O parzeniu herbaty.

Idea parzenia herbaty rozwijaa si przez wieki, wci udoskonalana, nie sposb jednak opisa samej ceremonii bez pobienego przynajmniej opisu specyfiki wierze Dalekiego Wschodu, historii wdrwki herbaty, a take kultury Japonii. Termin japoski cia-do uywany na okrelenie ceremonii przygotowania i picia herbaty tumaczy si dosownie jako droga herbaty. Mistrz herbaty Riky zapytany kiedy o to, na czym polega istota tej drogi, odpowiedzia Ukada si wgiel drzewny w ten sposb, by woda wrzaa jak naley i trzeba czuwa, aby herbata miaa przyjemny smak. Ukada si kwiaty w ten sam sposb jak wystpuj w naturze. W lecie naley stworzy wraenie wieoci, w zimie atmosfer wygody. Nie ma adnego innego sekretu1. Wydaje si, e s to proste polecenia, jednak to tylko zudzenie. Zwyczaj picia zielonej herbaty znany by w Japonii wrd arystokratw i mnichw ju w VIII wieku, jednak codziennym zwyczajem sta si dopiero siedem wiekw pniej. Przywdrowa on z nieodlegych Chin, gdzie by rozpowszechniony wrd buddyjskich mnichw. Herbata zapobiegaa sennoci w czasie dugich nocnych medytacji. Ceniono j za waciwo polepszania wzroku, usuwania zmczenia, umacniania woli. Wyznawcy taoizmu uwaali, e jest ona istotnym skadnikiem eliksiru niemiertelnoci. Pocztkowo sposb jej picia by prymitywny rozdrobnione i ugotowane na parze licie zlepiano w bry i gotowano z ryem, sol, skrkami cytrusw oraz najrniejszymi przyprawami. Dopiero za dynastii Tang zaczto pozbywa si tych dodatkowych, niepotrzebnych wcale skadnikw. Wtedy te powstao pierwsze dzieo literackie opisujce obrzdek herbaciany - wita ksiga herbaty stworzona przez poet Lu Wu. W dziele tym zwraca on uwag na takie drobiazgi, jak najodpowiedniejszy kolor czarek herbacianych, czy choby na stopnie wrzenia wody. W czasie kolejnej dynastii Sung modna staa si herbata ubijana z gorc wod. Wizao si to ze zmianami, jakie zaszy w wyobraeniu o yciu. Chciano realizowa te rzeczy, ktre wczeniej jedynie symbolicznie wyraano. Wpyw na to miaa taoistyczna idea niemiertelnoci polegajca na cigej przemianie. Wany by nie wynik, ale sam proces. Istotne byo spenianie, nie za spenienie"2. Picie herbaty stao si sposobem na zrealizowanie wasnego ja, na samourzeczywistnienie. Niewiele zostao jednak po dynastii Sung, gdy zostaa ona zniszczona przez najazd Mongow. Dynastia kolejna (Ming) zapomniaa o sproszkowanej herbacie i zacza przygotowywa j poprzez zaparzanie lici w czarkach bd miseczkach. Japonia poznaa wszystkie te sposoby podawania herbaty. W 801 roku za spraw mnicha Saich trafiy do niej pierwsze nasiona, ktre zostay zasiane w Yeisan. Herbata z dynastii Sung pojawia si w Japonii w 1191 roku, wtedy te zaczto j uprawia na szerok skal. W tum czasie rozprzestrzeniaa si te szkoa zen (zwana szko czan), a razem z ni rytua herbaciany. Ceremonia ta uksztatowaa si w Japonii cakowicie w XV wieku. Co prawda herbata podawana jak za dynastii Ming (czyli parzona) zastpia herbat sproszkowan, ale wanie sposb podania polegajcy na ubiciu proszku herbacianego z wod jest uznawany do czasw obecnych za herbat nad herbatami Ceremonia herbaty (chanoyu) jest rozwiniciem rytuau zen, gdzie mnisi zebrani przed posgiem Bodhidharmy, przekazywali sobie kolejno czark z naparem. Wnuk mistrza Rikyu uwaa, e herbata i zen maj jeden smak. Nie da si zebra w reguy drogi herbaty, tak samo jak nie da si usystematyzowa filozofii zen. Zen jest wiczeniem samego siebie,
1 2

