WSTĘP DO

ONTOLOGII
na podstawie uniwersyteckich wykładów z filozofii

RÓŻNE KONCEPCJE ONTOLOGII............................................... 2

1. ONTOLOGIA JAKO „PIERWSZA FILOZOFIA” ...................................... 2
2. ONTOLOGIA JAKO TEORIA ŚWIATA REALNEGO ................................ 3
3. ONTOLOGIA JAKO SUPRANATURALISTYCZNA METAFIZYKA ............ 4
4. ONTOLOGIA JAKO FILOZOFIA ZDROWEGO ROZSĄDKU ..................... 4
5. ONTOLOGIA JAKO FILOZOFIA ŚWIADOMOŚCI LUDZKIEJ ................... 5
6. ONTOLOGIA JAKO ANALIZA LINGWISTYCZNA LUB LOGICZNA.......... 5
PODSTAWOWE POJĘCIA ONTOLOGII ...................................... 6
7. PRZEDMIOT ..................................................................................... 6
8. BYT ................................................................................................. 7
9. RZECZ ............................................................................................. 7
10. SUBSTANCJA ................................................................................. 7
11. CECHA, WŁASNOŚĆ ....................................................................... 9
12. „JEST”......................................................................................... 10
13.ISTNIENIE JAKO QUASI WŁASNOŚĆ ............................................... 10
14. ISTNIENIE JAKO WYSTĘPOWANIE W PEWNYM KONTEKŚCIE.......... 11
15. KONTEKSTY ISTNIENIA................................................................ 12
16. KRYTERIA ISTNIENIA................................................................... 13
WYBRANE ZAGADNIENIA ONTOLOGII .................................. 15
ZAGADNIENIE NATURY BYTU ............................................................ 15
17. RÓŻNE INTERPRETACJE TEGO ZAGADNIENIA ............................... 15
18. ROZRÓŻNIENIE STANOWISK: MONIZM, DUALIZM, PLURALIZM .... 15
19. MONIZM MATERIALISTYCZNY I IDEALISTYCZNY ......................... 17
20. DUALIZM, PLURALIZM ................................................................ 19
21. MYŚLENIE A BYT, „ZWROT KARTEZJAŃSKI”, PROBLEM REALIZMU
.......................................................................................................... 20
22. IDEALIZM SUBIEKTYWNY SKRAJNY I UMIARKOWANY ................. 21

©2008
 2
23. IDEALIZM OBIEKTYWNY, SPIRYTUALIZM I IDEALIZM PLATOŃSKI 23
24. OGÓLNE POSTULATY MATERIALIZMU.......................................... 25
25. MATERIA, UJĘCIE SUBSTANCJALISTYCZNE I ATRYBUTYWISTYCZNE
.......................................................................................................... 26
26. MATERIALIZM NATURALISTYCZNY ............................................. 27
27. MATERIALIZM MECHANISTYCZNY (I „WULGARNY”) ................... 28
28. MATERIALIZM DIALEKTYCZNY I HISTORYCZNY .......................... 28
29. MATERIALIZM FIZYKALISTYCZNY (REDUKCJONISTYCZNY)......... 29
30. MATERIALIZM EMERGENTYSTYCZNY .......................................... 30
31. PRZESTRZEŃ GEOMETRYCZNA .................................................... 31
32. PRZESTRZEŃ - MATERIA; ABSOLUTYZM (SUBSTANTYWIZM),
RELACJONIZM .................................................................................... 32
33. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA CZASU.......................................... 36
34. CZAS – ABSOLUTYZM (SUBSTANTYWIZM) I RELACJONIZM .......... 36
35. PROBLEM KIERUNKU ("STRZAŁKI") CZASU. ................................ 39
36. PROBLEM ODRÓŻNIANIA TERAŹNIEJSZOŚCI PRZESZŁOŚCI I
PRZYSZŁOŚCI ..................................................................................... 41
37. UKŁADY FIZYCZNE –RZECZY, ZDARZENIA CZY PROCESY? .......... 45
38. UKŁADY FIZYCZNE – CIĄGŁOŚĆ CZY NIECIĄGŁOŚĆ „TWORZYWA”
.......................................................................................................... 47
39. UKŁADY FIZYCZNE – MECHANICYZM CZY EMERGETYZM? .......... 48
40. PROBLEM ZMIANY W FILOZOFII KLASYCZNEJ .............................. 51
41. DIALEKTYCZNA KONCEPCJA ZMIANY .......................................... 52
42. DETERMINIZM I INDETERMINIZM ................................................. 53
43. KLASYCZNA PROBLEMATYKA DETERMINIZMU KAUZALNEGO. .... 54
44. WSPÓŁCZESNE INTERPRETACJE DETERMINIZMU. ........................ 54

Różne koncepcje ontologii

1. Ontologia jako „pierwsza filozofia”

Ontologia (metafizyka) jako filozofia pierwsza w rozumieniu
Arystotelesowskim jest najogólniejszą i najbardziej abstrakcyjną
dyscypliną filozofii. Jej przedmiotem jest byt ujęty jako byt. Bada ona
 3

najogólniejsze własności bytu i sposoby jego istnienia, poszukuje

ostatecznej zasady (lub zasad) wszystkiego, co istnieje. Bada ona
naturę i strukturę bytów i ich rodzajów oraz przeprowadza podział
bytów poszczególnych na kategorie. Rozważa wielość znaczeń takich
słów, jak „jest”, „istnieje”, „bytuje”, oraz ustala, co i w jakim
znaczeniu jest lub bytuje.
Parmenides, Platon, Arystoteles, Tomasz z Akwinu, Kartezjusz,
Spinoza, Leibniz, Fichte, Schelling, Hegel. Ontologia jako pierwsza
filozofia pojawia się u wszystkich filozofów zajmujących się ontologią
w innych znaczeniach, jako wprowadzenie do niej.

2. Ontologia jako teoria świata realnego

Ontologia jako ogólna teoria świata realnego, fizycznego i
przestrzenno-czasowego oparta jest na wiedzy przyrodniczej. Ontologia
tak pojęta stanowi główny teren badań ontologicznych od czasów
Talesa. Punktem wyjścia – rozróżnienie zjawisk i rzeczywistości. Cel –
przeniknięcie w głąb bytu rzeczywistego, zrozumienie natury i
struktury świata jako całości. W ramach ontologii (2) kształtują się
szczegółowe dyscypliny: kosmologia filozoficzna, filozofia fizyki i
nauk biologicznych, filozofia człowieka, ontologia społeczeństwa i
filozofia umysłu. Ontologia (2) może być spekulatywna (Hegel,
Spinoza, Leibniz) albo ściśle naukowa.
Jońska filozofia przyrody, Heraklit, Platon, Arystoteles, stoicy,
Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, Ockham, Bruno, Kartezjusz, Spinoza,
Leibniz, Diderot, Holbach, Helwecjusz, Hegel, Feuerbach, Engels.
 4
3. Ontologia jako supranaturalistyczna metafizyka
Doktryna ezoteryczna o bycie supranaturalnym. Założenie – u
podłoża zjawisk naturalnych znajdują się byty, procesy i zdarzenia
supranaturalne, które są odmienne od naturalnych i nie podlegają
naturalnym zależnościom prawidłościowym. Spirytualizm, idealizm
typu platońskiego, ontologie irracjonalistyczne i mistyczne. Ontologia
(3) jest uniezależniona od nauki i doświadczenia potocznego. Odwołuje
się do pozaracjonalnych źródeł – objawienie, intuicja, emocje,
przeżycia mistyczne, olśnienie, iluminacja umysłu, ekstaza. Są one
przeważnie dostępne tylko dla wybranych. Zadanie: konstruowanie
koncepcji struktury bytu w jego warstwie pozanaturalnej oraz
wyjaśnienie zjawisk naturalnych przez odwołanie się do zdarzeń
supranaturalnych.
Pitagorejczycy, Platon, gnostycy, Plotyn, Augustyn, Bonawentura,
Eckhart, Boehme, Leibniz, Hegel, Bergson, tomizm, personalizm
chrześcijański, de Chardin.

4. Ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku

Przekonania zdrowego rozsądku o świecie: wyrażone w języku
potocznym, odzwierciedlają w ogólnych zarysach rzeczywistą strukturę
świata. Zadanie: sporządzenie listy twierdzeń ogólnych, zawartych w
myśleniu potocznym dotyczącym rozmaitych rodzajów bytów,
wykrycie właściwego znaczenia wyrażeń potocznych odnoszących się
do istnienia przedmiotów uznanych przez zdrowy rozsądek
Moore, Wittgenstein, Austin.
 5
5. Ontologia jako filozofia świadomości ludzkiej
Ujmowanie zagadnień dotyczących istnienia i natury czegokolwiek
z perspektywy sposobu jego pojawiania się w świadomości. Ontologia
(5) traktuje wszelki byt jako byt świadomościowy (jako dany
świadomości lub przez świadomość konstruowany) – z nauki o bycie
przekształca się w ontologię uświadamiania bytu, ontologię
świadomości. Zadanie: badanie struktury świadomości ludzkiej, jej
rodzajów i poziomów. Świadomość – jedynym bytem, którego istnienie
musi być uznane jako punkt wyjścia filozofii. Przedmioty
uświadamiane – korelaty świadomości.
Berkeley, Hume, Kant, Fichte, empiriokrytycyzm, fenomenalizm
danych zmysłowych Ayera, Husserl, Heidegger, Sartre, Jaspers.

6. Ontologia jako analiza lingwistyczna lub logiczna

Analiza znaczenia pojęć i wyrażeń językowych służących do
charakterystyki wszelkiego możliwego bytu i sposobu jego istnienia.
Zadanie: opracowanie języka, w którym można by poprawnie i
logicznie wypowiadać się o wszelkim możliwym istnieniu
czegokolwiek. Zazwyczaj jest to wstęp do metafizyki właściwej (np.
Arystotelesowska nauka o kategoriach ontologicznych1). Ontologia (6)
pozbawiona jest bezpośrednich implikacji egzystencjalnych.
Brentano, Husserl, Frege, Russell, Wittgenstein, Ingarden, Quine.
Ontologia jako specyficznie wyróżniony dział logiki formalnej,
głównie teorii mnogości, analizuje pojęcia: kategorii semantycznej,
przedmiotu, zbioru przedmiotów, własności zbiorów i ich elementów,
relacji między zbiorami i ich elementami. Wyniki analiz mają charakter

1
Arystoteles wyróżnił kategorię rzeczy (substancji konkretnej) oraz 9 sposobów jej
bytowania (lub orzekania o niej) – ilość, wielość, wielkość, jakość (właściwość formy
rzeczy), relacja, czas, przestrzeń, położenie, posiadanie, czynność, doznawanie.
 6

logiczny, ale dostarczają narzędzi pojęciowych do analiz filozoficznych

w innych typach ontologii. Idea oparcia ontologii na podstawowych
zasadach logiki – od czasów Leibniza.
Leśniewski, Russell, Tarski, Ajdukiewicz, Quine.

Podstawowe pojęcia ontologii

7. Przedmiot
„Przedmiot” ma w filozofii sens najogólniejszy. Synonim „coś” lub
„cokolwiek”. „X jest przedmiotem” = „X jest jakieś” = „X ma
przynajmniej jedną cechę”. Filozofowie zgadzają się, że wszelki
przedmiot jest jakiś, jest czymś (jest jakościowo uposażony).
Egzystencjalna interpretacja przedmiotu: jeżeli coś jest czymś, czyli
jest jakieś, to w pewien sposób jest, czyli istnieje: treściowe
(jakościowe) uposażenie jakiegoś przedmiotu jest związane z jakimś
sposobem jego bycia. Egzystencjalnie neutralna interpretacja
przedmiotu: jeżeli coś istnieje, to jest przedmiotem, ale stąd, że coś jest
jakieś, nie wynika, że to coś istnieje: można pomyśleć przedmiot i
wyznaczyć jego charakterystykę, a jednocześnie nie uznawać jego
istnienia; treść przedmiotu pomyślanego, nie musi być związana z jego
istnieniem. Wśród przedmiotów pomyślanych (intencjonalnych)
wymienia się najczęściej przedmioty fikcyjne (np. centaur) i
abstrakcyjne (np. punkt geometryczny). Wśród przedmiotów
istniejących są natomiast rozważane różne ich kategorie (stosownie do
sposobu ich istnienia), np. rozróżnienie przedmiotów realnych i
idealnych, faktycznie istniejących i możliwych, przypadkowych i
koniecznych, materialnych i niematerialnych.
 7
8. Byt
Trzy podstawowe znaczenia „bytu”: 1) synonim przedmiotu, w
szczególności przedmiotu istniejącego (realnego); 2) synonim słowa
„wszystko”, czyli określenie największego zbioru przedmiotów. Byt
oznacza wówczas uniwersum wszystkich bytów w sensie (1), a gdy
przez „wszystkie przedmioty” rozumie się wszystkie przedmioty
istniejące (realne), wówczas „byt” staje się synonimem terminów
„rzeczywistość”, „wszechświat”, „kosmos”; 3) określenie bytowego
(egzystencjalnego) aspektu wszelkiego bytu w sensie (1), bądź
ostatecznej zasady (substancji, arche) bytu w sensie (1) i (2),
konstytuującej byt jako byt.

