Pomiary twardoci i mikrotwardoci 1.

Cel wiczenia Celem wiczenia jest zapoznanie z metodami badania twardoci metali oraz nabycie umiejtnoci w okrelaniu twardoci metodami Brinella, Rockwella i Vickersa. Zapoznanie z budow twardociomierzy uywanych do pomiaru twardoci. 2. Wiadomoci podstawowe Twardo jest jedn z tych waciwoci, ktrych nie mona jednoznacznie zdefiniowa w oparciu o znane wielkoci fizyczne. W praktyce inynierskiej przez twardo rozumie si odporno na odksztacanie plastyczne przy oddziaywaniu skupionego nacisku w postaci cile okrelonego wgbnika. Pomiary twardoci s stosowane w praktyce materiaoznawczej ze wzgldu na prostot i szybko pomiaru. Ze wzgldu na znikome odksztacenie oraz moliwo wykonywania pomiarw na gotowych elementach, pomiary twardoci s zaliczane do bada nieniszczcych. Pomiary twardoci s wykorzystywane w: - kontroli wynikw procesw technologicznych obrbki plastycznej, obrbki cieplnej i cieplno-chemicznej, - kontroli jednorodnoci materiau, - szybkiego sortowania gatunkw lub stanu materiau, - przyblionej oceny wytrzymaoci na rozciganie niektrych materiaw. Metody pomiaru twardoci ze wzgldu na charakter oporu stawianego przez materia podczas prby, mona podzieli na: - statyczne oparte na statycznym wciskaniu wgbnika (metody Rockwella, Brinella, Vickersa, Knoopa), - dynamiczne oparte na udarowym dziaaniu wgbnika (metoda Poldi, Shorea), - ryskowe twardo jest okrelana w oparciu o wymiary rysy otrzymywanej w wyniku przesuwania si po powierzchni materiau ostrego i twardego wgbnika z cile okrelonym dociskiem. Najczciej rozpowszechnionymi metodami pomiaru twardoci s metody statyczne. 2.1. Pomiar twardoci metod Rockwella W metodzie Rockwella miar twardoci jest rnica umownej oraz rzeczywistej gbokoci wnikania e w materia okrelonego wgbnika. Pomiar twardoci metod Rockwella polega na dwustopniowym wciskaniu w badany materia wgbnika w postaci stoka diamentowego o kcie wierzchokowym wynoszcym 120 skale A i C lub kulki stalowej o rednicy 1,5875 mm (1/6) - skale B i F. Trway przyrost gbokoci odcisku zmierzony czujnikiem, jest miar twardoci w skali C, A - w przypadku stosowania stoka diamentowego oraz w skali B, F w przypadku stosowania kulki. Wielkoci obcie dla metody Rockwella przedstawiono w tabeli 1. Skala HRC HRA HRB HRF Rodzaj wgbnika Stoek diamentowy 120 Kulka stalowa 1,5875 (1/6) Obcienie wstpne [N] 98 98 Obcienie cakowite [N] 1471 588 980 588

Zasada pomiaru twardoci Pod wpywem obcienia wstpnego wynoszcego dla czterech gwnych skal 98 N wgbnik wgbia si w badany materi na gboko ho. Celem obcienia wstpnego jest wyeliminowanie bdw wynikajcych z przylegania nie obcionego wgbnika do powierzchni metalu oraz z odksztacenia sprystego. Po przyoeniu obcienia gwnego wgbnik wciskany z si F0 +F1 zagbia si na gboko h. Po upywie okrelonego okresu czasu (na og 26 s) nastpuje odcienie obcienia gwnego i pozostawienie obcienia wstpnego Fo. Po usuniciu obcienia gwnego F1, na skutek waciwoci sprystych badanego materiau zmniejsza si trwae zagbienie wgbnika osigajc warto e.

Rys. 1. Schemat pomiaru twardoci metod Rockwella z wykorzystaniem stoka diamentowego

Rys. 2. Schemat pomiaru twardoci metod Rockwella z wykorzystaniem kulki Trway przyrost gbokoci odcisku e przyjmuje si do wyznaczenia twardoci Rockwella wg wzoru: HR = (K-e)/C gdzie: K warto staa wynoszca: 0,2 mm dla stoka diamentowego, 0,26 mm dla kulki, e trway przyrost gbokoci odcisku, C - warto jednostki odczytowej wynoszca 0,002 mm.

