tyle e moe troch pniej. A w drugim wychodzimy naprzeciw rzeczywistoci i niejako rozbrajamy adunek negatywnych emocji. Sprawnie i dogbnie przeprowadzona reinterpretacja emocjonalna, co prawda faktycznie nie rozwizuje problemu, lecz ten problem nas ju tak nie boli. Nie jest ju potrzebne zachowanie kompensacyjne, np. przejadanie si, picie alkoholu, poszukiwanie przygd seksualnych, nie wspomn tu o narkotykach. Jeeli si jest tego wiadomym, mona te wysublimowa zachowania kompensacyjne i skierowa w stron hobby (byle nie szalecze jedenie na motorach!). Dawno ju zauwaono, i jedni ludzie s bardziej odporni na stres ni inni. Ta konstatacja zmusza nas do przyjrzenia si, dlaczego tak jest? Mwi si o osobistej odpornoci na stres. Co rni ludzi odpornych na stres od nieodpornych? Wydaje si, i podstawowa rnica, to stopie zaangaowania i poczucia kontroli (Kobasa, 1979 i 1982). Pojcie kontroli odnosi si do stopnia przekonania o posiadanym wpywie na zdarzenia zachodzce we wasnym yciu oraz dziaaniu, wanie chyba dlatego w sposb zaangaowany, zgodnie z tym przekonaniem. Traktowanie stresorw jako wyzwania jest najczciej zwizane z przekonaniem, i zmiana jest czym normalnym i podanym. Zmiana jawi si jako okazja, a nie zagroenie. Jeszcze jedna rnica jest do istotna, mianowicie poczucie koherencji (Antonovsky, 1979). Osoby odporne na stres maj poczucie koherencji. Moemy pokrtce okreli, i skada si ono ze zrozumienia wiata, postrzegania go jako sensownego, sterowalnego i celowego. Szczeglnie wane jest tu poczucie sterowalnoci, czyli poczucie posiadania zasobw, aby sobie w tym wiecie z problemami radzi, jak

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

80

i celowoci wasnych dziaa. To wszystko skada si na sensowny wiat, ktry nas otacza i poczucie koherencji, jednoci i spjnoci z nim. Wtedy tworzy si zaufanie do ludzi, ale i do samego siebie. Zwizek midzy poczuciem kontroli a zdrowiem jest bezsporny (Frankenhaeuser, 1986). Jak udowodniono w badaniach i co wida goym okiem, osoby z duym poczuciem kontroli nad wasnym yciem zdecydowanie mniej choruj i s mniej podatne np. na choroby nowotworowe. Dobrostan fizyczny gwnie zaley od wanie takich cech jak poczucie kontroli, brak lku i brak bezradnoci. Trzeba jeszcze wspomnie, i wczeniej zakrelone kierunki rozwizywania problemw i uciekania od problemu moemy nazwa rwnie zblianiem si do problemu lub unikaniem. Wydaje si, i zblianie przynosi wiksze korzyci przy mniejszych kosztach. Jednake ludzie najczciej wybieraj unikanie. Wytworzyy si wic mechanizmy obronne, ktre pomagaj w unikaniu problemu, przynajmniej na krtk met. Poznanie ich na szkoleniu daje moliwo wiadomej rezygnacji z mechanizmu lub zamian go na bardziej adekwatny i w konsekwencji lepszy dla nas. Gwne mechanizmy obronne to: racjonalizacja wyparcie tumienie przeniesienie sublimacja projekcja zaprzeczenie altruizm antycypacja Nie omwi tu tyche mechanizmw, co czyni zwyczajowo na szkoleniu, gdy nie sama wiedza leczy, lecz jej stosowanie!

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

81

Zwracam jednake uwag, i zastosowanie np. Racjonalnej Terapii Zachowa (RTZ) znakomicie zmniejsza lk, depresj czy zo. Jest szeroko stosowana przy terapii onkologicznej. Generalnie szkolenie powinno uporzdkowa i ograniczy zamt bdcy zazwyczaj nastpstwem pojawienia si stresu, jak i chwilow utrat celw yciowych. Prowadzcy: Zbigniew Karapuda

Stres w pracy
Zanim przeczytasz ten artyku, odpowiedz sobie na pytania! Sam oce czstotliwo wystpowania poszczeglnych symptomw stresu w ostatnim roku Twojej pracy. 0 nigdy 1 sporadycznie 2 czasami 3 czsto 4 cigle 1. Czuj brak entuzjazmu do pracy 2. Nawet jeeli pi ponad 8-godzinn norm, jestem cigle zmczony/a 3. Czuj frustracj w pracy 4. Mam zmienne nastroje, jestem draliwy/a, niecierpliwy/a z byle powodu 5. Czuj, e yj za szybko, cigle kto chce co ode mnie 6. Praca wydaje mi si jaowa i popadam w przygnbienie z tego powodu 7. Nie wiem, czego waciwie chc, nie potrafi podj decyzji tak jak kiedy 8. Straciem/am na skutecznoci i efektywnoci dziaania -