9. Rzecz
Rzecz – podstawowa kategoria przedmiotów (bytów),
charakteryzujących się samodzielnością (autonomią bytową),
jednostkowością, konkretnością (splot cech swoistych) i zupełnością
charakterystyki (pełne dookreślenie kwalifikacji treściowych). U
Arystotelesa rzeczy są „substancjami pierwszymi” lub „bytami”
jednostkowymi”. Wśród przedmiotów znajdują się również nie-rzeczy,
np. własności, stosunki, zdarzenia, stany rzeczy, zmiany, procesy.
Reizm – całkowita autonomia rzeczy; rzeczy są jedynymi
składnikami bytu; istnieją tylko rzeczy (przedmiot=rzecz).
Arystoteles głosił, że o rzeczy można orzekać coś, co nie jest
rzeczą, ale samej rzeczy nie można orzekać o niczym. Stanowisko to
podtrzymuje Russell.

10. Substancja
Arystotelesowskie: znaczenie terminu „substancja”:
 8

1) wszelkie konkretne indywiduum (przedmiot

jednostkowy), np. indywidualny człowiek, koń, stół itd.;
2) wszelki przedmiot zdolny do samodzielnego
(autonomicznego istnienia;
3) substrat, czyli jeden podmiot (podłoże) wielu różnych
cech (akcydensów);
4) stałe źródło lub centrum wszystkich zmian;
5) „istota” czyli splot cech istotnych (atrybutów) rzeczy,
wyznaczających jej naturę gatunkową (np. człowieczeństwo jako
istota człowieka).
Cztery pierwsze znaczenia – substancja pierwsza. Znaczenie (5) –
substancja druga. Ponadto, terminu „substancja” używa Arystoteles w
sensie logicznym na oznaczenie podmiotu w zdaniach podmiotowo-
orzecznikowych.
W dziejach filozofii dominowały dwie pary ujęć alternatywnych.
A. 1) względnie autonomiczny przedmiot, rzecz
jednostkowa wzięta z jej uposażeniem treściowym
(ucechowieniem) (substancje pierwsze, rzeczy w ujęciu reizmu)
2) uniwersalna zasada (podstawa ontyczna) decydująca o
egzystencji i naturze ( o istnieniu i istocie) czegokolwiek,
przenikająca wszystkie istniejące przedmioty indywidualne
(arche).
B. Termin „substancja” wskazuje na 1) jedność (prostotę,
niezłożoność), tożsamość i memeryczną odrębność bytów (atomy
Demokryta, monady Leibniza), bądź 2) jednolitość ich natury,
czyli identyczność jakościową (jakościowo odrębne substancje
Kartezjusza).
Za pomocą terminu substancja określano byt absolutny, pojęty na
różne sposoby: jako doskonałe formy, idealne wzorce wszystkich
 9

jakości (idee platońskie), jako byt pierwotny, niezmienny, pełny i

niepodzielny (Parmenides), jako byt konieczny, zawierający w sobie
podstawę wszelkiego istnienia (byt bezwzględny), jako byt odwieczny,
byt nieskończenie doskonały (substancja Spinozy, Bóg chrześcijański)
jako idea absolutna (Hegel).
Krytyka pojęcia substancji (Hume, Kant, pozytywizm, marksizm).

11. Cecha, własność

W tradycji filozoficznej dominuje stanowisko, w którym cechy
rzeczy przeciwstawiano substancji (substratowi) rzeczy jako jej
elementy niesamoistne. Zakładano, że barwy, kształty, itd. istnieją, ale
niesamoistnie – przysługują przedmiotom samoistnym. Cechy dzielono
na własne (wewnętrzne, bezwzględne), czyli własności, i cechy
zewnętrzne (relatywne). Inny podział: cechy (właściwości) istotne i
niekonieczne, trwale przysługujące rzeczy (jej atrybuty) oraz cechy
nieistotne i niekonieczne, przypadkowe, przygodne (akcydensy,
przypadłości).
Cechy rzeczy tworzą jej charakterystykę, czyli uposażenie
treściowe, wyznaczające przynależność rzeczy do określonego rodzaju
i gatunku.
Wiedza o rzeczach, oparta na doświadczeniu zmysłowym, zawarta
jest w sądach o formie „S jest P”. Poznanie istoty rzeczy osiągane jest
w definicji klasycznej, w której wymienione są cechy rodzajowe i
gatunkowe rzeczy.
Dyskusje nt. podziału cech rzeczy na kategorie. Dyskusje wokół 9
kategorii cech wyróżnianych przez Arystotelesa. Kłopotliwy okazał się
podział cech na pierwotne (ilościowe) i wtórne (jakości ) – Demokryt.
Problem uniwersaliów; dwa skrajne stanowiska: 1) cechy rzeczy mogą
być oderwane od rzeczy i istnieć bez nich, poza nimi, a nawet przed
 10

nimi (platonizm); 2) cechy w ogóle nie istnieją, ani poza rzeczami, ani
w samych rzeczach (reizm).
Pojęcie predykatu obejmuje w logice zarówno własności, jak i
relacje. Pojęcie własności jest definiowane w terminach zbiorów lub
klas przedmiotów, a zwłaszcza tzw. klas abstrakcji.

12. „Jest”
W analizach znaczenia słowa „jest” jako spójki łączącej orzecznik z
podmiotem zdania poszukiwali filozofowie rozwiązań problemów
ontologicznych.
„Jest” może oznaczać:
1) stosunek przynależności indywiduum do zbioru (np.
Sokrates jest filozofem);
2) stosunek subsumpcji (inkluzji) (np. człowiek jest
ssakiem);
3) stosunek identyczności (np. Odys jest Ulissesem)
4) istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. Jest wielu
dobrych logików w Polsce)
Jedni odrzucają egzystencjalną interpretację słowa „jest” i
przekształcają słowo „istnieje” w predykat; zamiast „A jest”, „A
istnieje” – „A jest istniejące (gdyż wszystkie zdania muszą mieć postać
„A jest B”). Inni przekształcają zdania podmiotowo-orzecznikowe w
zdania egzystencjalne; w miejsce „A jest B” – zdania w formie „AB
istnieje” (np. Sokrates-filozof istnieje).

13.Istnienie jako quasi własność

Pytania: co słowo „istnieje” dodaje do pojęcia danego przedmiotu
(w jakiej relacji pozostają do siebie wyrażenia: „A jest przedmiotem” i
 11

„A istnieje”?; czy dopuszczalne jest ujęcie istnienia przedmiotu jako

faktu bezwzględnego, czyli poza wszelkim kontekstem, czy też
niezbędne jest zawsze ujmowanie istnienia przedmiotu w określonym
kontekście? Kierunek pierwszy: istnienie stanowi pewną szczególną
własność przedmiotu istniejącego. W tym ujęciu przedmiot A istnieje
wtedy, gdy oprócz własności w...wn występuje w przedmiocie
własność E, dopełniającą naturę (istotę) przedmiotu w taki sposób, że
przedmiot ten istnieje. Istnienie jest faktem bezwzględnym: istnieć, to
być czymś, jakąś istotą, poza wszelkim kontekstem, w szczególności
poza kontekstem myślenia i języka oraz niezależnie od innych
istniejących przedmiotów. Istnienie przedmiotu nie wymaga dla siebie
tła zewnętrznego, nie wymaga niczego poza tym, co wewnętrznie
konstytuuje ten przedmiot jako przedmiot. To przedmioty istniejące
tworzą świat, a nie na odwrót.

14. Istnienie jako występowanie w pewnym kontekście

Ideą kierunku drugiego stało się poszukiwanie fundamentu dla
istnienia przedmiotu w okolicznościach zewnętrznych wobec niego.
Istnienie nie jest własnością immanentną przedmiotu, lecz raczej
pewnym usytuowaniem na jakimś obszarze, ujęciem go w pewnym
kontekście, na jakimś tle. Czymże miałoby być istnienie czegokolwiek
poza wszelkim kontekstem ontycznym (np. poza myśleniem lub poza
światem)? Istnienie bezwzględne, nie zrelatywizowane do systemu, jest
nieuchwytne i w żaden sposób nierozpoznawalne. Przedmiot istniejący
można rozpoznać jako istniejący tylko na jakimś tle, a zidentyfikować
jego naturę można tylko przez porównanie z czymś innym. Trzeba więc
najpierw odkryć pewną całość, aby w jej obrębie rozpoznać dany
przedmiot jako element tej całości. Problemy: co ma być tym
kontekstem ontycznym, takim, że cokolwiek się w nim znajdzie, to
 12

istnieje?; czy jest tylko jeden kontekst dla wszystkich przedmiotów

istniejących, czy też jest ich wiele (a tym samym wiele sposobów
istnienia)?
Zamiast mówić jednak o kontekście ontycznym przedmiotu, mówi
się często o kontekście lingwistycznym, wyznaczonym przez model
semantyczny. Sens zdań egzystencjalnych danego języka
przedmiotowego określony zostaje przez założenia sformułowane w
metajęzyku.

15. Konteksty istnienia

1) W myśleniu potocznym i przyrodniczym oraz w tradycji
materialistycznej kontekst istnienia wyznaczony jest przez
struktury przestrzenno-czasowe, struktury prawidłowości i
oddziaływań (zwłaszcza kauzalnych).
2) W filozofiach subiektywistycznych (uprawianych
psychologistycznie) przez kontekst lub kontekstu świadomości
indywidualnej.
3) W filozofiach transcendentalnych takim kontekstem jest
konstytutywna (tworząca przedmioty) aktywność umysłu.
4) W heglizmie – aktywność bezosobowej czystej myśli.
5) W marksizmie kontekst taki tworzy całość złożona z
przyrody i kultury, przejawiająca się w praktyce społecznej.
Osobnym tematem są konteksty, w jakich istnienie rozważane jest
w logice, w metamatematyce, w semantyce i w teorii systemów.
Zagadnienia różnych sposobów i stopni istnienia – czy różne
przedmioty mogą istnieć nie tylko w różny sposób (wyznaczony przez
kontekst ontyczny), lecz także z różną siłą?
Główne koncepcje kontekstu istnienia. A może być usytuowane:
1) w przestrzeni;
 13

2) w czasie;
3) w czasoprzestrzeni;
4) w świadomości indywidualnej (A = indywidualny akt
lub stan psychiczny + jego treść);
5) w świadomości społecznej, czyli w języku i
doświadczeniu potocznym lub kulturze codziennej (A = obiekt
kulturowy o określonej charakterystyce w języku potocznym, np.
książka, biblioteka, szkoła, naród itd. – rozważane jako obiekty
kulturowe, ale nie fizyczne);
6) w językach teorii naukowych, jako obiekt teoretyczny
(A = obiekt skonstruowany lub wywnioskowany oraz
scharakteryzowany w terminach określonej teorii naukowej, np.
elektron, pole grawitacyjne, kwadrat, liczba itd.);
7) w językach utworów literackich, jako obiekt fikcyjny (A
= konstrukt myślowy, np. fikcyjne rzeczy lub osoby, zdarzenia
własności lub relacje). Sens wyrażenia „A istnieje” wyznaczany
jest każdorazowo przez kontekst języka danego utworu.
W każdym z tych kontekstów inaczej rozumiane jest wyrażenie „A
istnieje”. W związku z tym także kryteria istnienia, czyli sposoby
weryfikacji A w danym kontekście, są różne.

