Elastooptyka to metoda obserwacji i analizy stanu naprenia duych obszarw modeli rzeczywistych elementw mechanicznych, wykonanych z materiaw optycznie

czuych, przewietlanych wiatem spolaryzowanym. Modele elementw mechanicznych, a nawet caych konstrukcji, paskie lub przestrzenne wykonuje si z materiaw, ktre, gdy s obcione i jednoczenie przewietlone wiatem spolaryzowanym, wykazuj efekty w postaci prkw interferencyjnych, bezporednio i jednoznacznie zwizanych ze stanem odksztacenia. Analiza ksztatu tych prkw pozwala na wyznaczenie p napre w caym badanym obiekcie. [3] Elastooptyka cechuje si nastpujcymi zaletami: - moliwo prowadzenia bada nad modelami o bardzo zoonym ksztacie i sposobie obcie - moliwo szybkiej, jakociowej oceny wpywu zmian uksztatowania i obcienia badanego obiektu na stan naprenia, przez stosunkowo atwe modyfikacje pierwotnych rozwiza - bardzo dobra pogldowo wynikw Wady elastooptyki - konieczno transponowania wynikw otrzymanych na modelach na obiekty rzeczywiste - dokadna i staranna interpretacja wynikw w przypadku bada o charakterze ilociowym dla caych pl napre Podstawy elastooptyki Elastooptyczne metody bada napre opieraj si na pewnych zjawiskach optycznych zachodzcych w niektrych ciaach przeroczystych, optycznie czynnych, tj.: szko, plexiglas, elatyna, ywice poliestrowe, ywice epoksydowe itp. Ciaa te, majce w stanie nieobcionym wasnoci izotropii mechanicznej i optycznej, pod wpywem wywoanego w nich stanu naprenia, a tym samym i odksztacenia, wykazuj cechy anizotropii optycznej tzn. s dwjomne. Poniewa tego typu dwjomno zwizana jest ilociowo z wartoci wywoanego stanu naprenia i odksztacenia w odrnieniu od podwjnego zaamania wiata w krysztale nazywa si j dwjomnoci wymuszon. Zjawisko to polega na tym, e jeeli przez pytk modelow wykonan z jednego z wyej podanych materiaw i obcionych w okrelony sposb, przepucimy wiato spolaryzowane, to rozszczepi si ono w kadym punkcie pytki na dwa promienie przechodzce przez ni z rnymi prdkociami i drgajce w paszczyznach wyznaczonych przez kierunki napre gwnych w danym punkcie pytki. Po przejciu tak rozczepionych promieni przez drugi filtr polaryzacyjny uzyskujemy ich interferencj; na ekranie polaryzatora zaobserwujemy obraz pytki modelowej pokryty ukadem jasnych i ciemnych prkw interferencyjnych. Znajomo ukadu tych prkw pozwala na okrelenie stanu naprenia powstaego w modelu.

Orodki optycznie anizotropowe. Zjawisko dwjomnoci. 1. W orodkach optycznie anizotropowych (np. w krysztaach posiadajcych struktur nieregularn) prdko wiata zaley od kierunku promienia wietlnego. 2. Promie padajcy moe ulec podwjnemu zaamaniu. 3. Jeden z zaamanych promieni zachowuje si tak, jak w orodku izotropowym- promie zwyczajny. Drugi z zaamanych promieni promie nadzwyczajny zaamuje si pod innym ktem i nie ley w paszczynie wyznaczonej przez promie padajcy, odbity i zaamany zwyczajny. nn wspczynnik zaamania promienia nadzwyczajnego nz - wspczynnik zaamania promienia zwyczajnego nn - nz - miara dwjomnoci krysztau

Rys.1 Podwjne zaamanie promienia [3] Krysztay optycznie dodatnie: nn - nz > 0 Krysztay optycznie ujemne nn - nz < 0 4. Dla kadego krysztau anizotropowego jednoosiowego istnieje jeden, i tylko jeden kierunek, do ktrego rwnolegy promie padajcy nie ulega rozszczepieniu na promienie zwyczajny i nadzwyczajny. Pod kadym innym ktem takie rozszczepienie wystpuje.

