wiczenie E-37

Drgania tumione.
I. Cel wiczenia: zapoznanie si z zagadnieniem drga tumionych, wyznaczenie paraII. Przyrzdy: III. Literatura:
metrw obwodu RLC. oscyloskop dwukanaowy, generator funkcyjny, pytka montaowa obwodu RLC, dodatkowo opornik dekadowy. 1. Ch. Kittel, W. Knight, M. Ruderman Mechanika 2. E.M. Purcell Elektryczno i magnetyzm 3. R.P. Feynman Wykady z fizyki, t.I cz. 1 4. Pracownia fizyczna dla zaawansowanych, Skrypt U..

IV. Wprowadzenie.
Rozwamy szeregowy obwd RLC zoony z idealnych elementw: opornika o oporze rzeczywistym R, uzwojenia o indukcyjnoci L i naadowanego adunkiem Q kondensatora o pojemnoci C oraz otwartego pocztkowo wycznika W (rys.1). W

+Q C -Q L R

Rys.1 Szeregowy obwd RLC. Po zamkniciu wycznika rozpoczyna si proces rozadowania kondensatora i w obwodzie pynie prd o nateniu I wytwarzajc na oporniku spadek potencjau UR proporcjonalny do chwilowej wartoci I, spadek potencjau na uzwojeniu UL proporcjonalny do szybkoci zmian natenia prdu w czasie, natomiast napicie na kondensatorze Uc jest proporcjonalne do chwilowej wartoci adunku Q. Poniewa w obwodzie brak jest rda siy elektromotorycznej (SEM) to suma spadkw potencjau w obwodzie (zgodnie z II prawem Kirchhoffa) jest rwna zeru: UL+ UR+ UC = 0 L dI Q + RI + =0 dt C (1)

Rniczkujc stronami rwnanie (1) wzgldem czasu otrzymujemy wyraenie d 2I dI 1 dQ L 2 +R + =0 dt C dt dt

(2)

I PRACOWNIA FIZYCZNA

wiczenie E-37 Po uwzgldnieniu, i natenie prdu rwne jest pochodnej adunku wzgldem czasu i dokonaniu prostych przeksztace otrzymujemy rwnanie rniczkowe rzdu drugiego, opisujce zaleno natenia prdu od czasu d 2I R dI 1 + + I=0 2 L dt LC dt lub wprowadzajc wielko zwan wspczynnikiem tumienia R = 2L i wielko bdc czstoci ktow drga swobodnych (tj. drga w obwodzie LC) 1 2 0 = LC rwnanie w postaci (3)

(4)

(5)

d 2I dI 2 + 2 + 0 I = 0 (6) 2 dt dt Jeli wspczynnik tumienia spenia warunek tzw. sabego tumienia < 0 , to rozwizaniem rwnania ( 6 ) jest funkcja I(t) = Ioe t sin(t) gdzie jest czstoci drga natenia prdu =
2 0 2

(7) (8)

a Io nazywamy amplitud pocztkow natenia prdu. Jak wynika ze wzoru ( 7 ) drgania natenia prdu w obwodzie RLC przy sabym tumieniu maj charakter drga harmonicznych tumionych czyli drga harmonicznych o eksponencjalnie malejcej w czasie amplitudzie Ioexp ( - t). W szczeglnoci okres tych drga T = 1/f, gdzie 1 R (9) LC 2 L nie zaley od wartoci pocztkowej adunku Qo (take amplitudy pocztkowej drga Io) i sabo zaley od R dla << o ( tj. = o). Przypadek, gdy =0 nazywamy przypadkiem tumienia krytycznego w obwodzie nie powstaj drgania harmoniczne, a natenie prdu maleje eksponencjalnie wraz z czasem I(t) = Ioexp( -t). Dla > o czyli R2 > 4L/C rwnanie rniczkowe opisujce drgania w obwodzie nie posiada rozwizania w dziedzinie funkcji rzeczywistych, co oznacza i fizycznie w obwodzie nie powstaj drgania harmoniczne, a kondensator szybko rozadowuje si. Wspczynnikowi tumienia przypisa mona prost interpretacj fizyczn. Wprowadmy w tym celu parametr = 1/ zwany czasem relaksacji lub charakterystycznym czasem tumienia. atwo wwczas zauway, i w czasie amplituda natenia prdu maleje e krotnie. A zatem porwnanie wspczynnika tumienia z czstoci drga swobodnych o (drga dla R = 0) sprowadza si w istocie rzeczy do porwnania czasu , w ktrym amplituda natenia prdu maleje e krotnie wskutek wydzielania ciepa w oporniku, a okresem T (cile mwic okresem podzielonym przez 2, gdy = 2/T ) drga polegajcych na bezstratnym procesie przechodzenia energii pola elektrycznego w naadowanym kondensatorze w energi pola magnetycznego w uzwojeniu, przez ktre przepywa prd i procesie odwrotnym. Jeli charakterystyczny czas tumienia jest odpowiednio krtki w porwnaniu z okresem 1 f= 2
2

