Cierpienie to kategoria pojciowa, ktra wystpuje zarwno w literaturze naukowej: filozoficznej i psychologicznej, religijnej, ale rwnie motyw ten

by i jest podejmowany w licznych dzieach literatury piknej. Praktyczny sownik wspczesnej polszczyzny podaje nastpujc definicj cierpienia. Jest to subiektywnie dotkliwe i cikie doznawanie za fizycznego ( np. godu, blu) lub duchowego (np. nienawici) albo braku wartoci fizycznych bd duchowych (np. kalectwa, braku zamonoci, utraty ukochanej osoby, braku sensu ycia, poczucia wartoci osobistej, bezpieczestwa, sprawiedliwoci). Stanowi ono nieodczny element ludzkiego istnienia. Bez niego nasze ycie nie tylko nie byoby pene, ale rwnie stracioby najwaniejszy wymiar przekraczania granic, transcendencji, sigania poza cielesno i przyjemno. Religia chrzecijaska stawia cierpienie na piedestale naszej ziemskiej wdrwki podkrelajc, e to wanie bl a nie tylko rado, szczcie i samorealizacja prowadzi do gbszego poznania wiata, drugiego czowieka i Boga. Poprzez akceptowanie wasnego krzya ludzie ucz si pokory serca i zbliaj do rozeznania swojego powoania i sensu. wity Josemaria Escriva mwi: Na tym padole cierpienie jest przypraw naszego ycia. Najpikniejsze dziea sztuki powstaway w blu i krwi, gdy artyci poeci wedug Platona s tumaczami bogw, a ich zachwyt nad wiatem odsania nadwraliwo skazujc na odrzucenie i cierpienie. Unikajc go uciekamy, a ucieczka ta prowadzi do zaniku wizi z prawdziwym czowieczestwem, gdy czowiek to istota nie tylko cielesna i emocjonalna ale rwnie duchowa, a wanie cierpienie tworzy t delikatn sfer naszej intymnoci. Teza mojej prezentacji jest e cierpienie jako dowiadczenie (fenomen fizyczny, psychiczny i duchowy) stanowi nieodczn i nieuchronny element ludzkiej egzystencji. Pozostaje jednoczenie najwiksz tajemnic ycia, ktrej nikt nie jest w stanie ani zmierzy, ani do koca okreli granic, gdzie si zaczyna a gdzie koczy. By to uzasadni wymieni nastpujce utwory A. Mickiewicz Dziady, Sofokles Krl Edyp, W. Szekspir Romeo i Julia, R. Wojaczek Wiersze zebrane, S. eromski Ludzie bezdomni. Jednym z dzie podejmujcych tematyk cierpienia jest staroytna tragedia napisana przez greckiego dramaturga Sofoklesa pt. Krl Edyp. Prawdziwe pieko spotyka tutaj gwnego bohatera Edypa, ktry uciekajc od wyroczni sprowadzi na siebie fatum, przeznaczenie. Pad ofiar kltwy, pomimo podejmowania, dziaa by oszuka los. Jego mka zostaa zdeterminowana przez przepowiedni. Niewiadome zabicie wasnego ojca oraz maestwa z matk Jokast, z ktr mia czworo dzieci, okazay si zbyt wielkim obcieniem psychicznym dla tego z pozoru twardego mczyzny, jakim by Edyp. Gdyby nie dy do odkrycia prawdy, by moe nie doszoby do tego, e niewiadomie popenione zbrodnie ujrzay wiato dzienne. Za zabjstwo w obronie wasnej i przyjcie 1

ony, ktr ofiarowano mu za bohaterski czyn (uwolni miasto od krwioerczego Sfinksa) zosta dotkliwie ukarany. Fakt, e unicestwi ojca i popeni grzech kazirodztwa sprowadzi na niego ogrom cierpienia duchowego z powodu haby jak si okry. Najwiksze mki zrodziy si w warunkach narzuconych mu z gry, a determinizm pooenia uczyni go niewolnikiem ycia skazanego na niepowodzenie i bl. By wielkim czowiekiem, dobrym wadc Teb, ktrego losem kierowao nieodwracalne przeznaczenie i to ono doprowadzio do tragedii jego ziemskiej wdrwki jako jednostki. To co przepowiedziane, zrzdzone przez bogw stao si namacalne i dowiadczyo z ca si potomka Lajosa. Kiedy wrbita Terezjasz wyjawi Edypowi ca prawd ten skaza si dobrowolnie