16. Kryteria istnienia

Istnienie przedmiotu może być ustalone na jeden z następujących
sposobów:
1) przez obserwację zewnętrzną, prowadzącą do
rozpoznania przedmiotu w czasoprzestrzeni (obiekty fizyczne);
2) przez obserwację wewnętrzną (introspekcję), dającą
rozpoznanie przedmiotu w polu świadomości (obiekty
psychiczne, stany i treści świadomości);
 14

3) przez wnioskowanie redukcyjne zdań o obiektach

nieobserwowalnych na podstawie zdań o obiektach
obserwowalnych, jak wnioskowanie o przyczynach ze skutków
(wywnioskowane zdania o obiektach fizycznych lub
psychicznych);
4) przez konstruowanie obiektów w naukach empirycznych
(obiekty teoretyczne fizyki i innych nauk empirycznych);
5) przez konstruowanie obiektów w naukach
matematycznych (obiekty matematyki i geometrii);
6) przez tworzenie (konstruowanie) obiektów fikcyjnych
(obiekty mitologiczne, fikcje literackie).
Kryteria istnienia mogą być bezpośrednie lub pośrednie. Kryteria
bezpośrednie mają charakter empiryczny: spostrzeżenia zewnętrzne,
zmysłowe oraz doświadczenie wewnętrzne czyli introspekcja. Kryteria
pośrednie mają charakter logiczny (niesprzeczność sądu
egzystencjalnego z innymi sądami), teoretyczno-metodologiczne:
kryterium interpretacyjne, kryterium eksplanacyjne, kryterium
konstruowalności. Kryteria pośrednie nie prowadzą do zaobserwowania
przedmiotu, lecz dostarczają podstaw do uznania przedmiotu za
istniejący.
Niektórzy twierdzą, że kryteria empiryczne nie są ani samodzielne
ani bezpośrednie, gdyż zawsze uwikłane są w jakąś teorię i semantykę
języka, a ponieważ wszystkie kryteria spełniają psychologiczną funkcję
wzmacniania przekonań o istnieniu, przeto pojęcie istnienia może być
zrozumiałe tylko w interpretacji psychologicznej, jako własność
naszych przekonań. Pojęcie istnienia poza kontekstem naszych
przekonań o przedmiotach traci sens.
 15

Wybrane zagadnienia ontologii

Zagadnienie natury bytu

17. Różne interpretacje tego zagadnienia

18. Rozróżnienie stanowisk: monizm, dualizm, pluralizm

Filozofowie zapatrzeni w ideę jedności świata jako całości
poszukiwali jednej zasady ontycznej wszelkich bytów poszczególnych,
z której można by wyprowadzić wielość charakterystyk
poszczególnych bytów, ich gatunków i rodzajów. Odkrycie takiej
zasady uniwersalnej, czyli substancji (arche) wyjaśniałoby nie tylko
jedność świata, lecz także jego różnorodność, gdyż wszelkie byty
mogłyby być scharakteryzowane w terminach najogólniejszych,
charakteryzujących substancję. Twierdzenie o istnieniu jednej
substancji świata, czyli jednej ostatecznej fundamentalnej zasady
wszelkich bytów, jest tezą monizmu ontologicznego (substancjalnego).
Jeżeli jednak z jednej zasady (substancji) można wyprowadzić
wszystko, to wszystko też można do tej zasady sprowadzić. Redukcja
uniwersalna – wszystko stanowi pewną modyfikację substancji, jest
sposobem jej istnienia, ujawniania się i przemiany. Ponieważ jedna jest
tylko substancja, przeto jest ona identyczna z bytem, a byty
poszczególne (rzeczy, zdarzenia, procesy) są jej modyfikacjami.
Filozofowie urzeczeni różnorodnością świata główny swój wysiłek
skierowali na poszukiwanie zasad potwierdzających i wyjaśniających tę
różnorodność. Skoro byty należące do różnych rodzajów wykazują
zasadniczą odmienność swoich cech istotnych, to trzeba poszukiwać
dla nich odmiennych ostatecznych zasad ontycznych. Twierdzenie o
istnieniu w świecie dwóch lub więcej substancji, czyli ostatecznych
fundamentalnych zasad bytów zróżnicowanych jakościowo jest tezą
 16

pluralizmu ontologicznego (substancjalnego). Dziedziny te

współistnieją ze sobą, stykają się, mieszają ze sobą, ale charakter ich
ewentualnych powiązań nie jest jednoznaczny. pewne jest tylko, że nic,
co należy do jednej dziedziny, nie może przekształcić się w coś
przynależnego do innej dziedziny. Każda rzecz lub zdarzenie daje się
opisać w terminach substancji, której jest przejawem lub modyfikacją.
Zamiast jednej procedury redukcyjnej – wielość procedur
redukcyjnych.
Rodzaje substancji uznawanych w różnych systemach
ontologicznych za fundamentalną zasadę ontyczną (substancję,
samodzielną dziedzinę bytu):
1) materia lub określony byt materialny (przestrzenny,
czasowy, mający cechy fizyczne), jak woda, powietrze, ogień,
ziemia, homolomerie Anaksagorasa, wszelka rzecz przestrzenna,
np. kula Parmenidesa, niepodzielne atomy Demokryta, rzeczy
rozciągłe, ciało w rozumieniu somatyzmu;
2) duch (nieprzestrzenny byt osobowy), jak demiurg
Platona, czysty duch, dusza (spirytualizm), rzeczy myślące
(Kartezjusz), Bóg chrześcijański;
3) nieprzestrzenny i pozaczasowy byt idealny, ogólny, jak
liczba u pitagorejczyków, idea u Platona, forma pierwsza
(substancja druga) u Arystotelesa, uniwersalia (realizm
scholastyczny);
4) rzecz konkretna, np. substancja jednostkowa
(materia+forma) u Arystotelesa, rzecz w rozumieniu reizmu;
5) wszelki byt nieskończony, np. Bóg-czyli-Natura u
Spinozy;
 17

6) świadomość lub doświadczenie świadome, np. percepcja

u Hume’a, czysta jaźń u Fichtego, czysta świadomość
(transcedentalna) u Husserla, czysta myśl;
7) idea absolutna u Hegla.

19. Monizm materialistyczny i idealistyczny

Teza monizmu może być sformułowana w wersji słabej
(genetycznej) i mocnej (aktualnej). Monizm genetyczny – wszystkie
rodzaje bytów w świecie wywodzą się genetycznie z jednej
fundamentalnej zasady ontycznej (substancji). Monizm aktualny
uzupełnia tezę monizmu genetycznego i twierdzi, że natura (istota,
charakterystyka) wszelkich bytów istniejących jest taka sama jak natura
zasady z której się wywodzą i nie może być inna – aktualna
jednorodność wszelkich rzeczy i zdarzeń w świecie, ich związków i
własności. Wszystkie wersje słabe tezy monistycznej implikują
pluralizm aktualny (atrybutywistyczny), który głosi, że atrybuty bytów
aktualnie istniejące nie są identyczne z atrybutami zasady
substancjalnej i nie dają się do nich zredukować.
Monizm materialistyczny głosi tezę o jedności materialnej świata –
wszystko co istnieje jest materią czyli bytem przestrzenno-czasowym i
fizycznie określonym, lub postacią materii, formą jej istnienia i zmiany,
jej stanem lub własnością. Monizm materialistyczny w wersji słabej
(materializm genetyczny) głosi, że źródłem wszystkiego, co istnieje jest
materia, lecz nie wszystko, co z materii się wywodzi, samo jest
materialne. Dopuszcza więc istnienie czegoś, co nie jest materialne,
lecz np. duchowe, idealne. Monizm materialistyczny w wersji mocnej
głosi, że wszystko, co istnieje aktualnie, jest materialne, gdyż materia
nie może być źródłem niczego, co niematerialne. Dla wyjaśnienia
zjawisk świadomości i kultury materializm aktualny szuka takiej
 18

interpretacji, w której znika potoczne przekonanie o ich

niematerialności.
Monizm idealistyczny opisując całość bytu w terminach jednej
fundamentalnej zasady bytowej, której przypisuje charakter
niematerialny, a całą zawartość świata uważa za przejaw lub sposób
istnienia tej niematerialnej zasady (substancji). W systemach
idealistycznych uformowano trzy główne koncepcje tego co
niematerialne: 1) byt duchowy 2) świadomość 3) byt idealny w sensie
idei platońskiej. Koncepcja bytu idealnego nie nadaje się jednak do
skonstruowania całokształtu obrazu świata zgodnie z wymogami
monizmu. Monizm spirytualistyczny w wersji mocnej opiera się na
koncepcji bytu duchowego, który jest jedyną substancją świata – w
terminach charakteryzujących ten byt (np. jego stany, jego aktywność)
można opisać całą zawartość świata. Wszystko co istnieje, jest
duchowe, czyli jest duchem, jego stanem lub atrybutem. Spirytualizm
w wersji słabej głosi, że źródłem wszystkiego, co istnieje jest byt
duchowy (np. Bóg), ale nie wszystko co istnieje, jest duchowe.
Spirytualizm umiarkowany dopuszcza więc istnienie bytów
materialnych. Na koncepcji tego, co świadomościowe, buduje swój
monistyczny obraz świata subiektywny idealizm, dla którego wszystko,
co istnieje, da się opisać w kategoriach świadomości lub elementów
doświadczeń świadomych.
Monizm absolutny odwołuje się do pojęcia substancji nie dającej
się scharakteryzować za pomocą skończonej liczby atrybutów.
Substancja utożsamiona jest z bytem nieskończonym (Spinoza) lub
bytem samym w sobie, nieokreślonym i niezróżnicowanym (apeiron
Anaksymandra, byt Parmenidesa, prajednia Plotyna, absolut Schellinga
i Hegla). Monizm absolutny wiązał się przeważnie (za wyjątkiem
Parmenidesa) z pluralizmem atrybutywistycznym. Materię i ducha
 19

rozważali moniści absolutni nie jako odrębne substancje, lecz jako

różne atrybuty lub przejawy jednej substancji.

20. Dualizm, pluralizm

Do najważniejszych dychotomicznych podziałów świata
(prowadzących do różnych wersji dualizmu) należały: podział świata
na naturalny i supranaturalny, materialny i niematerialny, wieczny i
skończony w czasie, niestworzony i stworzony, niezmienny i zmienny,
jednorodny i różnorodny, zawierający rzeczy jednostkowe i ogólne,
konkretne i abstrakcyjne, konieczne i przypadkowe. Platoński podział
świata na świat idei i świat przedmiotów jednostkowych nie ma
charakteru wyczerpującego 9jest to podział ze względu na pewien
wybrany jego aspekt). U Platona mamy też do czynienia z podziałem
wyczerpującym: materia, idee i osobowy demiurg. Dychotomiczne
podziały Platona i Arystotelesa odegrały ważną rolę w rozwoju
filozofii. Systemy Platona i Arystotelesa nie są jednak przykładami
dualizmu ontologicznego, lecz klasycznym wyrazem pluralizmu. U
Platona mamy bowiem trzy ostateczne zasady wszystkiego, co istnieje,
a u Arystotelesa – ogromną (nieokreśloną przezeń, ale skończoną)
liczbę różnego rodzaju substancji jednostkowych.
Na rozwój filozofii nowożytnej znaczny wpływ wywarł dualizm
kartezjański. Jest to niewątpliwie dualizm substancjalny, radykalny.
Rozróżnienie dwóch substancji: materia (rzecz rozciągła w przestrzeni)
i duch (rzecz myśląca) przeprowadzone zostało w sposób radykalny,
implikujący twierdzenie, że nic co przestrzenne, nie może być myślące
i na odwrót. Podział świata na dwie substancje jest wyczerpujący. Jest
to więc dualizm aktualny. Substancje te nie są jednak całkiem
równorzędne, bowiem tylko substancja duchowa może być w pełni
 20

samoistna, a substancja materialna jest genetycznie pochodna od

substancji duchowej w jej pierwotnej, najdoskonalszej postaci.
Monadologia Leibniza. Świat składa się z ogromnej (chociaż
skończonej) liczby substancji duchowych (monad). Monady są
zróżnicowane pod względem stopnia doskonałości, każda z nich jest
jednak substancją, gdyż jest numerycznie odrębna, niezależna w swym
aktualnym istnieniu od innych substancji (także od substancji
najwyższej) i pozbawiona jakichkolwiek związków (styków) i
oddziaływań z innymi. Ten substancjalny pluralizm aktualny nie będzie
już tak jednoznaczny gdy rozważymy go pod względem natury i
pochodzenia poszczególnych substancji. Wszystkie substancje są
natury duchowej zatem – spirytystyczny monizm atrybutywistyczny.
Ponieważ zaś wszystkie substancje mniej doskonałe biorą swój
początek od jednej substancji najdoskonalszej – spirytualistyczny
monizm genetyczny.
Tezą reizmu (Brentano) jest twierdzenie, że istnieją (w sensie
literalnym) tylko rzeczy, czyli substancje (w rozumieniu Arystotelesa i
Leibniza). Ponieważ na świat składa się wielość jakościowa różnych,
numerycznie odrębnych rzeczy – pluralizm. Jednak reizm
pansomatyczny jest monizmem materialistycznym w sensie aktualnym.
Dualistyczną wersją reizmu jest pogląd, że wszystkie rzeczy są ciałami
bądź duszami (Brentano).
Fenomenalistyczne wersje pluralizmu występowały głównie pod
postacią tzw. teorii danych zmysłowych, w których zjawiska (układy
danych zmysłowych) traktowane są jako niezależne jedne od drugich.

21. Myślenie a byt, „zwrot kartezjański”, problem realizmu

Przed Kartezjuszem filozofowie traktowali myślenie ludzkie
instrumentalnie, jako środek penetracji bytu (poznawcza funkcja
 21

myślenia). Gdy rozważano ontyczny status myślenia, to pojmowano je

jako zespół świadomych procesów psychicznych zachodzących w
człowieku. Dopiero Kartezjusz ujął myślenie ontologicznie i
potraktował je jako samodzielną dziedzinę bytową, w której obrębie
rozgrywa się samo myślenie instrumentalne i na którą to myślenie jest
bezpośrednio skierowane. Ta zmiana strzałki świadomości, czyli
skierowanie świadomości na siebie samą i potraktowanie wszelkich
przedmiotów myślanych wyłączenie jako treści uświadamianych, a tym
samym zamknięcie ich w dziedzinie czystej świadomości, wywarło
decydujący wpływ na pojawienie się nowych form idealizmu –
subiektywnego i obiektywnego. Nowe tezy idealizmu musiały wywrzeć
wpływ na sposoby formułowań tezy materializmu. Sam Kartezjusz
wymknął się z pułapki solipsyzmu, sądził, że analizowanych przez
siebie treściach świadomości znalazł podstawy do uznania tezy o
istnieniu świata zewnętrznego wobec świadomości, a także do opisu
tego świata w kategoriach dualizmu ducha i materii. Problem realnego
istnienia świata zaczął jednak w filozofii nowożytnej żyć własnym
życiem.
Do sporu materializm – idealizm dołączył nowy spór: realizm –
idealizm. Realizm głosi, że poza świadomością i niezależnie od niej
istnieje świat realny, nie dający się opisać w kategoriach świadomości
ani jakichkolwiek treści świadomościowych.

