Beata Nitecka-Jagieo

Prawa czowieka w stosunkach midzynarodowych

Powszechna Deklaracja Praw Czowieka z 1948 r. wyznacza w sposb formalny obecno problematyki zwizanej w prawami czowieka we wspczesnych stosunkach midzynarodowych, chocia sam termin funkcjonuje w myli humanistycznej od XVII wieku. Jego polityczne korzenie zwyko si wywodzi od rewolucji francuskiej, od Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela. Tre obecnie uywanego pojcia prawa czowieka daleko odbiega jednak od swojego pierwowzoru. .Pocztkowo odnoszone do tzw. praw naturalnych z biegiem czasu inkorporowao znaczenie spoeczne i polityczne, nabierao wyrazu humanitarnego, co w jzyku angielskim odzwierciedla przejcie od nazwy the rights of man do human rights.i[1] Jzyk polski dysponuje jedynie okreleniem prawa czowieka. Wydaje si jednake, i naleaoby odrni sam termin od jego istoty, esencji, ktra od wiekw towarzyszya czowiekowi w jego poszukiwaniach egzystencjalnych, religijnych, spoecznych, ekonomicznych czy wreszcie politycznych. Aspekty praw czowieka W Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka z 1948 r. podkreli mona jej dwa aspekty: historyczny i perspektywiczny. Deklaracja bya bowiem reakcj na wydarzenia II wojny wiatowej, tym samym zamykaa pewien etap historii stosunkw midzynarodowych. Jednoczenie uznaje si j za podwalin konwencji midzynarodowych i deklarowanych formalnie intencji pastw i rzdw w tej materii, chocia tre obowizujcych obecnie aktw prawnych rozwina si znacznie i przeksztacia od czasw Deklaracji. Zakres znaczeniowy pojcia prawa czowieka zmienia si i ewoluowa waz ze zmianami sytuacji politycznej wiata w skali globalnej, regionalnej czy lokalnej. Sens ten podlega rwnie przemianom wraz z przeobraeniami w procesie realizacji tych praw. Idea praw czowieka wielokrotnie bya naduywana i wykorzystywana w walce politycznej na pewnym etapie rozwoju stosunkw midzynarodowych, odgrywaa rol niekiedy instrumentaln wykorzystywan przez pastwa, ktrych sia oddziaywania i przewodzenia bya w danej chwili najsilniejsza. Niemniej stworzya nowe standardy zachowa pastwa zarwno w aspekcie wewntrznym, jak i midzynarodowym. Instrumentalnemu aspektowi praw czowieka mona przeciwstawi ich aspekt autonomiczny. Upowszechnienie doprowadzio do powstania nowej jakoci w wielu

regionach wiata w yciu spoecznym i politycznym pastw w relacjach wadza-obywatel, pastwo-jednostka. Wreszcie aspekt, ktry trudno przeceni: zaistnienie a wikszej iloci krajw w wiadomoci spoecznej idei praw czowieka, wraliwoci na ich przestrzeganie bd amanie, rozszerzenie zakresu swobd demokratycznych oraz rozszerzenie wpywu obywateli na ksztat ustroju i sposb funkcjonowania pastwa poprzez formuy demokratyczne. Na prawa czowieka mona patrze z perspektywy miejsca i roli zwizanej z nimi problematyki, jak odgrywaj one w stosunkach midzynarodowych. Obecnie stanowi one nieodczn cz adu midzynarodowego nawet, jeli nie s norm obowizujcym we wszystkich pastwach. Cigle bowiem jestemy na etapie dyskusji, budowy i tworzenia zarwno ram prawnych jak i praktyki politycznej zwizanej z prawami czowieka. S one elementem dynamicznym, stale rozwijajcym si i zmieniajcym, nie za powszechnie obowizujcym standardem. W niektrych krajach ju utrwalone i ugruntowane, w innych dopiero toruj sobie drog do realizacji. Przy ich omawianiu i ocenie szczeglne znaczenie maj konteksty: polityczny, spoeczno-ekonomiczny, a zwaszcza kulturowy, w jakich powstaj. Na ich tre i form - lub ich brak - wpywa bowiem dowiadczenie historyczne i okolicznoci ksztatujce i okrelajce dan koncepcj w konkretnym rodowisku, a take jej praktyczny wyraz w postaci praw. Jest to w dalszym cigu temat wywoujcy wiele dyskusji i kontrowersji politycznych, niekiedy wprowadzajcy element zamtu, sporw i nieporozumie. S przedmiotem rozwaa na amach czasopism naukowych (jak np. Human Rights Quarterly), w onie Organizacji Narodw Zjednoczonych pod egid Wysokiego Komisarza ONZ ds Praw Czowieka czy wreszcie w rozmowach midzypastwowych dwu i wielostronnych. Periodyzacja Prbujc dokona periodyzacji i pewnych uoglnie czy te systematyki problematyki praw czowieka naley uwzgldni ewolucj i rozwj stosunkw midzynarodowych. Latami przeomowymi byy wczesne lata powojenne (rok 1948 , jako rok uchwalenia Deklaracji naley uzna za dat graniczn), a nastpnie poow lat 70-tych. W latach wczeniejszych wiat koncentrowa si na innych problemach, jak np. dekolonizacja czy zniesienie apartheidu, ktre - z dzisiejszej perspektywy - w sposb niekwestionowany wchodziy w zakres dotyczyy praw czowieka. Wwczas jednake, w czasach, gdy stanowiy aktualia traktowane byy przede wszystkim przez pryzmat walki politycznej pomidzy Wschodem i Zachodem, demokracj a systemem totalitarnym, kapitalizmem a socjalizmem. Przeomowe znaczenie dla upowszechnienia praw czowieka w praktyce politycznej i spoecznej w skali

