Uniwersytet w Bia ymstoku Wydzia Historyczno- Socjologiczny

Ewa Ambroziak

Koniec patriarchalizmu na Bliskim Wschodzie?

Bia ystok 2011

Spis tre ci

Wst p ................................................................................................................................................ 3 I. Manuel Castells, Koniec patriarchalizmu: ruchy spo eczne, rodzina i seksualno w wieku informacji........................................................................................................................................... 5 II. 1) 2) III. 1) 2) Tradycyjne miejsce kobiety w spo eczno ciach muzu ma skich .................................................. 7 Kobieta w ma e stwie i rodzinie............................................................................................ 7 Kobieta w spo ecze stwie ....................................................................................................... 8 Wsp czesna rola kobiet w spo eczno ciach muzu ma skich ................................................ 10 Kobiety w rewolucjach na Bliskim Wschodzie ....................................................................... 12 Kobiety terrorystki ................................................................................................................ 14

Zako czenie ..................................................................................................................................... 17 Bibliografia....................................................................................................................................... 19

Wst p

Hamas TV wychwala palesty skie kobiety, samobjczynie z bombami i bojowniczki d ihadu: walcz ce w d ihadzie matki wzywaj swoich synw do szukania m cze stwa1. Pomog y obali szacha- 30 lat p niej nie chc by zastraszane przez islamski re im w Iranie. () Teraz kobieta sta a si symbolem rewolucji w Iranie2. Widok tysi cy kobiet na demonstracjach ulicznych mo e dziwi i uciekaj przed aparatem fotograficznym3. Od pocz tku bie cego roku w polskiej, a szczeglnie w wiatowej prasie mo na odnale wiele takich i podobnych artyku w. Eksperci komentuj cy ostatnie wydarzenia szczegln uwag kobiet w rewolucjach wiata arabskiego. Razem z m czyznami wychodz swj sprzeciw wobec polityki rz dz cych ich krajami. Starsze w P nocnej Afryce, czy w ogle na Bliskim wschodzie, zwracaj na obecno na ulice zamanifestowa na Bliskim

Wschodzie, gdzie kobiety zwykle wycofuj si po zaproszeniu do krtkiej rozmowy z obcym

i m odsze, w hid abach czy bez, czasem z dzie mi na r kach, czasem ca ymi rodzinami wychodz na ulice, by walczy o lepsze jutro. Takie zachowania by y nie do pomy lenia jeszcze kilka lat temu. wiat si zmienia, zmienia si rola kobiet tak e na Bliskim Wschodzie. Czy to oznacza kres patriarchalizmu, jak stwierdza Manuel Castells w jednym z rozdzia w w swej ksi ce Si a to samo ci4? W wietle, a raczej pod wp ywem doniesie o przemianach w krajach arabskich i udzia u kobiet w tych wydarzeniach ciekawym wydaje si prba odpowiedzi na tytu owe pytanie. Aby tego dokona nale y najpierw przedstawi
MEMRI, Seria Specjalnych Komunikatw - Nr 3849, http://www2.memri.org/polish/, (23.05.2011). Navai R., A women's rebellion, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2009/jun/23/iran-women-protest, (23.05.2011). 3 Bielecki T., Kobiety si ira skiej rewolucji , http://wyborcza.pl/dziennikarze/1,110629,6750506,Kobiety_sila_iranskiej_rewolucji.html, (23.05.2011). 4 Castells M., Si a to samo ci, Warszawa 2008.
2 1

za o enia Manuela Castellsa, ktre s punktem wyj cia do dalszej analizy. Nast pnie warto przedstawi tradycyjny model ma e stwa i rodziny w islamie, a dok adniej miejsce kobiety w tych instytucjach spo ecznych. Pozwoli to na przedstawienie obecnej sytuacji kobiet na Bliskim Wschodzie, na porwnanie tradycyjnego miejsca p ci e skiej w spo eczno ciach islamskich z obecnym, pomo e w odpowiedzi, czy raczej prbie odpowiedzi na postawione ju w tytule pytanie. Wykorzystana w poni szej pracy literatura jest r norodna, jednak g wnie s to tytu y zagraniczne. W polskiej literaturze, czy nawet prasie temat kobiet polskich prac muzu ma skich, czy kobiet na Bliskim wschodzie nie jest zg biony. Wi kszo

opisuje g wnie miejsce kobiet w tradycji islamskiej, czyli jako on i matek. W a nie do przedstawienia tradycyjnego modelu rodziny muzu ma skiej wykorzystano polskich autorw, a tak e Encyclopedia of Islam. Natomiast cz sytuacji kobiet na Bliskim Wschodzie opiera si pracy po wi cona wsp czesnej na literaturze zagranicznej. internetowe wydania gazet,