I PRACOWNIA FIZYCZNA

wiczenie E-37 drga dla R = 0, to w obwodzie nie powstaj drgania rozadowanie kondensatora nie ma charakteru oscylacyjnego.

V.

Metoda pomiaru.

Bezporednia obserwacja drga harmonicznych tumionych w obwodzie RLC o typowych parametrach jest moliwa pod warunkiem zastosowania oscyloskopu cyfrowego lub odpowiedniego interfejsu pomiarowego sprzonego z komputerem, gdy mamy do czynienia z szybko przebiegajcym w czasie zjawiskiem nieperiodycznym natomiast zwyky oscyloskop analogowy przeznaczony jest do obserwacji zjawisk powtarzajcych si w czasie ze sto-

Rys.2a Szeregowy obwd RLC ze rdem SEM w postaci fali prostoktnej .

SEM

czas 0 T/2 T 3/2T

Rys.2b Prostoktna fala napicia. SEM RG

RL

Rys.2c Schemat zastpczy szeregowego obwodu RLC.

I PRACOWNIA FIZYCZNA

wiczenie E-37 sunkowo znaczn czstoci. Dlatego te najprostszym sposobem obserwacji drga tumionych jest wzbudzanie ich prostoktn, symetryczn fal napicia. Jeeli w szeregowy obwd RLC wczymy rdo SEM w postaci generatora prostoktnej fali napicia (rys.2a i 2b) to schemat zastpczy powstaego w ten sposb ukadu przyjmie posta ukazan na rys.2c, o ile rozwaa bdziemy przedzia czasu [0, T / 2], gdzie T jest okresem fali prostoktnej. Opr RG oznacza na tym schemacie rzeczywisty opr wyjciowy (wewntrzny) generatora, a RL opr rzeczywisty (dla prdu staego) uzwojenia o indukcyjnoci L. Na podstawie powyszego schematu moemy napisa rwnania : dI Q dI Q E=L + + (R + RG + RL) I = L + + RZ I = const ( 10 ) dt C dt C dE d 2I 1 dI = L 2 + RZ + I=0 ( 11 ) dt C dt dt E warto staej w czasie siy elektromotorycznej (SEM). Posta rwnania ( 11 ) jest identyczna z postaci rwnania ( 3 ). Napicie na uzwojeniu jest opisane funkcj : dI UL = L = UoL cos(oLIoe-t cos (ot) ( 12 ) dt = R + RG + RL RZ = , 2L 2L o = 1 LC

UoL = oLIoe-t dla przypadku sabego tumienia << o. Tak wic napicie na indukcyjnoci w szeregowym obwodzie RLC zasilanym prostoktn fal napicia ma w przypadku sabego tumienia charakter drga harmonicznych tumionych o eksponencjalnie malejcej w czasie amplitudzie. A zatem w celu wyznaczenia wartoci wspczynnika tumienia i okresu drga harmonicznych tumionych mona posuy si generatorem funkcyjnym (standardowo taki generator posiada moliwo generowania fali prostoktnej) jako rdem SEM i prostym oscyloskopem analogowym.