midzynarodowej, a na pewno paneuropejskiej, miay negocjacje i rozmowy dotyczce rozbrojenia i wsppracy pastw prowadzone w ramach Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, a zwaszcza po wprowadzeniu tzw.trzeciego koszyka czyli pakietu spraw dotyczcych praw czowieka w tym takie sprawy, jak respektowanie podstawowych wolnoci, w tym wolnoci myli, sumienia, religii lub przekona. Nakada na rzdy krajw Europy rodkowej i Wschodniej - sygnatariuszy Aktu -odpowiedzialno za zapewnienie swobodnego przepywu informacji, respektowania praw mniejszoci, swobody przemieszczania si oraz czenia rodzin. W Akcie Kocowych znalazy odbicie nie tylko praktyczne problemy wynikajce z ogranicze swobd obywatelskich w europejskich pastwach socjalistycznych. Istotn spraw by fakt zapisania tyche wartoci we wsplnej deklaracji, a nastpnie podpisanie jej przez wszystkie rzdy europejskie. Tym samym sprawa istnienia, przestrzegania, a take walki o te prawa stay si elementem ycia politycznego, day formalne podstwy dziaalnoci opozycji i stopniowych przemian w systemach totalitarnych. Wydaje si, e obecnie zbyt mao doceniane s Helsinki i dokonany w nich przeom. Miay one rwnie swj dalszy cig. Nastpne konferencje KBWE (Belgrad, Madryt i Wiede) podnosiy nieodmiennie problematyk praw czowieka czsto w kontekcie konkretnych spraw do zaatwienia i nie pozwalay na jej upienie bd te zapomnienie. Byy one przy tym nie tylko przejawem walki o rozszerzenie zakresu demokratyzacji; daway rwnie formalnoprawne podstawy do podejmowania dziaa przez rnego rodzaju organizacje, jak i poszczeglnych obywateli. Stanowiy wany instrument walki politycznej na linii Wschd-Zachd, element nacisku politycznego i uzyskiwania ustpstw za strony Rosji w sprawach o istotnym znaczeniu, czsto z zakresu bezpieczestwa militarnego. Od roku 1990 . rozmowy w ramach OBWE odbyway si jednak w innych ju warunkach politycznych i ich praktyczny wpyw na wydarzenia europejskie naleaoby rozpatrywa w innym kontekcie. Ich znaczenie polegao gwnie na politycznym i prawnym potwierdzeniu zakresu wolnoci i instytucji demokratycznych. W upowszechnieniu idei, mobilizacji spoecznej i dziaalnoci politycznej zwizanej z problematyk praw czowieka w skali globalnej, szczegln rol odegray Stany Zjednoczone. Jest spraw paradoksaln, i walczc o wartoci demokratyczne i wolnociowe Ameryka borykaa si ze swoimi wasnymi, wewntrznymi problemami w tym zakresie. Rwno praw obywatelskich i ekonomicznych dla wszystkich Amerykanw, niezalenie od rasy, bya jedynie postulatem przez dziesiciolecia. Dopiero w 1964 r. prezydent L.Johnson podpisa ustaw o prawach obywatelskich (Civil Rights Act) zabraniajc dyskryminacji ze wzgldu na kolor skry, ras, religi i miejsce urodzenia. Zamieszki i bunty na tle rasowym

