PISMO PG

21

Kcik matematyczny
Hazard to ostatnio jedno z najmodniejszych sw. Przyczyni si do tego zarwno kryzys ekonomiczny, jak i polityka. Ekonomici w Polsce i na wiecie szukaj skutecznych metod wyjcia z kryzysu. Liczba diagnoz dorwnuje liczbie proponowanych terapii. A to do czsto przypomina poradnik hazardzisty. W dobie kryzysu najpewniejszym sposobem zarobku wydaje si hazard, a ju najlepiej, gdy jest podparty naukowymi, a moe i prawnymi zasadami. I tak zrodzia si nam ,,afera hazardowa.

Matematyka w hazardzie, czy hazard w matematyce?

Kasyna nie s instytucjami charytatywnymi, a loterie organizuje si po to, aby na nich zarobi. Warto o tym pamita wypeniajc kolejny kupon totolotka.
Piotr Woowik (Wiedza i ycie)

Wypracowane z biegiem lat teorie i metody rachunku prawdopodobiestwa znalazy liczne zastosowanie, ukazujc jednoczenie niebywa skuteczno matematyki. Kasyna i loterie s stabilnymi (dochodowymi) przedsibiorstwami zbudowanymi na przestrzeniach probabilistycznych, moe wic warto pozna rachunek prawdopodobiestwa jako model przypadku.
Jarosaw Grnicki (matematyk)

Nie ma si czemu dziwi i w dugim okresie, gdy fortuna tu i wdzie odmienia swj bieg, pojawiaj si liczne zbiegi okolicznoci.
Plutarch (filozof grecki).

Ju nie do Ci gra jak i twoi rwienicy w koci, lecz do szulerni pchasz si na hazardy!
Herodondas (III w.p.n.e.)

h wzbogacenia si w moliwie krtkim czasie i moliwie maym kosztem, to od niepamitnych czasw sia napdowa wielu poczyna ludzkich. Takie za moliwoci daj gry hazardowe, gdzie stawk s pienidze lub inne dobra. Co wicej wystpujce tam ryzyko bardzo pobudza ludzk wyobrani. Gry s czci natury ludzkiej i nieodcznym elementem kadej cywilizacji. Ludzie grali w rne gry od niepamitnych czasw i od zawsze je wymylali. Std, na przestrzeni wiekw powstay ich setki. Nie jest wic moliwe omwi je wszystkie, a co wicej ich udziau w hazardzie (poza pewnymi wybranymi). Dlatego jedynie postaram si poda pewne fakty z historii gier hazardowych, oraz omwi zwizki matematyki z hazardem. Odkrycia archeologiczne wskazuj, e ju kilka tysicy lat przed Chrystusem byy znane rne gry. Potwierdzeniem tego s etony i tablica sumeryjska (ok. 4 tys. lat p.n.e.) znajdujca si w British Museum. Z tamtych czasw pochodzi te gra hazardowa w astragale. Byy to kamyki majce 4 strony i kad z odpowiedni iloci oczek. Wykorzystywano je nie tylko do gier, ale i do wrb, a nawet do podejmowania decyzji (opisy tych ostatnich spotykamy w Biblii). Znacznie pniej pojawiy si kostki szecienne lub prostopadocienne. Stay si one rdem gier hazardowych zarwno

