1_zeszytOK.

qxd

2008-09-23

15:21

Page 1

S P A C E R O W N I K

OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ

CZWARTEK 2 PADZIERNIKA 2008 r. CZ 1

TEKST: RYSZARD BONISAWSKI JOANNA PODOLSKA REDAKCJA: JOANNA PODOLSKA FOTOEDYTORZY: DARIUSZ KULESZA TOMASZ STACZAK ZDJCIA: MAGORZATA KUJAWKA PROJEKT GRAFICZNY: MACIEJ KAKUS OPRACOWANIE GRAFICZNE ALICJA PUKACZEWSKA MAPKI: STEFAN BRAJTER KOREKTA: MAGORZATA GOB BEZPATNY DODATEK DO GAZETY WYBORCZEJ

Na zdjciu: Detal z naronej kamienicy zaprojektowanej w 1911 roku przez Gustawa Landau-Gutentegera, widok od ul. Wschodniej 76

RDMIECIE

| SPACEROWNIK | OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

Nasz pierwszy powakacyjny spacer zaczynamy nad rzek dk. W ssiedztwie rozpocza si kariera dwch wanych rodw przemysowej odzi - Anstadtw i Biedermannw. Powdrujemy trzema ulicami: Kiliskiego, Narutowicza i Wschodni, po drodze zaglda bdziemy te na ssiednie ulice: Rewolucji 1905 r., Wkiennicz, Jaracza, Pnocn i Soln. Par zabytkw, ktre znajduj si na naszej trasie, ju prezentowalimy w pierwszej czci Spacerownika, ale staramy si je przynajmniej zauway i odnotowa. aujemy, e nie moemy szerzej opisa wszystkich miejsc, ale bdzie okazja o nich opowiedzie wicej podczas naszego spaceru. W y r u s z a m y w n i e d z i e l 5 p a d z i e r n i k a o g o d z . 1 2 sprzed dawnej fabryki Roberta Biedermanna przy ul. Kiliskiego 2, gdzie dzi urzduje firma Atlas. Zapraszamy do poznawania odzi razem z nami. Czekamy te na Pastwa listy, uwagi i uzupenienia, wspomnienia o starej odzi i dawnych odzianach, a take o tym, co dzieje si w tych miejscach obecnie. By moe trafi one do drugiej czci ksikowej edycji Spacerownika, o ktr ju Pastwo pytaj.
RYSZARD BONISAWSKI, JOANNA PODOLSKA

Listy z dopiskiem Spacerownik prosimy kierowa na adres: Gazeta Wyborcza, ul. Sienkiewicza 72, 90-318 d e-mail: spacerownik@lodz.agora.pl

NAD RZEK DK
ZE ZBIORW CIT

RZEKA DKA

Farbiarnia Roberta Biedermanna i kominy dzkich fabryk

1 + Spotykamy si przy ul. Kiliskiego 2, rg ul. Pnocnej, gdzie kiedy miecia si fabryka Biedermannw. Po drugiej stronie ul. P2 nocnej wida + paac Alfreda Biedermanna, obecnie nalecy do Uniwersytetu dzkiego. Kiedy na tym skrzyowaniu by staw na rzece dce, a ul. Pnocna bya nieprzejezdna.

Dzisiejsz nazw otrzymaa dopiero w XIX w., wczeniej nazywana bya rzek Starowiejsk i Ostrog. W XIII w. nad jej brzegiem narodzia si osada dajca pocztek odzi. Rzeka ma ok. 19 km dugoci, jej rda znajduj si na terenie wsi Sikawa, tu obok wizienia przy ul. Beskidzkiej, na wysokoci 230 m n.p.m. W przeszoci jej wody zasilay energi dwa myny: Staromiejski - przy dzisiejszej ul. Nowomiejskiej (w XIX w. by wykorzystywany jako folusz) i Mania - to w jego miejscu wyrosa fabryka wkiennicza Ludwika Meyera. Koryto rzeki zostao po 1931 r. przykryte, wczeniej zasypano staw na Starym Miecie, a rzek ujto w ocembrowane koryto. dka wypywa w parku na Zdrowiu i a do ujcia do Neru ma odkryte koryto. W 1863 roku nad rzek powstaa farbiarnia i wykoczalnia tkanin Roberta Biedermanna.

Troch historii

W lipcu 1820 r. przyby do odzi Rajmund Rembieliski, towarzyszy mu rzdowy geometra, z ktrym ustalili pooenie i plan przyszej osady sukienniczej Nowe Miasto. W najwyszym jej punkcie mia powsta rynek przecity dwiema ulicami, a granice osady

wyznaczay cztery ulice: Pnocna, Poudniowa, Wschodnia i Zachodnia. Ulica Pnocna oddzielaa now osad od Starego Miasta. Po obu jej stronach wytyczono dziaki dla sukiennikw. Tu za ul. Wschodni, na dawnych gruntach folwarcznych Starej Wsi wydzielono obszerne parcele pod ogrody sukiennicze. Prowadzi do nich miaa ul. Pnocna, jednak wyduenie jej biegu napotykao na trudnoci terenowe. Tu przy wylocie ul. Wolborskiej istniao koryto rzeki, ktra w okresie przyborw zalewaa znaczn cz ulicy. Most przerzucony nad rzek koczy bieg ulicy. W pniejszym okresie

na wschd od mostu osiedli si prnie dziaajcy przemysowiec Robert Biedermann i poczyni inwestycje wodne, ktre na dugie lata uniemoliwiy przeduenie ul. Pnocnej. Pojawia si ona dopiero za dzisiejsz ul. Sterlinga, a koczya w osadzie Strzelec, przy lesie zwanym Kusym Ktem. Przed 1860 r. zachodni odcinek ul. Pnocnej, wybiegajcy od ul. Nowomiejskiej w kierunku cmentarzy, otrzyma nazw ul. Ogrodowej. W pniejszych latach, po zasypaniu stawu i po regulacji kanau rzeki, ulic Pnoc1

OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

| SPACEROWNIK

MAGORZATA KUJAWKA

DAWNA WIDZEWSKA, DZI KILISKIEGO

Paac Biedermannw przy ul. Kiliskiego 2, w gbi kopua hotelu Polonia

n przecia ul. Wschodnia, docierajca a do ul. Wolborskiej, a na caym terenie wyrosy domy mieszkalne i fabryki. Znaczna ich cz zostaa usunita w latach okupacji hitlerowskiej, a reszt rozebrano przed 1950 r., przygotowujc teren pod park i ptl tramwajow.
Biedermannowie. Kiedy Robert Biedermann zaczyna budowa w odzi imperium, mia okoo 30 tys. rubli. Po jego mierci majtek oszacowano na ponad 1,6 mln rubli. Zakad Biedermannw przy ulicy Kiliskiego szybko si rozrasta i do 1910 r. zaj teren 15 ha midzy ulicami: Smugow, Franciszkask i Kiliskiego. Zatrudniano tu 1100 osb. Budynki fabryczne byy rozrzucone na znacznej przestrzeni i rozdzielone ulic oraz ogrodem z rezydencj waciciela. Rodzinne przedsibiorstwo prowadzili synowie, a potem wnukowie Roberta do 1945 r. Po wojnie fabryki znacjonalizowano. Powstay w nich Zakady Przemysu Bawenianego im. Szymona Harnama (patronem zakadu zosta zastrzelony przez policjanta w 1929 r. przed fabryk Biedermannw Szaja Charnam - Szymon Harnam, dziaacz robotniczy, zwizany z Komunistyczn Parti Polski), pniej fabryka dostaa take handlow nazw Rena Kord. Dzi budynki nale do rnych wacicieli i rny jest ich los.

bert Biedermann wybudowa laboratorium chemiczne do eksperymentw z barwnikami chemicznymi. Natomiast dawny rodzinny paac to dzi reprezentacyjna siedziba zarzdu i biurowiec. Budynek zosta pieczoowicie wyremontowany i zaadaptowany do nowych potrzeb. Odtworzono elementy pierwotnego wystroju. Zdaniem Krzysztofa Stefaskiego, historyka sztuki, paac Biedermannw to jedyny w odzi przykad architektury nawizujcej do wczesnego florenckiego renesansu, tzw. stylu quattrocento. - Odznacza si powag i szlachetnoci - pisze Stefaski w Atlasie architektury dawnej odzi. Paac stan najprawdopodobniej w 1878 r., by moe zaprojektowa go architekt miejski Hilary Majewski. To tam przeprowadzia si rodzina z drewnianego parterowego domu stojcego tu przy ulicy. Na pocztku XX w. budynek podwyszono o jedno pitro. Na parterze mieciy si biura fabryki, a na pitrze pomieszczenia mieszkalne dla rodziny przemysowca.
3 + Po drugiej stronie ul. Kiliskiego stoj za-

budowania nalece pierwotnie do Teodora Kundela, w 1879 r. kupi je Robert Biedermann.

Najwicej szczcia miaa fabryka przy ul. Kiliskiego 2 i stojcy przy niej paac. W 1997 r. po modernizacji zaniedbanych budynkw, gdzie przez wiele lat mieciy si magazyny zakadw Harnama, wprowadzia si firma Atlas. To gwna siedziba koncernu, ktry zaczyna od popularnego kleju do glazury, a dzi jest potentatem na rynku budowlanym. Co ciekawe, nowy gospodarz nawizuje do tego, czym zajmowali si Biedermannowie. W dawnej fabryce mieci si teraz laboratorium badawczo-rozwojowe. W tym samym miejscu w 1870 r. Ro1

Bya tam farbiarnia tkanin wenianych i bawenianych, ktra po wojnie rwnie wesza w skad zakadu im. Harnama. Teraz jest tam m.in. Hurtownia Dodatkw Krawieckich Graka. Fabryka przy samej ulicy te przetrwaa, mieci si tam m.in. przedstawicielstwo firmy produkujcej rowery. Parterowy dom mieszkalny z 1860 r., zwany niesusznie przez niektrych domem Biedermanna, zosta zburzony w lipcu. Wielka szkoda. Po remoncie mgby by ciekaw pamitk fabrycznej odzi. To jeden z ostatnich budynkw w stylu pokazujcym, jak wygldaa d w poowie XIX stulecia.