Rys. 2 Pytka wycita z krysztau jednoosiowego prostopadle do jego osi optycznej. Promie padajcy prostopadle do pytki nie ulega rozszczepieniu [3]

Rys. 3 Pytka wycita z krysztau jednoosiowego prostopadle do jego osi optycznej. Promie padajcy prostopadle do pytki ulega rozszczepieniu na promie zwyczajny i nadzwyczajny. [3] promie nadzwyczajny przebywa dusz lub krtsz drog w pytce krysztau w porwnaniu do promienia normalnego po opuszczeniu pytki promienie s do siebie rwnolege, lecz przesunite (opnione) w fazie, co jest wynikiem rnic prdkoci obydwu promieni w orodku dwjomnym przesunicie wzgldne (rnica faz, opnienie wzgldne, dwjomno): = g (nn nz ) g grubo pytki Polaryzacja wiata W wietle niespolaryzowanym drgania wektorw wietlnych s nieuporzdkowane. Odbywaj si w stale zmieniajcych si w sposb przypadkowy paszczyznach wiato niespolaryzowane W wietle spolaryzowanym: drgania wektora wietlnego wystpuj bd tylko w jednej paszczynie (rzut koca wektora na paszczyzn prostopad do kierunku fali porusza si wzdu jednej linii) polaryzacja liniowa bd drgania wektora wietlnego zachodz na powierzchni spiralnej (rzut koca wektora na ] paszczyzn prostopad do kierunku fali porusza si po elipsie) polaryzacja eliptyczna 1. wiato monochromatyczne (charakteryzujce si jedn dugoci fali) niespolaryzowane daje si w odpowiednich warunkach cakowicie spolaryzowa. 2. wiato biae (lub mieszane), ktre skada si z fal o rnych dugociach nie daje si nigdy spolaryzowa cakowicie. Polaryzacja wiata niespolaryzowanego przy padaniu na powierzchni ograniczajc orodek optycznie anizotropowy: Promienie odbite i zaamane s w pewnym stopniu (nie w peni spolaryzowane) w paszczyznach wzajemnie prostopadych. Stopie polaryzacji zaley od kta padania Polaryzacja liniowa Polaryzacj liniow wiata mona uzyska m. in. przy: - odbiciu, zaamaniu i rozszczepieniu (towarzyszcemu podwjnemu zaamaniu) - w wyniku rozproszenia powstajcego przy padaniu promieni na czstki znajdujce si w powietrzu, w roztworach lub zawiesinach, pod warunkiem, e te czstki s mae w porwnaniu z dugoci wiata Uzyskanie wiata spolaryzowanego obejmuje:

- wytworzenie wiata (monochromatycznego lub nie) -podzia jego promieni na dwie grupy wizki spolaryzowane w dwch wzajemni prostopadych paszczyznach - wyeliminowanie jednej z tych grup Dwa ostatnie etapy realizowane s w polaryzatorach (filtrach polaryzujcych)

Rys. 4 Polaryzator liniowy [3] Osi polaryzatora (filtru polaryzacyjnego) jest kierunek, wzdu ktrego zachodz drgania wektora wietlnego. Wyznacza go linia przecicia paszczyzny polaryzatora i paszczyzny, w ktrej rozchodzi si spolaryzowana fala, a sam filtr - w zalenoci od miejsca jakie zajmuje w ukadzie - polaryzatorem (jeli jest przed modelem) albo analizatorem (jeli jest za modelem). Zasada elastooptycznych pomiarw napre
Badany model umieszcza si w polaryskopie midzy pierwszym filtrem polaryzacyjnym (polaryzatorem) a drugim filtrem polaryzacyjnym (analizatorem). Po przejciu przez polaryzator spolaryzowany liniowy promie wiata monochromatycznego o amplitudzie drga A0, ktrego drgania poprzeczne zgodnie z teori Maxwella M- mona opisa rwnaniem x= A0cost, pada na obciony paskim stanem naprenia model. Promie ulega rozczepieniu na dwa spolaryzowane w paszczyznach wzajemnie prostopadych promienie o amplitudach A1 i A2.Paszczyzny drga tych promieni przechodz przez kierunki napre gwnych 1 i 2, przy czym prdkoci rozchodzenia si promieni s w obu paszczyznach rne. Drgania poprzeczne po przejciu przemieni przez model s przesunite w fazie, przy czym stwierdzono dowiadczalnie, e przesuniecie to jest proporcjonalne do rnicy napre gwnych. Wzgldne przesunicie fazowe R oraz kt przesunicia fazowego s okrelone zaoeniami wynikajcymi z prawa Wertheima
R = c ( 1 2 )