22. Idealizm subiektywny skrajny i umiarkowany

Idealizm (jako stanowisko przeciwne realizmowi w sporze o
istnienie świata transcendentnego) głosi natomiast, że nie istnieje świat
transcendentny wobec świadomości (teza negatywna) i że wszystko co
istnieje, da się opisać całkowicie w kategoriach świadomości lub jej
elementów (treści)(teza pozytywna). Jest to teza skrajnie
 22

subiektywistyczna, czyli teza idealizmu subiektywnego w sensie

mocnym. Idealizm subiektywny w wersji skrajnej uważa za zbędne
jakiekolwiek pojęcie, które miałoby oznaczać coś, co wykracza poza
przeżycia świadome, a więc także pojęcia tego, co duchowe czy
idealne. Idealizmowi subiektywnemu grozi nieustannie solipsyzm
(solipsyzm metafizyczny jako konsekwencję solipsyzmu
epistemologicznego dopuszczali: Hume, Fichte, James, Russell,
Wittgenstein). Teza umiarkowanego subiektywizmu przeczyć będzie
istnieniu świata materialnego (teza negatywna) i głosić będzie, że
wszystkie przedmioty spostrzegane (przestrzenne, czasowe i
wyposażone w określone właściwości fizyczne) są konstrukcjami
umysłu świadomego i dadzą się opisać całkowicie w terminach
świadomości zmysłowej tj. w terminach wrażeń i spostrzeżeń
zmysłowych. Umiarkowany subiektywizm zezwala na uznanie świata
obiektywnego o charakterze niematerialnym (duchowym,
subiektywnym).
Dwie szkoły idealizmu subiektywnego – różnice między nimi
dotyczą koncepcji konstruowania w doświadczeniu świadomym
przedmiotów zmysłowych. Idealizm subiektywny immanentny
przyjmuje, że przedmioty zmysłowe są układami lub konstrukcjami z
wrażeń zmysłowych (Berkeley, Hume, fenomenalizm danych
zmysłowych XX w.). Idealizm subiektywny transcendentny (Kant,
Husserl) twierdzi, że dla przeprowadzenia takiej konstrukcji umysł nie
potrzebuje tylko materiału wrażeniowego, lecz także pewnych
niezmysłowych form oraz operacji rozumowych z udziałem
apriorycznych kategorii i sądów.
 23
23. Idealizm obiektywny, spirytualizm i idealizm platoński
Ogólną tezą idealizmu obiektywnego jest twierdzenie, że istnieje
świat obiektywny, niezależny od świadomości ludzkiej, którego istotę
stanowią byty niematerialne. Przez obiektywne byty niematerialne
rozumie idealizm bądź samoistne byty duchowe, bądź samoistne byty
idealne. Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych
nosi nazwę spirytualizmu. Pojęcie ducha lub duszy pojawia się w
filozofii w wyniku oddzielenia procesów i stanów psychicznych
człowieka od zachodzących w nim procesów i stanów fizycznych
(fizjologicznych) i domniemania, że pierwsze zachodzą w substancji
odmiennej od substancji będącej podłożem drugich. Droga
alternatywna dochodzenia do pojęcia bytu duchowego polega na
uogólnieniu poszczególnych procesów psychicznych przez
sprowadzenie ich do jednego rodzaju czynności albo stanu (np.
myślenia, percepcji, świadomości), a następnie na urzeczowieniu, czyli
substancjalizowaniu tej uogólnionej czynności. Tak uformowane
pojęcie bytu duchowego oznacza przeważnie substancję
nieprzestrzenną, będącą podmiotem przeżyć świadomych,
poznawczych, emocjonalnych, wolitywnych, zdolną do spełniania
aktów sprawczych, będącą więc podmiotem osobowym,
odpowiedzialnym za swe czyny, a tym samym dającą się
scharakteryzować pod względem dobra lub zła. Nie zawsze bytom
duchowym przypisuje się wszystkie te atrybuty. Byt duchowy bywa
czasem pojęty nie jako aktualny podmiot świadomości, lecz jako
podmiot potencjalny. Nie wszystkie byty duchowe uznawane są za
czynniki sprawcze, nie wszystkie są więc bytami osobowymi.
Najogólniejsza charakterystyka bytu duchowego obejmuje pojęcie bytu
substancjalnego, samoistnego, niepodzielnego, nieprzestrzennego. W
spirytualizmie odróżnia się się najczęściej tzw. czyste byty duchowe
 24

(duchy) od dusz organizmów cielesnych. Do pierwszych zaliczono

eony (w neoplatonizmie), anioły (w chrześcijaństwie) oraz Boga.
Dusze natomiast (np. duszę człowieka) pojmowano jako niematerialny
składnik czasowo lub stale związany z organizmem cielesnym.
Problemy związane z e skonstruowaniem teorii ontologicznej
tłumaczącej współistnienie lub współwystępowanie w świecie
jakościowo różnych składników (byty duchowe i byty nieduchowe)
prowadziły w wielu przypadkach do odrzucenia ontologii
pluralistycznej i opowiedzenia się za monizmem spirytualistycznym
czyli spirytualizmem radykalnym. Przyrodę (w tym organizm ludzki)
interpretowano wtedy jako układy zjawisk świadomościowych
zachodzących w obrębie substancji duchowej.
Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi
nazwę realizmu pojęciowego, zwanego też realizmem platońskim.
Pojęcie bytu idealnego, czyli pojęcie idei, skonstruowane zostało w
filozofii starożytnej (pitagorejczycy, Platon) w rezultacie rozważań nad
przedmiotami matematyki i niematematycznej wiedzy ogólnej o istocie
przedmiotów badanych, zawartej w definicjach ogólnych. Wychodzono
z założenia, że wiedzy prawdziwej – w tym wiedzy o istotnych i
uniwersalnych cechach zawartej w definicjach – musi odpowiadać jakiś
byt w świecie realnym (pozaumysłowym). Wiedzy abstrakcyjnej i
ogólnej – skoro jest prawdziwa – musi odpowiadać adekwatny jej
przedmiot, mianowicie przedmiot ogólny. Przedmioty ogólne mają
tylko cechy ogólne. Przedmiotami takimi mogą być tylko rzeczy
ogólne (np. człowiek w ogóle), własności ogólne (rozumność w ogóle),
relacje ogólne (odległość jako taka), zmiany ogólne, zdarzenia ogólne i
ich kombinacje. Bytom ogólnym można przeciwstawić zarówno
jednostkowe przedmioty fizyczne (materialne), istniejące w przestrzeni
i czasie, jak i byty niefizyczne, duchowe lub świadomościowe,
 25

istniejące w czasie. Byty ogólne nie mają charakterystyk

przestrzennych, ani czasowych. Są niezmienne, wieczne, nie są
dostępne zmysłom ani wyobraźni, lecz są definiowalne, a więc dają się
ująć pojęciowo. Nie są podmiotami żadnych stanów psychicznych ani
charakterystyk osobowościowych. Nie są też przedmiotami
intencjonalnymi. Mogą być myślane, ale ich istnienie jest obiektywne,
nie zależy od ich pomyślenia przez jakikolwiek umysł. Idea czerwieni
jest czerwienią samą w sobie, tj. istniejącą bez tego, co jest czerwone.
Przedmioty są lub mogą być czerwone dlatego, że istnieje czerwień
sama w sobie, czerwień ogólna. Przedmioty jednostkowe uczestniczą
(partycypują) w świecie bytów ogólnych. Dopiero jednak złożenie idei,
materii i ducha (demiurga platońskiego) dawało Platonowi pełne
wyjaśnienie pochodzenia i natury bytów jednostkowych. Uznanie
istnienia idei (bytów idealnych) implikuje pluralizm ontologiczny. Z
samych bytów idealnych nie sposób skonstruować żadnego bytu
jednostkowego.

24. Ogólne postulaty materializmu

1. Człowiek jest częścią świata realnego (realizm i
naturalizm)
2. Świat stanowi jednorodną całość, wewnętrznie
zróżnicowaną (monizm)
3. Jedność świata polega na jego materialności (monizm
materialistyczny)
4. Wszelkie zdarzenia w świecie pojawiają się w wyniku
naturalnych zależności od zdarzeń wcześniejszych lub
równoczesnych (determinizm)
Materia – wszelki byt realny (istniejący niezależnie od
jakiejkolwiek świadomości), przestrzenny, czasowy, posiadający
 26

określone charakterystyki fizyczne, pozostający w (prawidłowych)

oddziaływaniach energetycznych z innymi obiektami realnymi.
Określenie to ma charakter dystrybutywny – wskazuje na wspólne
własności poszczególnych obiektów materialnych. Materia w sensie
kolektywnym oznacza zbiór wszystkich obiektów materialnych. Dla
materialisty, materia w sensie kolektywnym jest synonimem terminów:
„rzeczywistość”, „przyroda”, „świat”, „byt”.

25. Materia, ujęcie substancjalistyczne i atrybutywistyczne

Substancjalizm pojmuje materię jako nieokreślone podłoże
(substrat) wszelkich konkretnych, jakościowo kreślonych materialnych
rzeczy, procesów i zdarzeń. Substancjalizm zakłada, że oprócz
poszczególnych obiektów materialnych istnieje czysta materia, materia
w ogóle, genetycznie pierwotna (pramateria), a jednocześnie będąca
aktualnym tworzywem (materiałem) wszystkiego co istnieje. Materia w
tym ujęciu jest niedefiniowalna w kategoriach stałych atrybutów.
Atrybuty i akcydensy przysługują bowiem wyłącznie poszczególnym
modyfikacjom materii, czyli konkretnym przedmiotom materialnym.
Koncepcję czystej materii jako nieuformowanego substratu
odnajdujemy już u Anaksymandra (apeiron), później u Platona i
Arystotelesa (materia pierwsza). Materia w tym rozumieniu nie jest
jednak dla Arystotelesa substancją, lecz koniecznym składnikiem
substancji.
Atrybutywizm odrzucał koncepcję materii w ogóle i przyjmował, że
substancja materialna da się określić za pomocą pewnej liczby
orzeczników oznaczających stałe i uniwersalne atrybuty materii. Wśród
atrybutów materii wymieniano:
1) rozciągłość w przestrzeni;
2) trwanie w czasie;
 27

3) nieprzenikliwość;
4) masywność (posiadanie masy spoczynkowej, bezwładnej);
5) podleganie zmianom (zmienność, ale nie aktywność);
6) ciągłość lub nieciągłość (dyskretność) – atomizm;
7) podzielność lub niepodzielność – tradycyjny atomizm.

26. Materializm naturalistyczny

Materializm naturalistyczny, czyli ogólny pogląd na świat jako
zespół obiektów (procesów, zdarzeń) materialnych, wśród których
znajdują się obiekty ożywione, wyposażone w struktury psychiczne.
Naturalizm w tym szerokim znaczeniu jest przeciwstawny
supranaturalizmowi, dla którego wszelkie zjawiska świadomościowe
(poznawcze, moralne, estetyczne) i społeczno-kulturowe są przejawem
jakiegoś czynnika supranaturalnego (niematerialnego), racjonalnie
niewyjaśnialnego (duch, dusza, Bóg, idea itd.).
Naturalizm w sensie węższym sprowadza się do poglądu, że
wszelkie zjawiska świadomościowe, społeczno-historyczne i kulturowe
dadzą się opisać w kategoriach nauk przyrodniczych. Naturalizm taki
zawiera założenie o możliwości redukcji procesów świadomościowych
i społeczno-kulturowych do procesów fizykochemicznych i
biologicznych.
Materializm naturalistyczny implikuje realizm (antysubiektywizm)
i racjonalizm (zjawiska doświadczalne są wyjaśniane przez odwołanie
się do zależności naturalnych), czyli antyirracjonalizm i
antysupranaturalizm.
 28
27. Materializm mechanistyczny (i „wulgarny”)
Materializm mechanistyczny jest rozwinięciem i
uszczegółowieniem ogólnej podstawy materializmu naturalistycznego.
Jego specyfiką jest dążenie do wykrycia ostatecznych elementów
świata materialnego, stałych i niezmiennych własności tych elementów
oraz wyjaśnianie wszelkich zdarzeń złożonych przez odwołanie się do
praw mechaniki. Materializm mechanistyczny rozwiną się w XVII i
XVIII stuleciach, opierając się na założeniach fizyki klasycznej
(mechaniki newtonowskiej), ale jego wzorzec spekulatywny powstał
już w starożytności (Demokryt).
Materializm wulgarny, czyli uproszczony pogląd materialistyczny,
oparty na założeniu naturalizmu węższego, charakteryzuje się
tłumaczeniem wszelkich zjawisk społeczno-kulturowych odwołaniem
się do prawidłowości biologicznych (walka o byt) oraz sprowadzenia
psychiki do procesów neurofizjologicznych (myśl jako materialna
wydzielina mózgu). Buchner, Moleschott.