Z. Alberowa, O sztuce Japonii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, s.97 Okakura Kakuz, Ksiga herbaty, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 30

treningiem, to samo odnosi si do ceremonii herbaty . Codzienne ycie jest dyscyplin zen. Jeeli czowiek si do tego nie stosuje, to wszelkie ceremonie staj si tylko zabiegiem formalnym, wizualnym jedynie. Zamiast filozoficznych myli, w Japonii raczej rozwijano pewne pojcia, ktre wdraane byy w materialne i duchowe aspekty ycia. Jednym z poj jest fry (f wiatr, ry - pyn). Czowiek zgodnie z tym powinien pyn przez ycie, tak jak wiatr przez przyrod. Fry odrzuca perfekcj i akceptuje niedoskonaoci, fry odnajdujemy w najprostszych czynnociach. Jednym z celw Herbaty jest akceptacja niewystarczalnoci. Uwaa si raczej, e niewystarczalno jest rdem niezadowolenia, jednak w Japonii rozumie si j zupenie inaczej. ycie w harmonii, szacunku, czystoci i spokoju oparte jest na wewntrznej rwnowadze, ktra wynika z zaakceptowania wasnych ogranicze i odnalezienia zadowolenia w tym, co niekompletne. Dziki takiej postawie niezadowolenie i niepokj znikaj zastpione przez opanowanie i spokj3. Wana w Japonii jest take powcigliwo. Przedkada si tam wewntrzn gbi nad wystawno zewntrzn. Bezporednie ukazywanie wasnej niepowtarzalnoci uwaa si za pozbawione smaku, za co naiwnego. Japoczycy staraj si swoj ekspresj wyraa poprzez zachowanie powcigliwoci w ekspresji. Przykadem moe tu by N (japoski teatr), gdzie nawet najgbsze uczucia wyraane s za pomoc delikatnych ruchw.

Picie herbaty jest w Japonii rdem kultu czystoci i wyrafinowania4, jest to wita czynno, gdzie mistrz ceremonii i jego gocie z tego co doczesne tworz najwysze pikno5. W ceremonii tej uczestniczy najczciej pi osb, zbieraj si one przed wejciem do maego ogrdka, gdzie czekaj na gospodarza. Prowadzi on ich drog roji (okoo 7 metrw) wijc si pord rnych krzeww drzew, kamieni do domku zwanego sukija. Tam gocie zatrzymuj si aby z kamiennego zbiornika zaczerpn wody do rytualnego wypukania ust i doni (jak przed wejciem do sanktuarium shinto). Basenik ten jest na tyle niski, e naley si nisko schyli, aby nabra wody, ukon jest tutaj znakiem pokory niezbdnej, aby odpowiednio odebra ceremoni herbaty.

3 4

Estetyka japoska, t.I, red. K. Wilkoszewska, UNIVERSITAS TAiWPN, Krakw 2006, s. 176 Okakura Kakuz, Ksiga herbaty, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 34 5 Tame, s. 34

cieka prowadzca do pawilonu herbacianego Istniej cise reguy urzdzania ogrodu. Roliny maj niczym si nie wyrnia, najlepiej jeli s to typowe dla danego terenu drzewa lub krzewy. Niewaciwe jest umieszczanie kolorowych kwiatw. Ogrd powinien by utrzymany w czystoci, jednak bez wraenia sztucznoci. Mistrz Riky poleca, eby do porannej ceremonii herbaty sprzta licie wieczorem, do wieczornej natomiast rano. Wana w ogrodzie jest bowiem naturalno. cieka nie powinna by prosta. Uzasadniano to sposobem zbliania si do bstwa w wityni shinto gdzie poruszanie si po linii prostej traktowano za obraz bstwa. cieka jest elementem bardzo istotnym, czy ona bowiem i spaja trzy miejsca w ogrodzie furtk, zbiornik z wod oraz wejcie do pawilonu, do ktrego nawet samuraj nie ma prawa wnie miecza. Roji oznacza pierwszy etap medytacji: przejcie ku samoowieceniu6. cieka ta ma odci od wiata zewntrznego, i sprawi wraenie odlegoci od wszelkiej cywilizacji. Kady mistrz stara si wzbudzi inne uczucia w osobach stpajcych po ciece, rn atmosfer.