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

82

9. Jako mojej pracy jest nisza ni powinna i kiedy bya 10. Czuje si wyczerpany/a fizycznie, psychicznie i rwnie emocjonalnie 11. Czciej choruj, mam ze samopoczucie, nawet jeli nie bior zwolnienia 12. Jestem mniej zainteresowany/a seksem 13. Pij wicej kawy (herbaty, napojw gazowanych), wicej pal, czciej sigam po alkohol lub inne rodki odurzajce po to, aby atwiej poradzi sobie w pracy 14. Mam beznamitne podejcie do problemw i potrzeb innych osb 15. Moje rozmowy w pracy, ale i poza ni, s pene napicia i pretensji 16. Staem/am si roztargniony/a, zapominalski/a, spnialski/a 17. Mam problemy z koncentracj 18. Szybko si nudz, irytuj, zmieniam zajcia 19. Nie mam satysfakcji z pracy, brakuje mi poczucia spenienia, jest mi le 20. Id do pracy tylko po to, aby zarabia pienidze, nic innego nie przychodzi mi do gowy Dodaj ilo uzyskanych punktw w kadym pytaniu i zapisz wynik! Jeeli masz wynik 0-25 punktw, dobrze radzisz sobie ze stresem w pracy. Nie czytaj dalej artykuu, chyba e jeste ciekawy/a! Jeeli masz wynik 26-40 punktw, doskwiera Ci stres w pracy i powiniene co z tym zrobi! Poczyta na ten temat lub we udzia w kursie antystresowym pierwszego stopnia (np. I. Rozadowanie stresu: Relaks droga do efektywnoci i sukcesu). Jeeli masz wynik 41-55 punktw, powiniene podj zdecydowane dziaania, aby unikn wypalenia zawodowego i chorb zwizanych ze stresem. Kurs antystresu drugiego stopnia (np. II. Unikanie stresu: Asertywno czy stres wybr naley do Ciebie).

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

83

Jeeli masz wynik powyej 56 punktw, sytuacja jest na tyle powana, i trzeba to natychmiast zmieni, gdy przypacisz to zdrowiem, a na pewno masz ju zaawansowane wypalenie zawodowe! Na pocztek zalecam kurs antystresowy trzeciego stopnia (np. III. Rozwizywanie przyczyn stresu: Terapia antystresowa trwae pozbycie si nadmiaru stresu w yciu). Dla wszystkich zainteresowanych Stresem w pracy, nie tylko dla tych z duymi wynikami, mamy specjalne szkolenie pod tym tytuem, na ktrym przede wszystkim diagnozujemy, jaki to stres, czego dotyczy (jakiego obszaru w pracy) i co mona z tym zrobi ju tu i teraz, bez adnej dugiej terapii, aby yo si lepiej! Dziki postpowi nauki, szczeglnie neurofizjologii i psychologii, prawdy odwiecznie znane, takie jak te, e organizm to jedno, a stany psychiczne maj wpyw na nasze zdrowie fizyczne, nabray naukowego znaczenia. Dzi ju raczej kady akceptuje, e zdrowie to przede wszystkim odpowiednia regeneracja organizmu. Regeneracja taka odbywa si najlepiej w stanie zupenego rozlunienia i relaksu. Powizania relaksu z ukadem przywspczulnym (parasympatycznym) s obecnie atwe do przeledzenia i wyjanienia dziki wiedzy o drogach oddziaywania ukadu hormonalnego i nerwowego; jasno i jak na doni widzimy jak mzg i ciao ze sob wsppracuj i jak na siebie oddziauj. Dlatego warto byoby z tej wiedzy skorzysta i tak wiadomie pokierowa swoim ukadem przywspczulnym, aby da ciau taki stan, ktry ciao regeneruje najbardziej i najszybciej. To wanie jest ide naszych szkole antystresowych! Szkolenie Stres w pracy jest abstraktem wczeniej omwionego cyklu szkole, szybkim podsumowaniem. Jest przede wszystkim potrzebne po to, aby zdefiniowa rda naszego stresu w pracy i szybko przedsiwzi rodki zaradcze na dzi. Szkolenie to daje te okazj do uwiadomienia sobie gbszych przyczyn tego stanu rzeczy i zapoznanie si z palet moliwoci dziaa. Co najwaniejsze jednak, uwiadamia istot stresu jako informacji dla nas. Informacji wanej i potrzebnej, aby nasze ycie byo lepsze! Aby nie dopaday nas choroby, wypalenie zawodowe czy zo i frustracja w pracy. Aby nam si chciao chcie!