Ulica Widzewska powstaa po 1823 r. z chwil utworzenia osady sukienniczej Nowe Miasto. Pocztkowo nie miaa nazwy, zaczynaa bieg przy mocie przerzuconym nad rzek Ostrog (dzisiejsz dk) i dochodzia do folwarku Stara Wie, tj. do dzisiejszego skrzyowania ul. Pomorskiej i Kiliskiego. Jej pocztek pokrywa si z wybiegajc od strony Starego Miasta dawn drog do Widzewa. Przecinaa ona skonie las zwany Karkoszk i na wysokoci dzisiejszej drukarni prasowej przy al. Pisudskiego skrcaa w lewo. Warto przypomnie, e rwnolegle do jej pocztkowego odcinka pyn niewielki strumie wpadajcy przy mocie do Ostrogi. Po utworzeniu kolejnej osady przemysowej dka po 1825 r., przeznaczonej dla wytwrcw tkanin z lnu i baweny, zaoono na jej granicach trzy osady przdnicze. Od zachodu wzdu ul. Wlczaskiej Spinnlinie, od poudnia wyrosa Bohemische Kolonia, a we wschodniej czci, na podmokych terenach cigncych si wzdu linii lasu, powstaa Buschlinie. Wytyczono wtedy ulic przeznaczon dla przdzarzy i nazwano j Widzewsk. Zabudowa mieszkalna znajdowaa si pocztkowo tylko po zachodniej stronie ulicy, a jej mieszkacy majcy do zagospodarowania poronite krzakami nieuytki uzyskali przywilej niepacenia przez dwanacie lat podatkw i kosztw osiedleczych. Trudno dzi jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, skd wzia si nazwa ulicy, ktra nie miaa adnego zwizku z ma wiosk pooon za lasem okalajcym powstajce osady. Czy nawizano ni do tradycji zwizanej z dawn drog, czy okrelono w ten sposb pooenie nowej ulicy, najbardziej skrajnej i najbliszej Widzewowi? Zastanawia take skony jej przebieg, odbiegajcy od regularnego pooenia pozostaych ulic. Jedyne sensowne wytumaczenie tego odstpstwa przedstawi prof. Marek Koter, wyjaniajc, e ul. Widzewska poczya dwa istniejce mosty, ten przy Starym Miecie i oddalony od niego most lub grobl przy dawnym mynie i tartaku Pia (dzi ul. Tymienieckiego). Po utworzeniu w 1840 r. Nowej Dzielnicy, powstaej kosztem lasu lecego po wschodniej stronie ul. Widzewskiej, take ta strona ulicy zostaa zabudowana domami mieszkalnymi. W pniejszym okresie na ich zapleczu, w podwrzach powstao kilkanacie fabryk i warsztatw rzemielniczych. Zrzucenie carskiego jarzma i odzyskanie niepodlegoci zaowocowao zmian nazwy ul. Widzewskiej, jej nowym patronem zosta bohaterski szewc z Warszawy Jan Kiliski. W latach okupacji hitlerowskiej, po wczeniu odzi w granice Trzeciej Rzeszy, przemianowano ulic na Buschlinie. Nawizano w ten sposb do nazwy sigajcej pocztkw akcji osadniczej wadz Krlestwa Polskiego.

Udajemy si ul. Kiliskiego w kierunku poudniowym.

%uu

| SPACEROWNIK | OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

odzianie pamitaj, e jeszcze do 1975 r. ul. Pnocna bya nieprzejezdna. Ale to ju zawdziczamy komunistycznym rzdom. Tu w dawnych budynkach ulokowano siedziby suby bezpieczestwa i MO. Wjazd na ten teren by moliwy tylko za okazaniem specjalnego dokumentu.
ZE ZBIORW MTNI W ODZI ZE ZBIORW CIT

%
Browar Anstadtw od pnocy

Dochodzimy do skrzyowania z ul. Rewolucji 5 1905 roku, + na samym rogu stoi jeden z nielicznych wyremontowanych domw w tej okolicy. Wikszo dawnych czynszwek w ssiedztwie jest bardzo zaniedbana. Warto zauway te eleganck fabryk Prexera przy ul. Kiliskiego 16.

Robotnicy dzcy w 1905 roku mniej kilkuset robotnikw zgino, ale mwi o si nawet o kilku tysicach ofiar. Jak podkrela prof. Pawe Samu, historyk z Uniwersytetu dzkiego, do 1905 roku d bya postrzegana jako zbiorowisko ludzi, ktrzy tu przyjechali z rnych zaktkw Polski i Europy do pracy. Po rewolucji staa si orodkiem ycia narodowego i spoecz nego. - Mieszkacy odzi ulegli podobnym przeobraeniom, jakie miay miejsce ponad sto lat wczeniej podczas rewolucji francu skiej. Mona w pewnym skrcie powiedzie, e gdyby nie wydarzenia 1905 roku, d nie byaby tak dobrze zorganizowana w chwili odzyskani przez Polsk niepodlegoci w roku 1918 - uwaa profesor.
ZE ZBIORW MTNI W ODZI

Za fabryk Biedermannw mona dostrzec zabudowania dawnego browaru Anstadtw. ULICA REWOLUCJI 1905 R.

4 + Browar Anstadtw przy ul. Pomorskiej 34/36. Karol Gottlieb Anstadt zaczyna karier przemysow jako drukarz tkanin, w latach 60. XIX wieku wybudowa browar pooony pomidzy ul. redni (Pomorska) i rzek dk. Najpierw stan poduny budynek wedug projektu miejskiego architekta Jana Bojankowskiego. Pocztkowo bya to warzelnia piwa i budynki do wstpnej obrbki surowcw, w latach 80. XIX wieku stana sodownia w ksztacie litery L, magazyn zboowy i suszarnia sodu. Na cianie sodowni przetrwaa do dzi data rozpoczcia produkcji - 1867. Twrca browaru niedugo cieszy si swoj inwestycj, zmar w 1874 roku. Po mierci Karola browar prowadzili jego spadkobiercy: wdowa - Teresa i trzej synowie: Fryderyk, Ludwik i Zenon, ktrzy byli m.in. fundatorami pobliskiego parku Helenw. W 1888 r. - wkrtce po mierci Teresy Anstadt - firma zostaa przeksztacona w Towarzystwo Akcyjne Browaru Parowego Sukcesorw Karola Anstadta. Do dzisiaj warzone jest tu piwo. Niestety Browary dzkie nie dostrzegaj faktu, e ciekawa architektura przemysowych budynkw moe by wspania reklam firmy, sto lat temu Anstadtowie umiecili wizerunek fabryki na swoich reklamowych winietach. Browar graniczy od pocztku z fabryk Biedermannw, obie firmy potrzeboway duych iloci czystej wody i eby zapewni sobie jej rezerw, utworzyy stawy wykorzystujce przepyw rzeki dki. Anstadtowie znajdowali si w korzystniejszym pooeniu, bliej grnego odcinka rzeki, w polu obok browaru wykopali duy staw, a nieczystoci wypuszczali do kanau zasilajcego stawy wykonane przez Biedermannw. Byo to przyczyn wieloletniego konfliktu i sdowego procesu, ktry zakoczy si w 1888 r. wyrokiem korzystnym dla Roberta Biedermanna. Drugi spr rozgorza w 1876 r. kiedy Biedermann wybudowa kana i staw zamykajcy drog planowan jako przeduenie ul. Pnocnej. Kolejne skargi sane na rce prezydenta miasta i architekta miejskiego nie odnosiy skutku. Pot odgrodzi na dugie lata dojazd do ogrodw pooonych poza fabrykami. Nie pomogy nawet interwencje wadz gubernialnych, kolejne odwoania skadane w sdach rnych instancji wyduay spr, nie przynoszc rozstrzygnicia. Starsi

To dawna ul. Poudniowa, obecn nazw otrzymaa w 1955 r. na pamitk walk na barykadach, ktrych w tej czci miasta byo najwicej. Brano te wwczas pod uwag nazw: Barykad 1905 roku.

REWOLUCJA 1905 ROKU W ODZI. To jedna z cezur w dziejach odzi. W dzkich fabrykach i zakadach pracy odbyo si kil kaset strajkw ekonomicznych. Gwn bro ni stay si jednak powszechne strajki poli tyczne, ktre miay istotne znaczenie dla ksztatowania wiadomoci robotnikw. W 1905 roku odbyo si sze wielkich wy stpie, ktre trway przez wiele dni. Naj wiksze natenie walk nastpio w czerw cu. Strajkoway wszystkie zakady. W mie cie budowano zasieki z drutu, latarni, wor kw. W sumie na ulicach pojawio si okoo 100 barykad, gwnie w rdmieciu, m.in. na dzisiejszych ulicach Pomorskiej, Wschod niej, Rewolucji 1905 roku, Kiliskiego, Jara cza, Prchnika, Gdaskiej i Piotrkowskiej. Najbardziej zacieke walki toczyy si na skrzyowaniu ulicy Wschodniej i Rewolucji 1905 r., w parku rdliska, na tzw. szosie Rokiciskiej (dzi al. Pisudskiego). Co naj -

Barykada na ulicy Rewolucji 1905 r.

% Skrcamy w ul. Rewolucji 1905 r., by odwiedzi jedyn synagog, ktra przetrwaa wojn.
MAGORZATA KUJAWKA

Na fasadzie kamienicy przy ul. Rewolucji 1905 r. nr 28 zachoway si rosyjskie napisy

1

OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...
MAGORZATA KUJAWKA

| SPACEROWNIK

na terenie odzi - Dawid Lande i Gustaw Landau-Gutenteger. Warto zwrci uwag na ciekaw dekoracj okien, zwaszcza balkonu pierwszego pitra frontowej elewacji, gdzie dostrzec mona inicjay waciciela i monogram firmy. Rappaport prowadzi w odzi przedsibiorstwo transportowo-handlowe, ktre miao oddziay m.in. w Moskwie, Petersburgu i Warszawie. Na parterze budynku dziaa kantor, druga kondygnacja miaa charakter prywatny. Do wntrz prowadziy odrbne wejcia. Oba s wspaniale zdobione. Zachoway si te secesyjne sztukaterie w pomieszczeniach. Charakterystycznym elementem bryy budynku jest czworoboczna wiea schodowa, ktr wieczy ozdobny szczyt z trjdzielnym oknem otoczonym ozdobn rolinn sztukateri. Na tyach willi byy skady towarowe i magazyny. Dzi budynek jest w rkach prywatnych.

Jedyna synagoga dzka, ktra przetrwaa wojn, naleaa do rodziny Reicherw

6 + Kamienica przy ul. Rewolucji 28 zostaa wzniesiona w 1893 r. dla Wilhelma Reichera (1857 - 1940), waciciela duego skadu artykuw kolonialnych. Trzypitrowy budynek otrzyma bardzo bogat opraw architektoniczn, dolne kondygnacje ozdobiono boniowaniem, dwa boczne ryzality zakoczone s monumentalnymi kolumnami i zwieczone trjktnymi naczkami. O budynku zostaa podkrelona wielobocznym wykuszem. W pycinach pod oknami I pitra zachoway si fragmenty malatury z nazwiskami waciciela. To wspaniaa pamitka wielokulturowej przeszoci odzi. Wyniose oficyny otaczaj due podwrko, za ktrym jest dalsza cz zabudowy. Dominuje wrd niej niewielka sy7 nagoga + naleca do Reicherw. Zaprojektowa j dzki architekt Gustaw Landau-Gutenteger po 1898 r. Prosty budynek pozbawiony jest zbdnych ozdb, we wntrzu miecio si ok. 90 osb. Parter suy do modlitw mczyznom, dla kobiet byo osobne wejcie na pitro, gdzie by tzw. babiniec. rodek prostoktnej sali zajmuje bima - podwyszenie z pulpitem otoczone balustrad. Na wschodniej cianie umieszczono szaf na roday - zwoje Tory, zasanian haftowan aksamitn tkanin - parochetem. Prywatna synagoga suya Reicherom i mieszkacom kamienicy do 1939 r., pniej przesza w rce niemieckiego ssiada i zostaa zamieniona na skad soli i chemikaliw. To ocalio j przed zburzeniem, ale doprowadzio do duego zasolenia cian. W 1945 r. syn fundatora, znany lekarz Edward Reicher (1900 - 1975, autor wspomnie W ostrym wietle dnia. Dziennik ydowskiego lekarza 19391945) przekaza synagog spoecznoci ydowskiej odzi. Odnowiona w latach 80. XX wieku, suy do dzi wyznawcom judaizmu, cho obecnie codzienne modlitwy odbywaj si w synagodze przy Gminie ydowskiej
1

% Idziemy dalej ul. Kiliskiego, po prawej stronie tu przed ul. Wkiennicz (dawna Kamienna) plac, na ktrym miaa stan synagoga.
9 + SYNAGOGA, KTREJ NIE BYO - BEIT

(ul. Pomorska 18), a w zabytkowym budynku organizowane s wiksze uroczystoci i koncerty. Synagog mona zwiedza po wczeniejszym zgoszeniu w biurze gminy.