28. Materializm dialektyczny i historyczny

Materializm dialektyczny – stworzony przez Marksa i Engelsa z
heglizmu i materializmu naturalistycznego. M.d. akceptuje tezę
realizmu, tezę materializmu o jedności materialnej świata, tezę
determinizmu o naturalnych prawidłowościach, tezę emergentyzmu o
wyłanianiu się coraz to nowych własności nieredukowalnych,
dialektyka teorią zmian oraz metodą badawczą. Pytanie: co jest
pierwotne – duch czy materia? Według tego pytania dzielono filozofię
na materialistyczną i idealistyczną.
Materializm historyczny – Marks. Materialistyczna interpretacja
procesów społeczno-historycznych i kulturowych – materialne warunki
określają kierunki rozwoju społecznego. Odrzuca naturalistyczną
 29

koncepcję społeczną, nie redukuje zjawisk społ-hist. do biologii,

tworzy nowe wspaniałe teorie.

29. Materializm fizykalistyczny (redukcjonistyczny)

Istnieją wyłącznie obiekty (zdarzenia, procesy) fizyczne, natomiast
wszelkie złożone obiekty (zdarzenia, procesy) biologiczne, społeczne,
psychologiczne, świadomościowe składają się całkowicie z tego, co
fizyczne i dadzą się wyjaśnić w kategoriach własności i prawidłowości
fizykochemicznych. Materializm fizykalistyczny jest ontologiczną
konsekwencją programu zunifikowania wiedzy naukowej o świecie w
oparciu o język fizyki. Program „fizykalizmu” sformułowali Neurath i
Carnap. Neopozytywiści powstrzymywali się jednak od
wyprowadzenia wniosków ontologicznych ze swych koncepcji
epistemologicznych.
Różnice między poszczególnymi grupami materialistów
kierujących się programem redukcjonizmu fizykalistycznego polegają
na odmiennych technikach a) przeprowadzania analizy redukcyjnej
oraz b) dokonywania ponownej syntezy całej różnorodności zjawisk
doświadczalnych.
Behawioryzm skrajny głosi, że wszelkie procesy, stany i zdarzenia
uważane za umysłowe, psychiczne, wewnętrzne mogą być wyjaśnione
w kategoriach własności organizmów i ich zachowań w otoczeniu
zewnętrznym. Procesy biologiczne i neurofizjologiczne organizmów są
złożonymi procesami fizykochemicznymi.
Teoria stanu centralnego – całkowita identyczność stanów
umysłowych (uznanych wbrew behawioryzmowi za stany wewnętrzne
organizmu) z fizykochemicznym stanem centralnego układu
nerwowego. Teoria identyczności procesów umysłowych z procesami
umysłowymi (Armstrong).
 30

30. Materializm emergentystyczny

Emergetyzm jest próbą objaśnienia jakościowego zróżnicowania
wzrostu różnorodności zdarzeń w świecie na podstawie następujących
założeń:
1) jakościowo nowe zdarzenia pojawiają się w danym
układzie materialnym nagle, bez zachowania ciągłości z
wcześniejszymi stanami układu;
2) charakterystyka zdarzenia (lub układu zdarzeń)
wyłaniających się ze zdarzeń wcześniejszych zawiera nowe
cechy, niewyjaśnialne w terminach cech zdarzeń wcześniejszych,
w terminach cech elementów układu oraz relacji między nimi;
3) pojawienie się nowego zdarzenia lub układu zdarzeń jest
nieprzewidywalne, na podstawie znajomości stanu układu
zdarzeń przed pojawieniem się nowego zdarzenia, przy czym jest
to nieprzewidywalność zasadnicza, a nie tylko techniczna.
Za emergentne mogą uchodzić: 1) zdarzenia np. pojawienie się
życia w materii nieożywionej; 2) własności rzeczy, np. barwy, dźwięki,
zapachy, czyli tzw. własności wtórne (jakości, w odróżnieniu od
własności pierwotnych – ilościowych); 3) procesy nowe, np. procesy
biologiczne w porównaniu z chemicznymi, procesy umysłowe w
porównaniu z procesami mózgowymi; 4) prawidłowości, czyli nowe
regularne zależności, np. prawidłowości fizjologiczne w porównaniu z
fizykochemicznymi, prawidłowości społeczne, ekonomiczne w
porównaniu z biologicznymi itd.
Materializm emergentystyczny buduje nowe modele wyjaśniania,
wykraczające poza wyjaśnienia deterministyczne i przewidywanie
zdarzeń przez dedukcję jego opisu z teorii.
Dialektyka implikuje emergentyzm, ale nie odwrotnie.
 31

Epifenomenalizm – zjawiska umysłowe (procesy psychiczne, treści

świadomościowe) są niefizycznymi (niematerialnymi) zjawiskami
ubocznymi systemu nerwowego, które nie mają jednak żadnego
wpływu (nie mogą być przyczynami) na przebieg zdarzeń fizycznych.
Mocna teraz materializmu emergentystycznego – zjawiska
umysłowe i społeczno-kulturowe są nadbudowane na przedmiotach
materialnych i genetycznie od nich zależne, lecz chociaż są
niematerialne, uzyskują autonomię bytową i mogą być przyczynami nie
tylko innych zjawisk umysłowych, ale także zmian w przedmiotach
fizycznych – dualizm aktualny.
Najsłabsza wersja materializmu emergentystycznego – zjawiska
emergentne (np. jakości wtórne, wrażenia, sądy, przekonania, uczucia,
przeżycia estetyczne itp.) nie mają charakteru fizycznego, lecz
ponieważ istnieją realnie, muszą mieć ostatecznie charakter materialny.

31. Przestrzeń geometryczna

Klasyczne rozumienie przestrzeni, wypracowane w geometrii
euklidesowej i w fizyce klasycznej (Galileusz, Newton), Zgodne jest z
jej pojęciem intuicyjnym. Podstawą konstrukcji klasycznego pojęcia
przestrzeni jest pojęcie odległości między punktami. Jeżeli obierzemy
jakiś jeden punkt 0 w danym układzie odniesienia, to od
jednoznacznego określenia położenia dowolnego innego punktu P w
tym układzie niezbędne są trzy niezależne współrzędne. Przestrzeń
(trójwymiarową) można teraz określić jako nieskończony zbiór
wszystkich punktów wyznaczonych przez współrzędne. Podstawowe
pojęcia geometrii (punkt, prosta, odcinek prostej, wektor, płaszczyzna,
bryła itd.) oraz jej prawa zgodne są z fizycznymi opisami relacji
przestrzennych między obiektami fizycznymi i stanowią matematyczne
ich odzwierciedlenie. Geometria abstrahuje jednak od fizycznych
 32

własności przestrzeni (np. pola grawitacyjnego) i obiektów

przestrzennych, a fizyka posłuje się geometrią w swych opisach ruchu
ciał. Zamiast geometrycznego pojęcia punktu fizyka używa pojęcia
punktu materialnego jako punktu dającego się zlokalizować
przestrzennie i czasowo oraz określić fizycznie. Odpowiednikiem
pojęcia prostej jest pojęcie "cienkiego" promienia światła.

32. Przestrzeń - materia; absolutyzm (substantywizm), relacjonizm

ABSOLUTYZM - przestrzeń jest absolutna tj. niezależna od
obiektów materialnych (własności geometryczne są niezależne od
własności fizycznych, lecz nie odwrotnie). Do końca XIX wieku
dominowała w filozofii i nauce (mechanika newtonowska) koncepcja
przestrzeni absolutnej. Przestrzeń absolutną, ze względu na jej relacje
do materii, pojmowano na trzy główne sposoby:
1) jako pusty i nieruchomy ośrodek (nieskończony i
nieograniczony), będący potencjalnym pojemnikiem obiektów
materialnych.
2) jako nieruchomy ośrodek wypełniony odwiecznie materią w
sposobów ciągły lub nieciągły
3) jak byt samodzielny (substancjalny), którego własności
geometryczne są źródłem nowych (emergentnych) własności
fizycznych bądź też są identyczne z własnościami fizycznymi
(własności fizyczne są redukowalne do geometrycznych, materia zaś
jest tożsama z przestrzenią).
1. Koncepcja przestrzeni jako próżni zakłada istnienie przestrzeni
bez materii. Przestrzeń jest wieczna (nie ma początku w czasie) lub w
ogóle nie podlega charakterystykom czasowym. Tak pojmował
przestrzeń Newton.
 33

Dwie przeszkody: jak wyjaśnić pojawienie się materii w przestrzeni

odwiecznie pustej, oraz jak określić ontyczny status przestrzeni oraz jej
własności. Problem pierwszy rozstrzygano często odwołując się do
aktu kreacji (Newton). Problem drugi jest poważniejszy: czy próżni
przypisać należy status niebytu? Skoro jednak przypisywano jej
własności geometryczne (euklidesowe a później nieeuklidesowe), to
więc chyba nie uważano przestrzeni za niebyt.
2. Koncepcja dualizmu przestrzeni i materii dominowała w filozofii
starożytnej. Przestrzeń pojmowano jako (nieograniczony bądź
ograniczony) pojemnik, naczynie, lub nieokreślone tło dla substancji
rozciągłych.
DEMOKRYT (atomista) - byty niepodzielne, wypełniające w
sposób nieciągły przestrzeń. PLATON - przestrzeń w sposób ciągły
wypełniona jest materią nieuformowaną. ARYSTOTELES - Przestrzeń
jako ograniczony zbiór miejsc zajmowanych przez ciała (przy czym
każde miejsce odniesienia jest do najwyższej koncentrycznej sfery
kosmosu). FILOZOFOWIE JOŃSCY - traktowanie przestrzeni jako
wypełnionej w sposób ciągły powietrzem, wodą, ogniem. Niektóre z
tych koncepcji (Anaksymenes, może też Platon i Arystoteles) bliskie
były utożsamieniu przestrzeni z jakąś szczególnie pojętą materią
(pramaterią, materią nieukształtowaną) albo z ośrodkiem fizycznym o
określonych własnościach. Także Newton, gdy przyjął, że przestrzeń
wypełniona jest eterem (ośrodkiem fizycznym, sprężystym i
nieważkim), wymieniony może być w tej grupie poglądów.
3. Klasycznym reprezentantem w pełni substancjalnej koncepcji
przestrzeni jest Kartezjusz. Substancja materialna sprowadza się do
rozciągłości przestrzennej, a każdy fragment przestrzeni jest porcją
materii. Próżni nie ma. Fizyczne własności substancji materialnej
redukują się do jej własności geometrycznych, wielkościowo-
 34

ilościowych. Numerycznie odrębne obiekty przestrzenne (materialne)

są modyfikacjami substancji materialnej (przestrzeni), która poruszając
się ruchem wirowym wytwarza całą złożoną strukturę świata
fizycznego. Zwolennik Kartezjusza dysponuje dziś geometrią
Riemanna, teorią względności i mechaniką kwantową. Twierdzenie, że
przestrzeń jest materialna, można przekształcić w twierdzenie, ze cała
przestrzeń wypełniona jest jakimś polem fizycznym. Pogląd
odrzucający istnienie próżni pozostaje w zgodzie z dzisiejszym
rozumieniem próżni fizycznej, pojętej jako pole kwantowe w stanie
niezaburzonym. Twierdzenie, że fizyczne własności materii są
identyczne z własnościami przestrzeni, zgodne jest ze współcześnie
wypowiadanym poglądem, że topologiczne własności materii
(trójwymiarowość) warunkują istnienie zjawisk fizycznych i charakter
wzajemnych ich oddziaływań (a nie odwrotnie).
RELACJONIZM, Idea przestrzeni relacyjnej, sformułowana została
przez Leibniza (jej zaczątki-Arystoteles). Przestrzeń jest systemem
relacji, w jakich pozostają do siebie percypowane obiekty. LEIBNIZ -
Przestrzeń jest zbiorem zdarzeń współistniejących, czyli
równoczesnych. Berkeley, Mach, Materializm dialektyczny - przestrzeń
jak współistny (z czasem i ruchem) atrybut materii, uniwersalna
własność świata materialnego, forma istnienia materii. Przestrzeń
istnieje obiektywnie, gdyż jest formą lub własnością obiektywnego
świata, nie można więc jej sprowadzić - jak Kant - do formy oglądu
przedmiotów zmysłowych. Topologiczne i metryczne własności
przestrzeni wyznaczone są przez prawidłowości ruchu materii.
Rzeczywista struktura przestrzeni trójwymiarowej (lub
czasoprzestrzennej) wyznacza zależność przyczynowo-skutkową
między obiektami makroświata.
 35