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

84

Sprzeda sprzedawc psychologia obsugi klienta


Sprzeda i obsuga klienta, to pasjonujcy temat, bo dlaczego jedne firmy id w gr, a inne spadaj? Jako, cena czy ich relacja, to tylko poowa sukcesu, bo gdyby tak byo, to zupenie nie trzeba by byo uczy si sprzeday. Przecie dobra jako w dobrej cenie sama by si sprzedaa. Kady, kto zetkn si ze sprzeda wie, e to nie wszystko. Ludzie bardzo czsto potrzebuj fachowego doradztwa czy tylko potwierdzenia swojego wyboru. Nawet ci klienci, ktrzy wszystko wiedz lepiej. Ale najwaniejsze w transakcji jest nadanie twarzy producentowi i zwikszenie zaufania do marki. Dlatego obsuga klienta, to chyba najwaniejszy moment w caym procesie produkcji i dystrybucji. Tu mona bardzo duo zyska lub straci. Zaawansowana wiedza psychologii podejmowania decyzji czy pozycjonowania klienta daje podstawy naukowe do lepszego wyszkolenia handlowcw. A jak wyglda to w praktyce?
Jake czsto le wyszkolony sprzedawca zrobi wszystko, aby pokaza swoj

To permanentny bd sprzedawcw np. samochodw. Rutyna, schematyczne podejcie do klienta i do tego pena ignorancja potrzeb klienta zadziwia nawet mnie psychologa. Jak to moliwe, e w dobie wielkiego spadku sprzeday samochodw czoowe koncerny sobie na to pozwalaj? No, bo kiedy tak robilimy i si sprzedawao. Wanie: si sprzedawao. Teraz trzeba si tego nauczy. Szkoleniem handlowcw powinni zajmowa si dobrze przygotowani merytorycznie praktycy, a nie osoby, ktre nigdy niczego nie sprzeday, ale s szkoleniowcami nawet w renomowanych firmach szkoleniowych. I tak oto odbywa si chocholi taniec. Firma wydaje olbrzymie pienidze, szkolenie si odbywa, handlowcy zostali przeszkoleni i dalej wszystko zostao po staremu. A, i najwaniejsze konstatacja kierownictwa: szkolenia nic nie daj. Jeli s to rutynowe szkolenia, to dlaczego miayby co da?
To jest szkolenie dla firm, ktre ju zauwayy, e sprzeda kreuj ludzie, a nie produkty.

kompetencj, a jednoczenie skutecznie odstraszy nabywc.

Produkt najczciej ma tak wiele parametrw technicznych, e jest

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

85

trudny do jednoznacznego zaklasyfikowania. Jednak klient tego wanie oczekuje i podejmuje decyzj pod wpywem wyimaginowanej pozycji produktu w rankingu w jego gowie. Obsugujcy nie zna tego rankingu i najczciej zupenie nie wie, co, z czym i dlaczego klient porwnuje? Bo sysza na szkoleniach produktowych, e trzeba przedstawi towar w jak najlepszym wietle i wyuczy si caej prezentacji na pami. Dziaa jak nakrcona zabawka, ktra zostaa nieopatrznie dotknita i najczciej nie da si zatrzyma. Zniecierpliwienie klienta ronie z kad sekund jego tyrady. Sam tak robiem i po wielekro obserwowaem jako szef sprzeday. Jakie byo moje zdziwienie, kiedy po penej prezentacji, klient ucieka ze sowami: to si jeszcze zastanowi. Dlaczego, przecie przeprowadziem modelow prezentacj?
Klient i jego osobowo, to klucz do sukcesu. Jake mona go osign, ignorujc klienta.

To byo moliwe tylko w gospodarce nienasyconej i godnej produktw. Na szczcie mamy ten okres za sob i teraz naprawd trzeba wiele umie, aby sprzedawa. Zapewne nie mona ignorowa znajomoci produktu to podstawa wiarygodnoci, ale jeszcze waniejsze jest zdobycie zaufania klienta i umiejtno dekodowania jego oczekiwa.