Do charakterystyki tego zagadnienia wykorzystano rwnie spo ecze stwa krajw islamskich odwo ano si tak e do Natomiast ostatnie wydarzenia

g wnie The Guardian, Gazet Wyborcz . By przedstawi postrzeganie roli kobiet przez wiatowego Sonda u Warto ci. na Bliskim Wschodzie i udzia w nich kobiet opisano

na podstawie artyku w prasowych i zagranicznych portali informacyjnych.

I.

Manuel Castells, Koniec patriarchalizmu: ruchy spo eczne, rodzina i seksualno w wieku informacji

W czwartym rozdziale pracy pod tytu em Si a to samo ci Manuel Castells przedstawi ciekaw praktycznie ca tez o ko cu patriarchalizmu5. Wed ug niego powszechny system spo ecze stw, a jego podstaw jest rodzina patriarchalna. dominacji m czyzn, narzucania przez nich w adzy i podporz dkowania kobiet przenika organizacj To w niej w najpe niejszy sposb urzeczywistni a si dominacja m czyzn. Podzia

obowi zkw ma e skich, czy rodzinnych na typowo kobiece, czyli zajmowanie si domem i wychowywanie dzieci oraz typowo m skie- utrzymanie rodziny, tradycyjne my lenie o m u, ojcu jako g owie rodziny umacnia o jeszcze bardziej ten system. Wed ug Castellsa rodzina stanowi kamie w gielny patriarchalizmu. Jednak przemiany, ktre mia y i maj miejsce doprowadzi y do zmian w wiadomo ci kobiet i ich roli spo ecznych. Rozwj gospodarki globalnej i w czenie w ni kobiet poprzez prac zawodow , zmiany w farmakologii, medycynie, ktre pozwoli y kontrolowa liczb urodze , a wreszcie rozwj ruchu feministycznego przyczyni y si do erozji tradycyjnego modelu rodziny, i systemu dominacji m czyzn. Rosn ca liczba rozwodw, wolnych zwi zkw, op nianie wieku zawierania ma e stw i decyzji o posiadaniu dzieci prowadz do podwa enia tradycyjnego modelu rodziny, a co za tym idzie tak e patriarchalizmu. Pracuj ca kobieta, kobieta szef, kobieta prawnik, lekarz, czy stra ak teraz ju chyba nie jest niczym zadziwiaj cym. Dzi ki p atnej pracy staj si one nie tylko niezale ne finansowo, ale tak e zmienia si ich rola w zwi zkach, czy ma e stwach. Skoro ona na rwni z m em utrzymuje dom, rodzin , to tak samo razem mog wype nia domowe obowi zki oraz wychowywa gdy
5

dzieci. Kobiety staj dostosowa

si

atrakcyjnymi pracownikami,

elastyczne- potrafi

wchodzenie na rynek pracy, czas pracy

Manuel Castells (ur. 1942)- profesor socjologii, obecnie pracuje na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkley.

i tym podobne do potrzeb dzisiejszej gospodarki, a poza tym, co jest zwi zane nadal z dyskryminacj p ci e skiej, cz sto p aci si im mniej ni m czyznom, najcz ciej za te sam prac i kwalifikacje. Tak e ruchy feministyczne, czy to we W oszech, w Hiszpanii, feministki z lat 60. XX wieku, czy feminizm lesbijski, maj za g wne zadanie walk o prawa kobiet i rwno wobec m czyzn, co prowadzi rwnie do podwa enia patriarchalizmu. Wed ug Castellsa heteroseksualno wpisana jest w ramy patriarchalizmu. Ruchy