wystpoway jeszcze w wiele lat pniej. Powszechna jednak w tym kraju swoboda wypowiedzi i publiczne dyskusje o szerokim zasigu spoecznym przyczyniy si do nagonienia problematyki. Wojna wietnamska stanowia pewn cezur znamionujc zmian podejcia co do celw i sposobw realizowania polityki zagranicznej. W 1974 r. ujrza wiato dzienne raport Kongresu, ktry uznawa wspieranie praw czowieka za istotny cel amerykaskiej polityki zagranicznej, uzupeniay go akty prawne przyjte w nastpnych kilku latach. Ich istota sprowadzaa si do generalnej zasady, od ktrej oczywicie moliwe byy wyjtki, i pomoc amerykask mog otrzymywa jedynie kraje, ktre nie naruszaj praw czowieka. Pomoc Stanw Zjednoczonych bya w wikszoci kierowana do krajw tzw. Trzeciego wiata, w ktrych systemy polityczne dalekie byy od obowizujcych wwczas w krajach Pnocy systemw demokratycznych. Szczeglne znaczenie dla tej problematyki miaa zwaszcza prezydentura J.Cartera (1977-1980).ii[2] Ju jako kandydat na stanowisko prezydenta uwzgldnia w swojej kampanii wyborczej hasa odwoujce si do moralnoci w polityce, co byo efektem licznych skandali na najwyszych szczeblach wadzy. Krytykowa zwaszcza ambiwalentny stosunek do praw czowieka poprzednich prezydentw, a zwaszcza urzdujcego wwczas prez. Forda.iii[3] Prezydent J.Carter (1977-1980) jako jeden z gwnych celw swojej polityki zagranicznej uzna walk o prawa czowieka. Tzw.dokryna Cartera opieraa si na stwierdzeniu, przedstawionym przez prezydenta w Zgromadzeniu Oglnym ONZ w dniu 17 marca 1977 r., i Karta ONZ daje prawo do kontroli przestrzegania praw czowieka w innych krajach. W Departamencie Stanu zostao utworzone biuro ds praw czowieka i problemw humanitarnych, do zada ktrego naleao m.in. przygotowywanie raportw dla Kongresu USA o przestrzeganiu praw czowieka w krajach trzecich. Okres prezydentury Cartera, a wic koniec lat siedemdziesitych wiza si tym samym ze spopularyzowaniem tej problematyki, jej czstej obecnoci w mediach, w przemwieniach politykw, w dziaalnoci midzynarodowej Stanw Zjednoczonych. W zwizku z tym nie tylko uwaga opinii publicznej zostaa zwrcona na te zagadnienia, lecz problematyka zacza by obecna w rodkach przekazu. Prowadzona przez USA polityka w zakresie ochrony praw czowieka wynikaa nie tylko z indywidualnych potrzeb i strategii politykw amerykaskich, ale bya rwnie wanym instrumentem w polityce zagranicznej. Adresatem postulatw dotyczcych swobd obywatelskich byy m.in.wczesne wadze Zwizku Radzieckiego i krajw Europy rodkowo-Wschodniej. Inny aspekt tego zagadnienia wiza mona z chci naprawienia przez Stany Zjednoczone wasnego wizerunku w wiecie nadszarpnitego wojn wietnamsk

czy afer Watergate. Podkrelany przez wielu autorw idealizm Cartera wydaje si wtpliwy, bowiem a kontekcie globalnej polityki USA wydaje si, i bya idealizm ten, jego silne akcenty moralne miay wybitnie realistyczne cele polityczne realizowane w interesie bezpieczestwa narodowego. Opinie amerykaskie bowiem, z uwagi na znaczenie, si i skal midzynarodowego oddziaywania Stanw Zjednoczonych miay zasig globalny i ksztatoway opini publiczn rwnie poza kontynentem amerykaskim. Trzy generacje praw czowieka Jak kada idea .przeksztacajca si w postulat polityczny, tak i prawa czowieka przechodziy ewolucj i rozwijay si rozszerzajc swj zakres znaczeniowy i pole oddziaywania. Pierwsza generacja odnosi si do: - wolnoci osobistych (prawo do ycia, wolno osobist, prawo do wasnoci, wolno sumienia i wyznania, wolno wypowiedzi, swoboda wyboru miejsca pobytu i poruszania si, tajemnica korespondencji ), oraz - praw politycznych (swobodny udzia w yciu politycznym: czynne i bierne prawo wyborcze, prawo zrzeszania si i in.). Prawa drugiej generacji to prawa socjalne i ekonomiczne odnoszce si do dostpu do nauki, ochrony zdrowia i opieki socjalnej. Dat graniczn jest 16 grudnia 1966 r., gdy Zgromadzenie Oglne ONZ uchwalio Konwencje praw Czowieka gwarantujce nie tylko swobody osobiste i polityczne, ale rwnie ekonomiczne, spoeczne i kulturalne. Trzecia generacja praw czowieka obejmuje prawa do rozwoju i datuje si od 1986 r., od Deklaracji dotyczcej Prawa do Rozwoju przyjtej przez Zgromadzenie Oglne ONZ 4 grudnia 1986 r. Powszechnie uwaa si, i idea prawa do rozwoju zostaa zapocztkowana w 1969 r. w czasie posiedzenia Algierskiej Komisji Justitia et Pax, za na forum midzynarodowe zostaa wprowadzona przez Senegal w 1972 r. W maju 1981 r. ECOSOC (Economic and Social Council) powoaa Grup Robocz Ekspertw Rzdowych ds Prawa do Rozwoju, ktra opracowaa tekst Deklaracji. Prawo do rozwoju oznacza tworzenie warunkw do penej realizacji innych praw czowieka z pierwszej i drugiej generacji. Podkrela ono przede wszystkim wspzaleno, niepodzielno i uniwersalizm dwch Midzynarodowych Konwencji dot. Praw Czowieka. Charakter prawny tego prawa budzi wiele kontrowersji i wzbudza wiele dyskusji. iv[4] Jego znaczenie jest gwnie polityczne i humanitarne i polega na powizaniu ze sob takich wartoci, jak rozwj, prawa czowieka i demokracja. Kraje zamone, rozwinite koncentruj si gwnie w swoich postulatach politycznych na powizaniu praw czowieka i demokracji