Idea przestrzeni relacyjnej pojawiła się już w epoce fizyki

nierelatywistycznej - współczesna fizyka relatywistyczna dostarcza na
jej poparcie nowych argumentów:
1) Argument oparty na STW (Szersza Teoria Względności) polega
na związaniu przestrzeni z czasem i wykazaniu egzystencjalnych
zależności struktury przestrzenno-czasowej od materii. Prawa fizyki są
inwariantne względem przekształceń współrzędnych od jednego ciała
do drugiego. Długość ciała ma charakter względny, zależny od
prędkości układu inercyjnego (skrócenie długości ciała w kierunku
ruchu). Wymowę tego argumentu osłabia inne twierdzenie STW o
absolutności interwału czasoprzestrzennego między ciałami.
2) Argument oparty na OTW (Ogólna teoria Względności).
Własnościowa (a nie tylko egzystencjalna) zależność przestrzeni od
materii. Rozkład przestrzenny materii determinuje nieeuklidesową
strukturę geometrii czasoprzestrzeni. OTW odkrywa zależność
odchylenia geometrii przestrzeni od euklidesowego, przejawiającego
się jako pole grawitacyjne zdeterminowane przez rozkład mas, a tym
samym ujawnia zależność własnościową struktury przestrzeni od
materii (relatywistyczny efekt OTW - zależność długości od natężenia
pola grawitacyjnego). Osłabienie tego argumentu - materia (czyli ciała
pola) wypełniająca przestrzeń wpływa modyfikująco na jej przestrzeń
jedynie lokalnie, co nie wyklucza przestrzeni absolutnej, tj. niezależnej
od materii.
Koncepcja przestrzeni relacyjnej preferowana w fizyce
relatywistycznej nie znajduje dotychczas pełnego potwierdzenia w tej
fizyce.
 36
33. Ogólna charakterystyka czasu
W uformowaniu pojęcia czasu fizycznego podstawową rolę
odgrywają dwa stosunki czasowe między zdarzeniami fizycznymi:
stosunek równoczesności i stosunek następstwa. Dwa zdarzenia
przestrzennie odległe są równoczesne wtedy, gdy sygnały świetlne
wysłane z punktów, w których te zdarzenia zachodzą, koincydują ze
sobą w środkowym punkcie drogi. Dwa zdarzenia koincydują zaś ze
sobą, gdy zachodzą równocześnie w tym samym punkcie
czasoprzestrzeni. Za pomocą pojęcia równoczesności można określić
podstawowy element czasu, czyli moment czasu (lub punktochwilę).
Moment można zdefiniować (przez abstrakcję) jako część wspólną
wszystkich i tylko tych zdarzeń, które są ze sobą równoczesne.
Moment to klasa zdarzeń równoczesnych. Gęsty i ciągły zbiór
momentów, zwierający się między dowolnymi dwoma momentami,
utworzy interwał czasowy. Ciąg momentów tworzących interwał
czasowy uporządkowany jest według relacji następstwa czasowego
(relacja nierównoczesności). Czas można określić jako zbiór
momentów uporządkowanych według relacji później (lub wcześniej).
W nauce uznaje się czas za jednowymiarowy.

34. Czas – absolutyzm (substantywizm) i relacjonizm

ABSOLUTYSTYCZNA koncepcja czasu sprowadza się do
twierdzenia, że czas ma charakter absolutny, czyli jest niezależny od
jakichkolwiek zmian (fizycznych lub niefizycznych) zachodzących w
czasie, jeśli jakieś zmiany w ogóle zachodzą. Własności czasu nie
zależą od charakterystyk zmieniających się obiektów. Obiekt
absolutny, rozważany ze względu na jego relacje do zdarzeń
 37

fizycznych (zmiana materii) lub niefizycznych pojmować można w

dwojaki sposób:
1) jako pusty potencjalny pojemnik zdarzeń, czyli jednostajne
nadchodzenie i przemijanie momentów czasu nie wypełnionych
zdarzeniami, w tym rozumieniu czas jest samoistny, jednorodny,
izotropowy, jednowymiarowy, nieskończony.
2) jako jednostajny liniowy ciąg momentów wypełniony
zdarzeniami (zmianami obiektów fizycznych i niefizycznych), lecz
niezależny od tych zdarzeń - dualizm czasu i zdarzeń.
Koncepcja czasu absolutnego, jako odrębnego i niezależnego od
przestrzeni, nie ma dzisiaj wielu zwolenników. Dopiero włączenie
pojęcia czasu absolutnego w szersze pojęcie absolutnej
czasoprzestrzeni pozwala jeszcze zachować niektóre idee filozoficzne
tej koncepcji.
Paradoksy związane z koncepcją czasu absolutnego - paradoks
przemijania czasu. RELACYJNA koncepcja czasu jest wolna od
paradoksów i znajduje oparcie w fizyce współczesnej. Relacyjne
pojęcie czasu pojawiło się w filozofii równolegle do relacyjnego
pojęcia przestrzeni. W materializmie dialektycznym czas pojęty jest
jako atrybut materii lub forma istnienia wszystkich procesów
materialnych. Dzisiejsza fizyka dostarcza argumentów za
egzystencjalnym związkiem czasu z materią oraz zależność własności
od własności materii.
STW. Prawa fizyki niezmienne względem translacji czasu.
Oddziaływania między ciałami rozchodzą się w przestrzeni stopniowo
(co wyklucza działanie na dystans), z określoną prędkością skończoną
(nie przekraczającą prędkości światła). Interwał czasowy między
dwoma zdarzeniami jest względny - wielkość interwału zależy od
prędkości ciała, a w wypadku zdarzeń odległych od siebie, także od tej
 38

odległości. Równoczesność zdarzeń przestrzennie odległych jest

względna (jeżeli w jednym układzie dwa zdarzenia odległe są
równoczesne, to w innym układzie, poruszającym się względem
pierwszego zdarzenia te nie są już równoczesne). Względna jest także
długość odcinka czasu, czyli długość trwania procesu (relatywistyczny
efekt zwolnienia procesów w danym układzie ze względu na inny układ
poruszający się względem pierwszego, proporcjonalnie do prędkości
tego ruchu) Przyjmuje się jednak, że porządek kauzalny zdarzeń
fizycznych w czasie ma charakter absolutny, niezależnie od układu, w
którym one zachodzą.
OTW. Zależność czasu trwania procesu od miejsca, w którym ten
proces przebiega tj. od natężenia pola grawitacyjnego w tym miejscu
wyznaczonego przez rozkład mas. Dopuszcza się też pogląd, że
zależność powyższa może mieć jedynie charakter lokalny (ograniczony
wpływ własności materii na własności czasu).
Związek czasu z przestrzenią (współzależność odcinka czasu i
odcinka przestrzeni) leży u podstaw pojęcia czasoprzestrzeni w fizyce
relatywistycznej. Wprowadzenie teorii czasoprzestrzeni nie rozstrzyga
jeszcze filozoficznego sporu absolutyzmu z relacjonizmem. Po
pierwsze czas i przestrzeń zachowują w ramach czasoprzestrzeni swoją
odrębność (odmienne własności topologiczne: jednowymiarowość -
trójwymiarowość: odmienna metryka i różne metody pomiaru:
wzorcowe procesy periodyczne, czyli zegary - wzorcowe długości,
czyli sztywne sztaby).
Według OTW struktura czasoprzestrzeni zależy od rozkładu materii
w świecie. OTW dopuszcza jednak sytuacje, w których występują tzw.
zakrzywienia (lub skręcenia) czasoprzestrzeni bez udziału materii
(masy), a w związku z tym masa bezwładna ciała może przynajmniej w
 39

części zależeć od wpływu czasoprzestrzeni wszechświata na lokalne

pole metryczne.

35. Problem kierunku ("strzałki") czasu.

Problem ten pojawił się w wyniku pozornej sprzeczności między
przyjętą w nauce symetrią czasu (zasada odwracalności - izotropowości
- czasu), a opisami procesów nieodwracalnych, jednokierunkowych ( II
zasada termodynamiki). Zasada jednorodności głosi, że prawa fizyki
nie zmieniają się w czasie - wszystkie momenty czasu są fizycznie
równoważne. Zasada izotropowości (odwracalności) głosi natomiast, że
prawa fizyki są symetryczne w czasie - relacja wcześniej nie różni się
od relacji później. Zatem dla każdego proces fizyczny mógłby
zachodzić proces czasowo doń odwrotny - wszystkie procesy fizyczne
są odwracalne.
Potocznie uważa się, że procesy odwrotne do takich, jak pożar czy
rozpuszczanie kropli atramentu w szklance wody są albo niemożliwe
fizycznie, albo przebiegają według innych praw przyrodniczych, a więc
są jakościowo odmienne. Przekonanie to zostało wzmocnione
odkryciem II zasady termodynamiki i związanej z nią zasady entropii
(Claucius). Zgodnie z tymi zasadami żaden proces w układach
izolowanych cieplnie nie może przebiegać w taki sposób, żeby entropia
malała. Wszelkie samorzutnie przebiegające procesy w takich układach
charakteryzują się wzrostem entropii układu. Zasady te sugerują
czasową jednokierunkowość większości procesów fizycznych.
Dwa stanowiska. Jedni bronili modelu świata z czasem
izotropowym (bez "strzałki" czasu). Drudzy poszukiwali w fizyce
podstaw modelu z czasem anizotropowym. Zwolennicy pierwszego
stanowiska akcentują rozróżnienie nomologicznej (czyli mającej
podstawy w prawach fizyki) izotropii czasu oraz fenomenologicznej
 40

(opartej na doświadczeniu potocznym) anizotropii czasu. Treść

żadnego prawa fizyki nie daje podstaw do twierdzenia, że istnieją
procesy nomologicznie nieodwracalne. Słynne prawo wzrostu entropii
sprowadza się zaś do twierdzenia, że w układzie izolowanym - nie
znajdującym się w stanie równowagi – wzrost entropii jest bardziej
prawdopodobny niż spadek entropii. Spadek entropii nie jest przez
prawo zakazany i jest nomologicznie możliwy. Wyjaśnienia procesów
nieodwracalnych, podpadających pod II zasadę termodynamiki,
poszukiwać należy nie w treści tego prawa (ani jakiegokolwiek innego
prawa fizyki), lecz w warunkach brzegowych lub początkowych.
Faktyczna, czyli warunkowa asymetria czasu procesów
nieodwracalnych ma zawsze charakter lokalny i czasowo ograniczony.
Mehlberg.
Teoria kauzalna. Wyjaśnienie kierunku czasu w kauzalnej
strukturze świata fizycznego - Leibniz i Kant. Trudności - relacja
kauzalna może porządkować zbiór zdarzeń bez wyznaczenia kierunku
czasu. Wszak w relacji kauzalnej pozostają zarówno przyczyna ze
skutkiem, jak i skutek z przyczyną. Trudności te zmusiły Mehlberga do
porzucenia tej koncepcji.
Teoria struktur rozgałęzionych. Zadaniem tej teorii było zbadanie
czy anizotropowość czasu w poszczególnych podukładach dostępnego
nam wszechświata (odgałęziających się od wielkiego układu) ma jeden
i ten sam kierunek na osi "czasu generalnego". Tworzącego
jednowymiarowe kontinuum. Otóż okazuje się, że procesy w tych
podukładach przejawiają statystycznie ten sam kierunek, zgodny z
zasadą wzrostu entropii. Krzywe entropii w przeważającej liczbie
podukładów wskazują zgodnie ten sam kierunek, który jest
prawdopodobnie kierunkiem zmian całego wielkiego układu. Nie
wyklucza to jednak fluktuacji entropii wszechświata od małej do
 41

wielkiej i od wielkiej do zmniejszającej się. Statystyczne ujęcie

krzywych entropii we wszystkich podukładach wszechświata prowadzi
do twierdzenia o statystycznej izotropowości czasu generalnego.
Teoria falowa Poppera opiera się na opisie procesów rozchodzenia
się fal elektromagnetycznych ze źródeł punktowych, dla których te
zjawiska nie zachodzą w obecnych warunkach wszechświata procesy
odwrotne tzn. procesy kontrakcji rozproszonego światła do punktów.
Jeżeli nawet kontrakcja rozproszonego światła zgodna jest z prawami
optyki tak samo, jak rozproszenie światła, to jednak trudno sobie dla
niej wyobrazić fizycznie dopuszczalne warunki początkowe. Konkluzją
Poppera jest twierdzenie, że asymetria czasu w procesach rozchodzenia
się fal nie ma charakteru nomologicznego, lecz związana jest z
warunkami początkowymi i brzegowymi.