wyzwolenia gejw i lesbijek podwa aj c pewne odwieczne podstawy - represj seksualn i przymusow heteroseksualno , tak e podwa aj system dominacji m czyzn6. Swe rozwa ania w rozdziale czwartym Castells ko czy tak naprawd wymijaj cym stwierdzeniem. Nie mwi jednoznacznie czy mamy do czynienia z ko cem patriarchalizmu. Stwierdza, e nie mo emy by pewni co do ci g o ci owych przemian, jak mwi w historii nie ma z gry okre lonego ukierunkowania7. Oczywi cie trudne jest jednoznacznie stwierdzi , e nast pi kres patriarchalizmu, czy te , e mamy do czynienia z pocz tkiem matriarchatu. Jednak jak wykaza Manuel Castells przejawy kryzysu dominacji m czyzn s zauwa alne. Przemiany w krajach bliskowschodnich daj kolejny przyk ad zmieniaj cej si roli kobiet. Te wydawa oby si niezmienne modele instytucji spo ecze stw muzu ma skich tak e przechodz swego rodzaju kryzysy, ktrym warto si przyjrze . Jednak przed przedstawieniem wsp czesnej roli kobiet w krajach muzu ma skich nale y scharakteryzowa jej tradycyjne miejsce w spo ecze stwie islamskim.

6 7

Castells M., op. cit., s. 256. Ibidem, s. 274.

II.

Tradycyjne miejsce kobiety w spo eczno ciach muzu ma skich

Na samym pocz tku tej cz ci pracy trzeba zaznaczy , nie sposb przedstawi narodowo , j zyk, tradycja, a cz sto jedynym czynnikiem je

e w tak krtkim opisie dzieli je wielecz cym jest wyznawana

sytuacji wszystkich kobiet islamskich, gdy

religia, i to tak e w r nych odmianach- sunnizm, szyizm, wahabizm. Nie da si porwna sytuacji Iranki, Turczynki, czy mieszkanki Arabii Saudyjskiej. Jest to zwi zane g wnie z dopuszczaniem przez niektre szko y prawa w islamie (np. szko a malikicka) prawa zwyczajowego, obok podstawy jakim jest szariat8. Poza tym niektre kraje, jak na przyk ad Turcja, zliberalizowa y swoje prawa, tak e w odniesieniu do kobiet. Tak wi c na sytuacj kobiet w islamie obok czynnikw religijnych wp ywaj tak e inne, takie jak na przyk ad tradycja, zwyczaje lokalne, czy polityka w adz.

1) Kobieta w ma e stwie i rodzinie

Ma e stwu i rodzinie wiele uwagi po wi ca Koran, Mahomet, a tak e teologowie muzu ma scy. nie mog mie Dlatego te wi cej ni kwestie ycia rodzinnego zajmowa y wa ne miejsce w mentalno ci muzu manw. Je li chodzi o prawa kobiet w zakresie zawierania ma e stw, jednego m a (w przypadku m czyzn dopuszczalna jest poligamia). Muzu manki nie mog tak e po lubi wyznawcy innej religii, chyba e przejdzie on na islam. Rozwodu dokonuje m , przez trzykrotne wypowiedzenie formu y jeste

Szariat (arab. droga prowadz ca do wodopoju)- og boskich praw, norm, zasad post powania oraz nauka maj cych na celu przyniesienie korzy ci jednostce i spo ecze stwu.

porzucona9. Opieka nad dzie mi na skutek rozwodu nale y do m czyzny, ktry posiada wy cznie w adz rodzicielsk . Natomiast je li chodzi o rodzin , to podobnie jak w chrze cija stwie, w islamie uwa a si j za podstawow komrk spo eczn . Rodzina muzu ma ska jest patriarchalna ona i m skocentryczna, o czym wiadczy mi dzy innymi jej patrylinearny charakter- pochodzenie liczy si w linii m skiej oraz patrylokalny- kobieta po lubie przenosi si do m a10. ma wr cz obowi zek mieszka z m em, ktry mo e zabroni jej wychodzenia z domu, przyjmowania go ci czy nawet podr y zagranicznych. Mo na stwierdzi , e rwnie podzia obowi zkw rodzinnych jest przejawem patriarchalizmu. To na m czy nie spoczywa obowi zek utrzymania rodziny, a przez to ona jest uzale niona od m a, nie wolno jej po ycza , a tym bardziej wydawa pieni dzy bez jego wiedzy. Jednak z drugiej strony maj tek, ktry posiada a przed zawarciem ma e stwa nale y do niej, nie musi wnosi go do ma e stwa.
11