System globalny i systemy regionalne Deklaracja Praw Czowieka z 1948 r., przyjta przez organizacj o charakterze oglnowiatowym, nosia tym samym charakter globalny. Deklaracja odnosia si do praw czowieka w kategoriach oglnych, by nie rzec oglnikowych. Wzmiankowaa o niewielu kwestiach szczegowych, jak niewolnictwo czy rwnouprawnienie kobiet i mczyzn. Spraw przestrzegania praw czowieka traktowaa jako wewntrzn spraw pastwa, za rzdy podkrelay deklaratywny, nie za wicy, w sensie prawnym, charakter tego podstawowego dokumentu. Pniejsze dokumenty, przyjte w formie deklaracji, zasad, rekomendacji, wskaza itp. rwnie nie miay charakteru obowizujcego z punktu widzenia prawa midzynarodowego. Nie znaczy to jednake, e ich rola bya drugoplanowa lub marginalna. Wrcz przeciwnie, uzna mona, i stanowiy one pewien drogowskaz i pokazyway, w jakim kierunku rozwijaj si procesy zwizane z t problematyk. Wyraaj one oglny consensus normatywny moliwy do zaakceptowania przez wszystkie (a w kadym razie zdecydowan wikszo) kraje wiata. Rozwj samej idei, jej coraz bardziej rozbudowywana struktura, jak i wzrost liczebny ONZ, przeniesienie akcentw na nowe problemy i pojawienie si nowych konfliktw politycznych wpyny rwnie na podejmowanie szerszych dziaa w tej materii. Ustanowienie niezalenych cia, ktrych gwnym celem byo monitorowanie, sporzdzanie raportw o stanie przestrzegania praw czowieka wpyny na stopniow zmian w podejciu do tych ocen. Pojawiay si nowe, kontrowersyjne podejcia do sprawy rozumienia i implementacji praw czowieka w rnych czciach wiata, krajach i regionach, krgach kulturowych. Wyraay one swoje stanowisko w deklaracjach regionalnych, w ktrych podkrelay nie tylko elementy wsplne, ale i rozbiene uzasadniajc wasny punkt widzenia. W krajach o rozwinitych demokracjach pojawi si trend do ksztatowania relacji wewntrznych, zarwno politycznych, jak i spoecznych, w oparciu o coraz bardziej szczegowe i rozbudowane prawodawstwo. Tym samym konwencje europejskie i pnocnoamerykaskie s najliczniejsze, za ich tre najbardziej uszczegowiona. Europejski system regionalny rozwija si w trzech nurtach: w ramach Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, Rady Europy i Wsplnot Europejskich. Podstawowym dokumentem KBWE by Akt Kocowy z Helsinek z 1 sierpnia 1975 r., a nastpnie Dokumenty przyjmowane na konferencjach tej organizacji, m.in. w Madrycie (6.09.1983), Wiedniu (15.01.1989), Kopenhadze (29.06.1990) europejskiej (The Challenges of Change). czy te po raz kolejny, symboliczny w Helsinkach 10 lipca 1992 r., wyznaczajcy nowe perspektywy wsppracy

