Osobowo to zesp trwaych wzorcw mylenia, odczuwania i zachowania, charakteryzujcy indywidualny styl ycia i sposb adaptacji jednostki.

Osobowo jest efektem wspdziaania czynnikw konstytucjonalnych, rozwojowych i dowiadcze spoecznych. Natomiast zaburzenia osobowoci i zachowania to rozmaite rodzaje funkcjonowania, majce jako choroby. Zaburzenia osobowoci s gboko zakorzenionymi i utrwalonymi wzorcami zachowania, majcymi charakter sztywnych, nie dostosowanych do sytuacji reakcji na rozmaite okolicznoci, zarwno zachodzce w yciu wewntrznym, psychicznym jednostki, jak i w interakcjach spoecznych. Reakcje te skrajnie rni si od tego, jak przecitna jednostka spostrzega, myli, czuje, a w szczeglnoci wchodzi w zwizki midzyludzkie. Zaburzenia osobowoci uwaa si za jedn z przyczyn powstawania innych chorb : nerwic, psychoz, uzalenie, itp. Wczeniej uwaano, e zaburzenia osobowoci s tosame z nerwicowymi, jedynie sztucznie od nich oddzielone. Nieraz opisy zaburze osobowoci byy prawie identyczne z opisami zaburze nerwicowych (np. osobowo i nerwica histeryczna). Obecnie czciej uznaje si, e jedn z przyczyn zaburze nerwicowych s szczeglne cechy osobowoci, stanowice tzw. osobowo psychoneurotyczn. Ta zaburzona osobowo stanowi predyspozycj do powstawania zaburze nerwicowych. Osobowo psychoneurotyczn cechuje przede wszystkim nieadekwatno mechanizmw obronnych (sabe ego), brak odpornoci i elastycznoci, wraliwo emocjonalna i skonno do fantazjowania (jak u osb niedojrzaych), skonno do przeywania poczucia winy, saba kontrola emocjonalna (czsto nie panuj nad emocjami), ekscentryczno, naiwno, czynnociowe obnienie sprawnoci intelektualnej (tzw. ogupienie nerwicowe, czyli osoby te funkcjonuj poniej swoich moliwoci intelektualnych, osabienie pamici, koncentracji uwagi) i inne. Osoby posiadajce osobowo psychoneurotyczn cechuje dua skonno do powstawania zaburze nerwicowych, z duym prawdopodobiestwem wystpuj u nich te zaburzenia. Wiele form i odmian osobowoci, wymienianych w rnych systemach klasyfikacyjnych jako typy osobowoci, nie ma wymiaru chorobowego ani nie jest podoem powstawania zaburze zdrowia. Nasilenie lub deficyty w zakresie poszczeglnych cech mog nieco utrudnia funkcjonowanie jednostki (np. skrajna ekstrawersja lub introwersja), ale nie powoduj znaczniejszych zakce, wymagajcych leczenia. Zaburzenia osobowoci, rozumiane jako zaburzenia funkcjonowania jednostki w jej rodowisku spoecznym, mog wynika przede wszystkim z uszkodzenia somatycznego, organicznego. W przypadku stwierdzenia uszkodzenia orodkowego ukadu nerwowego - uywa si terminu charakteropatia, dla odrnienia od zaburze uwarunkowanych psychospoecznie, tzw. psychopatii. Charakteropatia zwizana jest z zachowaniami aspoecznymi i antyspoecznymi (osobowo zaburzona lub nieprawidowa). Przyczyna tkwi w uszkodzeniach orodkowego ukadu nerwowego rnej etiologii: charakteropatia pourazowa, alkoholowa, w nastpstwie zapalenia mzgu, zesp po wstrznieniu mzgu (dawniej encefalopatia) i inne. Charakteropatia stanowi odmian zespou psychoorganicznego. W charakteropatii zaburzone s procesy emocjonalno popdowe oraz zdolnoci ukierunkowania, integracji i kontroli dziaania.

SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOCI osobowo paranoiczna (paranoidalna, fanatyczna, pieniacza) Ten typ osobowoci cechuje si nadmiern podejrzliwoci, brakiem tolerancji na krytyk,

zawzitoci, skonnoci do interpretowania neutralnych lub przyjaznych zachowa otoczenia jako wrogich, obraliwych, pogardliwych i ma tolerancj na niepowodzenia. Opaczna interpretacja danych i odnoszenie rozmaitych wydarze do siebie, czy si z zaburzeniem oceny rzeczywistoci i podejrzeniami istnienia spiskw. Czsto spostrzega si nadmierne poczucie wasnej wartoci, objawiajce si przecenianiem wasnych moliwoci, postaw wyszociow i nieustpliwo w obronie wasnych praw, bezwzgldno w realizowaniu swoich celw, prowokowanie do walki. Osoby takie s zazwyczaj skryte, egocentryczne- maj tendencj do oceniania wszystkiego z punktu widzenia wasnej osoby, zazdrosne, nietolerancyjne, fanatyczne, skonne do pieniactwa, sensytywne- przeczulone, przewraliwione. Mog przejawia wrogie, gwatowne reakcje.

osobowo schizoidalna Ten typ osobowoci cechuje si tendencja do izolowania si, niewytwarzania silnych zwizkw oraz wycofywania si z kontaktw emocjonalnych i spoecznych, uznawania ich za niepotrzebne. Przy duej wewntrznej wraliwoci wyraanie uczu jest ograniczone, co powoduje pozorny chd i dystans uczuciowy. Nie obchodz ich ani pochway, ani nagany. Czste jest przy tym poczucie osamotnienia i niezrozumienia przez otoczenie, niemiao i podejrzliwo, niemono odczuwania przyjemnoci. Ludzie tacy na og dziaaj samotnie, czsto yj w wiecie marze i fantazji, s ambitni, skonni do introspekcji, ekscentryczni.

osobowo dyssocjalna Specyficzne dla tego typu osobowoci jest lekcewaenie zobowiza spoecznych, nie liczenie si z innymi ludmi i z powszechnie przyjtymi normami, zasadami etycznymi i moralnymi. Niska tolerancja na frustracj (czyli niezaspokojenie jakiej potrzeby, nieosignicie jakiego celu) czy si z atwoci uruchamiania zachowa agresywnych, czsto majcych charakter czynw gwatownych. W myleniu tych osb czsto spostrzega si tendencj do pogardzania innymi ludmi i uznawania ich za winnych konfliktw, ktre sami spowodowali. W przeywaniu nie pojawia si poczucie winy i wstydu. Ludzi z tak osobowoci cechuje jeszcze: niezdolno do tworzenia silnych i trwaych zwizkw uczuciowych z innymi ludmi, denie do natychmiastowego zaspokojenia popdw i potrzeb, zmienno i nietrwao de, s nieobliczalni, skonni do dominacji, nieumiejtno planowania odlegych celw, koncentracja na teraniejszoci, niezdolno przewidywania skutkw wasnego postpowania i wysuwania wnioskw z dowiadcze, swoisty brak wgldu (otpienie semantyczne), brak zdolnoci oceny samego siebie, nierozrnianie granicy midzy rzeczywistoci a fikcj, prawd a kamstwem, brak lku, nietypowa lub niezwyka reakcja na alkohol, czste szantaowanie otoczenia samobjstwem, tendencja do samouszkodze, konflikty z prawem. Ludzie z zaburzeniami osobowoci typu dyssocjonalnego zazwyczaj s outsiderami. Czsto s wraliwi i atwo ich urazi. atwo take wybuchaj gniewem, nie kontroluj przy tym swoich reakcji. Zaburzenia te byy dawniej okrelane jako osobowo nieprawidowa, antysocjalna, asocjalna,

psychopatyczna(psychopatia), socjopatyczna(socjopatia). Rozpoznawania osobowoci dyssocjacyjnej naley dokonywa niezwykle ostronie, zawsze wykluczajc najpierw nerwic, upoledzenie umysowe, organiczne zaburzenia osobowoci (charakteropati) i zespoy psychotyczne. Trzeba pamita, e stwierdzenie jedynie zachowa antyspoecznych nie upowania jeszcze do takiej diagnozy.