%Wracamy do ul. Kiliskiego. Przy ul. Rewolucji 1905 r. 37/39 wida charakterystyczny gmach Zespou Opieki Zdrowotnej dla Szk Wyszych Palma, a dalej budynki nalece do Uniwersytetu dzkiego - ucz si tam studenci Wydziau Ekonomiczno-Socjologicznego. Niemal vis-a-vis uczelni jest ciekawa willa i fabryka Rappaporta.
8 + Willa Leona Rappaporta (ul. Rewolucji 1905 r. nr 44), zbudowana zostaa tu przed rewolucj 1905 r. Ma charakterystyczn bry z czerwonej cegy z secesyjn dekoracj. Wrd domniemanych projektantw obiektu wymieniani s dwaj architekci dzcy, ktrzy maj na koncie kilka secesyjnych budynkw
MAGORZATA KUJAWKA

IZRAEL - UL. KILISKIEGO 29. W latach poprzedzajcych drug wojn wiatow dziaao w odzi kilka duych sy nagog i ponad 250 ydowskich domw mo dlitwy. Kada grupa chasydzka miaa odrb n izb modlitewn, gdzie w szabat i wita schodzono si na naboestwa. Na samej ul. Wschodniej funkcjonowao ponad 20 sztibli (modlitewni). Jeden z nich znajdowa si przy ul. Kamiennej 20 (dzi Wkienni cza), powsta w 1898 r. i nalea do Eliasza uckiego i Lajba Sudjana. Na parterze bu dynku oficyny urzdzono sal modlitw, a na pitrze szko religijn. Od strony ul. Kili skiego 29 podwrze zasania budynek nie wielkiej fabryki wyrobw wenianych Adolfa Modrygajo. Po 1920 r. spalony budynek fa bryczny przeszed na wasno Sendera Dy szkina (waciciel fabryki koszernych wdlin, ul. Piotrkowska 8). W 1935 r. ruiny zostay rozebrane, a pusta dziaka staa si wasno ci stowarzyszenia Beit Izrael (Dom Izraela), ktre przystpio do budowy oka zaej synagogi. Miaa ona wypeni ca przestrze ul. Kiliskiego 29. Niestety czon kowie stowarzyszenia, powoanego w celu szerzenia i popierania zasad religijnych i mo ralnych oraz polepszania bytu niezamonych ydw, nie naleeli do najbogatszych. Roz poczta z impetem budowa zatrzymaa si na wysokoci parteru. Prowadzone bez nad zoru budowlanego prace przerwano w maju 1939 r., a do wadz miasta wpyna proba o zgod na przesunicie dalszych robt na lato 1940 r. Plany te legy w gruzach wraz z wybuchem II wojny wiatowej, w 1941 r. niemieccy okupanci wydali polecenie roze brania niedokoczonego budynku. Po wojnie stan w tym miejscu blok mieszkalny. Syna goga przetrwaa tylko na archiwalnych pla nach.

Secesyjna willa Leona Rappaporta

%uu

6
%

| SPACEROWNIK | OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

Skrcamy w ul. Wkiennicz. Hilary Majewski (1832 - 1892). Architekt miasta odzi. Otrzyma gruntowne wyksztacenie w Carskiej Akademii Sztuk Piknych w Petersburgu, pniej przez dwa lata przebywa na stypendium we Woszech. Po powrocie pracowa w Warszawie, a od marca 1872 r. przez dwadziecia lat peni funkcj architekta miejskiego w odzi. By to okres najbardziej dynamicznego rozwoju miasta, w ktrym wyrastay nowe fabryki, wille i paace, solidne kamienice oraz witynie. Zasugi Majewskiego s w tym czasie ogromne, umiejtnie przekaza inwestorom swoje upodobanie do architektury renesansowej, jej funkcjonalnoci i umiarkowanego zdobnictwa. Wprowadzi do dzkiego budownictwa przemysowego szedowe tkalnie, o charakterystycznych piowatych dachach. Do wyrniajcych si prac architekta naley zaliczy m.in.: gmach Miejskiego Towarzystwa Kredytowego przy ul. Pomorskiej 21, cerkiew prawosawn przy ul. Kiliskiego, wille w pasau Meyera czy paace - Edwarda Herbsta, Ludwika Grohmana, Juliusza. Kunitzera.
MAGORZATA KUJAWKA

ULICA WKIENNICZA

Dawna ulica Kamienna zostaa wytyczona okoo 1880 r. na pustym terenie pomidzy ul. Wschodni i Widzewsk. W szybkim czasie zostaa zabudowana prostymi czynszowymi kamienicami, pomidzy ktrymi pod nr 11 powsta dom architekta miejskiego Hilarego 10 + Majewskiego+ . Budowniczy nada mu paacowy charakter i przyozdobi neorenesansowymi detalami. Mimo powojennych zaniedba dom Majewskiego cigle stanowi silny kontrast dla pozostaej zabudowy ulicy. By moe fakt zamieszkania tu sawnego architekta sprawi, e od pocztku istnienia ulica otrzymaa solidn kamienn nawierzchni, a od niej nazw. Zmieniono j w 1957 r. na Wkiennicz, nie miao to niestety wpywu na popraw kondycji ulicy, ktra cieszya si nie najlepsz saw w odzi - roio si na niej od melin.

ULICA JARACZA

Wytyczona w pierwszym okresie rozwoju odzi przemysowej, prowadzia od ul. Piotrkowskiej na wschd, do miejskiej cegielni. Dlatego nazywano j pocztkowo Podcegielnian, a od 1845 r. Cegielnian. Po 1860 r. przeduono jej bieg w kierunku zachodnim, a do ul. Dugiej (dzi ul. Gdaska). Rozwj terenw pooonych na zachd od ul. Gdaskiej wymusi kolejne przeduenie ulicy, nowy odcinek otrzyma nazw ul. Nowocegielnianej. Od 1926 r. Cegielniana ju nie przecinaa ul. Piotrkowskiej, zachowaa nazw na odcinku wschodnim, od ul. Piotrkowskiej na zachd wybiegaa teraz ul. rdmiejska (obecnie Wickowskiego). W latach okupacji hitlerowskiej znw poczono oba odcinki pod wsplna nazw Moltkestrasse. Przywrcenie w 1945 r. przedwojennego nazewnictwa nie trwao dugo, od 1949 r. ul. rdmiejsk przemianowano na ul. Wickowskiego, a ul. Cegielnian na ul. Jaracza. Wybr Stefana Jaracza na patrona ulicy nie by przypadkowy, ten wielki aktor wystpowa od 1908 r. do 1911 r. w dzkim Teatrze Polskim, ktrego gmach od 1909 r. znajdowa si przy ul. Cegielnianej 63. Rwnie w latach midzywojennych Jaracz kilkakrotnie gra na scenie Teatru Miejskiego.

MAGORZATA KUJAWKA

11 + KOCHANKOWIE Z ULICY KAMIENNEJ 25 czerwca 2004 r. na fasadzie kamienicy przy ul. Wkienniczej 2 odsonito ma, gustown fontann nawizujc do znanego utworu Agnieszki Osieckiej pt. Kochankowie z ulicy Kamiennej. Piosenka znanej autorki, ktra studiowaa reyseri w dzkiej szkole filmowej w latach 1957-1961, utrwalia dawn nazw ulicy. Dzi niektrzy mieszkacy znowu mwi, e mieszkaj przy ul. Kamiennej. Autorem paskorzeby jest Wojciech Gryniewicz, ten sam, ktry wykona synn aweczk Tuwima na ulicy Piotrkowskiej. Jest na niej wyryty fragment piosenki, ktr piewaa m.in. Sawa Przybylska i Elbieta Czyewska. Zakochani trzymaj nad sob ortalionowy paszcz, charakterystyczny dla lat szedziesitych XX wieku. Zasaniaj si przed deszczem.

% Docieramy do ul. Stefana Jaracza. Znw moemy skrci na chwil w bok, by zobaczy budynek teatru z dug histori.
12 + Teatr im. Stefana Jaracza. Poar gmachu teatralnego Victorii przy ul. Piotrkowskiej 67 zmusi zesp Teatru Polskiego, kierowany przez Aleksandra Zelwerowicza, do szukania nowej siedziby. Wybrano obszerny magazyn Towarzystwa Transportowego Nadieda przy ul. Cegielnianej 63 (dzi ul. Jaracza 27) i poddano go koniecznej przebudowie. Projekty nowego gmachu przygotowali dzcy architekci Dawid Lande i Gustaw Landau-Gutenteger. Ju po czterech miesicach budynek by gotw do inauguracji. 23 padziernika 1909 r. Kltw Wyspiaskiego otwarto uroczycie nowy sezon i teatr. Widownia miecia 836 osb, skadaa si z parteru i balkonu z galeri. Scena bya nieco wiksza ni w Victorii, owietlay j elektryczne lampy, a roz1

Oczy maj niebieskie i siwe, dwuzotwki w kieszeniach na kino, ywi si chlebem i piwem, marzn im rce zim: Kochankowie z ulicy Kamiennej piercionkw, kwiatw nie daj. Kochankowie z ulicy Kamiennej wcale Szekspira nie znaj. Kochankowie z ulicy Kamiennej.

Wieczorami na schodach i w bramach, dotykaj si rce spierzchnite, trwaj tak czasem a do rana, kiecki s stare i zmite. Kochankowie z ulicy Kamiennej tramwajem jed w podre. Kochankowie z ulicy Kamiennej boj si gliny i stra. Kochankowie z ulicy Kamiennej... tekst Agnieszka Osiecka

OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

| SPACEROWNIK

MAGORZATA KUJAWKA

15 + Szkoa Pereca. W 1945 roku, kiedy zakoczya si wojna, przy ul. Kiliskiego 49 otwarta zostaa ydowska szkoa noszca imi pisarza jidysz Icchaka Lejba Pereca. Uczyy si w niej dzieci ydowskie, ktre przeyy wojn, wiele z nich miao za sob dowiadczenia gett i hitlerowskich obozw. Byy tam lekcje ydowskiego i hebrajskiego, ale te jzyka polskiego i historii Polski. Wrd uczniw by m.in. przyszy pisarz Henryk Grynberg. Kilka lat temu zrobilimy mu tam zdjcie. Wspomina po jak zjeda po porczy... Z czasem szkoa zostaa przeniesiona na Wickowskiego 13, rg Zachodniej, tu obok Teatru ydowskiego, ktry dzieli scen z Teatrem Nowym. Na pocztku klasy byy liczne, nawet przeadowane. Ale z roku na rok liczba uczniw malaa. Wiele rodzin ydowskich wyjedao z Polski na stae. Byli rozczarowani tym, co si dziao w kraju. Po 1968 roku szkoa zostaa zamknita.