Europejska Konwencja Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci (1950) i Europejska Karta Praw Socjalnych(1961), to jedne z najwaniejszych dokumentw podpisanych przez kraje Europy Zachodniej z zakresu ochrony praw czowieka. Zwraca uwag fakt, i obejmoway one albo pastwa o jednorodnym lub bardzo zblionym charakterze, zarwno w odniesieniu do poziomu rozwoju, charakteru cywilizacyjnego i systemw politycznych. Jest rzecz znamienn, e rozwj integracji europejskiej w pewien sposb rwnie przyczyni si nie tylko do spopularyzowania samej idei, ale i jej implementacji w dziaalnoci politycznej pastw unijnych, przede wszystkim w odniesieniu do pastw rodkowoeuropejskich, ale te i pozaeuropejskich. Tym bardziej, e UE prowadzi, czy te stara si prowadzi, rwnie wspln polityk zagraniczn. Ma to aspekty zarwno wewntrzne (ochrona tosamoci), jak i zewntrzne (budowanie Europy otwartej na wiat). Z kolei Amerykaska Deklaracja Praw i Obowizkw Czowieka (American Declaration of te Rights and Duties of Man) z 1948 r. wyrnia si swoim oglnikowym i lakonicznym stylem w odrnieniu od pniejszych dokumentw zapocztkowanych Amerykask Konwencj Praw Czowieka (American Convention on Human Rights:Pact of San Jose, Costa Rica) z 1969 r. Jest to zwizane z charakterem stosunkw midzynarodowych na kontynencie amerykaskim, rol Stanw Zjednoczonych, realiami i moliwociami oraz skomplikowanym systemem wspzalenoci pomidzy pastwami pkuli zachodniej. 27 czerwca 1981 r. na 18 sesji OJA zostaa przyjta Afrykaska Karta Praw Czowieka i Ludw (African Charter of Human and Peopeles Rights) , ktra wesza w ycie 21 padziernika 1986 r., za do 1 stycznia 1993 r. ratyfikowao j 49 z 51 krajw OJA. Karta ta odzwierciedla zarwno histori kolonializmu, jak i afrykask tradycj. Konwencja afrykaska odnosi si nie tylko do praw czowieka 1 i 2 generacji, ale rwnie do zbiorowych praw ludw (peoples), a wic do prawa do rozwoju. Wiele miejsca zajmuje w niej problem uchodcw, problem cigle ywy z uwagi na stan stosunkw pomidzy i wewntrz krajw afrykaskich. Ju 10 wrzenia 1969 r., a wic o 12 lat wczeniej ni zostaa przyjta Karta, Zgromadzenie Szefw Pastw i Rzdw przyjo Concention Govering the Specific Aspects of Refugee Problems in Africa , ktra to konwencja do 1993 r. zostaa ratyfikowana przez 41 pastw afrykaskich. Konwencja ta w szerszy sposb okrela status uchodcy i jego ochron, anieli Konwencja Genewska zgodnie z afrykaskimi realiami politycznymi. Take prawo dotyczce azylu jest inaczej sformuowane i interpretowane.

Inn cech charakterystyczn dla karty afrykaskiej jest podkrelenie nie tylko praw. Ale przede wszystkim obowizkw jednostki wobec rodziny, spoecznoci, pastwa, innych podmiotw prawnych, w tym spoecznoci midzynarodowej. Podkrela ona ochron tradycyjnych afrykaskich wartoci i moralnoci. Jej charakter jest wyranie okrelony przez podejcie prospoeczne. W zakresie praw obywatelskich i politycznych szczeglny nacisk jest pooony na sprawy sdownictwa i sprawiedliwych sdw i wyrokw. Wedug opinii ekspertw implementacja Karty afrykaskiej, w porwnaniu z innymi regionalnymi konwencjami pozostawia wiele do yczenia.v[5] Praktyczna dziaalno jest saba, niekompletna, pena brakw i uchybie. W 1987 r. zostaa powoana Afrykaska Komisja ds Praw Czowieka i Narodu spr?) ktra wykonuje prac m.in.popularyzatorsk i organizatorsk poprzez organizowanie seminariw, rozsyanie informacji, promocj idei, wspieranie krajowych instytucji. Jedynie 1/4 krajw skada raporty o realizacji zasad Kraty. Jeszcze inaczej wyglda sytuacja w odniesieniu do krajw muzumaskich. Z uwagi na specyficzne powizania pomidzy religi a prawodawstwem w krajach islamskich kraje te przyznaj, i wystpuj due trudnoci w przystosowaniu uznanych midzynarodowych standardw dotyczcych praw czowieka do zgodnoci z Sharia, co jest nieodzownym wymogiem dla wyznawcw islamu. Nie oznacza to, by kraje muzumaskie odrzucay lub cakowicie nie akceptoway zasad midzynarodowych w tej kwestii, chc one jednak zachowa tradycyjne wasne podejcie do wielu kwestii. Kraje te debatoway nad wieloma propozycjami. 19 grudnia 1981 roku zosta przyjty dokument o nazwie Oglna (generalna) Islamska Deklaracja Praw Czowieka przez Lig Pastw Arabskich. Innym, bliszym nam czasowo i nawaniejszym dokumentem jest Kairska Deklaracja dot.Praw Czowieka w Islamie z 5 sierpnia 1990 r. z 19 Organizacji Konferencji Islamskiej. W tej regionalnej, czy raczej religijno-regionalnej Deklaracji rwnie znajduje odbicie odmienno jej sygnatariuszy. Odwouj si oni w niej przede wszystkim do cywilizacyjnej i historycznej roli ummy, do wartoci historycznych, religijnych, duchowych. Deklaruj wol ochrony czowieka przed wyzyskiem i przeladowaniem, przestrzegania (affirm) wolnoci i prawa ycia z godnoci w zgodzie z Sharia. Podkrelajc materialne osignicia ludzkoci twierdz, i istnieje konieczno utrwalania wiary i jej duchowego wsparcia dla cywilizacji. winna im towarzyszy dno do Wierzc, i podstawowe prawa i uniwersalne wolnoci s integraln czci religii muzumaskiej, zostay zawarte w Koranie i e nikt nie ma prawa ich naruszy, ignorowa bd kwestionowa. Za ich ochron odpowiedzialna jest zarwno caa spoeczno muzumaska, jak i kady czowiek indywidualnie Demokracja a prawa czowieka