[1]
[2]

c(1 2 )

Z ktrych otrzymujemy

[3]

Gdzie: dugo fali wietlnej c wzgldna elastooptyczna staa materiaowa zalena od dugoci fali grubo modelu 1,2 naprenia gwne ze wzorw powyszych przy wprowadzeniu oznacze k = (elastooptyczna staa modelowa) c R oraz m = ( wielokrotno dugoci fal wiata uytego do bada) otrzymujemy
1 2 = k m

[4]

Po przejciu przez model oba promienie padaj na analizator i ulegaj interferencji zachowujc jednak przesunicie fazowe R. Analizator ma za zadanie przepuci drgania zachodzce w paszczynie A-A ( wyznaczonej przez o polaryzacji analizatora) o amplitudach A1 i A2.

Rys. 5 Przejcie promieni przez model [1] Drgania obu promieni po przejciu przez analizator mona opisa rwnaniami: x1 = A'1 sin t [5] x 2 = A' 2 sin(t + ) [6]

Gdzie: A1=A1cos A1=A0sin A2=A2sin A2=A0cos Amplitudy A1 i A2 zale wic od kta jaki tworz kierunku napre gwnych 1 i 2 z osiami polaryzatora i analizatora. Zwizany z pe zsuniciem liniowym kt mona okreli z zalenoci R R = [7] skd = 2 [8] 2 Na podstawie zalenoci = 2
R

mona wyrazi wzorem = 2m [9] Poniewa mamy tu do czynienia z drganiami zachodzcymi w jednej paszczynie ( paszczyzna A-A), drgania wypadkowe opisane s rwnaniem

, przy uwzgldnieniu m =

e kt przesunicia fazowego

x1 + x 2 = A0 sin cos [sin t sin(t + )] = A0 sin 2 sin

sin(t ) = A sin(t ) 2 2 2 [10]

otrzymanym z sumowania rwna drga promienia. Amplituda drgania wypadkowego wynosi A = A0 sin 2 sin
2

[11]

Naprenie I promienia wietlnego jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy drga A [12] I = kA 2 gdzie k oznacza pewn sta. Jeli wemiemy pod uwag wzr = 2m , to natenie promienia wietlnego opuszczajcego polaryzator moemy opisa wzorem I = kA02 sin 2 2 sin 2 m
2 0

[13]

Uwzgldniajc, e I = kA jest nateniem promienia opuszajcego polaryzator, natenie wiata wychodzcego z analizatora mona przedstawi w postaci I = I 0 sin 2 2 sin 2 m [14] Natenie promienia wietlnego w dowolnym punkcie modelu zaley od kta , jaki tworz kierunki napre gwnych z osiami ukadu odniesienia (s to kierunki okrelone przez osie optyczne analizatora A i polaryzatora P wzgldem przyjtego przesunicia umownie pooenia pocztkowego) oraz od wartoci przesunicia fazowego m, ktre zaley bezporednio od rnicy napre gwnych 1 2 = k m Otrzymany na ekranie obraz modelu pokryty jest dwoma ukadami linii tzw. izochrom i izoklin. Izochromami nazywamy te linie, wzdu ktrych rnica napre gwnych ma staa warto (1- 2=const). O ich przebiegu decyduje czynnik sin2m. Przy uycie wiata biaego izochromy s liniami widma cigego i dla kadej barwy 1- 2=const, natomiast w przypadku wiata jednobarwnego izochromy s liniami ciemnymi. Punkty modelu, w ktrych kierunki napre gwnych s takie same, tworz ciemne linie zwane izoklinami. Kt o jaki w danej chwili tworzy o optyczna polaryzatora z poziomem ( parametr izokliny), okrela kierunki napre gwnych. Inaczej mwic izokliny s to linie staych ( okrelonych ktem ) kierunkw napre gwnych. O przebiegu izoklin decyduje czynnik sin22. Przebieg izoklin wyznacza si zazwyczaj przy uyciu spolaryzowanego wiata biaego, gdy wwczas ciemne linie izoklin s widoczne na tle wielobarwnych izochrom. Polaryskop liniowy Polaryskopem liniowym nazywamy ukad optyczny, skadajcy si ze rda wiata, polaryzatora oraz analizatora, ktrego o optyczna jest prostopada do osi polaryzatora. W wyniku tego wiato, spolaryzowane liniowo po przejciu przez polaryzator, zostanie cakowicie wygaszone przez analizator. Sytuacja nie ulegnie zmianie, jeli midzy polaryzator i analizator wstawimy nieobciony model. Jeli jednak model obciymy, to wskutek zachodzcej dwjomnoci wymuszonej powstanie wzgldne przesuniecie skadowych drga. W efekcie cz wiata zostanie przepuszczona przez analizator Rodzaje polaryzatorw:

1. Dwjomne odpowiednio wycinane krysztay optycznie aktywne (najczciej kalcyt), tak, aby jedna z dwch wzajemnie prostopadle spolaryzowanych grup promieni wietlnych bya wygaszana w efekcie cakowitego wewntrznego odbicia, a druga przepuszczana swobodnie. Do tej grupy naley polaryzator Nicola. 2. Wykorzystujcych zjawisko dichroizmu asymetrii (selektywnoci) pochaniania. Niektre krysztay mineralne i organiczne maj zdolno silnego pochaniania jednej z dwch grup wzajemnie prostopadle spolaryzowanych promieni, otrzymanych w wyniku podwjnego zaamania. Np. turmalin (zabarwia wiato na zielono i jest sabo przeroczysty) Obecnie powszechnie stosuje si filtry polaryzacyjne wykonane z polimerw (np. alkohol poliwinylowy), ktre pierwotnie uporzdkowane, zostaj w podwyszonej temperaturze rozcignite. Dugie czstki polimerw zostaj uporzdkowane wzdu linii rozcignicia. Taki polimer nasyca si nastpnie substancj wykazujc zjawisko dichroizmu, ktra rozmieszcza si w polimerze rwnie w sposb uporzdkowany. Wikszo materiaw przezroczystych, ktre s w stanie nieobcionym optycznie izotropowe, wykazuje dwjomno proporcjonaln do obcienia, gdy ulegaj obcieniu Materiay te po odcieniu, ponownie staj si optycznie izotropowymi. Dwjomno wymuszona to anizotropia optyczna wywoana obcieniem. Efekty dwjomnoci wymuszonej s jednoznacznie i liniowo zwizane z odksztaceniami ( napreniami w zakresie sprystym). Polaryskop koowy W polaryskopie liniowym obserwowane s jednoczenie zarwno izokliny jak i izochromy, co jest pewn niedogodnoci. Obraz izoklin jest usunity w polaryskopie koowym, pracujcym w wietle koowo spolaryzowanym, w ktrym drgania skadowe o rwnych amplitudach s przesunite w fazie wzgldem siebie o wier dugoci fali a koniec wektora wietlnego zatacza okrg.

Rys. 6 Polaryskop koowy [2] Polaryskop koowy: powstaje z polaryskopu liniowego przez uzupenienie go dwoma wierfalwkami wstawionymi rwnolegle midzy filtry polaryzacyjne jeden filtr wierfalowy wchodzi do zespou polaryzatora, a drugi do zespou analizatora poniewa waciwoci wierfalwek s cile zwizane z dugoci fali, w polaryskopie koowym moe by uywane tylko wiato monochromatyczne osie optyczne wierfalwek musz by ustawione pod ktem 45 w stosunku do osi polaryzatorw