Fasada Teatru im. S. Jaracza i odbijajca si w niej sylwetka kamienicy z naprzeciwka

wizania techniczne wzorowano na teatrach europejskich. Niemal przez cay czas prowadzono prace modernizacyjne i upikszajce, zakupiono nowe meble i kostiumy, ale pech przeladujcy zesp da i tu zna o sobie; w nocy 25 padziernika 1911 r. poar strawi budynek z caym wyposaeniem. W maju nastpnego roku przystpiono do jego odbudowy wedug projektu Romualda Millera. 5 padziernika 1912 r. odbya si kolejna uroczysta inauguracja teatru. Mieci teraz 1160 widzw i posiada najnowoczeniejsze w odzi rozwizania techniczne. W latach midzywojennych gmach nalea do Teatru Miejskiego, po 1945 r. zaj go Teatr Wojska Polskiego, a od 1949 r. do dzisiaj jest siedzib Teatru im. Stefana Jaracza. W 1970 r. fasada teatru i wntrza zostay znacznie przebudowane, ale widownia zachowaa czstk dawnego wystroju.
13 + Narony budynek mieszkalny przy ul. Jaracza 34 (Cegielniana 64) to dawny hotel Klukas. Powsta ok. 1888 r. na posesji Wilhelma Landaua, od pocztku sta si siedzib miejskiego gimnazjum eskiego, mieszkali w nim rwnie niektrzy nauczyciele. W 1894 r. sta si wasnoci Fryderyka Klukasa i a do 1903 r. miecio si w nim gimnazjum. Po przeniesieniu szkoy na ul. redni 14 (dzi ul. Pomorska) dom zosta poddany modernizacji z przeznaczeniem na hotel i restauracj. Otwarty w 1904 r. peni funkcj do 1945 r. Po wyzwoleniu nalea do Uniwersytetu dzkiego, mieszkali w nim nauczyciele akademiccy, pniej znajdowaa si w nim redakcja wydawnictw naukowych U. Nazw hotelu Klukas utrwali Julian Tuwim w Kwiatach Polskich przypominajc murzyskiego aktora Aldridge'a: ...Do, e nad dk zawdrowa, Tam na teatrze wystpowa, Tam zmar na jakie zapalenie Z dala od Afryki-macierzy 1

I na cmentarzu dzkim ley. A mieszka u Klukasa - tam gdzie Pan Igna pozna swoj Andzi. Co prawda w chwili mierci aktora, tj. w 1867 r. hotelu jeszcze nie byo, a Ira Aldridge mieszka i zmar w Paradyzie, ale ma Klukas swoj literack histori.

Wracamy do ul. Kiliskiego i kontynuujemy spacer w kierunku ul. Narutowicza.

14 + Warto zwrci uwag na kamienic przy ul. Kiliskiego 46, gdzie 13 wrzenia

1894 r. przyszed na wiat Julian Tuwim. Jego rodzice byli spolonizowanymi ydami, ojciec Izydor odby praktyk bankow w Paryu, w odzi pracowa w Banku Azowsko-Doskim, matka Adela pochodzia z rodziny drukarza Leona Krukowskiego. W domu mwiono po polsku, a poeta wyjania po latach:

... w jzyku ydowskim pisa nie mog, gdy ani go nie znam, ani nie znaem, ani go w domu nigdy nie syszaem. W mojej rodzinie mwio si zawsze tylko po polsku i to, czyst, bez fonetycznego nalotu wschodniego, polszczyzn. Matka uczya nas szacunku do ludzi [...], wpajaa w nas zasady chrzecijaskie (cho oficjalnie nie bylimy chrzecijanami) i demokratyczne. Caym sercem kochaa Polsk, jej kultur i literatur, i gdy jeszcze nie umiaem czyta, sama odczytywaa mi najpikniejsze wiersze polskie, nucia liczne, stare piosenki. To, e staem si poet, Jej przede wszystkim zawdziczam.

MAGORZATA KUJAWKA

DARIUSZ KULESZA

Henryk Grynberg w podwrku dawnej szkoy

16 + Naronik ulic Kiliskiego i Narutowicza zajmuje hotel Polonia (ul. Narutowicza 38). Zosta wzniesiony w latach 1910-1912, wedug projektu Alberta Gunzla i pocztkowo nosi nazw Palast. Trjboczny ryzalit zwieczony zosta belwederem z kopu. Wrd klasycyzujcych dekoracji elewacji wyrniaj si posgi kobiet w antycznych szatach. Waciciele hotelu, Leon i Adela Dobrzyscy, dooyli wielu stara, eby wntrza posiaday bogaty wystrj i nowoczesne wyposaenie techniczne (ogrzewanie, winda, owietlenie, telefony, pralnia itp.). W 1918 r. zmieniono nazw hotelu na Polonia - Palast, po 1945 zosta upastwowiony, a nazw skrcono. Od 1974 r. w miejscu pomieszcze na parterze utworzono podcienia. Przez kilka ostatnich lat Polonia tracia na znaczeniu, utracia te gwiazdki. Ostatni generalny remont sprawi, e nie tylko fasada hotelu odzyska dawny blask.

Po drugiej stronie ulicy stoi pusta kamienica.

Odnowiona elewacja od ul. Kiliskiego

%uu

| SPACEROWNIK | OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

MAGORZATA KUJAWKA

Cerkiew pw. w. Aleksandra Newskiego wg projektu Hilarego Majewskiego to jeden z najcenniejszych dzkich zabytkw. Powstaa w latach 1880-1884. Pretekstem do budowy wityni byo ocalenie cara Aleksandra II z zamachu 2 kwietnia 1879 r. Do komitetu budowy weszli najwiksi dzcy przedsibiorcy. witynia zachwyca nie tylko wygldem zewntrznym, ale te wystrojem wntrza.
Z tego miejsca wida wspania sylwetk odnowionej cerkwi pw. w. Aleksandra Newskie17 go + . Za ni puszy si potny gmach elektro18 ciepowni EC-1 + , ktra wkrtce ma sta si sercem nowej dzielnicy sztuki. Skrcamy w ulic Narutowicza.
MAGORZATA KUJAWKA MAGORZATA KUJAWKA

WIADUKT KOLEJOWY Ponad ulic Widzewsk (Kiliskiego) posta wiono w drugiej poowie XIX w. masywny wiadukt umoliwiajcy przejazd wagonw kolejowych na plac skadowy przy ul. Dzikiej (Sienkiewicza). Niski wiadukt stanowi przez wiele lat przeszkod dla linii tramwajowej. Dopiero w 1935 r. podjto decyzj o jego rozbirce. Zgodnie z uchwa wadz miej skich i rodowisk kombatanckich dawny plac wglowy przeznaczono na budow Domu Po mnika Marszaka J. Pisudskiego, ktry sta n w tym miejscu par lat pniej.

20 + Przy ul. Narutowicza 34 midzy zabytkowymi kamienicami stoi wspczesna wysoka plomba. W podwrzu znajdowaa si fabryka ksig handlowych, drukarnia i skad papieru A. Ostrowskiego. Do dzi stare budynki zaciekawiaj wygldem. 21 + Kamienica Chaima i Gersza Auerbachw

Po przektnej stoi wieowiec, w ktrym mie19 ci si hotel Centrum + , wzniesiony wedug projektu Bronisawa Marczaka na miejscu dawnych kamienic.

Na naroniku ulicy Narutowicza i Kiliskie go staa dua kamienica, ktr wyburzono w 1971 r. przy uyciu dynamitu, w celu posze rzenia ulicy i przygotowania placu pod budo w hotelu. Przez duszy czas trudno byo uzyska zgod na usunicie budynku, dla partyjnych decydentw mia on warto hi storyczn - mieszka tu... Feliks Dzieryski. Wyburzenia na ul. Narutowicza dotkny znaczn cz pierzei poudniowej, poczt kowo od ul. Sienkiewicza do Kiliskiego, a pniej take w stron ul. Piotrkowskiej. Tumaczono to usprawnianiem komunikacji miejskiej. Protesty mionikw miasta za trzymay burzycieli i uratoway dwa ostat nie po tej stronie budynki, tu przy naroni ku z ul. Piotrkowsk. To jeden z pikniej szych budynkw odzi. Od wielu lat zamiast go ratowa wci trwaj dywagacje, czy jednak nie poszerzy tu ulicy Narutowicza

przy ul. Narutowicza 32 ma oryginaln fasad. Wrd neoromaskich i neorenesansowych detali architektonicznych (charakterystyczne okna wzorowane na weneckim renesansie) mona zobaczy nietoperze o ludzkich twarzach. Budynek zaprojektowa dzki architekt Gustaw Landau-Gutenteger w 1896 r. Malownicza elewacja jest zapowiedzi pniejszych secesyjnych dokona architekta. czy tu m.in. ceglane ciany z elementami tynkowanymi, renesansowe loggie i balkony oraz klasyczne biforia z metalowymi motywami dekoracji. Do dzi na boku jednego z balkonw zachoway si fragmenty rosyjskich napisw. Przed wojn w podwrzu Kamienica Auerbachw przy ul. Narutowicza znajdowaa si fabryka wyrobw wenianych braci Teitelbaum, a w poprzecznej oficynie cje ydowskich gazet. Podwrko naley do Dom Agenturowo-Komisowy Sair repre- ciekawszych w odzi. Interesujce s stare zentujcy londyskie firmy chemiczne. Po garae - dawne warsztaty. Pikna jest deko1945 roku przez kilka lat funkcjonowaa tam racja balkonw i markiz (niestety w tej chwidrukarnia prasy ydowskiej, a take redak- li elewacja si sypie), przetrway te skromne witrae klatki schodowej.

% Po drodze mijamy kilka kolejnych kamienic z przeomu XIX i XX w. W pitrowym budynku przy ul. Narutowicza 28 mieci si Kredyt Bank, a z boku wchodzi si do klubu Pewex.
Pewex - wbrew skojarzeniom nie jest to ob cojzyczna nazwa, ale skrt od przedsibior stwa eksportu wewntrznego. W czasach PRL tak nazywaa si sie sklepw, ktre zaj m o w a y s i d y s t r y b u c j t o w ar w p o c h o d z cych z zagranicy. Kupowao si w nich zagra niczne papierosy, dinsowe spodnie, piwo w puszkach, a nawet coca col - tych rzeczy nie
1

Nietoperz z ludzk twarz...

OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...
byo w innych sklepach, a w Peweksie mona je byo kupi wycznie za dolary.

| SPACEROWNIK

% Dochodzimy do kamienicy przy ul. Narutowi22 cza 24, w ktrej dziaa klub Fundacji Laudera + .
F U N D A C J A R O N A L D A S . L A U D E R A funkcjo nuje w odzi od 1993 roku. Jej celem jest po moc osobom, ktre maj ydowskie korzenie, w odnalezieniu swojej tosamoci. Prowadzi te szerok dziaalno edukacyjn skierowa n do osb zainteresowanych kultur ydow sk. dzki Klub Laudera organizuje wykady dotyczce judaizmu, koncerty, lekcje jzyka hebrajskiego, wydaje biuletyn Magen Dawid i materiay edukacyjne. Od 1998 roku dzki klub kierowany jest przez Dorot i Barucha Ciesielskich. Wicej na stronie: www.lauder.lodz.pl
MAGORZATA KUJAWKA

kowo mylano o wykorzystaniu fasady zabytkowego gmachu przy wznoszeniu nowej budowli, rycho jednak zrezygnowano z tego pomysu i na oczyszczonej dziace, powikszonej o ssiedni posesj, rozpoczto w 2000 r. budow najnowszej w kraju filharmonii. Jej projektant Romuald Loegler wykorzysta charakterystyczny uk jako gwny motyw dekoracyjny nowoczesnej, betonowo-szklanej bryy budynku. al jednak, e nie udao si uratowa oryginau. 10 grudnia 2004 r. zaproszono melomanw na inauguracyjny koncert Filharmonii dzkiej noszcej od 1984 r. imi Artura Rubinsteina.

powstao jedno z najnowoczeniejszych kin w kraju. Kolejny remont przynis nowe rozwizania techniczne, a fasada zostaa przyozdobiona posgiem stanowicym powikszon replik filmowego Oskara. Przez kilka lat, gdy wyburzono star filharmoni, wida go byo z ul. Narutowicza.

% Tu za filharmoni i kinem Batyk stoi kolejna adnie odnowiona kamienica.

25 + Remont kamienicy przy ul. Narutowicza 18 mia by zakoczony przed otwarciem fil-

Na tyach filharmonii, stoi kino Batyk.

Nowoczesny gmach filharmonii

23 + Filharmonia dzka. W 1886 r. a terenie posesji przy ul. Narutowicza 20 Ignacy Vogiel wznis dom koncertowy. Fasada gmachu zostaa ozdobiona ogromnym arkadowym oknem i kolumnami. W sali koncertoway rne zespoy i znakomici solici, m.in. Ignacy Paderewski i Artur Rubinstein, odbyway si w niej bale, akademie, imprezy towarzystw dobroczynnych i odczyty. Od 1921 r. goci w nim na stae zesp dzkiej Orkiestry Symfonicznej zaoonej w 1915 r. Budynek suy przez kilka dziesicioleci dzkim filharmonikom, a do cakowitego zuycia technicznego. Na kilka lat przeniesiono wystpy filharmonii na ul. Piotrkowsk 243. Wczeniej jednak zniszczono charakterystyczn neorenesansow elewacj, zachowujc jedynie du nisz zamknit ukiem. Ju w latach siedemdziesitych XX w. wysunito propozycj wzniesienia nowej filharmonii, wybrano take dla niej nowe miejsce przy zbiegu ul. Kiliskiego i dzisiejszej alei Pisudskiego. Umieszczono nawet w tym miejscu gaz z okolicznociowym napisem na mosinej tablicy. Po latach zapomniany gaz zosta przeniesiony na dziedziniec Muzeum Kinematografii. Antoni Szram, znany animator dzkiej kultury, chcia tym desperackim gestem przypomnie wadzom miasta o podjtym zobowizaniu. Nie odnioso to adnego skutku. Musiao min jeszcze kilka lat, by w obliczu zagroenia ycia stary dom koncertowy, nazwany Filharmoni dzk, zosta Oskar przy wejciu do kina Batyk zamknity. Tym razem bezpowrotnie. Poczt1

24 + Kino Batyk. Przy ul. Dzielnej 18 (dzi ul. Narutowicza 20) 8 X 1882 r. otwarto uroczycie teatr Thalia. Powsta w miejscu sali taca Ignacego Vogla. Przemiana starej sali zaja ekipom budowlanym zaledwie 3 tygodnie! Projekt teatru powsta w firmie budowlanej Otto Gehliga. Widownia miecia 800 osb, skadaa si z parteru, amfiteatru i dwu balkonw. Nad gowami widzw znajdowa si ogromny malowany plafon wypeniony wizerunkami poetw, dramatopisarzy i mylicieli niemieckich lub uwaanych za niemieckich. Tym plastycznym akcentem podkrelono narodowy, niemiecki charakter teatru, ale na jego scenie nie zabrako take polskich nazwisk, wystpowali tu m.in.: Stanisaw Trapszo, Gabriela Zapolska, Helena Modrzejewska, Stanisaw Miciski i Aleksander Zelwerowicz. 5 wrzenia 1921 r. teatr spon, a na jego zgliszczach powstaa znw sala taca, przebudowana nastpnie na sal kinow. 18 marca 1925 r. otwarto tu kino Reduta, uznawane za najnowoczeniejsze w odzi. Przestronna widownia skadaa si jak dawniej z amfiteatru, balkonw i l. W miejscu zniszczonego plafonu zwiesza si ogromny yrandol, gwna ozdoba obiektu. Kolejna przebudowa kina nastpia w 1927 r., od 20 maja wystpuje jako Splendit i zaliczane jest do najwikszych kin w Polsce. 14 listopada 1929 r. odzianie ustawiali si przed kas w dugiej kolejce, bo tego dnia po raz pierwszy w odzi ekran przemwi do widzw - pokazywano dwikowy film Statek komediantw. Nazwy zmieniano jeszcze trzy razy: na Roxy (1933), Europa (1934) i Batyk (1945). W 1959 r. przeprowadzono gruntown przebudow budynku i sali projekcyjnej, w efekcie
MAGORZATA KUJAWKA

harmonii, ale udao si to dopiero dwa lata pniej. Budynek stan w 1882 roku wedug projektu Hilarego Majewskiego. By to elegancki dom mieszkalny, gdzie na parterze dziaay sklepy. Renata Jaboska, pisarka z Izraela, wspominaa podczas pobytu w odzi, e jej dziadek - Dawid Klepkarczyk - prowadzi na froncie sklep z czekolad i owocami egzotycznymi. - Pamitam, e w dniach, gdy byy koncerty, otwiera sklep wieczorem i bardzo si cieszy, kiedy panowie kupowali bomboniery swoim damom - opowiadaa. Niestety remontu doczekaa si tylko elewacja frontowa. Po wejciu w podwrko czeka nas wielkie rozczarowanie. Okna pomieszcze, gdzie kiedy dziaaa studencka spdzielnia pracy Puchatek, s zasonite pachtami do ocieplania domw.

%
MAGORZATA KUJAWKA

Po drugiej stronie ul. Narutowicza za parkingiem wida gmach TVP 3.

Budynek dzkiej telewizji

26 + Przez dugi czas najwyszym dzkim budynkiem by tzw. wieowiec telewizji. Wznoszony od 1951 r. do 1955 r. suy centralom handlu zagranicznego. Liczy 16 kondygnacji i mia 72 metry wysokoci. Na ostatnich pitrach umieszczono pierwsze w miecie studio telewizyjne, emitujce programy od 22 lipca 1956 r. Pniej dobudowano z boku wieowca czteropitrowy budynek dostosowany do potrzeb dzkiego Orodka Telewizyjnego. Mieszcz si w nim studia nagraniowe, montaownie i pokoje dla pracownikw programowych. Na szczycie wieowca znajduj si charakterystyczne anteny nadawcze, a w jego wntrzu urzdzono biura rnych jednostek samorzdowych. S plany przeniesienia telewizji do Centrum Sztuki wiata powstajcego na terenie EC-1.

%uu

10

| SPACEROWNIK | OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

cji zabytku, ale szacuje si, e bdzie kosztowa 2-2,5 mln z. - Trzeba odtworzy mnstwo detali. Na razie nie widz szansy, by wsplnota moga to udwign - przyznaje przedstawiciel Administracji Centrum I. Dlatego remont jest robiony maymi kroczkami. Par lat temu wyremontowany zosta dach, teraz przyszed czas na naron kopu. Cz elementw zabytkowych zostaa zdeponowana. Zostan potem umieszczone na elewacji.

Skrcamy w ul. Wschodni. Na budynku wisi niewielka tabliczka przypominajca, e w latach 1928-1939 bya to ulica noszca imi Jzefa Pisudskiego.

ULICA WSCHODNIA

Fabryka Birnbauma przy ulicy Sienkiewicza staa za dzisiejszym gmachem TVP

27 + Fabryka Birnbaum-Schwartz. Dzi mao kto pamita, e niemal we wszystkich podwrkach pomidzy ul. Piotrkowsk i Sienkiewicza stay do 1940 r. rne fabryki wkiennicze. Najwiksza z nich przy ul. Sienkiewicza 3/5 naleaa do Izydora Birnbauma (1836 - 1912), zaoona w 1880 r. produkowaa przdz wenian, zatrudniaa 300 robotnikw. Wsplnikiem w prowadzeniu firmy by Edward Schwartz z Brna. Kiedy do spki przystpi kolejny wsplnik z Brna, Adolf Lo ew, zakupiono pust parcel przy ul. Tylnej i postawiono na niej du wielowydziaow fabryk tkanin wenianych. Stare budynki przy ul. Sien kiewicza przetrway do 1940 r., zim zostay rozebrane, a na pustym placu powsta po kilku latach wieowiec telewizji. Z dawnej zabudowy, ktr wida na starym zdjciu, przetrwaa ka mienica przy samej ulicy.

Zbliamy si do ul. Wschodniej.

28 + 0kazaa narona kamienica przy ul. Narutowicza 16 zbudowana zostaa w 1913 r. przez

Mosze Uryhsona. W dekoracjach kamienicy

wyrnia si skromny detal o secesyjnym rysunku i dua, lekko spaszczona kopua. Piciokondygnacyjny budynek przy ul. Narutowicza 16 naley do najokazalszych w tym rejonie odzi. Pocztkowo narona dziaka naleaa do budowniczego Otto Gehliga, ktry zbudowa na niej jednak tylko skromny parterowy dom. Obecny gmach stan w 1911 roku, autorem projektu by znany dzki architekt Gustaw Landau-Gutenteger. Przetrway liczne dekoracje z girlandami, wazonami, bachantkami. Sto lat temu wacicielem posesji byli maonkowie Urisohn (Uryhson): Szmul Dawid Samuel, waciciel niewielkiej fabryki wyrobw wenianych przy Piotrkowskiej 42 i jego ona Musze Rosa Mania. By to wwczas ekskluzywny dom mieszkalny, stojcy w najlepszym punkcie odzi, pomidzy dworcem kolei elaznej i gwn ulic, ktr pokonywali wszyscy przyjezdni. Dzi budynek jest w rkach wsplnoty mieszkaniowej, ktr tworz prywatni waciciele i gmina d. Od wielu lat czeka na generalny remont. Powsta nawet projekt konserwa-

Powstaa u zarania odzi przemysowej, stanowia wschodni granic zabudowy mieszkalnej Nowego Miasta. W latach 40. XIX wieku zostaa przeduona do ul. Dzielnej i zabudowana parterowymi domami. Dopiero pod koniec XIX w. powstay przy niej okazae kamienice czynszowe z oficynami. Mieszkao tu wielu prawnikw, dziennikarzy, kupcw i urzdnikw. Duy wpyw na rozwj ulicy miao zaoenie przy niej stacji poczty konnej. Napyw interesantw stworzy konieczno budowy w pobliu poczhalterii hoteli. Trzy z nich funkcjonoway przy ul. Wschodniej: International - pod numerem 30, Stern nr 62 i Europejski - nr 63. Jeszcze wicej hoteli otwarto przy wczesnej ul. Poudniowej (dzi ul. Rewolucji 1905 r.): pod nr 2 - Petersburski, nr 9 - Kupiecki, nr 12 - Ruski, nr 18 Paryski, nr 19 - Angielski, nr 25 - Warszawski. Po 1931 r. zmieniono nazw ulicy na Pisudskiego. Przypomniano w ten sposb o zwizkach Marszaka z odzi, mieszka tu przez kilka miesicy 1899/1900 r. przy ul. Wschodniej 19. Po wojnie przywrcono ulicy star nazw. To jedyna ulica w odzi, ktra ma swj festiwal.