Tego trzeba si uczy i nie zawsze jest to zauwaane. Panuje przekonanie o wrodzonej przydatnoci do zawodu. Ale to tak, jakby kto twierdzi, e ma wrodzone zdolnoci matematyczne i nie musi si uczy matematyki. Oczywisto bezsensownoci tego stwierdzenia teraz staje si widoczna. W kadym z nas jest masa takich obiegowych przekona. Aby to jednak wykry, pokaza i zwrci uwag na cechy osobowoci klienta, potrzebny jest dowiadczony psycholog, a nie tylko przebojowy wyciskacz towarw. Chyba, e chcecie Pastwo prowadzi handel domokrny oparty na trikach i prostych mechanizmach manipulacji, ktrych to jednorazow skuteczno, bdziemy bezlitonie demaskowali na szkoleniu. Wszystkich gotowych na powan prac i due zmiany osobowoci zapraszam na szkolenie: Sprzeda Sprzedawc. Prowadzcy: Zbigniew Karapuda

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

86

Negocjacje w praktyce
Szkolenie jest adresowane dla kadry menaderskiej i osb samodzielnie lub grupowo uczestniczcych w szeroko pojtych negocjacjach, czy to handlowych, czy to spoecznych. Przydatne wszdzie tam, gdzie trzeba rozwizywa konflikty midzy sprzecznymi stanowiskami negocjujcych. Niezmiernie zwiksza kompetencje w zakresie komunikacji interpersonalnej i umiejtnoci radzenia sobie w sytuacjach manipulacji psychologicznej. Bezlitonie obnaa najczstsze sztuczki negocjatorw i daje moliwo przetrenowania presji, ktra wtedy powstaje, co bezporednio zmienia reakcj na manipulacje i daje moliwo podejmowania samodzielnych, asertywnych decyzji. Pomyl, ile razy bye w takich sytuacjach i jak si wtedy czue?
Zudnym jest przekonanie, e mona ludzi nauczy negocjacji bez zmiany ich osobowoci.

To stwierdzenie oddaje istot tego szkolenia. Aby nastpia inna reakcja ni zwykle, trzeba naprawd sta si innym. Zmiana osobowoci nie jest szybka ani atwa, wymaga przede wszystkim nowych dowiadcze, a nie tylko teoretycznej wiedzy. Opowiadanie teoretyczne o negocjacjach przypomina nauk pywania bez wody. Czy naprawd wzrost wiedzy na temat, jak si pywa ma wielki wpyw na umiejtno pywania? A jednak niewielu szkoleniowcom to przeszkadza. Potem powstaj opinie, e szkolenia nic lub niewiele daj. Ot nasze szkolenie jest zupenie inne, ale te adresowane tylko do ludzi, ktrzy chc rzeczywistej zmiany zachowa i kompetencji. To szkolenie ma takie wzicie, gdy skada si z wicze z zakresu teorii gier, ktre zostawiaj wielkie wraenie na dugie lata. To zupena zmiana postawy, wynikajca z dowiadczenia konsekwencji podejmowanych decyzji. Analiza przypadkw i wiedza teoretyczna z zakresu psychologii osobowoci, negocjacji czy psychologii podejmowania decyzji, tumaczy i ugruntowuje zmiany. Ujmuje cae dowiadczenie w ramy i osadza w wiadomoci uczestnika na cae ycie. Postawa tu nabyta bdzie natychmiast owocowa w relacjach midzyludzkich i da moliwo odnoszenia sukcesw w negocjacjach, poprzez wzrost zaufania do negocjatora. Prowadzcy: Zbigniew Karapuda

Oferta szkoleniowa
Stres wrg czy przyjaciel? Zbigniew Karapuda

87

Ksiki w abonamencie? teraz to moliwe!


Od tej pory nie musisz ju paci 20 czy 30 zotych za jednego ebooka. Nie musisz ju kupowa ksiek na sztuki. Wystarczy, e wstpisz do Klubu Libenter.pl, a otrzymasz natychmiast dostp do kilkudziesiciu ebookw, jakie wydalimy do tej pory oraz do kolejnych, ktre bdziemy wydawa w cigu roku. A to wszystko w cenie niszej ni zapaciby do tej pory za 3-4 ebooki! Pamitaj! Wstpujc do naszego Klubu, moesz pobiera publikacje w kadej chwili i o dowolnej porze dnia i nocy. Ebooki pobierasz online bdziesz mie je najpniej po kilku minutach, a nowe ksiki otrzymasz, gdy tylko bd wydane. Aby zosta czonkiem Klubu Libenter.pl wystarczy, e opacisz roczny abonament czonkowski. Nie ma adnych dodatkowych czy ukrytych opat, a po roku moesz przeduy czonkostwo w Klubie z 50% rabatem. Gdyby prbowa przeliczy to na pojedyncze ksiki,to wychodzi mniej ni 1 z za jednego ebooka! Zamw abonament i zosta czonkiem Klubu Libenter.pl ju teraz!

www.Libenter.pl

You might also like