na cierpienie fizyczne. Wyduba sobie oczy, natomiast Jokasta powiesia si. Cierpienie, jakiego dozna bohater: moralne i fizyczne wskazuje wic na dwojaki wymiar jego yciowej gehenny: na niesprawiedliwo losu oraz wasn niemoc w walce z ni. O losie w co ty mnie powali? . To bolesna prawda zabia w nim dusz, a take ciao, bo oczy s przecie jej zwierciadem. Nie mogc znie swej klski opuci Teby, by spokojnie umrze. Dla niego tylko mier niosa nadziej i wolno od przytaczajcego psychicznego i duchowego blu. Mia poczucie winy, odczuwa rozpacz z powodu tragedii do jakich niewiadomie doprowadzi. Nie chcia by ciarem dla crek i synw oraz wstydem dla ludu. Cierpienie odebrao mu wol walki i zniszczyo jako czowieka. Jego nieuchronno postawia Edypa w sytuacji bez wyjcia i na tym polega tragizm jego losu. Tragiczna, pena blu jest take nieszczliwa historia mioci dwojga modych ludzi przedstawiona w dramacie angielskiego pisarza Williama Szekspira pt. Romeo i Julia. Stali si oni wzorem romantycznych kochankw, a ich imiona do dzi funkcjonuj w literaturze jako symbol modych kochankw i mioci skazanej na niepowodzenie. czce ich uczucie byo tak silne i paraliujce, e pomimo istniejcych przeszkd zczyli si na wieczno koczc swj zwizek samobjcz mierci. Modzi ludzie zakochali si w sobie od pierwszego wejrzenia, nie wiedzieli, co si z nimi dzieje, zatracili si cakowicie w uczuciu. Przestali zwraca uwag na zdanie innych amic ustalone od wiekw zasady mwice, e to rodzice decyduj o maestwie dzieci. Pochodzcy z dwch zwanionych rodzin: Montekich i Kapuletich nie mieli adnych szans na spenienie swej mioci. Zostali sobie przeznaczeni i do koca trwali przy tej decyzji pomimo tego, e wiat im nie sprzyja. Julia sama wyznaa: Dziwny mioci traf si na mnie ici,/ e musz kocha przedmiot nienawici (akt I, scena 5). Bohaterka bya mod 14-letni dziewczyn pochodzc z bogatej mieszczaskiej rodziny. Z szacunkiem suchaa polece matki i na pewno wyszaby za Parysa-hrabiego, gdyby w jej yciu nie pojawi si Romeo. wiadoma faktu, e wybranek serca naley do wrogiej rodziny 2

nie zamierzaa rezygnowa z uczucia jakie zaczo si w niej rodzi. Jego sia bya tak wielka, e Julia potrafia przej prawdziw metamorfoz z pokornej, ulegej crki staa si zdecydowan, energiczn kobiet. Staa si zdolna do podjcia wanej decyzji yciowej: oddaa swe serce ukochanemu. Bardzo szybko dojrzaa, nie chciaa tylko miych swek, oczekiwaa od Romea dowodu mioci, jakim jest maestwo. W celi ojca Laurentego modzi potajemnie wzili lub. Mio dla tych dwojga oznaczaa lojalno i denie do szczcia za cen wszystkiego, nawet jeli jej spenienie miaoby nastpi na tamtym wiecie. Tragiczny fina tej historii polega nie tylko na tym, e mio Romea i Julii przyniosa cierpienie duchowe im samym, gdy nie mogli by razem tu na ziemi, ale rwnie bl dotkn ich bliskich rodzicw (stracili dzieci), Parysa (zgin z rk Romea), Merkucjaprzyjaciela bohatera oraz Tybalta krewnego pani Kapuleti, ktrzy ponieli tragiczn mier. Wszystko sprzysigo si przeciwko modym, nawet przygotowany przez ojca Laurentego spisek nie zosta zrealizowany i przez nieporozumienie Romeo kupi mierteln trucizn, by ju do koca by z ukochan. Julia przebia sobie pier jego sztyletem i na wieki zwizaa si ze swoim umiowanym. Modzi kochankowie nie tylko nie potrafili znale drogi wyjcia z sytuacji, w jakiej si znaleli, ale przeznaczenie okazao si zbyt trudne do pokonania. Mio zniszczya ich doczesn wdrwk i doprowadzia do samounicestwienia. Uwaam, e ogrom cierpienia, jakiego dowiadczyli