Okakura Kakuz, Ksiga herbaty, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 58

Pawilon herbaciany Wejcie do domku jest tak niskie (80 cm), e kady musi si schyli, a nawet wej na czworakach. Jest to znak pokory, ktry zrwnuje sobie wszystkich. Wszelkie rnice statusu, urzdu musz pozosta na zewntrz. Materiay, z ktrych budowana jest sukija powinny przypomina o nietrwaoci wszystkiego, co istnieje, a poprzez to wzbudza pokor. Dach kryty jest wic som, a na cianach nie ma adnych ozdb, s one wyoone drewnem, czciowo bielone. Ma to take sugerowa ubstwo (pawilony potrafiy kosztowa jednak wicej ni rezydencje, ze wzgldu na wyszukane materiay i bardzo precyzyjn robocizn). Jedynym urozmaiceniem cian s nieregularnie umieszczone okna oklejone papierem ktry przepuszcza stumione wiato. Kolory w pawilonie s surowe, take gocie ubrani powinni by w stroje o spokojnych, naturalnych barwach. Wszystko jest nieskazitelnie czyste, mistrz ceremonii nie byby nim, gdyby gdziekolwiek znalazo si cho troch kurzu. Umiejtnoci sprztania, mycia, zamiatania s jednymi z pierwszych wymaganych od mistrzw. Istnieje sztuka czyszczenia. Ciekawe jest, e nie naley na przykad wyciera wody kapicej z wazonu, bo sugeruje ona rzeko i ros. Okrelenie siedziba pustki zostao mistrzowsko osignite w pawilonie herbacianym. Nie oznacza ono jednak braku czegokolwiek, jest to raczej koncepcja cigych zmian dekoracji. Pawilon by cakowicie pusty, poza elementami umieszczanymi w nim tylko na moment, na czas trwania ceremonii. Przyniesiony najwaniejszy przedmiot mia zaspokaja potrzeby estetyczne, a wszystko inne musiao zosta tak dobrane, aby podkreli niezwyko gwnego motywu. Uwaano, e prawdziwe pikno da si zrozumie, jeeli skoncentruje si na jednym elemencie, na gwnym obiekcie. Tak, jak nie da si podziwia kilku utworw muzycznych w jednym czasie, tak te dzieo sztuki nie moe by waciwie odebrane w obliczu konkurencji. Mistrzowie herbaty tak dobierali wszelkie dekoracje, aby unikn jakichkolwiek powtrze,. Nie naleao dopuci do powtrzenia kolorw czy wzorw. Jeli w pawilonie znajdowa si obraz przedstawiajcy kwiat, nie wolno byo umieci konkurencji w postaci kwiatu ywego. Kontrast wany by te przy doborze naczy, przykadowo jeli uyto okrgego kocioka, to czerpak ju powinien by kanciasty. Czarki o czarnej glazurze nie powinno si umieszcza obok pojemnika na herbat z czarnej laki. Stawiajc w tokonomie kadzielnic, trzeba dooy stara, by nie umieci jej w samym rodku, gdy podzieliaby przestrze na dwie rwne czci7.
7

Okakura Kakuz, Ksiga herbaty, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 67

Wntrze pawilonu herbacianego oraz tokonoma z zawieszonym kakemono Pomieszczenie do przyjmowania goci zwane ciasitsu jest wielkoci czterech i p maty o wymiarach 180x90 cm. Wzio to swj pocztek w micie o tym, e cztery tysice uczniw Buddy zmiecio si w pomieszczeniu o takich wanie rozmiarach. Bya to alegoria opierajca si na wierzeniu, e dla prawdziwie owieconego czowieka przestrze nie istnieje8. Wntrze rozplanowane jest asymetrycznie, gdy symetri uwaa si w Japonii za co sztucznego, mechanicznego. Asymetria wyraa ruch, dynamik, ycie. Porodku ciasitsu znajduje si uywane zim palenisko umieszczone w wycitym w pododze wgbieniu. W jednej ze cian jest nisza nazywana tokonoma (jest to jakby wersja buddyjskiego otarza). W niej mistrz ceremonii umieszcza zwj kakemono obrazujcy rolin, pejza, czasem jaki wiersz, niewskazana jest tematyka miosna czy pouczajce cytaty. Czasem zamiast zwoju w tokonoma wisi wazon z kwiatami. Je rwnie naley ukada zgodnie z zasadami naturalnoci. Wane jest, eby dekoracja tokonoma wspgraa z por roku, a take z moliwymi nastrojami goci. Gocie wchodzc skadaj pokon przed tokonoma i dopiero wtedy gospodarz wchodzi do pawilonu.