VI. Pomiary
1. 2. Przygotowa oscyloskop do pomiarw. Poczy przyrzdy wedug schematu z rysunku 3. Wybra tryb pracy oscyloskopu z liniow, wyzwalan podstaw czasu, siekan ( chopped ) prac przecznika kanaw i wyzwalaniem podstawy czasu z kanau I ( A ) lub te (zalecane) zastosowa zewntrzne wyzwalanie podstawy czasu z pomocniczego wyjcia generatora. Uwaga ! czc obwd RLC moemy wykorzysta oporniki znajdujce si na pytce montaowej lub opornik dekadowy (zalecane). Celem pomiarw jest wyznaczenie zalenoci wspczynnika tumienia od oporu R opornika wczonego w obwd i zalenoci okresu drga T od R, a nastpnie obliczenie wartoci indukcyjnoci L, pojemnoci C i oporu wyjciowego (wewntrznego) generatora. W tym celu naley po pierwsze tak dobra okres fali prostoktnej, aby by on znacznie wikszy od okresu drga wzbudzonych w obwodzie po wykonaniu tej czynnoci naley przeczy oscyloskop na prac jednokanaow. Aby uzyska zaleno od R musimy wyznaczy zaleno amplitudy napicia UoL na indukcyjnoci od czasu dla szeregu r-

3.

I PRACOWNIA FIZYCZNA

wiczenie E-37 nych wartoci R pamitajc o koniecznoci zachowania warunku sabego tumienia. Poniewa dokadno pomiaru oscyloskopem istotnie zaley od wysokoci obrazu na ekranie naley tak dobra warto wspczynnika odchylania kanau II, aby dodatnia cz gasncej sinusoidy wypeniaa jak najwiksz cz ekranu, a pomiar amplitudy wykonujemy co jedn warto okresu drga T. Amplitud drga napicia mierzymy, zgodnie z jej definicj, jako (w tym przypadku) rnic potencjaw maksymalnego i zerowego. Pooenie linii zerowego potencjau na ekranie oscyloskopu ustalamy za pomoc pokrta przesuwu pionowego przy wejciu kanau II ( B ) odczonym od ukadu odchylania pionowego [4]. Ze wzgldu na wystpowanie zjawiska dryftu czyli powolnego, We 1 R

L We 2

Rys.3 Schemat ukadu pomiarowego. niekontrolowanego przesuwania si tej linii w pionie czynno t powtarzamy do czsto. 4. Jeeli wiczenie wykonujemy w wariancie z opornikiem dekadowym, to naley dokona prby oszacowania krytycznej wartoci oporu R, to jest takiej wartoci, dla ktrej wspczynnik tumienia = (RG+ RL + R)/(2L) jest rwny czstoci drga swobodnych o = (LC)-1/2, a drgania harmoniczne tumione przechodz w ekspotencjalny zanik natenia prdu I = Ioexp (-t).

VII. Opracowanie wynikw

1. Wykreli zaleno logarytmu naturalnego amplitudy drga napicia UoL na indukcyjnoci od czasu dla poszczeglnych wartoci oporu opornika R. Przedstawiajc zaleno UoL od czasu jako UoL(t) = Uo exp( -t) otrzymujemy po zlogarytmowaniu rwnanie lnUoL(t) = lnUo t. Podstawiajc y = ln UoL i x = t otrzymujemy rwnanie prostej y = A + Bx, ktrej parametry A i B wyznaczamy metod najmniejszych kwadratw. Wykreli zaleno wspczynnika tumienia od oporu opornika wczonego w obwd. Zgodnie ze schematem zastpczym obwodu i definicj od oporu opornika R wczonego w obwd. Zgodnie ze schematem zastpczym obwodu i definicj zaleno ta powinna by zalenoci liniow o rwnaniu R + RG + RL R + RL 1 = = G + R = A + BR 2L 2L 2L Parametry prostej A i B wyznaczamy metod najmniejszych kwadratw, a nastpnie obliczamy wartoci indukcyjnoci L i oporu wyjciowego generatora RG korzystajc z zalenoci L = 1/(2B) i RG = A/B RL, gdzie warto oporu rzeczywistego uzwojenia wy-

2.

I PRACOWNIA FIZYCZNA

wiczenie E-37 nosi 14 z dokadnoci 1 . Warto pojemnoci C obliczamy wykorzystujc wzr podajcy zaleno okresu drga T od wartoci L i C. Naley ponadto oceni dokadno uzyskanych wynikw i przeprowadzi ich dyskusj.