Wyznaczona w ten sposb warto twardoci jest wielkoci niemianowan. Oznaczenie twardoci w metodzie Rockwella skada si: - z liczby okrelajcej warto twardoci, - znaku HR oraz symbolu skali (A, C, D, F). Przykadowe oznaczenie twardoci: 38 HRC - dla stoka lub 60 HRB dla kulki. Skal C i A (stoek diamentowy) stosuje si dla stali wglowych i stopowych w stanie zahartowanym i ulepszonym cieplnie oraz dla innych stopw o twardoci 20-67 HRC oraz 6090 HRA, Skal B i F (kulka) stosuje si dla stali wglowych i stopowych w stanie zmikczonym lub normalizowanym oraz dla stopw metali nieelaznych o twardoci 35-2100HRB oraz 60-100 HRF. Zasady pomiaru twardoci metod Rockwella reguluje norma PN-EN ISO 6508-1:2002. Metoda Rockwella jest bardzo wygodn do kontroli czci hartowanych przy masowej produkcji, ze wzgldu na szybko pomiaru oraz atwo odczytu na czujniku. Wad metody Rockwella jest znaczna liczba skal twardoci i ograniczone moliwoci ich porwnywania. Metoda ta jest bardzo wraliwa na bdy ustawienia prbki oraz waciw obsug twardociomierza. 2.2. Pomiar twardoci sposobem Brinella W metodzie Brinella twardo jest to stosunek siy F, dziaajcej prostopadle do badanej prbki i obciajcej stalow lub z wglikw spiekanych kulk, do pola powierzchni odcisku S, jaki ta kulka zostawia w badanym materiale. Pole powierzchni odcisku okrela si mierzc rednic czaszy kulistej trwaego odcisku. Celem zapewnienia dokadnoci pomiarw oraz potwierdzenia, e odcisk stanowi sfer kuli, rednic powstaego odcisku okrela si jako redni z dwu prostopadych kierunkw. Warto twardoci oblicza si ze wzoru: HB = F/S = 2F/D(D-D2-d2) Do pomiaru stosowane s kulki o rednicy D - 10, 5, 2,5, 2 i 1 mm. Ze wzgldu na moliwo stosowania kilku kulek oraz rnych wartoci siy obciajcej, w celu moliwoci porwnywalnoci wartoci twardoci naley tak dobiera warunki prby aby bya speniona zaleno: F = 9,8 KD2 gdzie: K wspczynnik obcienia wynoszcy 1, 2,5, 5, 10, 15, 30. Warto wspczynnika K winna by tak dobierana aby rednica czaszy kulistej trwaego odcisku d miecia si w zakresie (0,250,6)D. Metoda Brinella jest stosowana do okrelania twardoci stopw elaza i metali nieelaznych do twardoci ok. 650 HB. Oznaczenie twardoci Brinella skada si z cyfrowo-literowego cigu znakw zawierajcego: - warto twardoci (trzy cyfry znaczce), - symbol HB lub HBW dla kulek z wglikw spiekanych, - indeks wskazujcy przyjte warunki prby, obejmujcy; - rednic kulki w mm, - warto siy obciajcej w kG, - czas dziaania siy obciajcej w sekundach (jeli jest inny ni 1015 s).

Przykadowe oznaczenie twardoci: 350 HBW 10/100/30. Wartoci twardoci mog by porwnywane midzy sob, w przypadku stosowania tej samej wartoci wspczynnika K. Metoda Brinella znalaza szerokie zastosowanie w praktyce przemysowej ze wzgldu na dobr powtarzalno wynikw. Stosuje si j gwnie do pomiaru twardoci stali w stanie normalizowanym, zmikczonym, lub ulepszonym cieplnie. Powierzchnia badanego przedmiotu powinna by paska i gadka, oczyszczona ze zgorzeliny. Zalet tej metody jest to, e dla wielu materiaw wytrzymao na rozciganie jest wprost proporcjonalna do twardoci Brinella. Metody tej nie mona stosowa do pomiarw twardoci materiaw o niewielkich wymiarach, warstw powierzchniowych oraz materiaw twardych. Zasady pomiaru twardoci metod Brinella okrela norma PN-EN ISO 6506-1:2002. 2.3. Pomiar twardoci sposobem Vickersa W metodzie Vickersa twardo jest okrelana jako stosunek obcienia F do powierzchni S pobocznicy odcisku wgbnika. Wgbnikiem jest ostrosup diamentowy o podstawie kwadratowej i kcie = 136 midzy przeciwlegymi cianami. Nacisk wywierany, zalenie od rodzaju powierzchni badanej, moe by dobierany w zakresie od 9,8 do 981 N (od 1 do 100 kG). Po dokonaniu pomiaru mierzy si dugoci przektnych, powstajcego odcisku przyjmujc do dalszych oblicze warto redni (rys. 3).