36. Problem odróżniania teraźniejszości przeszłości i przyszłości

Problem ten polega na tym, że nawet gdy dysponujemy
wzorcowymi przykładami dla relacji R (równocześnie), W (wcześniej)
i P (później), nawet gdy rozstrzygnęliśmy problem strzałki czasu, to nie
dysponujemy jeszcze kryterium wyróżnienia na linii czasu przedziałów
dla przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.
Z pojęciem teraźniejszości związany jest klasyczny paradoks czasu
(Augustyn). Jeżeli czas ma być miarą następstwa zdarzeń, to jak
możemy takie następstwo uchwycić, skoro teraźniejszość jest tylko
(nieuchwytnym) momentem granicznym między przeszłością a
przyszłością, a przeszłość i przyszłość dla nas nie istnieją?
Główne stanowiska: 1) teraźniejszości nie można wyznaczyć
inaczej niż za pomocą świadomości: rozróżnienie przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości jest zależne od czynnika subiektywnego
(podmiotowego); 2) poszukiwanie obiektywnego kryterium tego
 42

rozróżnienia (przy zaniedbaniu czynników świadomościowych); 3)

koncepcja pośrednia (obiektywno-podmiotowa) polegająca na
włączeniu czynnika podmiotowego do charakterystyki teraźniejszości i
traktująca obserwatora jako realny składnik świata obiektywnego.
1) Stanowiska subiektywistyczne:
A. Idealizm subiektywny – zaprzeczanie obiektywności zdarzeń i
czasowych związków między nimi. Subiektywne jest nie tylko
odróżnienie teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, ale także same
relacje R, W i P.
B. Subiektywizacja wyróżnienia teraźniejszości przy zachowaniu
realizmu epistemologicznego tj. przy uznaniu realności świata oraz
obiektywności relacji R, W i P między zdarzeniami w świecie.
1A. Subiektywne pojmowanie teraźniejszości polega na tym, że
teraźniejsze będą te i tylko te zdarzenia, które pojawiają się aktualnie w
polu świadomości danego podmiotu, czyli treści percypowane w
odróżnieniu od przypominanych lub oczekiwanych. Teraźniejszość jest
zawsze teraźniejszością dla określonego podmiotu. Wynika stąd, że
tyle może być odrębnych teraźniejszości, ile jest podmiotów
świadomych. Konsekwencji tej można spróbować uniknąć przez
wprowadzenie podmiotu wyższego rzędu (obserwator i sprawca –
gwarant teraźniejszości globalnej). Berkeley, Leibniz. Z kolei Hume,
który odrzucił teistyczne rozwiązanie Berkleya, lecz utrzymał tezę, że
wszelkie relacje czasowe mają charakter subiektywny i zachodzą
między immanentnymi składnikami doświadczenia, dopuszczał w
konsekwencji solipsyzm chwili bieżącej – istnieje tylko jeden układ
(sekwencja doświadczeń); nie ma rozsądnych podstaw, aby w obrębie
tego układu odróżnić przeszłość od teraźniejszości; istnieje tylko
teraźniejszość (chwila bieżąca) zdarzeń spostrzeganych i
wyobrażanych.
 43

Jeżeli zdarzenia są momentalne i wszelka zmiana jest jakąś

sekwencją zdarzeń, to albo nasze spostrzeżenia zmiany są iluzji, albo
nie mamy w spostrzeżeniu do czynienia wyłącznie z teraźniejszością.
James i Russell – spostrzeżenia powiązane są w naszym doświadczeniu
z tzw. bezpośrednią pamięcią, co umożliwia zauważenie zmian.
Teraźniejszość doświadczenia zmysłowego nie jest punktowa, lecz
rozciągnięta w czasie. Jest to więc teraźniejszość pozorna i dopiero jej
końcową granicę można nazwać rzeczywistą teraźniejszością.
1B. Chociaż sam czas, własność czasu, relacje czasu i ewentualnie
także strzałka czasu są obiektywne, tj. niezależne od świadomości i
przysługujące zdarzeniom nawet w sytuacji nieistnienia jakiegokolwiek
podmiotu świadomego, to jednak wyróżnienie pewnej chwili jako
teraźniejszości staje się możliwe dopiero w sytuacji, gdy pojawia się w
świecie podmiot świadomy. Podział czasu świata na przeszłość,
teraźniejszość i przyszłość jest pozbawiony sensu, jeżeli w świecie nie
istnieje podmiot świadomy, zdolny do nadania temu podziałowi sensu
subiektywnego. Jeżeli dodamy do tego, że czasoprzestrzeń może być
zakrzywiona i pofałdowana, to nie będzie dla nas zaskoczeniem, że
niektórzy filozofowie fizyki (Einstein) dochodzą do koncepcji
czterowymiarowego zamkniętego Wszechświata Parmenidesowego,
całkowicie zdeterminowanego, w którym nie zachodzi realna różnica
między zdarzeniami teraźniejszymi, przeszłymi i przyszłymi
(przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są równie realne): wycinki
czasu natomiast, sukcesywnie i pojawiające się w doświadczeniu
człowieka, muszą być traktowane jako współwystępujące ze sobą.
Najsłabszą wersją subiektywnego ujęcia teraźniejszego, przeszłości
i przyszłości jest koncepcja społeczno-subiektywna. Nie doświadczenie
pojedynczego człowieka czy poszczególnej grupy ludzi, lecz
społeczno-historyczne doświadczenie ogólnoludzkiej ustanawia sens
 44

teraźniejszości, sens przekazywany środkami kulturowymi z pokolenia

na pokolenie. W tym ujęciu przeszłość, teraźniejszość, to obszar
aktualnych oddziaływań poznawczych i praktycznych, a przyszłość to
zakres zdarzeń przewidywanych lub oczekiwanych jako obszar
oddziaływań potencjalnych. Relacje R, W i P zachowują swą
obiektywność, teraźniejszość, przeszłość i przyszłość mają natomiast
charakter intersubiektywny. Odmianą stanowiska społeczno-
subiektywnego jest koncepcja semantyczna (Russell). Koncepcja ta
akcentuje okazjonalny charakter takich wyrażeń, jak „W przeszłości”
(tzn. przed obecną wypowiedzią), „obecnie” (równocześnie z określoną
wypowiedzią), „W przyszłości” (czyli po niniejszej wypowiedzi).
2. Stanowisko sprowadzające się do poszukiwania obiektywnych
różnic między teraźniejszością danego układu materialnego i jego
przeszłością oraz przyszłością, opiera się przeważnie na założeniach
determinizmu. Czasowość zdarzeń wyznaczona jest przez liniowy ciąg
zależności przyczynowych. Same związki przyczynowe mają charakter
czasowy – przyczyny są wcześniejsze od swych skutków. Nie każda
sekwencja zdarzeń jest jednak ciągiem przyczynowo-skutkowym.
Koncepcja kauzalna (Reichenbach) – teraźniejszość oddziela
obiektywnie przeszłość od przyszłości w ten sposób, że przeszłość
danego układu jest całkowicie zdeterminowana, przeszłość pozostaje
natomiast niezdeterminowana i podległa oddziaływaniom ze strony
zdarzeń teraźniejszych (a ściślej – przeszłych).
3. Obiektywnych znamion zróżnicowania przeszłości,
teraźniejszości poszukują filozofowie marksistowscy. Opierając się na
założeniach determinizmu uważają oni, że każdy zmieniający się w
czasie układ materialny zawiera swój naturalny zegar z pamięcią
przeszłości, czyli zegar z kalendarzem. Geolog odkrywa obiektywny
zegar geologiczny, rejestrując ślady minionych procesów. Biolog
 45

odkrywa zegary z pamięcią genetyczną (gatunkową). Pamięć

indywidualna ludzi oraz pamięć społeczna to pewne odmiany pamięci
genetycznej, która z kolei jest cząstką pamięci geologicznej. Według
Askina każdy proces jest swego rodzaju zegarem odmierzającym czas,
w którym przebieg, i rejestrującym przeszłość. Nie ma jednak jakiegoś
idealnego zegara naturalnego. Wszystkie znane nam zegary same
bowiem nieuchronnie ulegają zniszczeniu. Koncepcja zegarów
naturalnych zawiera jednak obserwatora (geologa, biologa, astronoma),
zdolnego do odczytywania zakodowanych śladów przeszłości.
Zdolność obserwatora do rozpoznawania teraźniejszości i odróżnienia
przyszłości od przyszłości nie ma jednak charakteru czysto
subiektywnego, lecz sama jest odzwierciedleniem obiektywnych różnic
między okresami czasu. Mechanizm dziedziczności odzwierciedla
różnice i związki między przeszłością i teraźniejszością, a mechanizmy
odruchów warunkowych i sterowania odzwierciedlają różnice i związki
między teraźniejszością i przyszłością.

37. Układy fizyczne –rzeczy, zdarzenia czy procesy?

Zagadnienia istnienia najbardziej elementarnych obiektów
materialnych, czyli ostatecznych i fundamentalnych indywiduów
przestrzenno-czasowych jest szeroko dyskutowane w filozofii i fizyce.
Substancjalizm sprowadza się do poglądu, że ciała (względnie
izolowane układy przestrzenno-czasowe podlegające zmianom
fizycznym) są podstawowymi jednostkami bytu (składnikami świata),
istniejącymi w podstawowym znaczeniu słowa istnieć. Być (istnieć) =
być substancją, czyli rzeczą cielesną. Substancjalizm tradycyjny,
nawiązujący do Arystotelesowskiej koncepcji substancji
jednostkowych, uznaje także istnienie zdarzeń, procesów, relacji i
różnego rodzaju oddziaływań. Nie uważa się ich jednak za istniejące
 46

samodzielnie. Istnieją, ale nie w sensie literalnym. Radykalną wersją

substancjalizmu jest reizm somatyczny (pansomatyzm). Odrzuca on
podwójne rozumienie słowa „być” lub „istnieć”. Istnieją tylko rzeczy
konkretne, będące ciałami. Nie istnieją zdarzenia, procesy, własności,
relacje, oddziaływania, istnieją tylko ciała. Teza substancjalizmu
mocnego: nie istnieje nic, co nie jest rzeczą cielesną. Teza
substancjalizmu słabego: wszelki układ materialny jest substancją
(rzecz cielesna), ale w obrębie substancji oraz między substancjami
zachodzi coś, co substancją nie jest: zdarzenia, procesy, relacje.
Problem – względność tożsamości obiektów materialnych.
Tożsamość ta może być rozumiana jako identyczność genetyczna, a nie
absolutna. Przez identyczność genetyczną rozumie się relacje między
stanem obiektu w chwili t1, a stanem tego obiektu w chwili t2 –
ciągłość między stanami danego układu w danym interwale czasu.
Ciągłość ta zależy od trwałości cech strukturalnych układu, trwałości
związków zdarzeń i procesów zachodzących w obrębie układu.
Warunkiem dodatkowym zachowania tożsamości układu jest
utrzymanie przewagi wewnętrznych procesów i związków układu, nad
oddziaływaniami zewnętrznymi.
Relacjonizm ontologiczny, czyli opis układu materialnego w
kategoriach samych tylko relacji jest niemożliwy do wykonania. O
istnieniu relacji można mówić sensownie tylko wtedy, gdy przyjmuje
się istnienie członów relacji, które same nie są relacjami.
Ewentyzm zakłada, że wszelki układ materialny jest zbiorem
zdarzeń. Cokolwiek istnieje, jest zdarzeniem lub zbiorem zdarzeń.
Przez zdarzenie rozumie się tu nie tyle zmianę stanu układu
materialnego, ile raczej rezultat tej zmiany, czyli stan fizyczny układu
wzięty w jego przekroju czasowym lub przestrzenno-czasowym. Same
zmiany stanów jakichkolwiek obiektów oraz same te obiekty
 47

opisywane są w ewentyzmie w terminach zbiorów zdarzeń w pewnym

kontinuum przestrzenno-czasowym. Zgodnie z ewentyzmem
punktowym każdy przedmiot jest zdarzeniem punktowym tj.
przedmiotem przestrzennie i czasowo nierozciągłym, bądź zbiorem
takich zdarzeń, Reichenbach, Augustynek. W ewentyzmie Augustynka
rzeczy, procesy, relacje, oddziaływania, prawidłowości oraz ich
własności dadzą się określić w terminach zbiorów zdarzeń wyższego
typu logicznego. Przyjmuje się jednak graniczny typ logiczny w postaci
superzbiorów, czy zbiorów najwyższego typu logicznego, np. zbiorów
relacji między zbiorami (własnościami) indywiduami.
Pogląd głoszący, że wszystko, co istnieje, jest ruchem, energią,
procesem, znany jest pod nazwą pankinetyzmu lub energetyzmu.
Mianem energetyzmu określał swoją teorię Ostwald. Substancjalne
rozumienie materii uważał Ostwald za przestarzałe, a wszelkie
zjawiska materialne traktował jako przestrzenne uporządkowane
układy różnych rodzajów energii. Dynamizm (Boscovich) głosi, że
wszelkie zjawiska przyrody są przejawami działania siły fizycznej
(pojmowanej jako energia).