ci modzi ludzie stanowi zbyt wysok cen za ich romantyczne szalone uczucie, a proces pogodzenia si zwanionych rodzin nastpi tylko dziki tragicznej, samobjczej, zupenie niepotrzebnej wedug mnie mierci bohaterw. Najsynniejsza para kochankw znalaza si w potrzasku wasnego uczucia i to emocjonalne zalepienie doprowadzio j do ostatecznoci. Cierpienie duchowe przerwaa dopiero mier czc ich poszukujce spokoju dusze na wieki. Moemy pokusi si o stwierdzenie, e pikno tego uczucia tkwio w sile cierpienia i to ono nadawao mu barw i energi. Cierpienie nie omino Konrada z III czci Dziadw Adama Mickiewicza. Imi Konrad, ktre przyj Gustaw ju w I scenie niesie gbok symbolik. Umar romantyczny kochanek a narodzi si patriota i bojownik o spraw narodow. Przemiana ta oznaczaa wydostanie si z izolacji samotnego cierpienia i powrt do ycia dla spoeczestwa. Konrad obra cel w yciu a jego sensem staa si mio do ojczyzny bdca przyczyn jego cierpie. Jako mczyzna o wyjtkowej wraliwoci i bogactwie ycia wewntrznego przyj rol wieszcza narodowego- przewodnika, ktry ukocha nard i pragn z caych si ofiarowa mu wolno i niemiertelno. Podczas tzw. Maej Improwizacji bohater w peni ujawni swoje zamiary piewajc pie zemsty przepenion uczuciem nienawici i dzy. Pragn wznie si nad wiatem, aby pozna przyszo. Porwna si do ora (ptaka krlewskiego), ktrego 3

myli poplta kruk (ptak szataski). Ponis klsk, gdy zama porzdek boski i ludzki. (Warto wspomnie, e Wacaw Kubacki wywodzi symbol kruka z mitologii orientalnych, ale ostatecznie kojarzy go z carskim orem, godem dawnej Rosji). Konrad jako poeta chcia odsoni narodow przyszo, by wic profet, ale w trakcie widzenia zemdla i nie skoczy przepowiedni. Poeta mistrz, peen pychy i przekonania e posiada moc rwn Bogu w drugiej scenie tzw. Wielkiej Improwizacji zmierzy si ze Stwrc wiata. Wierzy, e wasn wewntrzn si jest zdolny rzdzi natur ziemi. Wyzwa Boga na pojedynek, czu si od niego potniejszy. da od Niego wadzy, by rzdzi wiatem. Oskary Boga o upadek powstania i nieczuo, zarzuca mu, e kieruje si jedynie rozumem a nie sercem. W najwikszym szalestwie posun si nieomal do blunierstwa i prawie nie nazwa go carem. Pad jednak zemdlony w ostatniej chwili a sowo to wypowiedzia szatan. Podobnie jak mitologiczny Prometeusz chcia podj walk z Bogiem, co wiadczyo o jego pysze i arogancji. Reprezentowa postaw zwan prometeizmem (okrelenie to pochodzi od imienia greckiego tytana, ktry stworzy czowieka z gliny i ez, wykrad bogom ogie wbrew ich woli za co ponis wielk kar- zosta przykuty do skay Kaukazu, a orze poera mu wtrob na wieki, gdy by niemiertelny). Peen mioci do ludzi i zdolny do najwikszych powice pragn uszczliwi nard buntujc si przeciwko prawom Stwrcy (Nazywam si Milion- bo za miliony/ Kocham i cierpi katusze). Cierpienie Konrada miao wic charakter rozdarcia wewntrznego: wynikao z rozdwiku midzy przekonaniem o wasnej mocy a faktycznymi moliwociami sabego czowieka. Samo pragnienie niemiertelnoci to za mao, by przekroczy ograniczenia ludzkiej natury. Przed wiecznym potpieniem jego czowieczestwa uratowaa go jedynie mio do ludzi oraz modlitwa ksidza Piotra i modlitwa Ewy. Ponis klsk jako bojownik, bo wasna pycha (pragn rzdu dusz) doprowadzia go do rozpaczy, zwtpienia i upadku. Pogardzi ludmi, czu si od nich wyszy, niemiertelny, lepszy od Boga i aniow. Tragiczny, peen blu i rozterek wewntrznych by take los gwnego bohatera Ludzi bezdomnych Stefana eromskiego. Dwoisto natury doktora Tomasza Judyma przysparzajca cierpienia jemu i