osobowo chwiejna(niestaa) emocjonalnie U ludzi chwiejnych emocjonalnie dominuje tendencja do impulsywnych dziaa i nieliczenia si z ich konsekwencjami. Nastrj jest zmienny i nieprzewidywalny, niezaleny od okolicznoci. Nie kontrolowane wybuchy emocjonalne, ktliwo prowadz do konfliktw z otoczeniem. W tej grupie zaburze wyrnia si: typ impulsywny, typ borderline(pograniczny). Typ I impulsywny charakteryzuje si brakiem staoci emocjonalnej i kontroli popdowej. Dominuje w nim niestao i zmienno nastroju, draliwo, skonno do gniewu i wytwarzania wrogoci. Ograniczone przewidywanie konsekwencji zachowa prowadzi do konfliktw. Typ II borderline(pograniczny) cechuje impulsywno, upoledzenie kontroli popdw, a take zaburzenie obrazu siebie i swoich celw, preferencji, nastawienie wyszociowe i skonnoci do manipulacji otoczeniem. Czsto stwierdza si zaburzenia mylenia, pustk wewntrzn, tendencje autodestrukcyjne- samouszkodzenia i prby samobjcze. Zaburzenia afektu mog mie charakter depresji lub wybuchw gniewu. Przystosowanie spoeczne szczeglnie w zakresie pozycji zawodowej, powierzchownych kontaktw spoecznych, itp. jest zazwyczaj pozornie dobre, mimo e zaburzenia te przyczyniaj si do wchodzenia w konflikty z otoczeniem. Naley zawsze wykluczy w diagnozie nietypowy lub subkliniczny przebieg psychozy, szczeglnie schizofrenii lub zaburze afektywnych oraz osobowo dyssocjaln.

osobowo histeryczna (histrioniczna), psychoinfantylna Osobowo histeryczna okrelana jest jako niestaa emocjonalnie, manifestuje si pytkoci i chwiejnoci uczu, skonnoci do dramatyzowania i teatralnoci przesad w ekspresji emocjonalnej, odgrywaniem rl zwizanym z deniem do zwracania na siebie uwagi, tendencj do manipulowania otoczeniem. Osoba taka ma potrzeb uzyskiwania wyrazw uznania, aprobaty i podziwu oraz potrzeb silnych podniet. Nastrj zmienia si szybko, wybuchy gniewu czy rozpaczy przeplataj si np. z radoci, nieraz co kilka minut i s na og wywoywane przez nieproporcjonalnie bahe okolicznoci zewntrzne. Dziaania s nieobliczalne i brak im konsekwencji. Widoczna jest trudno pohamowania denia do natychmiastowego zaspokojenia potrzeb. Nie uwzgldniaj potrzeb innych ludzi. Ten rys niedojrzaoci, infantylnoci ujawnia si rwnie w potrzebie uzalenienia si od jakiej osoby z otoczenia. Osoby histeryczne maj skonno do fantazjowania, nieraz uznawanego za prawd przez samego chorego, mieszaj marzenia i realno, czste jest mylenie yczeniowe i zmienno sdw oraz uleganie wpywom innych ludzi (sugestywno). Zaburzenia te wystpuj rwnie czsto u kobiet, jak i u mczyzn. Trzeba pamita, e cechy osobowoci histerycznej, zwaszcza jeli wczeniej nie wystpoway u pacjenta, mog stanowi wstpny lub poronny obraz kliniczny psychozy.