3.

Dwa ponisze wykresy z oscyloskopu cyfrowego obrazuj drgania napicia na indukcyjnoci i kondensatorze

I PRACOWNIA FIZYCZNA

wiczenie E-37

Uzupenienie
Rezonans w szeregowym obwodzie RLC. Jeli zamiast generatora prostoktnej fali napicia wczy w obwd przedstawiony na rys. 3 generator fali napicia sinusoidalnie zmiennego w czasie to drgania prdu w tym obwodzie bd miay charakter drga wymuszonych o nastpujcych waciwociach. Czsto drga natenia prdu jest rwna czstoci siy elektromotorycznej ( SEM ), a amplituda natenia prdu zaley od czstoci ktowej (koowej, pulsacji) SEM w sposb opisany ponisz zalenoci Eo Io () = 2 1 R Z + L C gdzie Eo amplituda SEM, a RZ cakowity opr rzeczywisty obwodu. Dla czstoci o takiej, i opr indukcyjny L rwny jest oporowi pojemnociowemu 1/(C) amplituda natenia prdu osiga warto maksymaln rwn Ior = Eo/RZ, czsto o nazywamy w tym przypadku czstoci rezonansow natenia prdu. Z podanego powyej warunku wynika, i o = (LC)-1/2, a zatem tak zdefiniowana czsto rezonansowa jest dokadnie rwna czstoci drga swobodnych, a w przyblieniu dla sabego tumienia take rwna czstoci drga tumionych. A tym samym przyblieniu amplituda napicia na indukcyjnoci podczas drga wymuszonych rwnie bdzie osigaa maksimum dla czstoci o. Zagadnienie to jest szerzej omwione w opisie wiczenia E 21A, ktrego celem jest wanie badanie zjawiska rezonansu w obwodzie szeregowym RLC. A zatem przeczajc generator funkcyjny na wytwarzanie sinusoidalne zmiennego w czasie napicia i mierzc warto czstoci rezonansowej o moemy wyznaczy warto iloczynu LC i porwna j z wartoci iloczynu indukcyjnoci L i pojemnoci C obliczonych na podstawie wynikw badania drga tumionych. Najbardziej charakterystyczn cech rezonansu jest to, i amplituda i energia drga wzbudzonych w warunkach rezonansu jest znacznie wiksza od amplitudy i energii czynnika wymuszajcego drgania, w tym przypadku tym czynnikiem jest SEM generatora. Mona przyj, i dla dobrego obwodu rezonansowego amplituda napicia na indukcyjnoci jest Q razy wiksza od amplitudy SEM, gdzie Q jest wspczynnikiem dobroci rwnym liczbowo Q= 1 R L C

W celu porwnania dowiadczalnej i przewidywanej wartoci wspczynnika dobroci naley zmierzy w stanie rezonansu amplitud napicia na indukcyjnoci oraz pojemnoci, odczy obwd RLC od generatora (bez jego wyczania z sieci) i zmierzy amplitud napicia na jego wyjciu. Naley pamita, i R w powyszym wzorze oznacza cakowity opr rzeczywisty obwodu, a nie opr opornika wczonego w szereg z indukcyjnoci i pojemnoci. W przypadku wzbudzania drga fal prostoktn moemy, zmieniajc okres fali prostoktnej, zaobserwowa interesujce zjawisko. Ot dla pewnych wartoci okresu fali amplituda drga wzbudzonych osiga maksima. Zjawisko to daje si w prosty sposb wytumaczy i opisa liczbowo przez porwnanie harmonicznych fali prostoktnej z czstoci rezonansow ukadu. Podstawy analizy harmonicznej i sposb jej zastosowania do opisu waciwoci obwodu RLC jest tematem wiczenia E 32. Ponadto informacje na temat zarwno analizy harmonicznej jak i badania drga tumionych znale mona w skrypcie U.. Pracownia fizyczna dla zaawansowanych w rozdziale powiconym oscyloskopowi i jego zastosowaniom.

I PRACOWNIA FIZYCZNA