w Staroytnej Grecji, jak i w Staroytnym Rzymie. Znany jest fakt z ycia cesarza Kaliguli (12-41 r. n.e.), ktry bdc namitnym hazardzist zrujnowa skarb pastwa. Nastpni cesarze rzymscy te nie byli lepsi i rwnie uprawiali hazard. W redniowieczu bya rozpowszechniona gra hazardowa w trzy koci. Jednak chrzecijastwo zaczo walczy z hazardem. W 813 roku sobr w Moguncji naoy ekskomunik na wszystkich katolikw oddajcych si hazardowi. W XIII wieku za spraw wyprawy Marco Polo docieraj z Chin gry w karty. Pocztkowo byy one dwukolorowe, a dopiero pniej stay si czterokolorowe. Legenda gosi, e 4 kolory to 4 pory roku, 12 figur to dwanacie miesicy, a 52 karty to 52 tygodnie. I tak rozpocz si okres gier hazardowych w karty w Europie i na wiecie. Pierwsza historyczna wzmianka o kartach pojawia si w Polsce w 1456 roku i jest jednoczenie zakazem ich uywania. Natomiast wiadomo, e krl Zygmunt Stary nazywany by krlem karciarzy. Za namitnych hazardzistw uznani byli krlowie: Henryk Walezy i Zygmunt III Waza. Hazard cieszy si rwnie ogromn popularnoci za czasw saskich. Wiek XVI i XVII w Europie to cakowite szalestwo karciane. Dla wielu byo to rdem utrzymania i sposobem na ycie. Wiek XVIII przynis nowe formy gry w karty, a mianowicie gry o charakterze logicznym. Natomiast od poowy wieku XIX wane byy gry koncepcyjne. Triumf wici wist, potem preferans, a nastpnie wint bezporedni przodek dzisiejszego bryda. Dzi na pocztku XXI wieku karty s wci popularne (ach ten poker czy oczko!). Znana obecnie gra w ruletk te pochodzi prawdopodobnie z Chin. W Europie zostaa upowszechniona dziki matematykowi B. Pascalowi (16231662), ktry skonstruowa przyrzd sucy do tej gry. Z zamiowania do gier hazardowych, a w tym do ruletki, syna krlowa Maria Antonina (17551793). Natomiast krl francuski Ludwik Filip I (17731850) zakaza gry w ruletk, czym oczywicie przyczyni si do jej rozpowszechnienia. Stolic hazardu, a w tym ruletki, stao si Monaco (od 1863 roku). O hazardzie na ziemiach polskich s wzmianki pochodzce z 1889 roku, kiedy w Tarnowie zaoono Stowarzyszenie Kasynowe. Nie naley oczywicie zapomina o Sopocie. Partyjka wista, rozgrywka bilardowa takie to byy pocztki hazardu w Sopocie. Pomieszczenia do tych gier znajdoway si w Domu Zdrojowym (powsta ok. 1824 roku).

Nr 10/2009

22

PISMO PG
to najgorszy moliwy wynik. Dlatego te stwierdzi, e rozumny czowiek powinien zosta chrzecijaninem. W zwizku z pogldami B. Pascala w 1837 roku S.P. Poisson (17811840) wyda ksik Problemy gier hazardowych postawionych surowemu jansenicie przez czowieka wiatowego. I tak powoli tworzyy si zrby nowej czci matematyki rachunku prawdopodobiestwa. Naley jeszcze wspomnie o pracy CH. Huygensa (1629 1695) z 1657 roku O rachubach w grze w koci. Jest ona chyba pierwszym dojrzaym dzieem pokazujcym specyficzne pojcia i metody tej nowej gazi matematyki. Wiek XVIII i XIX to prby zarwno zastosowania w rachunku prawdopodobiestwa, narzdzi z innych dziaw matematyki (np. z analizy matematycznej), jak i prby stosowania tej teorii do rnych zagadnie praktycznych. Dopiero w XX wieku powstay matematyczne podstawy teorii prawdopodobiestwa. W 1933 roku radziecki uczony A. Komogorow sformuowa oglnie dzi przyjte definicje, aksjomaty i twierdzenia. Podsumowujc, to pewne gazie matematyki zawdziczaj swj rozwj badaniom jakie podjto w zwizku z rnymi grami hazardowym. S to na pewno rachunek prawdopodobiestwa, a w tym kombinatoryka i statystyka oraz teoria gier. Teoria gier to dzia matematyki zajmujcy si badaniem optymalnego zachowania si jednostek, organizacji, gatunkw w przypadku konfliktu interesw. Podstawowym pojciem jest tu tzw. rwnowaga Nasha (matematyk, o ktrym by film Pikny umys). Decyzje podejmowane w wielu yciowych sytuacjach nie rni si w swej naturze od decyzji w grach hazardowych. Czy wic warto rozpatrywa z naukowego punktu widzenia gry hazardowe? Warto, nie tylko dlatego, e rozwija to znajomo rachunku prawdopodobiestwa i kombinatoryki, ale rwnie dlatego, e dowiadczenie i wiedza zebrana w grach hazardowych przyczyniy si take do powstania wielu rnych poj wspczesnej wiedzy i techniki. Dobrym przykadem jest tasowanie kart, ktre nie tylko ma zwizek z procesami mieszania w technologii chemicznej, ale wie si take z procesami termodynamiki. A tak nawizujc do tasowania kart, ktrym interesowali si gwnie szulerzy i iluzjonici zainteresowali si nim rwnie i matematycy. Tasowanie doskonae, binarne czy potgowe to pojcia zwizane z kombinatoryk. W analizie ich uyta jest rwnie teoria grup. Najwybitniejszym specjalist zajmujcym si matematycznym ujciem tasowania kart jest amerykaski matematyk Persi Diakonis (swego czasu by iluzjonist). Obecnie tasowaniem kart w kasynach zajmuj si w wikszoci maszyny. Potrzeba wygrania zrodzia te tzw. pewne systemy. I tak w cenie od kilku do kilkuset zotych mona kupi w Internecie absolutnie pewne systemy gwarantujce wygrane w Lotto czy Multilotka. Trzeba jednak pamita, e wszelkie gry s tak skalkulowane, aby stanowi rdo dochodu instytucji ktra je proponuje, nigdy straty. Dlatego to gry stanowi rdo dochodu dla kasyna. Matematycy mwi, e gry w kasynie maj ujemn warto oczekiwan. Warto oczekiwana okrela redni zysk na jedn parti przy zaoeniu, e rozgrywamy nieskoczon liczb kolejek. Wyraa j formua gdzie p okrela prawdopodobiestwo osignicia zysku, a 1 p prawdopodobiestwo straty.