Wiek dwudziesty, czy raczej jego ostatnie dekady to, wg niektrych, globalna rewolucja demokratyczna.vi[6] Z demokracj zwizany jest nieodcznie postulat przestrzegania praw czowieka, s to bowiem kategorie cile sob zwizane i warunkujce si nawzajem. Czy mona zatem postawi znak rwnoci pomidzy demokracj a prawami czowieka - na to pytanie padaj rne odpowiedzi. Jest to jednak cigle problem budzcy wiele kontrowersji.vii[7] Zwaszcza ten aspekt demokracji, ktry mwi o rzdach wikszoci, moe by sprzeczny w zasadami i gwarancjami ochrony i praw mniejszoci i jednostek. Przykadw mona tu znale wiele (np.kraje zachodnie czsto powouj si na casus krajw muzumaskich, gdzie demokratycznie wybrany rzd moe prowadzi polityk ograniczajc i amic prawa czowieka). Polityczny tryumf zachodniej liberalnej demokracji nie jest jednak rwnoznaczne z uniwersalizacj zachodnich wartoci.viii[8] Pogld ten wydaje si o tyle zasadny, o ile wemiemy pod uwag rnorodno wspczesnego wiata: pastw, systemw, religii, kultur, systemw wartoci, pogldw itp. Odnosi si to rwnie do idei praw czowieka, ktra rnie nazywana i rnie rozumiana funkcjonowaa i funkcjonuje w rny sposb i rnych formach w innych krajach. Istnieje nawet w tych krajach, ktre oskara si o ich amanie. Prawa czowieka stay si trwaym elementem nowego adu midzynarodowego, co nie oznacza, i stay si one przez to jasnym i jednoznacznie obowizujcym w polityce wiatowej kanonem. Szczeglne kontrowersje pojawiaj si na styku rnych kultur i systemw. Z jednej strony bowiem goszone s hasa, o ktrych, jak si mwi maj uniwersalny i uniwersalistyczny wymiar, z drugiej jednak strony nie mona traci z pola widzenia i innych aspektw. Prawa czowieka s bowiem ide filozoficzn, politycz i spoeczn, ktra pojawia si w goszonej obecnie wersji na pewnym etapie rozwoju pastw, ktrych caa przeszo, historia pracowaa na ich obecny ksztat i sens. S wynikiem takiego, a nie innego caociowego rozwoju pastw, regionw, kontynentw, przede wszystkim za cywilizacji, z ktr s cile zwizane. Prawa czowieka s bowiem nie tylko ide, hasem, ale penym treci i znaczenia postulatem, ktry nie zawsze i nie wszdzie moe by zrealizowany w wersji, w jakiej oczekuje si ze strony pomysodawcy zarwno ze wzgldw obiektywnych, jak i subiektywnych. Wzgldy obiektywne, to m.in. poziom rozwoju gospodarczo-spoecznego, ktry uniemoliwia realizacj praw ekonomicznych i spoecznych z uwagi nie tylko na brak rodkw finansowych, ale i zaplecza organizacyjnego, brakw strukturalnych w systemie pastwa, ktre to braki przez dugi jeszcze czas mog by niemoliwe do spenienia. Powody subiektywne, to argumenty wynikajce z wierze, tradycji i obyczajw. Ich zmiana, to czsto odrzucenie najgbiej zakorzenionych przekona i