Dekoracje elewacji naronej kamienicy przy ul. Narutowicza 16 i ul. Wschodniej 76

1

MAGORZATA KUJAWKA

OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

| SPACEROWNIK

11

MAGORZATA KUJAWKA

si kocie by i trzepak. Mimo zniszcze warto te przyjrze si fasadom domw, choby eklektycznej kamienicy pod nr 55. Zagldamy na ul. Jaracza.
32 + Dua kamienica przy ul. Jaracza 7 naleaa do Abusza i Sary Nasiemskich, dekoracje fasady nawizuj miejscami do przemijajcej w tym okresie secesji. Budynek stan w 1914 r. Zwracaj uwag due okna pierwszego pitra, w skrywajcych si za nimi pomieszczeniach w latach midzywojennych funkcjonowaa sala taca Rafaa Kolskiego. W latach 60. XX w. powstay tu: Rada Uczelniana ZSP U, Klub Studencki Kontynenty i Studencki Klub Turystyczny U W sin dal.

% Po drugiej stronie ul. Rewolucji 1905 r. przy ul. Jaracza 11 jest pusta kamienica.
33 + W czasie II wojny wiatowej pod tym adresem (wwczas bya to Moltkesstrasse 157) urzdowaa niemiecka administracja dzkie go getta. By to jeden z wydziaw zarzdu miasta odzi zamienionej wkrtce na Litzmann stadt. Najpierw kierownikiem by Johann Mol denhauer, a od maja 1940 roku Hans Biebow, kupiec z Bremy, ktry swoje stanowisko szefa Gettoverwaltung peni do likwidacji getta Lit zm a n n s t a d t . 34 + Na stronie internetowej podaje si, e przy ul. Jaracza 11 znajduje si dom studencki. Tablica informuje, e mieci si tu katolicka wsplnota Chemin Neuf.

Licytowanie obrazw w Domu Aukcyjnym Rynek Sztuki przy ul. Wschodniej 69 + Przy ul. Wschodniej 69 mieci si Dom Aukcyjny Rynek Sztuki i galeria. Regularnie od-

30 + Golonka przy ul. Wschodniej 65. Ten adres znaj wszyscy mionicy golonek, bo nigdzie nie smakuj one tak, jak w restauracji, ktra niegdy nosia wanie tak nazw. Nalecy do PSS Spoem niewielki lokal gastronomiczny Golonka (teraz to restauracja Wschodnia) by miejscem doskonale w odzi znanym. Wski, ciemny lokal zosta utworzony w pomieszczeniach po dawnym sklepie. Powsta na pocztku lat 50. XX wieku i nadal podtrzymuje gastronomiczn tradycj. Specjalnoci zakadu jest golonka peklowa podawana z grochem, kapust zasmaan, chrzanikiem domowej roboty i kiszonym ogrkiem. Mona te zamwi flaczki staropolskie i zimn wdk. Wszystko w scenerii ywcem wzitej z lat 70. Pani Danusia, ktra wtedy bya kelnerk, dzi jest waciciel1

MAGORZATA KUJAWKA

bywaj si tam aukcje sztuki, gdzie wystawiane s dziea sztuki polskiej i zagranicznej. To do zaskakujce miejsce jak na komercyjny punkt sprzeday obrazw, bo okolica od lat nie cieszy si dobr saw. Wikszo frontowych budynkw zajmuj sklepy z tani odzie. Ale to nie przeszkodzio wacicielom, by ulokowa Rynek Sztuki na drugiej pozycji za warszawskim Rempexem pod wzgldem liczby zorganizowanych aukcji w 2007 roku. - Oywienie gospodarcze wpyno na obroty polskiego rynku sztuki, take dzkiego. Do historii przejdzie wynik aukcji promocyjnej, w czasie ktrej wylicytowano wszystkie ze 159 zaoferowanych dzie autorstwa absolwentw dzkiej ASP im W. Strzemiskiego - czytamy na stronie internetowej. S te efekty dugotrwaego promowania przez Rynek Sztuki twrczoci artystw zwizanych z odzi ceny dzie z tzw. krgu Strzemiskiego rosn, podobnie jak i dzkich realistw. To jak najlepsza wrba dla dzkiej sztuki i artystw.

k knajpy. Przetrway nawet popielniczki i wazoniki z napisem Spoem. Zmienio si jednak to, e kiedy dziennie wydawano tu 500 golonek, dzi kilkanacie to dobry wynik.
31 + Zupenie inny lokal pojawi si w niewielkim budynku przy ul. Wschodniej 57 - to Plotkarenka, czyli herbaciarnia, gdzie podaje si pyszne herbaty oraz ciasta wasnej roboty, m.in.: szarlotk i sernik babuni z kakao i winiami. Miejsce jest urokliwe, wypenione starymi meblami i bibelotami z aukcji staroci. Kiedy by tu fryzjer, a potem mydlarnia. Teraz mona wypi Dolin Muminkw i herbat z dodatkiem bergamotki oraz czerwonego pieprzu.

% Wdrujc po ul. Wschodniej warto zaglda w podwrka. Przy ul. Wschodniej 57 zachoway

% Warto byoby pj dalej ul. Jaracza, by zobaczy kilka ciekawych budynkw, m.in. odnowione kamienice pod nr 19 i 17 (tu kolejna adna herbaciarnia Sidme Niebo z romantycznym nastrojem). Pod nr 26 na budynku szkolnym zachowaa si tablica przypominajca, e przed II wojn wiatow mieci si tutaj szkoa im. Krlowej Jadwigi. Wracamy jednak na ul. Wschodni.

Ulica Wschodnia ma swj wasny festiwal

%uu

12

| SPACEROWNIK | OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

kie opowieci, plotki i anegdoty. Potem wraca do domu i przelewa na papier wraenia. Spa zwykle do poudnia. Pod koniec lata wyjecha do ojcowskiego myna w Prakach, a std do Parya, z ktrego wysya do Kuriera kolejne odcinki Ziemi obiecanej, literackiego portretu miasta drapienego i fascynujcego, pokazanego z malarskim mistrzostwem. Powie wydana w 1899 r. w formie ksikowej przyniosa autorowi zasuony rozgos, przetumaczono j na dziesi jzykw, i zdarza si, e wielu dzisiejszych turystw traktuje powie jak przewodnik po dawnej odzi.
MAGORZATA KUJAWKA

% Na parterze budynku przy ul. Wschodniej 49 od kilku lat mieci si redakcja Tygla Kultury. 36 + Tu take mieszka poeta Zdzisaw Jaskua i jego ona Sawa Lisiecka, znakomita tumaczka literatury jzyka niemieckiego.
Ulica Wschodnia to raj dla fotoreporterw - warto si tam wybra
35 + Wschodnia 50. Na cianie tej skromnej kamienicy znajduj si dwie tablice pamitkowe, jedna maa, metalowa, ma trudno czytelny tekst: Ku czci Isaaca Hofmana vel Ofman, waciciela domu przy ul. Wschodniej 50, ktry zapozna swoj siostrzenic God Zegrzysk z Jakubem Cukier. W 1924 roku zawarli oni zwizek maeski w Booklyn w stanie Nowy York. Oni na zawsze pozostan w naszych sercach i pamici rodziny Rubin, Wodi i Zuker, 1986 r.

Druga wiksza, kamienna przypomina przechodniom o tym, e w tym domu w roku 1896 mieszka Wadysaw Stanisaw Reymont, autor Chopw i Ziemi obiecanej.
Fenomen odzi przemysowej sprawia, e zainteresowanie Polskim Manczesterem cigle roso. Cho wielu dziennikarzy i litera tw starao si zrozumie i przybliy czy telnikom atmosfer ycia w odzi, to najlep szy, najywszy jej obraz przedstawi Wady saw Reymont. Wychowany w tradycyjnym katolickim domu rodzinnym, przepojonym wartociami patriotycznymi i narodowymi, widzia w tym drapienym molochu przemy sowym kosmopolityczny ywio, pozbawio ny patriotycznych uczu. Nawet wartocio we jednostki spalay si tu w pogoni za mi raami obiecywanymi przez ziemi obieca n. Przeraao to pisarza i zachcao do wyraenia dezaprobaty ukrytej w literackim dziele.

Reymont zna d od dziecistwa (nieudane egzaminy do gimnazjum), a po latach odwiedza j, by pozna Ignacego Dbrowskiego, autora Matki i mierci, zamiesz-

kaego przy ul. Poudniowej 24 (obecnie ul. Rewolucji 1905 r.). W 1894 r. zoy wizyt znanym dziennikarzom dzkim Melanii i Kazimierzowi aganowskim, a w nastpnym roku odwiedzi mieszkajc tu Gabriel Zapolsk. Reymont pisa w 1895 r. do krytyka Jana Lorentowicza: d zajmuje mnie i porywa wieloma rzeczami /.../ dla mnie d jest jak mistyczn wprost potg /.../, ktra ogarnia swoj wadz coraz szersze koa ludzkie. Uwielbiam masy ludzkie, kocham ywioy, przepadam za wszystkim, co si staje dopiero - a wszystko to mam w odzi. d to epos dla mnie. Czste przyjazdy do odzi czyy si z planowan ju w tym czasie powieci o miecie. Pisa wtedy do brata: Zrobiem ze swoimi wydawcami Wolffami umow wie na powie /.../, ale musz na kilka miesicy wyprowadzi si do odzi, aby na miejscu porobi studia odpowiednie, pozna wiat i interesa. Pal si w straszliwy sposb do tej powieci. P roku pniej, w kwietniu 1896 r. zamieszka na krtko w pomieszczeniu agentury warszawskiego Kuriera Codziennego przy ul. Piotrkowskiej 46 (w gazecie tej ukazywaa si kadego dnia dzka kronika). W tym samym budynku znajdowao si przedstawicielstwo firmy Gebethnera i Wolffa, a jego kierownik Juliusz Goliski udostpni Reymontowi pokj przy ul. Wschodniej 50, w lewej oficynie tej kamienicy. Pisarz prowadzi w odzi ycie prawdziwie cygaskie. Odwiedza teatry, osiedla fabryczne, podczas tych wdrwek wsuchiwa si w puls przemysowego miasta, szuka korzeni jego dynamicznego rozwoju, obserwowa mieszkacw. Po zmroku godzinami przesiadywa w popularnej i modnej cukierni Roszkowskiego przy ul. Piotrkowskiej 76. Mieli tu swoje stae miejsca przedstawiciele rnych zawodw, kilka stolikw zajmowali dziennikarze i literaci. Reymont chon apczywie wszyst-