Z opowieci rnych pamitnikw czy romansw wiadomo, e w wista czy w bilard mona byo przegra p wsi z dworem, a nawet ukochan narzeczon. Jednak dopiero po I wojnie wiatowej hazard w Sopocie nabra rumiecw. Cignli tam bogaci utracjusze zarwno z Polski, jak i z caej Europy. W ruletk grano od 11 rano do pierwszej w nocy, a w bakarata nawet do smej nad ranem. Strj obowizywa dowolny ale przyzwoity. Dopiero w 1931 roku, kiedy otwarto nowe sale do gry, wymagany by strj wieczorowy. A gdy ju delikwent wybra stolik, zaczynao si szalestwo gry. Paday fortuny pod zastaw, zastawiano te paace, dwory, kamienice, czasem te ony i kochanki. Dlatego wczesnym rankiem suby porzdkowe do czsto znajdoway wiszce ciaa graczy w alei Parku Pnocnego, (zwanej Alej Wisielcw), czy te ciao wyrzucone na pla przez morze. Kasyno w Sopocie byo czynne do czasw II wojny wiatowej wcznie. Nawet wojna nie przerwaa hazardu. W 1945 roku Dom Zdrojowy wraz z Kasynem spon. Ale tradycja gier przetrwaa w Grand Hotelu chocia tylko w podziemiu. Od 1990 roku mona ju oficjalnie traci pienidze w kasynie. Jeszcze kilka zda o rwnie modnym jak ruletka w BlackJacku. Jest to gra francuska pochodzca z XVIII wieku. Bya znana w Paryu pod nazw ,,21. Amerykaska nazwa wzia si prawdopodobnie od premii wypacanej, gdy gracz otrzyma J i asa pikobydwie czarne karty. Obecnie hazard ma wiele twarzy od automatw w rodzaju jednorkich bandytw przez bakarata, bingo, ruletk, pokera, lotto, zakady bukmacherskie, zakady na wycigach, czy wiele, wiele innych. Gry w kasynach rni si od innych tym, e przeciwnikiem jest kasynopartner zawsze chtny do gry. Oprcz tego adne kasyno nie oferuje gry, w ktrej partner miaby rwne szanse wygrania, jak i poraki. Stolic kasyn, jak i hazardu jest oczywicie Las Vegas (od 1940 roku). No i przyszed czas na zwizki hazardu z matematyk. Pojawiay si one wraz z poszukiwaniem zwyciskiej strategii w grze. Pewne narzdzia z matematyki wydaway si by uyteczne, a inne trzeba byo stworzy. W 1499 roku franciszkanin Tomasz Murner zaj si zwizkiem kart z matematyk. Bdc w Paryu trafi na wykad Lefvrea dtaplesa, ktry na talii kart uczy tajnikw matematyki. System ten na tyle spodoba si Murnerowi, e sam opracowa prawa logiki za pomoc kart. W XVI wieku pojawiaj si pierwsze systematyczne rachunki dotyczce szans wygrania prowadzone przez G.Cardano (1501 1576), N.Fontan (15001557), za Galileusz (15641642) napisa nawet traktat: Rozwaania nad gr w koci. Natomiast nie ulega wtpliwoci, e to gry hazardowe zainspiroway do powstania w XVII wieku rachunku prawdopodobiestwa nowej gazi matematyki. Za ojca prawdopodobiestwa uwaa si matematyka B. Pascala (16231662). Teoria ta pocztkowo miaa uatwi bogatym arystokratom wygrywanie pienidzy w grach hazardowych. Pascal podszed do tego profesjonalnie i odnis sukces. Jego kariera nie trwaa jednak dugo. W wyniku przeycia duchowego w 1654 roku zosta teologiem. Poda wwczas dowd na istnienie Boga (zwanym obecnie zakadem Pascala). Odwoa si w nim do gry hazardowej i analizowa warto oczekiwana wiary w Chrystusa (tak jak w teorii prawdopodobiestwa). Z jego rozwaa wynika, e warto oczekiwana bycia ateist jest minus nieskoczono. Jest