Kocioek, mtewka, ciaire Caa ceremonia trwa okoo czterech godzin i skada si z kilku etapw. Na pocztku podany zostaje lekki posiek, po ktrym gocie odpoczywaj w ogrodzie. Nastpn czci jest gwna ceremonia picie herbaty. Gdy gocie usid na matach, gospodarz przynosi z maego pomieszczenia z odpowiedniej kolejnoci naczynia i przyrzdy niezbdne do ceremonii (najpierw may stolik, pniej ceramiczny pojemnik ciaire ze zmielon zielon
8

Okakura Kakuz, Ksiga herbaty, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 58

herbat, yeczk, czark na herbat, bambusow mtewk i dzbanek wody, ktra bdzie dolewana do kocioka). Wszystkie te przedmioty, oprcz idealnie biaych i nowych czerpaka i serwety, powinny by stare, wyglda na czsto uywane. Gospodarz rozpala ogie, kolejno wyciera wszystkie przybory, po czym wsypuje nieco herbaty do czarki, zalewa gorc wod i ubija mtewk a do powstania piany. Czarka trafia do rk pierwszego gocia, ktry unosi j w gecie podzikowania obiema domi do gry, po czym upija par ykw, wyciera brzeg naczynia kawakiem papieru i podaje czark kolejnej osobie. Jako ostatni naczynie odbiera mistrz ceremonii. Gocie zobowizani s poprosi o pust ju i wyczyszczon czark, aby j podziwia, a nawet zapyta o jej nazw (najstarszym i najpikniejszym naczyniom nadawano bowiem imiona). Gdy przyjcie dobiega koca, po raz drugi zostaje podana herbata, ale ju w mniejszej czareczce, dla kadego osobno. Naczynie obraca naley oburcz trzy razy, i w trzech ykach wypi herbat. Ostatni yk musi by gony, gdy taki uchodzi za oznak dobrego wychowania. Gdy go skoczy picie, gospodarz bierze naczynie, pucze, wyciera i nalewa herbaty dla kolejnej osoby. Ceremoni koczy ukon gospodarza, wykonany w milczeniu. Gocie zostaj nastpnie odprowadzeni do wyjcia.

Chawan Specyficznym i zgodnym z zaoeniami zen naczyniem uywanym do picia herbaty byy czarki (chawan), zrobione z cikiej gliny, oblanej grub polew, nierwno spywajc po ciankach. Jeli w ogle wystpowao zdobienie to miao ono charakter szkicowy, niemal abstrakcyjny. W przeciwiestwie do wczeniej uywanej chiskiej ceramiki czarki japoskie wydaway si prymitywne na pierwszy rzut oka, dopiero znawca dostrzega szczeglne walory estetyczne, wyraajce pewn surowo, ascetyzm, powrt do natury. Kada czarka lepiona bya rcznie, nadawao jej to swoisty indywidualizm. Historyk sztuki japoskiej Otto Kmmel pisa, e wyroby ceramiczne wygldaj jakby uksztatoway je siy nurtujce od wewntrz materi, jak gdyby wyrosy one, a nie zostay zrobione9. Najwaniejsza z ceremonii herbaty nie jest wcale sama herbata i jej smak, ale elegancja gestw wykonywanych przez gospodarza, jego wirtuozeria. Gesty zostay wymylone i dostosowane do rytuau w cigu wielu wiekw. Ruchy wykonywane przez mistrza ceremonii zale jednak od osobowoci, mog by agodne i pkoliste, ale te proste i urywane. Gesty to nie pusty symbol, a denie do jak najwikszej prostoty i usprawnienia wszystkich ruchw. Nie jest najwaniejsza perfekcja w podawaniu herbaty, ale szczere serce gospodarza. Historia z ycia mistrza Riky opowiada o tym, jak zosta on zaproszony przez
9

Z. Alberowa, O sztuce Japonii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, s.100

pewnego plantatora herbaty. Niestety pan domu nie radzi sobie zbytnio, z podekscytowania trzsy mu si donie, niechccy potrca rne przedmioty. Gocie obecni na przyjciu byli oburzeni, natomiast mistrz Riky wzruszy si i uzna przyjcie za wspaniae. Urzeko go dobre serce gospodarza, ktry chcia wszystkich po prostu poczstowa herbat, szczero jego intencji.