ZDZISAW JASKUA

urodzi si w 1951 roku w asku. To jedna z barwniejszych postaci odzi, a jego mieszkanie przy ul. Wschodniej 49 byo miejscem literackich spotka, dyskusji i nierzadko - co tu ukrywa - libacji. A zawsze mona byo si zaopatrzy w brakujcy trunek, nawet w najtrudniejszych czasach, bo w okolicy nigdy nie brakowao melin. Jaskua studiowa filologi polsk najpierw na Uniwersytecie dzkim, potem na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Ju wtedy nalea do bohemy literackiej. Oficjalnie za dat jego debiutu podaje si rok 1969 (publikacja wierszy na amach Poezji"), ale znacznie wczeniej pisa, a nawet wydawa swoje tomiki poetyckie. Oficjalna wersja yciorysu mwi o czterech tomach poetyckich: Zbieg okolicznoci", Dwa poematy, Wieczr autorski" i Maszyna do pisania". W latach 90. Jaskua by dyrektorem Teatru Studyjnego (ktry w tym czasie odnis wiele sukcesw i zdobywa nagrody, m.in. Zote Maski" dla Varietes - Tuwim" i Nie-boskiej komedii" w reyserii Zdzisawa Jaskuy oraz Srebrne dki" dla Nie-boskiej komedii" i Przedstawienia poegnalnego" take w jego reyserii). Teatr Studyjny zlikwidowano w 1997 roku, a ju nastpny sezon poeta rozpocz jako dyrektor naczelny i artystyczny odrestaurowanego Teatru Nowego. Od 1999 Zarzd Miasta odwoa go ze stanowiska i od tego czasu poeta wsppracuje z rnymi scenami w Polsce, wraz z on Saw Lisieck przetumaczy na nowo Tako rzecze Zaratustra Nietschego, pisze do prasy.
1

OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...
TYGIEL KULTURY, ukazuje si w odzi od 1996 r. Jego zao ycielami byli poeta Zbigniew Dominiak i Zbigniew W. Nowak, ktry od mierci Dominiaka sam kie ruje pismem (zosta nagrodzony przez Niezalen Fundacj Popierania Kultury Polskiej, a nominowa go sam Jerzy Gie droyc, twrca paryskiej Kultury). To pismo gwnie literackie, ale zamieszcza take tek sty dotyczce historii, socjologii i szeroko pojmowanej politologii. Ma na koncie take numery monograficzne, np. o Litwie, Ukra inie, Bugarii, Sankt Petersburgu, Portugalii, zamieszcza tumaczenia literackie z rnych jzykw i od kilku lat przyznaje Nagrod im. Zbigniewa Dominiaka za przekady po ezji polskiej na jzyki sowiaskie. Autorem graficznym Tygla jest Andrzej Chtko, au torem okadek - Zbigniew Koszakowski. Od 1999 r. Tygiel Kultury przyznaje Spry n (t nagrod wczeniej wrczaa redakcja Kalejdoskopu). Wrd jej laureatw s lu dzie, ktrych czy upodobanie do odzi i dziaanie na jej korzy, m.in.: Jzef Roba kowski, Ryszard Wako, Antoni Szram, a w roku 2008 - Jadwiga i Janusz Tryzno wie. W Bibliotece Tygla Kultury wyszo bli sko 40 ksiek, w tym Ballada o lepym Maksie Arnolda Mostowicza, Pojlin. Obra zy i wspomnienia z odzi Jechiela Jeszai Trunka, Rozwaania o ojczynie ojca Ste fana Miecznikowskiego, antologia niezale nego pisma Puls.
37 + Przy ul. Wschodniej 45 ulokowao si niedawno Centrum Kultury ywej Biae Gawrony. Efektem dziaa s m.in. murale na oficynie wewntrznej. Mona tam przeczyta takie myli: Sami tworzymy rzeczywisto, Bd
MAGORZATA KUJAWKA

| SPACEROWNIK

13

zmian, ktr chcesz zobaczy, Jest to pikny wiat przy caej swej zudnoci, znoju i rozwiewanych marzeniach... Fundacja na rzecz Kultury ywej Biae Gawrony organizuje od 2007 roku Festiwal Ulicy Wschodniej, ktry ma zmieni stereotypowe spojrzenie na to miejsce. - To jest niezwyke miejsce z kapitalnym klimatem i wspaniaymi ludmi - podkrelaj pomysodawcy. Na podwrkach i w starych kamienicach organizowane s wystawy, koncerty, warsztaty plastyczne i muzyczne, pokazy filmowe, dyskusje, a nawet... zawody sportowe. W dziaaniach bior udzia studenci rnych dzkich uczelni artystycznych, a zapraszani s do nich take mieszkacy ulicy Wschodniej. Za nasz gwny cel obralimy stworzenie Centrum Kultury ywej, orodka czcego cechy centrum wolnego czasu, galerii sztuki i instytutu nowej myli. Biae Gawrony zbieraj informacje o ulicy Wschodniej, zagospodarowuj pustostany, organizuj warsztaty dla dzieci i modziey. Pomys zaczerpnlimy z innych krajw Unii Europejskiej. Zalet takich orodkw jest to, e maj bezporedni kontakt ze spoecznoci lokaln i pozbawione s biurokratycznego formalizmu - czytamy na www.biale gawrony.org.
BIAE GAWRONY uwaaj konkurencj za fanaberie nadpobudliwych. Razem mona znacznie wicej zdziaa. BIAE GAWRONY wol, by roso drzewo, na ktrym yj ni rs PKB. BIAE GAWRONY nie chc, by ich dom i planet zamieniono w stref wolnego handlu. Zdecydowanie uwaamy, e nie wszystko jest na sprzeda. BIAE GAWRONY wol oglda ksiyc ni wieczorne wiadomoci. BIAE GAWRONY maj otwarte umysy, oczy i uszy. BIAE GAWRONY nie zmuszaj nikogo do biaogawronizmu. Zamiast stawa si gawronem byle jakim, zosta fioletowym wrblem.

MAGORZATA KUJAWKA

MAGORZATA KUJAWKA

Galeria Wschodnia jest zawsze otwarta na artystyczne dziaania

% Jak wida ul. Wschodnia to prawdziwy gejzer sztuki. A to jeszcze nie koniec. Przed nami Galeria Wschodnia.
38 + Pod numerem 29 mieci si Galeria Wschodnia, ktr znaj wszyscy dzcy mio-

nicy sztuki. Jej nazwa bierze si od ulicy, przy ktrej powstaa w 1984 roku. Mieci si w prywatnym dwupokojowym mieszkaniu i utrzymywana jest z prywatnych rodkw. Jej zaoycielami s Adam Klimczak i Jerzy Grzegorski. Galeria Wschodnia nastawiona jest gwnie na sztuk nowych mediw, fotografi, wideo i performance, cile wsppracuje z artystami, ktrzy skupiaj si na alternatywnych i eksperymentalnych dziaaniach, m.in. Jzefem Robakowskim i Ryszardem Wak. To nie tylko miejsce wystaw, ale spotka, warsztatw i koncertw. Twrcom galerii bliskie s projekty tworzone wsplnie z grupami artystw czy galeriami. Galeria Wschodnia to jedna z najwaniejszych polskich galerii lat 80.

% Docieramy do ul. Rewolucji 1905 r., gdzie w

czerwcu 1905 roku rozgorzay najkrwawsze walki. Tu wanie stay barykady.
39 + Okazaa kamienica przy ul. Poudniowej 11 (Rewolucji 1905 r.), rg Wschodniej, naleaa do Fryderyka Abla, waciciela zaoonej tu w 1888 r. fabryki sukna i kortw, produkcja rczna odbywaa si na 120 warsztatach. Po dwu latach powstaa druga fabryka zoona z przdzalni weny i apretury przy ul. Milsza 57 (obecnie Kopernika). W 1896 r. przeniesiono tam rwnie tkalni, a fabryk przy ul. Wschodniej zlikwidowano. Jedynie duy sklep na parterze kamienicy z wenianymi chustami i tkaninami ubraniowymi przypomina o profesji waciciela domu.

Na ulicy Wschodniej wieci soce dziki Biaym Gawronom

1

%uu

14

| SPACEROWNIK | OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...

MAGORZATA KUJAWKA

PIERWSZA POCZTA. Po drugiej stronie

ulicy, na naroniku sta duy parterowy dom przysposobiony na zajazd z pocz thalteri. Tu docierali wszyscy podr ni pragncy robi interesy z dzkimi przedsibiorcami. Karetki pocztowe przewoziy pasaerw, paczki i listy. Kadego dnia o godz. 7.30 odjedaa specjalna poczta do stacji kolejowej w Rokicinach, ktra bya pooona najbli ej odzi. Za pocztowym dyliansem czsto podaa tzw. ekstrapoczta, czyli zwyczajna bryczka zbierajca tych, kt rym nie udao si dosta do pocztowej karetki. Po doprowadzeniu do miasta li nii kolejowej zainteresowanie poczto wymi pojazdami znacznie zmalao. Zreszt ju wczeniej pojawia si kon kurencja w postaci omnibusw i furma nek, niektre z nich urzdzay na tra sach dojazdowych prawdziwe wycigi z pocztowymi dyliansami. Niewygod ny, ciasny zajazd przy ul. Poudniowej przetrwa do 1872 r., poczt konn prze niesiono na ul. Zawadzk 9 (dzi ul. Prchnika), a pniej na ul. Widzewsk (Kiliskiego) w ssiedztwo stacji kolejo wej.

Podwrko, w ktrym mieci si Przedszkole nr 71, dawniej Linas - Hacholim

% Moemy skrci na chwil w prawo w ul. Rewolucji 1905 roku.

40 + Na cianie budynklu przy ul. Rewolucji 1905 r. nr 19 dobrze widoczny jest fragment hebrajskiego napisu, ktry przypomina, e w tej posesji miecio si dz-

kie ydowskie Towarzystwo Pomocy Chorym Linas-Hacholim. Zaoone w 1907 r. przez

jcym. W 1910 r. Towarzystwo kupio posesj przy ul. Poudniowej 19 i otworzyo w niej klinik poonicz dla biednych kobiet wyznania mojeszowego i ambulatorium. W latach dwudziestych uruchomiono dodatkowo gabinet dentystyczny, aptek i gabinet fizykoterapii. Jesieni 1939 r. wadze okupacyjne zamkny klinik, nie usuny jednak hebrajskiego napisu z fasady. Szkoda, e nie zosta odnowiony. Na razie czciowo zasania go tablica przypominajca, e tu mieci si teraz Przedszkole Miejskie nr 71.

41 + Warto zwrci uwag na dom stojcy przy ul. Pomorskiej 13. Ma charakterystyczne ozdo-

KRZYSZTOF STANIK

Detal z ulicy Pomorskiej 13

Przechodzimy na drug stron ul. Wschodniej.

46 + W padzierniku 1899 r. do kamienicy przy

ul. Wschodniej 19, stojcej tu za rogiem ul.