Nr 10/2009

PISMO PG Dla przykadu zamy, e rzucamy monet i dostajemy zotwk za kadym razem, gdy wypadnie orze i tracimy zotwk, gdy pojawi si reszka. Wwczas warto oczekiwana wygranej wynosi: Jest to tzw. gra sprawiedliwa, ktra w kasynach nie wystpuje. A teraz troch matematycznych uwag o znanych grach. Zacznijmy od Toto-Lotka. Skrela si w nim 6 liczb spord 49. liczb. Wszystkich sposobw skrele jest w przyblieniu okoo 14 milionw. Szansa wygrania szstki jest wiec bardzo maa. Byaby ona bardzo dua gdyby wysa okoo 9,7 milionw kuponw. W rzeczywistoci liczba nadsyanych kuponw jest rzdu 7 milionw i dlatego najwiksze wygrane padaj rzadziej. Obliczenia s przeprowadzone przy zaoeniu, e grajcy skrelaj przypadkowo, ale tak nie jest. Okazuje si, e grajcy czciej skrelaj liczby w rodku kwadratu, anieli w rogach czy przy brzegu (dc aby liczby byy rozsiane rwnomiernie). Wybitny polski matematyk Hugo Steinhaus zaleca obstawia w Toto-Lotku liczby lece na skraju kuponu. Wybierajc bowiem kombinacje niepopularne mamy co prawda tak sam szans trafienia jak przy kombinacjach popularnej, ale w razie wygranej nie bdziemy si ni dzieli. Spord gier, w ktrych warto ledzi cig wynikw i gdzie przeszo ma wpyw na kolejne etapy gry jest Black-Jack. Wyjania to prawdopodobiestwo warunkowe. I tak prawdopodobiestwo wycignicia z talii kart 2 asw jeden po drugim jest prawdopodobiestwo wylosowania asa za pierwszym razem, prawdopodobiestwo wycignicia asa w drugiej prbie pod warunkiem, e za pierwszym razem by as). Prawdopodobiestwo warunkowe stao si podstaw rozmaitych strategii Black-Jacka. Polegaj one gwnie na ledzeniu ile kart kadego rodzaju zostao wycignitych. Jednak wszystkie Black-Jackowe systemy wygrywajce wymagaj niewiarygodnej pamici (nie wolno robi notatek). Trzeba zapamita wszystkie schodzce z talii karty i przeprowadzi skomplikowane rachunki. Powstay nawet na ten temat filmy takie jak 21 czy Rain Man. A teraz troch o bilardzie. Dla zwykego czowieka bilard kojarzy si z miym sposobem spdzania wolnego czasu lub traceniem pienidzy. Dla matematyka bilard dostarcza rozrywki innego rodzaju. Analiza stou bilardowego i trajektorii poruszajcej si kuli, to analiza pewnego ukadu dynamicznego. Wan klas stanowi tzw. bilardy rozpraszajce, ktrych brzeg skada si z wklsych kawakw. S one przykadem chaotycznych ukadw dynamicznych. No i powoli koczc opowieci o grach, jeszcze o ruletce. W oglnym zarysie gra polega na typowaniu liczby lub koloru na ktrym zatrzyma si kula. Powstaje pytanie czy mona tak okreli strategi gry, aby gdy obstawiamy tylko kolor zwikszy prawdopodobiestwo wygranej? Niestety warto oczekiwana wygranej jest mniejsza od zera i wynosi (-0,027). Oznacza to, e grajc odpowiednio dugo stracimy na rzecz kasyna 2,7 % stawianej puli. Nie mniej cigle powstaje mnstwo nowych strategii wygrywajcych. Jeli za chodzi o systemy w innych grach, to znana jest historia amerykaskiego matematyka Edwarda O. Thorpa, ktry wykadajc w Los Angeles postanowi ferie zimowe spdzi