innym ludziom wynikaa z jego postawy wobec ycia i wyznawanych ideaw. Z jednej strony dziaa jak pozytywistyczny Prometeusz, ktry toczy walk o szczcie ludzi. Bieda, cierpienie i upokorzenie, jakich dozna w dziecistwie narzuciy mu wewntrzny imperatyw spacenia dugu wobec najbiedniejszej warstwy spoecznej . Mwi; Otrzymaem wszystko co trzeba Musz to odda, com wzi. Ten dug przeklty Jego wiara w nauk sprawia, e prbowa polepszy byt ludzi dziaajc metodami opartymi na pracy organicznej oraz realizujc idee pracy u podstaw. Wyraa 4

przekonanie, e szczcie jednostki zaley od szczcia spoeczestwa. Sensem jego ycia stao si powicenie, samotno, altruizm, rezygnacja z samorealizacji i marze. Tak jestem odpowiedzialny przed moim duchem, ktry we mnie woa: Nie pozwalam! Jeeli tego nie zrobi ja, lekarz, to kt to uczyni? Tego nikt Zrezygnowa z maestwa z Joann Podborsk, ktr kocha. By wewntrznie rozdarty. Dug przeklty, ktry zosta zakorzeniony w jego wiadomoci sprawi, e doktor ba si, i rodzina i mio uczyni go niewraliwym i nieczuym. Wyrzek si wic wszystkiego, aby trwa przy swej ustalonej hierarchii wartoci, by by do koca wiernym sobie: Musz wyrzec si szczcia. Musz by sam jeden, eby obok mnie nikt nie by Dziaajc dla dobra innych i wspcierpic z brami niedoli Tomasz Judym stawa si mocnym, zahartowanym czowiekiem. Realizacja spoecznej misji jakiej si podj (walka o popraw warunkw higienicznych i zdrowotnych najuboszych) pena bya trudnoci i przeszkd. Gdy wystpi przeciw innym lekarzom (odczyt w Warszawie u dr Czernisza) twierdzc, e lecz jedynie ludzi bogatych zosta brutalnie odizolowany od rodowiska lekarskiego. Zostawszy lekarzem w sanatorium w Cisach domaga si oczyszczenia rzeki z trujcego szlamu powodujcego epidemi - tylko kto chcia wtedy zajmowa si ekologi? Gboko wierzy w zasady moralne, sprawiedliwo i bezinteresowno pracy spoecznej. By wic take bohaterem romantycznym wyalienowanym i niezrozumianym, skconym z otoczeniem. Nigdy nie czu si dobrze z ludmi ani wrd ludzi, z ktrymi y w dziecistwie (by synem pijanego warszawskiego szewca). Ojciec wiecznie pijany, matka wiecznie chora.. Po mieci matki wzia go na wychowanie ciotka (siostra ojca). Sypia na sienniku w przedpokoju, suy lokatorom, sprzta i robi zakupy. Ciotka czsto wyrzucaa go z domu. Dziki uporowi udao si mu ukoczy szko redni i medycyn w Warszawie. Nie byo mu dobrze z ludmi, z ktrymi przyszo mu pracowa. Czu odpowiedzialno za rzeczywisto, samotnie podj walk ze zem. Wewntrzn przemian przeszed, gdy znalaz prac na lsku w Zagbiu Dbrowskim. Po samobjczej mierci przyjaciela Korzenieckiego i wizycie u chorej na grulic kobiety odnalaz swe ostateczne powoanie. Gdy do Zagbia przyjechaa Joanna Podborska i musia wybiera midzy uczuciem do ukochanej kobiety a dobrem ogu. podj yciowa decyzj i odrzuci mio kobiety ranic j dotkliwie. Wszystko, co czyni robi z poczucia moralnego obowizku. Cierpia wewntrznie porzucajc mio ycia, ale nie umia pogodzi powoania z rodzin. Porwna moemy go do Konrada z III czci Dziadw, gdy wzi odpowiedzialno za los najsabszych, walczy z ich cierpieniem o lepszy byt. Nie potrafi by obojtnym na bl innych, ale sam sta si przyczyn cierpienia