Rys. 3. Schemat pomiaru twardoci metod Vickersa Twardo w metodzie Vickersa okrelana jest ze wzoru HV = F/S = 1,854 F/d2

Zapis twardoci obejmuje: - warto liczbow okrelajc twardo, - symbol HV, - liczb okrelajc si obciajc (w kG) oraz czas dziaania siy jeli jest inny ni 1015 s. Przykadowe oznaczenie twardoci: 780 HV10/20. Zakres pomiaru twardoci metod Vickersa jest bardzo szeroki i umoliwia pomiar twardoci zarwno metali mikkich jak i bardzo twardych. W metodzie tej stosuje si jedn skal dla caego zakresu twardoci. Pomiar metod Vickersa w minimalny sposb uszkadza badany przedmiot, odcisk jest tak nieznaczny, e mona t metod bada cienkie warstwy utwardzane o wysokiej twardoci np. po azotowaniu lub wgloazotowaniu oraz ostrza narzdzi po szlifowaniu.

W metodzie tej podobnie jak w metodzie Brinella warto twardoci mona powiza z wytrzymaoci na rozciganie. Zasady pomiaru twardoci metod Vickersa okrela norma PN-EN ISO 6507-1:1999 2.4. Pomiar mikrotwardoci Bardzo czsto w badaniach metaloriaoznawczych zachodzi konieczno wyznaczania twardoci: - warstw wierzchnich, - cienkich drutw oraz blach, - skadnikw strukturalnych stopw, - ostrzy. W takim przypadku jest to moliwe poprzez stosowanie obcie poniej 10 N oraz stosowanie precyzyjnych ukadw do pomiaru przektnych odciskw, otrzymane w tym przypadku wartoci twardoci nosz nazw mikrotwardoci. Urzdzenia pomiarowe umoliwiajce realizacj tych pomiarw nazywane s mikrotwardociomierzami. Do pomiaru mikrotwardoci zasadniczo jest stosowana metoda Vickersa. Zasada pomiaru mikrotwardoci jest identyczna jak makrotwardoci opisana powyej. Rnica polega na precyzyjnym wykonaniu wgbnika, z mniejszymi tolerancjami wymiarowymi. Przy pomiarach mikrotwardoci stosuje si moliwie najwiksze obcienia, gdy wtedy znaczco ograniczamy bd przektnej odcisku. Dokonujc pomiaru twardoci skadnikw strukturalnych stopw lub poszczeglnych ziaren warto obcienia winna zapewni otrzymanie odcisku mieszczcego si wewntrz badanego obiektu. Do pomiaru mikrotwardoci powierzchnie badanego metalu musi by starannie przygotowana; szlifowana na papierach o ziarnistoci minimum 600, polerowana, a w przypadku badania skadnikw strukturalnych rwnie wytrawiona. 3. Przebieg wiczenia Zapozna si z budow i zasad dziaania twardociomierzy. Pod nadzorem prowadzcego wykona po 3 pomiary twardoci wskazanych materiaw. Pomiary twardoci poszczeglnych materiaw wykona co najmniej dwoma metodami. 3.1. Wykonanie pomiaru twardociomierzem Rockwella (Rys. 4) 1) Sprawdzi czy zosta zamontowany waciwy typ wgbnika 8 oraz odpowiednie obcienie 2. 2) Sprawdzi czy dzwignia obcienia gwnego 5 jest w pooeniu odcienia. 3) Pooy prbk 9 na stoliku 10 ruby, a nastpnie pokrcajc pokrtem 12 podnie prbk a do zetknicia si z wgbnikiem 8. 4) Obracajc pokrtem 12 docisn tak do prbki, aby spryna 7 oddziaywaa na wgbnik si obciajca Fo=98 N. Odpowiada to ustawieniu maej wskazwki czujnika na wyrnionej cyfrze (4) maej skali. Dua wskazwka powinna by ustawiona w miar pionowo. Niedopuszczalne jest korygowanie pooenia wskazwki przez odcianie spryny (obrt pokrta 12 w lewo). 5) Dokona korekcji ustawienia tarczy miernika 6 przez ustawienie wskazwki duej na cyfrze 0.