Rne rodzaje chabana Wanym zadaniem mistrza herbaty prcz przygotowania i podania herbaty jest stworzenie niepowtarzalnej atmosfery. Czyni on to przez odpowiedni dobr malowida w tokonoma, ustawienie przedmiotw w trakcie ceremonii, przez uoenie kwiatw (chabana). Atmosfera yczliwoci i wzajemnego zainteresowania, w ktrej kilka osb spotyka si, pozostawiajc za progiem sukija codzienne udrki i napicia, prowadzc lekk, spokojn rozmow o sztuce czy literaturze, ogldajc kilka piknych i cennych przedmiotw, podziwiajc malowido, w ciszy i w prostocie otoczenia znajdujc spokj to istota caej ceremonii10 Mistrzowie ceremonii herbaty uwaali, e ten jest w stanie doceni sztuk, kto czyni z niej skadnik codziennego ycia. Sami starali si tak y, aby osiga wyrafinowanie podobne temu, ktre panowao w pawilonie. Starali si oni niezalenie od okolicznoci zachowa pogod ducha, nie narusza harmonii otoczenia. Nawet kolor ubrania, sposb poruszania si mogy wyraa artyzm. Mistrzowie stali si wic nie tylko artystami, sami zaczli uosabia sztuk. Mieli take rewolucyjny wpyw na architektur i sposb dekorowania wntrz w Japonii. Wszystkie wane ogrody japoskie byy wanie przez nich projektowane, zajmowali si te tworzeniem wzorw tkanin, malarstwem. Mona powiedzie, e nie ma waciwie dziedziny sztuki, ktry pozostaby bez wpywu mistrzw herbaty. Jednak to nie sztuka, ale sposb ycia zmieni si najbardziej za dziaalnoci mistrzw ceremonii. Zmianie ulegy obyczaje wyszych warstw spoecznych, ale co najwaniejsze wikszo codziennych drobiazgw. Japoczycy zawdziczaj mistrzom herbaty wiele potraw, sposb podawania jedzenia. Nauczyli si tez od nich noszenia wycznie stonowanych barw oraz umiowania dla rolin. Take zamiowanie do prostoty i pokor zawdziczaj japoczycy mistrzom ceremonii parzenia herbaty. Istotne jest tu nieprzetumaczalne na polski pojcie wabi, ktre oznacza nastawienie akceptujce ciche i ubogie ycie. Ubstwo wzbogaca wntrze i pozwala lepiej poj istot ycia i wiata. Kto, kto postpuje zgodnie z t zasad, potrafi odnale element radoci w najprostszych przejawach natury. Podobne znaczenie ma pojcie sabi, ktre rozumiane jest jako bezpretensjonalna prostota, rezerwa w stosunku do rzeczy nowych, unikanie atwej
10

Z. Alberowa, O sztuce Japonii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, s.99

doskonaoci11 . Czysto i prostota s elementami niezwykle istotnymi dla japoczyka, jednak dyscyplina ta nie bya narzucona przez intelekt, a przez intuicj. Ceremonia herbaty jednoczy ludzi, take ta jej wersja ktr kultywujemy w Europie, a szczeglnie w Anglii. Autor Ksigi herbaty, Okakura Kakuz, mwi Dziwne to, ale jak dotd ludzko spotkaa si tylko przy filiance herbaty. Jest to jedyny azjatycki ceremonia cieszcy si powszechnym szacunkiem. Biay czowiek szydzi z naszej religii i moralnoci, lecz bez wahania zaakceptowa bursztynowy napj. Popoudniowa herbatka odgrywa teraz powana rol w zachodnim spoeczestwie. W delikatnym pobrzkiwaniu tacek i spodeczkw, w gocinnej krztaninie kobiet, w przyjciu wsplnych zasad uywanie cukru i mietanki rozpoznajemy ponad wszelk wtpliwo kult herbaty. Filozoficzna rezygnacja goci akceptujcych swj los zawarty w filiance wtpliwego naparu wiadczy, i w tej szczeglnej chwili duch Wschodu panuje niepodzielnie12.

BIBLIOGRAFIA
11 12

Z. Alberowa, O sztuce Japonii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, s.100 Okakura Kakuz, Ksiga herbaty, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 16

1. Alberowa Z., O sztuce Japonii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987 2. Okakura Kakuz, Ksiga herbaty, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986 3. Estetyka japoska, t.I, red. K. Wilkoszewska, UNIVERSITAS TAiWPN, Krakw 2006 4. http://www.geocities.com/czarka_herbaty/12chanoyu.htm