Obowi zkiem

ony

jest

natomiast

powi kszanie

szcz cia

ma e skiego . Najwa niejsz jednak powinno ci kobiety jest urodzenie i wychowanie licznego potomstwa. Tak wi c regu wska nik urodze s rodziny wielodzietne, o czym wiadczy wysoki wed ug najnowszych szacunkw tempo
12

na Bliskim Wschodzie, cho

przyrostu naturalnego w rd muzu manw zmniejsza si Jak pokaza a Hani Ramadan na podstawie bada

przeprowadzonych w Jordanii, kraj

ten, je li chodzi o sposb ycia, stosunki rodzinne pozostaje bardzo tradycyjny, co przek ada si na surowe wytyczne jakimi kobieta powinna kierowa si w yciu13. Panuje tam wzr pobo nej, skromnej, cnotliwej i podporz dkowanej kobiety oraz oddanej m owi i rodzinie. Poza czasem sp dzonym na uczelni i w pracy dalsz cz dnia sp dza w domu, oczywi cie na wykonywaniu czynno ci domowych, studentki natomiast po wi caj czas nauce.

2) Kobieta w spo ecze stwie

Said A.A. Abu-Nimer M., Sharify-Funk M., Contemporary Islam. Dynamic, not static, New York 2006, s. 109, http://library.nu/, (25.05.2011). 10 Nowak W., Tunkiewicz M., Ma e stwo w wietle dialogu kultur, Olsztyn 2009, s. 103. 11 Ibidem, s. 109. 12 Wed ug raportu Pew Forum on Religion and Public Life w 2010 roku by o 1,6 miliarda muzu manw, czyli 23,4 procent wiatowej populacji, http://www.twojaeuropa.pl/2354/liczba-muzulmanow---nowe-badania, (24.05.2011). 13 Ramadan H., Kobieta w Islamie, Warszawa 1993, s. 80.

W pewnych sytuacjach kobieta znaczy tyle, co po owa m czyzny. Na przyk ad przed s dem zeznania dwch kobiet s rwne zeznaniom jednego m czyzny14. Mimo to uwa a si , a raczej muzu manie tak zak adaj , e w islamie wyst puje egalitaryzm, o czym ma wiadczy na przyk ad prawo do spadku przyznane onie, matce i siostrze (cho nie we wszystkich krajach muzu ma skich ono obowi zuje). Jednak kobieta dziedziczy po ow tego, co m czyzna, co jest najcz ciej t umaczone utrzymywaniem rodziny e kobieta nie wnosi czego w rodzaju europejskiego wiana przez m a oraz tym, do ma e stwa. W pa stwach arabskich dominacja m czyzn tak e w yciu publicznym wynika a

z nakazw religijnych i cywilizacji. Wed ug danych Banku wiatowego zatrudnienie kobiet w krajach muzu ma skich nadal pozostaje na poziomie 20 procent15. Ponad po ow kobiet pracuj cych stanowi y bezrobotne, pracuj ce na w asny rachunek lub zatrudnione w przedsi biorstwach rodzinnych, gdzie zabezpieczenie socjalne tak zatrudnionych by o rzadko ci . Niski udzia kobiet w yciu publicznym nie ogranicza si jednak jedynie do sfery gospodarczej. Tylko 6 procent przedstawicielek p ci e skiej uczestniczy w sprawowaniu w adzy centralnej, a 14 procent ma swe miejsce w organach w adzy lokalnej. Tak niewielki udzia kobiet w yciu publicznym ma zwi zek z tradycyjnym pojmowaniem podzia u rl spo ecznych. To na m czy nie spoczywa reprezentacja rodziny w sferze publicznej, a dzia alno wywieraj kobiety ma si ogranicza do sfery prywatnej. Takie stereotypy wiadomo m czyzn. Jak zauwa a Hani Ramadan, ogromny wp yw na

32 procent dziewcz t z Jordanii uwa a, e m czy ni z ich otoczenia wcale nie szanuj kobiet oraz patrz na nie z wy szo ci , poniewa s przekonani, e s inteligentniejsi, lepsi i maj wy sz pozycj w spo ecze stwie16.

Martin C., R., Encyclopedia of Islam and the Muslim World, Nowy Jork 2004, s. 256, http://library.nu/, (25.05.2011).
15

14

Dane na podstawie Raportu World Development Indicators for Middle East and North Africa for World Bank, http://data.worldbank.org/sites/default/files/wdi-2011-regional-highlights.pdf, (24.05.2011). 16 Ramadan H., op. cit, s. 79.

III.