23

w Las Vegas. Niestety mia pecha i przegra wszystkie swoje pienidze w kasynie. Gra w gr zwan siedemnacie i cztery (gra w karty). Rozgoryczony przegran zacz obmyla strategi. Opracowa ja przy pomocy komputera (z M.I.T). Strategia ta zapewniaa grajcemu kilka procent przewagi nad kasynem. Przyj pienidze do wyprbowania swojej strategii i wkrtce zacz wygrywa znaczne pienidze. Wie o jego wygranej szybko si rozesza, kasyna zaczy zamyka przed nim drzwi. Musia wic zrezygnowa z praktycznego wykorzystania swego systemu. Zemci si jednak na kasynach w ten sposb, e opisa ten swj system w ksice i wyda j. I tak to kasyna w Newadzie zmuszone byy zmieni przepisy gry w sposb radykalny. Tym samym strategia staa si nieaktualna. Wrd graczy pewn popularnoci ciesz si systemy polegajce na stosowaniu stawek progresywnych i okrelaniu zasad progresji. Dla przykadu: stawk podwajamy po kadej przegranej, za po kadej wygranej wracamy do stawki minimalnej; stawk podwajamy po kadej wygranej i powracamy do stawki minimalnej po kadej przegranej. Zdecydowanie niekorzystna dla gracza jest tzw. ostrona gra, ktra polega na stawianiu moliwie najniszej stawki. Zgodnie z mocnym prawem wielkich liczb prowadzi to do ruiny gracza. Wprawdzie systemy istniej i (dziaaj), ale nie likwiduj (bo nie mog) przewagi kasyna nad graczami. Kasyna musz chroni si przed bankructwem. Oczywicie wiara gracza, e zy los kiedy w kocu si odwrci, nie daje gwarancji wygranej. A jeli mamy kosmicznego pecha, moemy przegrywa nawet kilkadziesit razy z rzdu. To oznacza tylko bankructwo, czyli pikn katastrof jak mawia Grek Zorba. Naleaoby jeszcze wspomnie o hazardzie w pracy naukowej matematyka. W czasach, gdy ukazuje si ponad 9 tysicy publikacji na wiecie w cigu miesica, trudno jest osign znaczce wyniki. Tymczasem wymaga si wydajnej pracy, a miara tej wydajnoci jest liczba publikowanych rocznie prac. Jeli przez powiedzmy 5 lat nic nie opublikujesz, to waciwie koniec pracy naukowej. Dlatego wikszo chwyta mniejsze i atwiejsze problemy do rozwizania. Nie mniej od czasu do czasu pojawia si co tak niezwykego jak dowd Wielkiego Twierdzenia Fermata (ktry czeka od XVII wieku). I to jest ta Wielka Wygrana! Jest te jeszcze pewna ilo hipotez do udowodnienia, za dowd ktrych oprcz sawy mona uzyska 1 milion dolarw. Troch mniejsze pienidze mona wygra za znalezienie wikszej liczby pierwszej ni obecnie znana (bo tylko 100 tysicy lub 150 tysicy dolarw). Podejmujc si zatem pracy naukowej w matematyce rozpoczynamy gr, ktra te ma charakter hazardowy. Krystyna Nowicka Centrum Nauczania Matematyki i Ksztacenia na Odlego PS. Aha, przeczytaam ostatnio taki oto humor z zeszytw szkolnych: Melchior Wakowicz opisa bitw o kasyno, zwanej Monte. No c, tak to bywa z nasz wiedz, ale czy ycie nie jest hazardem?

Nr 10/2009