tosamoci. Praktyka polityczna pokazuje, e walka zakoczona zwycistwem sprawia, e nader czsto zwycistwo staje si kopotliwe, jest powodem nowych problemw, konfliktw. Czy to oznacza, e nie naley walczy o prawa czowieka? Odpowied musi by negatywna, natomiast istotne jest aby uwzgldnione byy czynniki, ktre pozwol na ich stopniow i bezkonfliktow implementacj. S to przede wszystkim: czas i ewolucja, nie za rewolucja (1), akceptacja przez spoeczestwa i uznanie przez nie tych wartoci za istotne, za wasne i moliwe do zaakceptowania (2), stworzenie odpowiednich warunkw materialnych, ekonomicznych. spoecznych (3). Czsto zwraca si uwag na odmiennoci warunkw istniejcych w krajach rozwinitych i w krajach dawnego Trzeciego wiata. O ile w Europie odwoujemy si do klasycznej doktryny praw czowieka (dot.wolnoci obywatelskich i realizacji praw politycznych), o tyle kraje biedne wi czstokro prawa czowieka z tzw.teologi wyzwalania i z zasad selektywnej opcji na rzecz ubogich.ix[9] Podniesienie poziomu ycia stanowi jeden z podstawowych zada pastw, tote wolno i prawa odnoszone s tam przede wszystkim do wolnoci od niedostatku, zaspokojenia podstawowych potrzeb ludnoci, walk z zacofaniem i ubstwem. Haso swobd politycznych i wolnoci sumienia czy wyznania kojarzone jest te czsto z walkami o charakterze etnicznym, religijnym czy ekonomicznym. Rozbienoci pomidzy bogat Pnoc a biednym Poudniem wynikajce z poziomu gospodarczego, systemu spoeczno-politycznego maj zasadnicze znaczenie przy konstruowaniu doktryn i praw dotyczcych relacji pastwo-obywatel. Czsto podnoszona w ostatnich latach kwestia rnic cywilizacyjnych i ewentualnych konfrontacji z niej wynikajcych zdaje si pomija jedn z istotnych kwestii, mianowicie przystosowanie systemw filozoficznych, religijnych itp. do istniejcych warunkw ycia, warunkw, z ktrych systemy te wyrosy i ktre stanowi ich nieodczn cz. Rola ich polegaa m.in.na uatwieniu egzystencji czowieka w trudnych, skrajnych niekiedy warunkach, pomagaa czowiekowi nie tylko przetrwa, ale i znale sens ycia. Trudno broni tej tezy, gdy racjonalny czowiek Zachodu, wyzwolony od niebezpieczestw i zagroe niesionych przez siy przyrody, yjcy przy tym w uprzywilejowanej strefie geograficznej i sprzyjajcych warunkach klimatyczno-geograficznych, czowiek, ktry poprzez wasn inwencj twrcz, zdobycze nauki i techniki potrafi t przyrod opanowa i dostosowa do wasnych wymogw, wykazuje brak wyobrani, a moe i wraliwoci, by zrozumie i zaakceptowa odmiennoci innych obszarw. Innym problemem jest ochrona przed zagroeniami w skali globalnej. Globalizacja gospodarki i polityki sprawia, i wiele konfliktw lokalnych moe przeksztaci si w konflikt

o znacznie szerszym zasigu. Nawet, jeli jego zasig bdzie ograniczony w sensie dziaa militarnych, to implikacje gospodarcze i polityczne mog mie zasig oglnowiatowy. Ten stan rzeczy wpywa na stanowisko, i naley dy do minimalizacji konfliktw i konfliktogennych spraw, do utrwalania stabilizacji i warunkw jej sprzyjajcych. Poniewa wiele sporw wynika z walki o wadz, szeroko pojty Zachd czy bogata Pnoc (zalenie od tego jak nazwiemy rozwinit cz wiata) znalaza remedium na to w postaci systemw demokratycznych pozwalajcych na szeroki udzia we wadzy, realizacji wasnych postulatw, uwzgldnianie praw mniejszoci itp. Std ten postulat szerzenia systemw demokratycznych jako tych, ktre zabezpieczaj po czci chocia przed wybuchem konfliktw o podou walki o wadz. Wreszcie aspekt moralny, ktry w kontekcie polityki coraz czciej si pojawia. Coraz czciej toruje sobie drog pogld, i moralno winna mie wikszy wpyw na decyzje polityczne. Przestrzeganie praw czowieka wydaje si by w centrum takiego wanie stanowiska. Niemniej taki pogld rwnie ma swoj przeciwwag. Interesy narodowe pastw bowiem s, w kadym razie po czci, interesami egoistycznymi, za gwn rol pastwa jest ochrona bytu i egzystencji wasnego narodu i stworzenie najlepszych warunkw do rozwoju. Z moralnego punktu widzenia nie powinno odbywa si to kosztem innych narodw lub spoecznoci. Praktyka pokazuje jednak, i jest to sprawa wysoce skomplikowana i niejednoznaczna ani moralnie ani politycznie. Jeden z gwnych problemw we wspczesnych stosunkw midzynarodowych, jest sdzc wypowiedzi politykw i tonacji publikacji w rodkach przekazu, przede wszystkim upowszechnienie idei demokratyzacji i przestrzegania praw czowieka. Problematyka ta jest nie tylko gona, ale popularna i szeroko rozpowszechniana, przy czym na marginesie wypada zaznaczy, i z uwagi na zakres i si pozycji na rynku mediw gosy te pyn z mediw w wikszoci wywodzcych si z wysokorozwinitych krajw Europy i Ameryki. Idea praw czowieka przy tym jest (albo wydaje si by), tak moralnie i politycznie zasadna, i w gruncie rzeczy nikt, albo prawie nikt nie podejmuje dyskusji w tej materii. Globalizacja (czy te mondializacja) gospodarcza i polityczna si rzeczy pociga za sob globalizacj ideow (by nie rzec ideologiczn), ta jednak natrafia na przeszkody o wiele gbsze, za jej implikacje rwnie zdaj si by bardziej skomplikowane, gbsze i bardziej dalekosine, ni si oglnie przyjmuje. Uniwersalizacja pewnych poj, wizji, rozwiza wydaje si bowiem natrafia na zbyt wiele przeszkd wynikajcych z pluralizmu wiata.x[10] To, czego oczekuje nasza, tj europejska, euroatlantycka formacja intelektualno-polityczna, to pewna globalna, uniwersalna, wiatowa wiadomo zgodnie z ktr nastpiaby powszechna, globalna