Fragment hebrajskiego napisu przy ul. Rewolucji 1905 r. nr 19

redniej, wprowadzi si stateczny adwokat Jzef Dbrowski i jego ona Maria. Pod tym nazwiskiem ukrywa si Jzef Pisudski, redaktor i wydawca organu PPS Robotnik. Adwokacka profesja miaa usprawiedliwia czste odwiedziny mieszkania przez kurierw PPS. Maonkowie zamieszkali na pierwszym pitrze w mieszkaniu nr 4. W gabine1

KRZYSZTOF STANIK

okolicznych kupcw i mieszczan postawio przed sob jasno okrelony cel: osobicie pielgnowa w nocy, udziela pomocy lekarskiej, felczerskiej, wydawa bezpatnie lekarstwa, udziela poyczek i bezzwrotnych zapomg wszystkim potrzebu-

% Wracamy na ul. Wschodni i dochodzimy do ul. Pomorskiej (w czasach PRL nosia imi Marcelego Nowotki, a wczeniej bya ulic redni), przy ktrej stoj bardzo ciekawe, eleganckie kamienice.

by wykuszy w formie orw. Budynek powsta wedug projektu Gustawa Landau-Gutentegera. Kilka krokw za nim jest wanie remontowany gmach Towarzystwa Kredytowego Mia42 sta odzi + , jeden z najpikniejszych obiektw miasta, o ktrym szeroko pisalimy w poprzednim Spacerowniku, a vis-a-vis jest sie43 dziba Gminy Wyznaniowej ydowskiej + z ma synagog, koszern restauracj Cafe Tuwim 44 i domem gocinnym. Obok budynku IV LO + (dawne gimnazjum eskie Sczanieckiej i siedziba Rady Miejskiej) sta kiedy narony 45 dom, a zaraz za nim by zajazd + , ktry pamitaj jeszcze nieco starsi odzianie.

OD KILISKIEGO DO WSCHODNIEJ...
STEFAN SZTROMAJER

| SPACEROWNIK

15

roku koczyy tu bieg ju tylko tramwaje linii 45 do Zgierza i 46 do Ozorkowa. Wczeniej w 1995 r. zlikwidowano tramwajowe poczenie z Aleksandrowem, a potem przeduono lini z Konstantynowa dzkiego na Stoki oraz wyduono trasy na linii zgierskiej i kracwka przestaa by potrzebna. Tory zarosy traw a budynek straszy wybitymi szybami. Spoeczne organizacje zrzeszajce mionikw odzi i komunikacji miejskiej wysuny propozycj zagospodarowania turystycznego ptli, ale wadze miasta pozostay guche na te gosy. Czekano podobno na inwestora. Dopiero w 2008 r. budynek zosta pomalowany, a pod jego dachem urzdzono wystaw fotografii. Wyglda na to, e kultura wzia gr nad handlowym biznesem.
48 % Spacer koczymy na ul. Solnej + , przy ktrej stoj budynki nalece do Urzdu Marszakowskiego.

Skrzyowanie ul. Wschodniej i Pomorskiej, lata 70. XX w., w gbi dawny zajazd

Docieramy do ul. Pnocnej. Przed nami park Staromiejski i zabytkowa ju ptla tramwajowa.

47 + Ptla tramwajowa, czyli po dzku kracwka przy ulicy Pnocnej, powstawaa w dwu etapach. Najpierw 22 lipca 1951 roku oddano do uytku torowisko. Koczyy tu bieg tramwaje jadce z Konstantynowa, Lutomierska, Zgierza i Ozorkowa. 22 lipca nastpnego roku gotowy ju by budynek poczekalni, mieciy si w nim take pomieszczenia dla dyspozytora i tramwajarzy oraz kasy. Architektura poczekalni nawizywaa do modernistycznego stylu przystankw na liniach warszawskiego wza kolejowego. W szczytowym okresie w tym miejscu koczyo tras a sze linii - 26, 43, 43bis, 44 (z Aleksandrowa dzkiego), 45 i 46. Od stycznia 2001 1

KRZYSZTOF STANIK

cie zainstalowana zostaa niewielka drukarka rczna zwana bostonk , wydrukowano na niej trzy numery konspiracyjnej gazetki, a 22 lutego 1900 r. podczas drukowania czwartego numeru Robotnika do mieszkania wtargnli carscy andarmi, dotarli tu ledzc wsppracownika Pisudskiego, czonka cisego kierownictwa PPS in. Aleksandra Malinowskiego. Rewizja trwaa 10 godzin. Nie spodziewali si a takiej zdobyczy, Jzef Pisudski i jego ona trafili do wizienia na ul. Dugiej (Gdaskiej), a std przewiezieni zostali do Cytadeli Warszawskiej. W 1938 r. otwarto w dawnym mieszkaniu muzeum powicone pracy konspiracyjnej Pisudskiego. Po wejciu hitlerowcw do odzi zostao ono zamknite, a do pustych pomieszcze wprowadzili si niemieccy osadnicy. Dopiero w 1981 r. przypomniano odzianom o tych faktach, wtedy na cianie budynku, poniej okna dawnego gabinetu Jzefa Pisudskiego zawieszono du tablic pamitkow wykonan wedug projektu Antoniego Biasa i Eugeniusza Zduniewskiego. Warto zapamita wypisane na niej sowa Marszaka: By zwycionym i nie ulec, to zwycistwo.

KRZYSZTOF STANIK

ULICA SOLNA

Tablica na domu przy ul. Wschodniej 19 dedykowana Jzefowi Pisudskiemu

Dzi ju niewielu odzian pamita, e nazwa ulicy nie pochodzi od soli, ale od nazwiska ydowskiego kupca Samuela Zaltzmana, jednego z pierwszych, ktry zyska takie znaczenie, e wybudowa domy poza rewirem ydowskim. Samuel Zaltzman (Saltzman) zajmowa si porednictwem w handlu przdz bawenian i tkaninami. Mia te firm budowlan. Dorobi si sporego majtku. Pomidzy ul. Pnocn i redni postawi murowane budynki i wytyczy prywatn ulic. By osob bardzo religijn, finansowa rozbudow synagogi, budow mykwy przy ul. Wolborskiej oraz domu modlitwy i szkoy ydowskiej przy ul. Solnej. Zmar w 1877 roku i zosta pochowany na starym cmentarzu ydowskim przy ul. Wesoej na Starym Miecie.

Ptla tramwajowa w parku Staromiejskim, znanym te jako park ledzia

%uu

NAJWANIEJSZE PUNKTY NASZEGO SPACERU

1 + ul. Kiliskiego 2, rg ul. Pnocnej - dawna fabryka Biedermannw, dzi siedziba firmy Atlas. 2 + ul. Franciszkaska 1/5 - dawny paac Alfreda Biedermanna, obecnie Uniwersytet dzki. 3 + ul. Kiliskiego 1/3 - dawne zabudowania nalece do Teodora Kundela, od 1879 r. do Roberta Biedermanna. 4 + ul. Pomorska 34/36 - Browar Karola Gottlieba Anstadta, dzi Browary dzkie S.A. 5 + ul. Rewolucji 1905 r., rg ul. Kiliskiego - miejsce wydarze rewolucyjnych i barykad. 6 + ul. Rewolucji 1905 r. nr 28 - kamienica Wilhelma Reichera. 7 + ul. Rewolucji 1905 r. nr 28 - prywatna synagoga Reicherw. 8 + ul. Rewolucji 1905 r. nr 44 - willa Leona Rappaporta. 9 + ul. Kiliskiego 29 - synagoga, ktrej nie byo Beit Izrael, miaa stan w 1939 roku. 10 + ul. Wkiennicza 11 - dom architekta miejskiego Hilarego Majewskiego. 11 + ul. Wkiennicza 2 fontanna nawizujca do wiersza A. Osieckiej Kochankowie z ulicy Kamiennej. 12 + ul. Jaracza 27 - Teatr im. Stefana Jaracza, kiedy magazyn Towarzystwa Transportowego Nadieda przy ul. Cegielnianej 63. 13 + ul. Jaracza 34 (Cegielniana 64) - dawny hotel Kluska, powsta na posesji Wilhelma Landaua. 14 + ul. Kiliskiego 46 - tu 13 wrzenia 1894 r. przyszed na wiat Julian Tuwim. 15 + ul. Kiliskiego 49 - szkoa im. Pereca, gdzie uczy si m.in. Henryk Grynberg. 16 + ul. Narutowicza 38 - hotel Polonia. 17 + ul. Kiliskiego 56 - odnowiona cerkiew pw. w. Aleksandra Newskiego. 18 + gmach elektrociepowni EC-1, ktra przeksztaca si w centrum sztuki. 19 + ul. Kiliskiego 59/63 - hotel Centrum. 20 + ul. Narutowicza 34 - wspczesna wysoka plomba, w gbi dawna fabryka i willa. 21 + ul. Narutowicza 32 - pikna kamienica Chaima i Gersza Auerbachw. 22 + ul. Narutowicza 24 - dzki Klub Laudera. 23 + ul. Narutowicza 28 - Filharmonia dzka. 24 + ul. Narutowicza 20 - Kino Batyk, niegdy sala taca Ignacego Vogla i teatr Thalia. 25 + ul. Narutowicza 18 - elegancka czynszwka. 26 + ul. Sienkiewicza 3 - wieowiec telewizji. 27 + ul. Sienkiewicza 5 - dawniej w tym miejscu staa potna fabryka Birnbaum-Schwartz. 28 + ul. Narutowicza 16 - kamienica zbudowana w 1913 r. przez Mosze Uryhsona. 29 + ul. Wschodnia 69 - Dom Aukcyjny Rynek Sztuki i galeria. 30 + ul. Wschodnia 65 - restauracja Golonka. 31 + ul. Wschodnia 57 - herbaciarnia Plotkarenka. 32 + ul. Jaracza 7 - kamienica naleaa kiedy do Abusza i Sary Nasiemskich. 33 + ul. Jaracza 11 - w czasie wojny tu miecila si siedziba niemieckiego zarzdu getta Litzmannstadt.

34 + ul. Jaracza 11 - tablica informuje, e mieci si tu katolicka wsplnota Chemin Neuf. 35 + Wschodnia 50 - w tym budynku mieszka Wadysaw Reymont podczas pracy nad Ziemi obiecan. 36 + ul. Wschodnia 49 - redakcja Tygla Kultury, mieszkanie Zdzisawa Jaskuy. 37 + ul. Wschodnia 45 - Centrum Kultury ywej Biae Gawrony. 38 + ul. Wschodnia 29 - Galeria Wschodnia. 39 + ul. Rewolucji 1905 r. nr 11, rg Wschodniej, kamienica naleaa do Fryderyka Abla, waciciela zaoonej tu w 1888 r. fabryki sukna i kortw. 40 + ul. Rewolucji 1905 r. nr 19 - widoczny jest hebrajski napis, ktry przypomina, e w tej posesji miecio si dzkie ydowskie Towarzystwo Pomocy Chorym Linas - Hacholim, dzi przedszkole.

41 + ul. Pomorska 13 - budynek wg projektu Gustawa Landau-Gutentegera. 42 + ul. Pomorska 21 - gmach Towarzystwa Kredytowego Miasta odzi. 43 + ul. Pomorska 18 - siedziba Gminy Wyznaniowej ydowskiej w odzi. 44 + ul. Pomorska 16 - budynek IV LO, dawne gimnazjum eskie Sczanieckiej i siedziba Rady Miejskiej. 45 + ul. Wschodnia 24 - parking, kiedy sta tutaj zajazd. 46 + ul. Wschodnia 19 - tu mieszka Jzef Pisudski pod pseudonimem Jzef Dbrowski i jego ona Maria. 47 + ptla tramwajowa przy ulicy Pnocnej. 48 + ul. Solna - prywatna ulica wybudowana przez kupca Salzmana. 1