38. Układy fizyczne – ciągłość czy nieciągłość „tworzywa”

Ciągłość i pełnię tworzywa świata tzn. jego jednorodność, jedność,
brak wewnętrznego zróżnicowania zakładały przeważnie ontologie
monistyczne. Przykładami takiego tworzywa są: 1) woda Talesa; 2)
powietrze Anaksymenesa; 3) apeiron Anaksymandra; 4) byt
Parmenidesa; 5) twórczy ogień Heraklita; 6) pneuma stoików; 7)
pramateria, materia pierwsza w rozumieniu Platona i Arystotelesa
(którzy nie byli jednak monistami); 8) prajednia Plotyna; 9) materia
Kartezjusza; 10) natura Spinozy. Indywidua nie mają w tych
koncepcjach bytu autonomicznego, lecz uważane są za sposoby (modi)
 48

istnienia i przejawiania się substancji. Sama substancja redukuje się

natomiast do swych obiektów numerycznie odrębnych i rozróżnialnych
ze względu na usytuowanie w przestrzeni i/lub czasie. Indywidua mają
byt wtórny, zjawiskowy, zaledwie przelotny lub wręcz pozorny.
Koncepcja świata pełni dopuszcza równorzędne, fenomenalne istnienie
rzeczy, zdarzeń i procesów, bez przyjmowania postulatów o ich
redukowalność do jednego rodzaju indywiduów. Opisu rzeczywistości
dokonuje się w terminach jakościowych, przy założeniu
nieprzerwanych związków i oddziaływań bezpośrednich między
poszczególnymi modi substancji.
Koncepcja tworzywa nieciągłego zakłada dyskretność materiału,
czyli numeryczną odrębność jego części składowych. Struktura samego
tworzywa jest zatomizowana, a dla utrzymania trwałości atomów
pojmuje się je raczej jako korpuskuły. Demokryt, Epikur, Lukrecjusz.

39. Układy fizyczne – mechanicyzm czy emergetyzm?

Założenia mechanicyzmu:
1) Istnieją elementarne składniki rzeczywistości,
charakteryzujące się brakiem struktury wewnętrznej, czyli
niezłożonością, co pociąga za sobą ich niepodzielność i
niezmienność. Cechami składników są: wielkość, kształt,
bezwładność (związana z masą spoczynkową) oraz ruch
mechaniczny, polegający na zmianie położenia w przestrzeni pod
wpływem oddziaływania zewnętrznego tj. bądź ciążenia, czyli
działania sił grawitacyjnych na odległość (actio in distans), bądź
bezpośredniego kontaktu (actio directo) – pociąganie lub pchanie.
2) Cokolwiek istnieje w świecie, jest składnikiem
elementarnym lub układem takich składników. Układy proste
 49

(zawierające składniki elementarne) i układy złożone

(zawierające podukłady).
3) Każdy układ ma strukturę wewnętrzną, którą konstytuuje:
a) zbiór składników elementarnych i prostych ich układów;
b) zbiór własności składników elementarnych oraz własności
prostych ich układów;
c) zbiór relacji (zwłaszcza przestrzenno-czasowych) i
oddziaływań między składnikami elementarnymi oraz relacji i
oddziaływań między podukładami danego układu.
4) Ogólne własności układu o danej strukturze wewnętrznej są
następujące:
a) złożoność z wielu składników elementarnych;
b) przestrzenny (przestrzenno-czasowy) rozkład składników
w tym układzie, wyznaczających pojemność, wielkość i kształt
układu;
c) podzielność, czyli możliwość rozpadu układu;
d) zmienność;
e) ruchomość układu pod wpływem sił i oddziaływań
zewnętrznych;
f) prawidłowość zmian wewnętrznych i ruchu zewnętrznego
układu (według praw mechaniki Newtonowskiej).
Program badań nad strukturami układów materialnych zawierał w
mechanicyzmie postulat przeprowadzenia redukcji wszelkich układów
złożonych do układów prostych oraz opisu układów prostych w
terminach ich elementów składowych.
Redukcjonizm – wszystkie własności (materii) sprowadzają się do
własności fizycznych. Teza ontologiczna: własności, prawidłowości
obiektów z wyższych poziomów organizacji przyrody sprowadzają się
do ich struktury oraz własności i prawidłowości części. Teza
 50

epistemologiczna: wiedza dotycząca obiektów z wyższych poziomów

organizacji przyrody jest pochodna względem wiedzy o strukturze tych
układów i własnościach i prawidłowościach ich składników. Inny
wariant: prawa dotyczące wyższych poziomów organizacji przyrody
mogą być wyjaśnione w oparciu o prawa dotyczące składników i opis
struktury.
Emergetyzm. Pewne własności materii nie są redukowalne do
własności fizycznych. Własności złożonych układów materialnych
stanowią nowy typ własności (np. przezroczystość wody). Emergetyzm
skrajny, akcentując jakościowe novum tego, co się pojawia w układach
złożonych (np. życie, psychika, intelekt, kultura), uważa je za
niewyjaśnialne ani w kategoriach strukturalno-funkcjonalnych, ani
historycznych. Historia ukazuje jedynie ciągi wyłaniające się w świecie
stale czegoś nowego, ale to novum może być badane jedynie
fenomenologicznie (badanie zmierzające do ukazania istoty
jakościowej odmienności nowych procesów i zdarzeń). Procesy i
zdarzenia jako emergentne uznane są za niewyjaśnialne z zasady i
traktowane jako deus ex machina. Własność emergentna jakiegoś
obiektu to taka, której nie można przewidzieć ani wyjaśnić, rozpatrując
wewnętrzną strukturę obiektu czy badając jego zewnętrzne powiązania
z innymi obiektami. Emergetyzm umiarkowany. Trzy najczęściej
spotykane rozumienia emergencji:
1) Własności i zdarzenia emergentne to takie, których nie można
przewidzieć na mocy wiedzy o stanie układu, lecz można je
następnie wyjaśnić. Przyjmuje się tu założenie o zachodzeniu
niejednoznacznych powiązań deterministycznych między dwoma
stanami danego układu.
2) Emergentna własność układu to taka, której nie można wyjaśnić
(ani przewidzieć) za pomocą samej wiedzy o obiektach składowych
 51

i strukturze tego układu, lecz trzeba odwołać się do wiedzy o jego

otoczeniu zewnętrznym, a więc także o wiedzy o związkach między
danym układem a innymi układami.
3) Najsłabsze rozumienie emergencji. Własność układu jest
emergentna wtedy, gdy nie można jej wyjaśnić ani przewidzieć za
pomocą wiedzy o częściach składowych układu, lecz można to
uczynić odwołując się do wiedzy o wewnętrznej strukturze układu,
czyli o związkach przestrzenno-czasowych i rodzajach oddziaływań
między jego składnikami.

40. Problem zmiany w filozofii klasycznej

Pojęcie ruchu jest czasami odróżniane od ogólniejszego pojęcia
zmiany i używane na określenie zachodzącej w czasie zmiany
położenia w przestrzeni. Założeniami tego odróżnienia jest
przypuszczenie, że mogą występować jakieś zmiany w czasie poza
przestrzenią lub zachodzące w punkcie przestrzeni i nie mające
charakteru zmiany położenia. Zmienność wiązano w filozofii od
początku z doświadczaną powszechnie wielością i różnorodnością
bytów: Parmenides: zróżnicowanie i zmienność nieuchronnie implikują
sprzeczność. Ponieważ istnieje tylko byt, a niebytu nie ma, więc
niemożliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyż musiałaby ona polegać na
przejściu bytu w niebyt. Nie jest to możliwe logicznie (to, co podlega
zmianie musiałoby jednocześnie istnieć i nieistnieć), a więc nie jest to
możliwe faktycznie. W rezultacie za pierwszą zasadę ontyczną musi
filozof uznać Byt jeden, niezróżnicowany, niezmienny (nieruchomy),
pojęty przez Parmenidesa jako abstrakcyjna cielesność wypełniająca
kulistą przestrzeń. Monizm statyczny. Parmenides odrzucił kryterium
doświadczenia. Można rozumować odwrotnie, jeżeli coś istnieje
faktycznie, to musi być też możliwe logicznie.
 52

Wariabilizm, monizm dynamiczny. Heraklit. Świat nie zawiera

żadnych bytów niezmiennych, lecz jest systemem nieustających zmian.
Nic nie jest trwałe, lecz wszystko zarazem staje się i przekształca.
Wszelka zmiana jest sprzecznością, więc sprzeczność, czyli jedność
przeciwieństw, stanowi samą istotę rzeczywistości. Doświadczalna
trwałość rzeczy to tylko subiektywne pozory. Rozum wskazuje, że
rzeczywistość zawiera wyłącznie procesy, czyli sekwencje zdarzeń.
W filozofii przeważył pogląd, że byt musi być opisany zarówno w
kategoriach tego, co niezmienne, jak i tego, co zmienne. Jedni
próbowali dzielić świat na dwie odrębne dziedziny ontyczne (Platon),
inni natomiast rozpatrywali go jako jedną całość, w której
różnicowaniu się i zmianom podlega to, co w swej substancjalnej
naturze pozostaje niezmienne. Odróżnienie tego, co niezmienne, od
tego, co zmienne, znajdujemy u Arystotelesa (nieruchomy poruszyciel i
zmienne substancje jednostkowe) oraz w filozofii chrześcijańskiej. W
filozofii starożytnej i nowożytnej dominował pogląd, że istnieje jeden
świat podlegający zmianom. Filozofowie jońscy – teza monizmu o
jednej wiecznej zasadzie bytu podlegającej zmianom i przyjmującej
różne postacie. Empedokles i Anaksagoras rozważali zmienność rzeczy
w kategoriach przemieszania ostatecznych trwałych składników bytu.
Koncepcję tę rozwinęli atomiści – świat jest jednością tego, co
niezmienne (atomy i próżnia), i tego, co zmienne (układy atomów).
Wszelka zmiana sprowadzona została do zmiany mechanicznej. Trzy
główne koncepcje natury ruchu i wszelkiej zmiany:

41. Dialektyczna koncepcja zmiany

Ruch ma w sobie sprzeczność, twierdził za Heraklitem Hegel.
Problem: czy można pogodzić sprzeczności dialektyczne z logiczną
zasadą niesprzeczności. Hegel odrzucał logikę, bo uczyła ona o
 53

obiektach statycznych. Marksiści albo odzrzucali, albo włączali logikę

do dialektyki.
Źródłem wszelkiego rozwoju są sprzeczności dialektyczne.
Sprzeczności rodzą nową sytuację, która znowu rodzi sprzeczność itd.

42. Determinizm i indeterminizm

Zdeterminowany = uwarunkowany, określony, ograniczony,
zależny, dający się przewidzieć. Układ jest zdeterminowany, wtedy
gdy:
1) stan układu jest w danej chwili jednoznacznie i całkowicie
określony przez cechy wewnętrzne i zewnętrzne (brzegowe) układu.
2) zmiana układu w czasie podlega prawidłowym
uwarunkowaniom.
Determinizm = twierdzenie, że wszystkie zdarzenia w świecie są
zdeterminowane w sensie 2. Teza negatywna: nie ma w świecie
zdarzeń niczym nie uwarunkowanych. Determinizm mocny: stan
danego układu w dowolnej chwili wyznacza całkowicie stany z
dowolnej chwili wcześniejszej lub późniejszej. Laplace, determinizm
metafizyczny absolutny, wiązany zazwyczaj z mechanizmem.
Problemy: „strzałka czasu”, procesy biologiczne i społeczno-
kulturowe.
Determinizm umiarkowany: każde zdarzenie podlega jakiemuś
rodzajowi uwarunkowań – pluralizm prawidłowości obiektywnych.
Zaprzeczenie zasady kauzalizmu (przyczynowości) jest akauzalizm,
który jest związany z indeterminizmem. Indeterminizm skrajny –
przyjmuje postać akcydentalizmu, jeśli uznaje wszystkie zdarzenia za
przypadkowe, ew. teleologii jeśli widzi jakiś cel zdarzeń.
Indeterminizm umiarkowany zastępuje wyjaśnienia kauzalne
funkcjonalnymi bądź statystycznymi.
 54

43. Klasyczna problematyka determinizmu kauzalnego.

Determinizm kauzalny głosi, że stan świata w chwili t jest w sposób
jednoznaczny wyznaczony przyczynowo przez stan świata w dowolnej
chwili wcześniejszej od t.

44. Współczesne interpretacje determinizmu.

W teorii względności rozważa się diagramy czasoprzestrzenne
zdarzeń - ale nie ma takiego układu, z którego widać całą historię.
Laplace pod wpływem sukcesów modelu Układu Słonecznego sądził,
że wszystko da się przewidzieć. Teraz wiemy, że nawet w prostych
układach fizycznych czai się chaos. "Efekt motyla" Lorentza powoduje,
że najdrobniejsze zaburzenia atmosfery mają po dłuższym czasie
nieprzewidywalne skutki. Na poziomie kwantowym nie ma
determinizmu, można opisać układ tylko statystycznie, a nie
przewidzieć indywidualne zdarzenia. Nie istnieją "ukryte parametry"
pozwalające na takie przewidywania; wynikło to z prac D. Bohma.
Wniosek: determinizm nie jest możliwy nawet dla stosunkowo
prostych układów fizycznych, na pewno nie jest możliwy dla mózgów.