osobowo anankastyczna (obsesyjno kompulsyjna) W tym zaburzeniu dominuje poczucie niepewnoci, obowizku i odpowiedzialnoci, pedantyczno, skrupulatno, drobiazgowo, ostrono, silne przywizanie do sztywnych zasad moralnych i prawnych, wysoki stopie samokontroli. Przed kad kolejn decyzj powstaj rne, dugotrwae wtpliwoci i wahania, jednak w realizacji podjtych ju decyzji taka osoba okazuje si uparta i wytrwaa. Osoba taka ma trudnoci w zmianie raz okrelonego kierunku dziaania nawet wwczas, gdy okazuje si, e decyzja jest bdna. Inne cechy charakterystyczne tego zaburzenia to: zamiowanie do porzdku i dokadnoci, drobiazgowe sprawdzanie kadej czynno- podobnie jak w nerwicy natrctw. Utrudnia to dziaanie i sprawia, e w deniu do perfekcji nieraz gubi si jego waciwy cel. Na og pojawiaj si myli natrtne. Zajmowanie si szczegami uniemoliwia ogarnicie caoci. Osoby takie w ograniczony sposb angauj si w relacje midzyludzkie. Mona przypuszcza, e nadmierna i zbyt drobiazgowa kontrola w tym zaburzeniu stanowi manifestacj lku przed wasnymi popdami i impulsami, a zatem obron przed nimi. Kryje si za tym milczce, nie wyraone wprost przekonanie, e dopuszczenie do dziaa zgodnych z tymi popdami doprowadzioby do nagannych skutkw, ktrych jednostka nie mogaby u siebie tolerowa. obsesje myli i wyobraenia nasuwajce si wbrew woli chorego , prowadzce do dziaa natrtnych kompulsji wypalenie zawodowe osobowo lkliwa (lkowa, unikajca) W tym zaburzeniu na pierwszy plan wysuwa si cige uczucie napicia i lku, niepewno, poczucie niszoci i nieatrakcyjnoci, pragnienie akceptacji i uznania, wraliwo na odrzucenie i krytyk, ograniczenie wizi spoecznych, unikanie dziaa w zwizku z przesadn ocen zagroe i ryzyka stwarzanego przez codzienne sytuacje yciowe. Zaburzenia osobowoci przypominaj wic nerwicowy zesp lkowy, take osobowo schizoidaln. Wymaga to uwanej diagnozy rnicowej.

osobowo zalena (asteniczna, bierna, nieadekwatna, samoponiajca si, niedostosowana) W tym zaburzeniu dominuje bierne podporzdkowanie si otoczeniu, bezwolne opieranie si na innych osobach oraz nakanianie ich do podejmowania decyzji, obawa przed porzuceniem przez te osoby. Osoby te cechuje poczucie bezradnoci i braku kompetencji, bierna ulego wobec autorytetw, brak napdu, aktywnoci i wasnej inicjatywy, atwa mczliwo. Wahania i wtpliwoci przed podjciem decyzji czsto paraliuj dziaanie. Ludzie z tak osobowoci s niepewni i niemiali w kontaktach spoecznych. Dua wraliwo tych osb, zainteresowania intelektualne i skonno do introspekcji prowadz do wycofywania si z kontaktw spoecznych i marzycielstwa.

Inne okrelone zaburzenia osobowoci osobowo niedojrzaa Ludzi z tak osobowoci cechuje: infantylizm (dziecinno), denie do natychmiastowego uzyskania przyjemnoci,