wybranki serca. Samotnie podj walk o napraw wiata i realizacj utopijnego programu. Jego bunt przynosi cierpienie jemu samemu i ludziom, ktrzy go kochali. Cierpieniem byo te przepenione ycie Rafaa Wojaczka (XX w. polski poeta) okrelanego mianem spadkobiercy Artura Rimbaud. Buntownicza, przepojona liryzmem mimo brutalnoci poezja i tragiczne, pene ekscesw (alkoholizm, prby samobjcze od 15 roku ycia, pobyty w szpitalu psychiatrycznym, samookaleczenia) ycie zoyy si na legend poety przekltego kultywowan przez generacje modych poetw i czytelnikw. Debiutowa w 20tym roku ycia w numerze 1 miesicznika Poezja. Kontrowersyjna, drapiena twrczo wzbudzia zainteresowanie gwnie modziey. Niekonwencjonalne, wiadomie skandalizujce zachowanie sprawio, e szybko sta si postaci popularn, zwaszcza w rodowisku autorw wrocawskich, ktre lubi bulwersowa i prowokowa. Zawsze dy do osignicia najwyszego poziomu poetyckiego. Jego debiutancki zbir wierszy Sezon ukaza si w 1967 roku i otrzyma bardzo dobre recenzje. Aby lepiej zrozumie Wojaczka, zoono jego psychiki i motywacje twrcze musimy odpowiedzie sobie na pytanie kim jest ja poetyckie w jego poezji. W wierszach czsto mowa jest o tajemniczym gosie, o wiateku. Zaznacza si te obecno drugiego ja, alter ego. To drugie ja poddawane kontroli wiadomoci jest obce i wyodrbnione, wic mamy tu do czynienia z romantycznym ujciem osobowoci rozdartej na dwie czci. Moemy wic mwi o podwjnoci podmiotu. Zaznaczy trzeba, e obco zostaje przezwyciona w tej twrczoci przez mio manifestowan w erotykach. Poezja jego jest napitnowana tragizmem, ale nie chodzio mu o autentyczny tragizm, ale o odbicie od wiata, by wiadomie unicestwi si i przemieni w poetycki wiat, Tamten wiat, w Pikno. Powtarza czsto:Wszystko, co naley do pragmatycznej rzeczywistoci jest nie dla mnie. Wciela w poetyck rzeczywisto wol sprzeciwu wobec siebie- tak jak w antycznej tragedii, ale nie mg uciec od swojego losu, poniewa by on przesdzony przez si wysz. Musi by kto, kogo nie znam, ale kto zawadn Mn: moim yciem, mierci; t kartk. Tragizm zawsze prowadzi do wstrzsu i oczyszczenia, natomiast w poezji Wojaczka katharsis ma przybliy pikno-sen. Twrca patrzc w snu stron pisze o swoim alter ego () wiateko takie ciche, jak ten gos/ Ktry kady z nas wci syszy wzywajcy go. Poezja miaa by dla niego wyzwoleniem, autokreacj, ratunkiem, absolutem. Oczekujc od niej wiele ofiarowa jej wszystko siebie. By optany rol poety. Uprawia romantyzm, buntowa si przeciwko normom, poszukiwa cigle impulsu natchnienia. Przypisuje mu si przydomek inny . Ta inno wynikaa z intymnoci jak stworzy z samym sob i swym istnieniem. Jego utwory maj wymiar parareligijny, s indywidualne i niepowtarzalne, 6

oswajaj ciemn stron egzystencji. Druga ksika Wojaczka Inna bajka nawizywaa wprost do tradycji polskiej poezji romantycznej. Cierpienie poety byo widoczne w jego twrczoci bardzo wyranie. Nieustanne dba o legend. Bardziej przemawia do niego model poety szalonego modzieca ni poety mdrca. Zauwaalna w poezji wcieko, estetyczne zgrzyty, obscena, brutalno to rodki, ktrymi rzuca wyzwanie codziennoci, wiatu penemu stereotypw, czuostkowoci i konwencji. Odtrca ludzi, ale by to rodzaj postawy duchowej. Wyrane motywy godu, lku i samotnoci wyraay dowiadczenie egzystencjalnego niepokoju i budoway obraz depresyjnego twrcy. Potrafi tarza si w kauy bota i to dosownie. Cierpienie byo nieodczn czci jego ycia. Brat Andrzej we wspomnieniach mwi, e Rafaa rozsadza potworny adunek emocji, dlatego umar tak jak umiera aktor amator, ktry nie wie, w ktrym momencie przerwa kreacj. Po prostu umar. Wedug niego brat poeta cierpia bardzo gboko, ale posiada przewrotn umiejtno, aby z tego cierpienia czyni rado. Nie by jednak czowiekiem szczliwym. Chorowa duchowo i emocjonalnie (depresja, zaburzenia zachowania, nadwraliwo, lki) i to doprowadzio go do samobjstwa.