Zasada dziaania W badaniach stosuje si ciaa normalnie izotropowe (m.in. szkliwa, polimery, celuloid), wykazujce pod obcieniem waciwoci anizotropowe, przejawiajce si m.in. dwjomnoci optyczn. Pod wpywem napre materiay te nabieraj cech optycznych krysztau jednoosiowego o osi optycznej skierowanej rwnolegle do kierunku rozcigania lub ciskania i przy owietleniu wiatem spolaryzowanym, w wyniku zjawiska dwjomnoci nastpuje rozszczepienie wiata na dwie skadowe i pojawienie si prkw interferencyjnych, tworzcych dwa charakterystyczne rodzaje linii: izokliny i izochromy. Oglna zasada bada elastooptycznych: 1. Kady promie wietlny przechodzc przez obciony model wykonany z materiau wykazujcego wymuszon czuo optyczn ulega rozszczepieniu na dwa promienie skadowe. 2. Paszczyzny drga promieni skadowych pokrywaj si z kierunkami odksztace gwnych (napre gwnych). 3. Wzajemne przesunicie faz obu promieni wietlnych jest proporcjonalne do rnicy odksztace (napre) gwnych. Izokliny - to rodzaj prkw interferencyjnych bdce miejscami geometrycznymi punktw, w ktrych kierunki gwne stanu naprenia s odpowiednio rwnolege do wzajemnie prostopadych przynalenych danemu prkowi kierunkw. Izoklina jest miejscem geometrycznym punktw, w ktrych kierunki napre gwnych s jednakowe. Izokliny obserwowane s w wietle liniowo spolaryzowanym. Okrelaj miejsca o staych kierunkach gwnych napre ktre, generalnie, zmieniaj si od punktu do punktu. Kierunki napre gwnych pokrywaj si dokadnie z kierunkami osi polaryzatora i analizatora. Prki izoklin nakadaj si na wzorzec izochrom w postaci czarnych linii, pasm lub stref. Aby je prawidowo zidentyfikowa i odrni od, rwnie czarnej, izochromy zerowej naley zwrci uwag na nastpujce waciwoci: izokliny zmieniaj swoje pooenie wraz z obrotem analizatora sprzgnitego z polaryzatorem, w trakcie obciania (przy proporcjonalnych przyrostach napre) izokliny nie zmieniaj swojego pooenia, kierunki napre gwnych w punkcie pokrywaj si z osiami polaryzatora i analizatora: ich kt obrotu okrela kt jaki tworz kierunki gwne wzgldem przyjtego ukadu odniesienia, np. wzdu osi podunej modelu, pooenie izoklin w badanym obszarze mona okreli krelc ich obraz dla obrotw co -powiedzmy - 15, przez punkty izotropowe, gdzie oba naprenia gwne s takie same i rzd izochromy jest zerowy, przechodz wszystkie izokliny, rysunek izoklin powinien odpowiada najciemniejszej czci prka a linie powinny by poprawione i wygadzone, na podstawie rysunku izoklin (i ich definicji) mona skonstruowa trajektorie napre gwnych. Izochromy - miejsce geometryczne punktw (tworzce linie) o staej wartoci rnicy napre gwnych. Ukad izochrom pojawiajcy si na powierzchni modelu obserwowanego w wietle spolaryzowanym koowo, moe by traktowany i przedstawiany jako mapa konturowa rnicy napre gwnych (bez uwzgldnienia znaku) albo - zamiennie - maksymalnych napre stycznych. Waciwoci izochrom s identyczne z warstwicami na kolorowych mapach