przewaga emocjonalnych aspektw przeywania i poczucie uprawnienia do ich otwartego wyraania, skonno do fantazjowania, brak kontroli nad sob i poczucia odpowiedzialnoci za siebie. Osobowo niedojrza cechuj zachowania, jakich ju nie oczekujemy ze wzgldu na wiek biologiczny, s to zachowania charakterystyczne dla wczeniejszego wieku. U osb niedojrzaych badanie EEG czsto ujawnia istnienie jakich zaburze w czynnoci bioelektrycznej mzgu. osobowo narcystyczna Cechy charakterystyczne: przesadna, zawyona ocena wasnej wartoci i znaczenia, silna potrzeba uznania i koncentrowania uwagi na sobie, wykorzystywanie innych ludzi bez zwracania uwagi na ich prawa i odczucia, czsto zazdro i brak empatii. wypalenie aktywne osobowo bierno agresywna Dominujca wrogo wyraa si poprzez rozmaite formy biernoci. W zachowaniu na pierwszy plan wysuwa si nieustpliwo i ponuro. Osoby takie czuj wrogo do osb, ktre udzielaj im pomocy; wrogo przejawia si w nadsaniu, uporze, niezadowoleniu, biernym oporze, itp. osobowo agresywna Cechy charakterystyczne: denie do dominowania, draliwo i wybuchowo, czste wybuchy gniewu, narzucanie wasnych decyzji, osoby takie, nie proszone, wydaj polecenia innym, krytykuj istniejcy porzdek, sprzeciwiaj si mu, atwo podejmuj rywalizacj.

Trwae zmiany osobowoci nie wynikajce z uszkodzenia ani choroby mzgu: 1).trwaa zmiana osobowoci po przeyciu katastrofy lub innej sytuacji ekstremalnej (np. klski ywioowej) Naley stwierdzi cechy, ktrych wczeniej nie obserwowano, a mianowicie: sztywne, niedostosowane zachowania, upoledzenie funkcjonowania interpersonalnego, spoecznego i zawodowego, wroga lub nieufna postawa wobec otaczajcego wiata, wycofanie z ycia spoecznego, odczuwanie pustki lub beznadziejnoci, stae uczucie napicia i rozdranienia jako wynik zagroenia i wyobcowania, poczucie maej wartoci i niski poziom samoakceptacji. 2).trwaa zmiana osobowoci po chorobie psychicznej Kryteria diagnostyczne s nastpujce:

nadmierna zaleno od innych oraz postawa roszczeniowa, przekonanie o zmianie lub stygmatyzacji przez chorob, prowadzce do niemonoci nawizania czy utrzymania bliskich stosunkw z ludmi oraz do izolacji spoecznej, bierno, ograniczenie zainteresowa i umiejtnoci wykorzystania czasu wolnego, stae narzekanie na rne dolegliwoci, idce zazwyczaj w parze ze skargami hipochondrycznymi i przyjciem roli chorego, nastrj dysforyczny (reagowanie rozdranieniem, zoci lub agresj na stosunkowo bahe lub wrcz nieadekwatne bodce) lub nastrj chwiejny, nie zwizany ani z obecnym, ani z przebytym zaburzeniem psychicznym, dugotrwae trudnoci i problemy z prawidowym funkcjonowaniem spoecznym i zawodowym. 3).inne trwae zmiany osobowoci (po takich dowiadczeniach jak np. zesp przewlekego blu, kalectwo czy te utrata osoby bliskiej).

Leczenie zaburze osobowoci Podstawow metod leczenia zaburze osobowoci jest psychoterapia grupowa i indywidualna, ktrej efektywno ocenia si na okoo 40 64 %. Za najbardziej odpowiedni form oddziaywa psychoterapeutycznych, bez wzgldu na kierunek teoretyczny, uwaa si tzw. psychoterapi wgldow. Psychoterapia jest jedyn przyczynow metod leczenia. Powinna by wspomagana terapi rodzin lub maesk. Pozytywne rezultaty leczenia zale gwnie od dwch zasadniczych elementw: klinicznej postaci zaburze osobowoci oraz stopnia trwaoci zaburzonych cech osobowociowych, tzn. czy ustpuj wraz z wiekiem i dowiadczeniem, czy te utrzymuj si a do wieku dorosego. Czsto zdarza si, e pacjenci z zaburzeniami osobowoci s leczeni farmakologicznie, podobnie jak chorzy cierpicy na nerwic. Przy niektrych zaburzeniach osobowoci podawane s leki przeciwlkowe, uspokajajce i obniajce napicie, leki psychotropowe , ycie zawodowe .