akceptacja pewnych idei, a nastpnie nastpiaby jej czy te ich realizacja. Jest to droga cokolwiek jednostronna. Czy mona zatem wyrazi nadziej, i demokratyzacja, ograniczenie i zniesienie zniewolenia pod jakkolwiek postaci przynios powszechne i dobrowolne przestrzeganie zasad humanitaryzmu i praw czowieka? Wiele wydarze moe podwaa t tez, wiele jednake pokazuje, i jest to tendencja przejciowa, krtkookresowa, zanikajca z biegiem czasu i w miar rozwoju i krzepnicia nowych systemw. Literatura: G.A.Christenson, World Civil Society and the International Rule of Law, Human Rights Quarterly 1997, vol.19, nr 4 D.P.Forsythe (ed.), Human Rights in the New Europe. Problems and Progress, University of Nebraska Press, Lincoln and London 1994 (Natolin 2420) L.Heffernan (ed.), Human Rights. A European Perspective, The Round Hall Press in ass.with Irish Centre for European Law, Dublin 1994 (natolin 2407) S.Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995 International Human Rights. Documents and Introductory Notes, (edited and annotated by .F.Ermacora, M.Nowak, H.Tretter), Law Books in Europe, Vienna 1993 (Natolin 2365) R.Kuniar, Zakoczenie: w kierunku nowego porzdku midzynarodowego?, w: Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Wyd.UW, Warszawa 1994 R.Kunnemann, A Coherent Approach to Human Rights, Human Rights Quarterly 1995, vol.17, no2 K.Krzysztofek, Wizje wiata: uniwersalizm contra pluralizm, Sprawy midzynarodowe 1990, nr 7-8, s.109-124 T.o-Nowak (red.), Organizacje w stosunkach midzynarodowych. Istota - mechanizmy dziaania - zasig, Wyd.Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 1997 A.Rosas and J.helgesen (eds), The Strength of Diversity. Human Rights and Pluralist Democracy, International Studies in Human Rights vol.25, Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht/Boston/London 1992 (Natolin1210) D.A.Rustow, Democracy: a Global Revolution?, Foreign Affairs 1990, Fall P.Weiss (ed.),Relations internationales: le nouvel ordre mondial, Ed.Eyrolles, Paris 1993 (Natolin 371)

i[1]

Por.The Encyclopedia of Democracy, Routledge, London 1995, vol.II, s.573 Por.D.T.Critchlow, K.Michaek (red.), Historia Stanw Zjednoczonych Ameryki, tom 5, 1945-1990, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1995, s.275-285 iii[3] Tame, s.276 iv[4] Por. International Human Rights Documents, wyd.cyt., s.81 v[5] Por. International Human Rights Documents , s.269 vi[6] D.A.Rustow, Democracy: A Global Revolution?, Foreign Affairs, Fall 1990 vii[7] Szerzej na ten temat p. The Encyclopedia of Democracy, op.cit, s.577 viii[8] Kuniar 1994, s.454 ix[9] Zarys teorii pastwa i prawa, s.51 x[10] P.szerzej K.Krzysztofek, Wizje wiata: uniwersalizm contra pluralizm, Sprawy midzynarodowe 1990, nr7-8, s.109-124
ii[2]