topograficznych. Wzr izochrom tworzy szczyty i doliny - z "poziomem morza" w postaci izochromy zerowego rzdu w punktach izotropowych (o dowolnych kierunkach gwnych). Pojawiajce si, wskutek dwjomnoci wymuszonej w modelu, przesunicie fazowe skadowych promienia wietlnego (ich wzgldne opnienie) powoduje, wskutek interferencji wzmocnienie albo osabienie wychodzcej wizki wiata. Jeli w dowiadczeniu uywane jest wiato biae, zoone ze wszystkich dugoci fal widzialnego spektrum, dla okrelonej wartoci opnienia nastpuje zanikanie fali jednej tylko dugoci (koloru) i nie wygaszanie innych. Obserwator widzi kolor bdcy dopenieniem wygaszonego koloru. Purpurowy prek jest atwy do odrnienia od czerwonego i niebieskiego, ssiadujcych z nim. Jest ponadto bardzo wraliwy na zmian poziomu naprenia (wskie pasmo dugoci fali). Z tych powodw okrelany jest jako odcie przejcia i zosta wybrany jako kolor odpowiadajcy cakowitemu rzdowi izochromy (n = 1). w trakcie obciania izochromy pojawiaj sie najpierw w punktach o najwikszych napreniach, najczciej na brzegu ciaa, przy rosncym obcieniu powstaj izochromy wyszego rzdu a te wczeniej powstae przesuwaj si w kierunku obszarw o mniejszych napreniach, nie przecinaj si ani nie cz z innymi, nie zmieniaj si przy obrocie polaryzatora sprzonego z analizatorem, zachowuj stale swoj pozycj w uszeregowanej sekwencji: izochroma rzdu n jest zawsze pomidzy izochrom rzdu n-1 i n+1, izochroma rzdu zerowego jest zawsze czarna, w postaci izolowanej plamy, linii lub strefy otoczonej przylegajcymi kolorowymi izochromami pierwszego rzdu (i jest miejscem, gdzie kady z kierunkw jest gwny), procedura identyfikacji rzdu izochromy jest analogiczna do uycia mapy: najpierw odnajdujemy atwo rozpoznawalny obiekt geograficzny i uywamy go jako punktu wyjcia do analizy innych (przylegych) obszarw; takim obiektem obrazu jest izochroma zerowego rzdu, rozpoznawana po czarnym kolorze, otoczona przez jasne przylege kolory, pojawiajca si w na pocztku procesu obciania, zwykle w naroach, i malejca wraz ze wzrostem obcienia, po kolorach wystpujcych w jakimkolwiek kierunku mona - na podstawie znajomoci kolorw i ich sekwencji okreli czy rzd izochrom (rnica napre gwnych) ronie czy maleje, lokalnie ograniczony obszar ciasno zgrupowanych ptli oznacza wystpowanie koncentracji napre (due gradienty naprenia), pojedynczy, jednorodny kolor na duej powierzchni wskazuje na stay poziom naprenia, dla stanu jednoosiowego, czyli gdy jedno z napre gwnych jest rwne zero, warto niezerowego naprenia moe by okrelona wprost z rwnania izochromy na podstawie jej rzdu; taka sytuacja ma miejsce dla rozcigania, ciskania, prostego zginania ale take - co wynika ze statycznych warunkw brzegowych - w kadym punkcie nieobcionego brzegu, znak naprenia na swobodnym brzegu moe by atwo okrelony poprzez delikatne nacinicie ostrym przedmiotem (np. kocwk dugopisu) na brzeg: jeli najblisza izochroma wybrzuszy si w kierunku izochrom wyszych rzdw, naprenie na brzegu jest ciskajce, uamkowe (nie cakowite) rzdy izochrom okrela si metodami kompensacji, jeszcze raz naley podkreli, e w wietle spolaryzowanym koowo, przy jednoczesnym obrocie polaryzatora sprzgnitego z analizatorem, obraz izochrom nie zmienia si.

Wartoci wyznaczane bezporednio z pomiarw elastooptycznych Na podstawie obrazu izochrom mona rnic napre gwnych w dowolnym punkcie modelu ze wzoru 1 2 = k m
2

Na brzegu nie obcionym znika jedno z napre gwnych ( =0) a wwczas [15] Majc w dowolnym punkcie modelu rnic napre gwnych oraz kierunki napre gwnych okrelone parametrem izokliny , moemy wyznaczy wartoci napre stycznych 2 m xy = 1 sin 2 = k sin 2 [16] 2 2 oraz rnic napre normalnych. Korzystajc z koa Mohra otrzymujemy:
x y = (1 2 ) cos 2 = k m cos 2

1 = k m

[17]

Zdj. 1 Przykadowy model elastooptyczny - belka zginana

[4]

Literatura: 1. Banasiak M., wiczenia laboratoryjne z wytrzymaoci materiaw, PWN, Warszawa 1985 2. Bodnar A.: Wytrzymao Materiaw, wyd. PK, 2003 3. http://student.agh.edu.pl/~holyman/_www/studia/_semestr1/_metody_badawcze_w_mech anice/_wyklady/09_elastooptyka.pdf 4. http://www.underwater.pg.gda.pl/didactics/ISPG/PMMA/Elstooptyka.htm 5. A. Siemieniec: Elastooptyka. Wyd. AGH, Krakw 1977