(zaycie zbyt duej dawki lekw). Najbliszy przyjaciel Wojaczka Bogusaw Kierc (poeta, aktor, krytyk literacki) pisa, e Rafa zawsze y na granicy ycia, a mier bya dla niego obecnoci, gwarantem tosamoci, kim najbliszym, kto umoliwia przejcie do tamtego wiata czyli do nieba. Bo niebo byo jego mieszkaniem. Kierc uwaa, e decyzja o samobjstwie bya aktem rozpaczy i szczytem wielkiego cierpienia tego modego, bo prawie 26 -letniego mczyzny (zmar 11 maja, urodziny mia 6 grudnia), ywej legendy najmodszej poezji polskiej. Wojaczek jako samotny outsider okropnie postpowa w yciu, pi za duo, prowadzi si niemoralnie, by wcieleniem protestu i buntu. Podsumowaniem, jego blu i niedostosowania do rzeczywistoci nich bd sowa z dziennika z roku 1965: Nie umiem y. Nie umiem sobie poradzi z niczym. Jako poeta religijny, transu religijnego, mistyk, romantyczny buntownik wyranie tskni do tamtego wiata i sam podj decyzj, by przej na drug stron. Dokona autodestrukcji przerywajc cierpienie duszy. Nieuchronno ludzkiego cierpienia jest oczywistoci i nikt nie zaprzeczy, e pojcie to ma szerszy zasig ni bl, choroba czy kalectwo. Obok bowiem cierpienia fizycznego istnieje te cierpienie psychiczne (odczuwane w sferze emocjonalnej) oraz cierpienie duchowe okrelane blem moralnym lub blem istnienia. Na podstawie analizy wybranych sylwetek bohaterw literackich moemy stwierdzi, e nikt nie potrafi uchroni si od cierpienia ani od niego uciec. Zarwno Edyp bdcy niewiadomym pionkiem w rkach wyroczni czy owadnici lepym destrukcyjnym uczuciem Romeo i Julia nie mieli adnych 7

szans na wasne szczcie i uniknicie blu duchowego i fizycznego. Wewntrzne rozdarcie i niemono realizacji zaoonych celw doprowadzia do cierpienia Konrada (III cz. Dziadw), ktry jak Prometeusz wystpi przeciw Bogu by uszczliwi nard, lecz zapomnia o wasnych sabociach i ludzkiej niemocy. Podobny dylemat moralny przeywa doktor Judym- wdraajc utopijny program pomocy najbiedniejszym odrzuci nie tylko swoje marzenia i plany yciowe (wasna rodzina) ale rwnie mio ukochanej kobiety. Skomplikowana, depresyjna psychika, zaburzona emocjonalno i nadwraliwo przysparzay cierpienia poecie Rafaowi Wojaczkowi i doprowadziy go do tragicznej decyzji przerwania wasnej egzystencji. Obszar ludzkiego cierpienia jest wic bardzo rozlegy i wielowymiarowy. Jego sens czasami wydaje si mao widoczny i niedostrzegalny, jednak to wanie ono pomaga dotrze do istoty ludzkich wartoci, pozbawia nas masek, zudze i egoizmu. Ma moc oczyszczajc i wyzwalajc, otwiera na los drugiego czowieka w duchu solidarnoci. W ujciu teologicznym cierpienie ma gboki sens, gdy prowadzi do zbawienia przezwycionego mioci Chrystusa. Zdolno czowieka do uczu wyszych, kochania drugiej osoby i Boga cile wie si z umiejtnoci empatii, a wic wchodzenia w intymny kontakt z ludzkim blem. Na tej podstawie mog stwierdzi e cierpienie jest, byo i zawsze bdzie nie tylko fenomenem naszego organizmu, psychiki i duszy ale rwnie nie odcznym elementem naszej egzystencji. To cenne dowiadczenie sprzyja duchowemu rozwojowi czowieka - dojrzewa on wewntrznie do gbszego przeywania czowieczestwa. wity Ignacy Loyola mwi: Cierpie nie naley ani lekceway, ani przecenia, ale spokojnie z nimi si mierzy, a wity Josemaria Escriva: Nie zapomnij, e cierpienie jest probierzem mioci. Bl, sabo, ponienie i lk cierpicego czowieka zasuguj na szacunek i godno, by dawa si do walki i nadziej. Cierpienie jest integraln czci naszego ycia jeli cierpimy to znaczy, e yjemy.