6) Wczy obcienie gwne F1, przyciskajc przycisk 5. Dua wskazwka wykonuje wwczas obrt przeciwnie do kierunku obrotu wskazwek zegara, zajmujc przykadowe pooenie na cyfrze 30 skali C pooenie II - rys. b. 7) Po upywie wymaganego czasu dziaania obcienia (46s), obrci korbk 5a w prawo, a do zatrzanicia. Wwczas wskazwka dua zmieni pooenie wzgldem tarczy z pooenia II na III. Wskazywana warto 65 jest twardoci na skali HRC. 8) Obrci pokrtem 12 w lewo celem cakowitego odcienia prbki. 9) Wykona co najmniej 3 pomiary. 10) Otrzymane wyniki zapisa w sprawozdaniu.

Rys. 4. Schemat twardociomierza Rockwella 3.2. Wykonanie pomiaru twardociomierzem Brinella (Rys. 5) 1) Dokona dobrania kulki oraz stosownego obcienia. 2) Dobran kulk zamocowa w oprawce 8, przez wcinicie przycisku 11 wybra stosowne obcienie. 3) Pooy badan prbk na stoliku 18 umocowanym na rubie 16. 4) Wczy owietlenie 19. 5) Pokrtem 20 podnie stolik z prbka tak, aby na matwce 7 by widoczny wyrany obraz powierzchni prbki. 6) Wczy obcienie przez przycinicie przycisku zwalniajcego 10, w tym momencie nastpi obrt przegubu i wgbnik ustawi si w linii dziaania obcienia i obcienie zostanie zadane. 7) Po upywie wymaganego czasu dziaania obcienia przycisn dzwigni 15 w pooenie dolne (pocztkowe). Wtedy obiektyw 5 ustawi si na linii optycznej i na matwce 7 widoczny jest obraz odcisku. 8) Zmierzy rednic odcisku w dwu prostopadych kierunkach (rys. 6). 9) Odczyta warto twardoci z tablic lub obliczy ze wzoru. 10) Wykona co najmniej 3 pomiary. W dysponowanym twardociomierzu ukad optyczny do pomiaru odcisku stanowi integraln cz twardociomierza. W pooeniu odcionym lad odcisku jest przenoszony przez ukad optyczny na ekran (matwk), z zaznaczon podziak umoliwiajc odczytanie rednicy

odcisku. Ruchome poziome skale; dziesitnych, setnych wraz ze sprzona z nimi rub mikrometryczn umoliwiaj precyzyjny odczyt rednicy odcisku z dokadnoci 0,001 mm.

Rys. 5. Schemat twardociomierza Brinella

Rys. 6. Pomiar rednicy odcisku Na przedstawionym rys. 6, lad odcisku obejmuje: - 12 duych kresek, midzy ktrymi odlego wynosi 0,1 mm, a wic cznie 1,2 mm, - kreska zerowa znajduje si za czwart kresk skali wyznaczajcej setne czci milimetra - 0,04, - wskazania ruby mikrometru wynosz 3 co daje 0,003 mm, - cznie rednica odcisku wynosi 1,243 mm. 3.3. Wykonanie pomiaru twardociomierzem Vickersa Pomiar twardoci metod Vickersa realizowany jest w identyczny sposb co pomiar twardoci metod Brinella. W tym przypadku dokonujemy pomiaru przektnej odcisku. 4. Wytyczne do opracowania sprawozdania W oparciu o przeprowadzone pomiary twardoci sporzdzi sprawozdanie, w ktrym naley zawrze: - opis stosowanych metod pomiaru twardoci, - nazwy oraz dane stosowanych twardociomierzy, - warunki dokonywania pomiarw, - wyniki pomiarw, - wnioski.

5. Przykadowe pytania kontrolne 1. Wymieni statyczne oraz dynamiczne metody pomiaru twardoci. 2. Omwi pomiar twardoci metod Rockwella oraz poda warunki wykonywania pomiaru. 3. Omwi pomiar twardoci metod Brinella oraz poda warunki wykonywania pomiaru. 4. Omwi pomiar twardoci metod Vickersa oraz poda warunki wykonywania pomiaru. 5. Omwi zalety oraz wady metod pomiaru twardoci. 6. Literatura 1. 2. 3. 4. Baewski S., Mikoszewski J.; Pomiary twardoci metali. WNT. Warszawa 1981. PN-EN ISO 6506-1:2002. Pomiar twardoci sposobem Brinella. PN-EN ISO 6507-1:1999. Pomiar twardoci sposobem Vickersa. PN-EN ISO 6508-1:2002. Pomiar twardoci sposobem Rockwella.