Wsp czesna rola kobiet w spo eczno ciach muzu ma skich

Wsp czesny

wiat muzu ma ski coraz bardziej ulega przemianom i wp ywom

zachodnim. Procesy globalizacji maj miejsce nie tylko w sferze gospodarczej, politycznej, ale tak e spo ecznej. Wp ywaj one na rol i miejsce kobiety w wiecie muzu ma skim. M ode muzu manki zmieniaj swoje pogl dy i postawy yciowe. Ponad 3 miliony m odych Egipcjanek nie zamierza wychodzi za m , co niedawno by oby nie do pomy lenia17. Wed ug Franciszka Adamskiego najbardziej widoczne przemiany spo eczno-polityczne to w a nie emancypacja p ci, aktywizacja zawodowa m odych kobiet, czemu rwna si uniezale nienie si od najbli szej rodziny, ale tak e co jest niesamowicie wa ne w tym ca ym procesie, to podnoszenie poziomu wykszta cenia w rd kobiet 18. Odpowiedzi na procesy globalizacji, westernizacji jest powrt do religii,

przejawiaj cy si noszeniem zas ony przez muzu manki, czy to w rodzaju arabskiego hid abu, perskiego czadoru lub tureckiego czarczafu. Na zachodzie jest to postrzegane jako przejaw dyskryminacji i ucisku kobiet, jednak bardzo cz sto dla muzu manek to wyraz dumy z w asnej religii oraz odr bno ci, a tak e sprzeciw wobec zachodniej kultury, ktra z za o enia jest im obca. W rd muzu manek rozwija si tak e feminizm. Ju od lat 20. XX wieku zacz y powstawa pierwsze organizacje kobiece19. Obecnie tego typu zrzeszenia dzia aj we wszystkich krajach arabskich. Oczywi cie ich rola i si a oddzia ywania jest r na w r nych krajach w zwi zku z tradycj i wyznawanymi warto ciami. Jednak wsplnym celem zr nicowanych ruchw feministycznych Bliskiego Wschodu, tych religijnych i tych bardziej wieckich,
17 18

jest zmiana uprzedmiotowienia kobiety w dyskusjach na ich temat

Nowak W., Tunkiewicz M., op. cit., s. 97. Adamski F., Rodzina. Wymiar spo eczno-kulturowy, Krakw 2002, s. 80. 19 Martin C., R., op. cit., s. 256.

10

oraz w czenie muzu manek do tej debaty, z uwzgl dnieniem rzeczywisto ci, w ktrej yj . Odrzucaj tym samym krytyk feminizmu jako nurtu wyp ywaj cego z zachodniej cywilizacji. Podstaw walki o prawa kobiet w krajach muzu ma skich jest odwo ywanie si do samego islamu, ktry przecie jest religi rwno ci wszystkich ludzi, wi c i rwno ci kobiety. Aktywno w muzu manek przyczynia si do zwi kszenia si mo liwo ci udzia u yciu publicznym. Niektre z nich sta y si g owami pa stw muzu ma skich,

na przyk ad Benazir Bhutto w Pakistanie (premier w latach 1988-1990 oraz 1993-1996), Megawati Sukarnoputri w Indonezji (wybrana na prezydenta w 2001 roku), czy Shaykh Hasina Wajed w Bangladeszu (wybrana na premiera w 1996 roku)20. oddzia ywania kobiet by aby wi ksza gdyby nast pi a zmiana w spo ecze stw muzu ma skich. Takie stereotypowe
21

Zapewne si a wyniki

wiadomo ci ca ych pokazuj

my lenie

mi dzynarodowego badania World Values Survey . Ze stwierdzeniem mwi cym o tym, e to m czy ni s lepszymi liderami politycznymi, a 73 procent respondentw w Egipcie zdecydowanie si zgadza o, a je li dodamy do tego 23 procent odpowiedzi zgadzam si wyniki mwi same za siebie. czne odpowiedzi- strongly agree i agree zasadniczo od Egiptu i mieszcz niewiele ponad dla innych krajw muzu ma skich nie odbiegaj

si w przedziale 74-96 procent. Zapytani w tym badaniu muzu manie popieraj rwny dost p do szkolnictwa wy szego zarwno dla m czyzn jak i kobiet, ale ju 15 procent z nich opowiada si za rwnouprawnieniem obu p ci na rynku pracy. Ciekawe s rwnie wyniki pytania dotycz cego organizacji kobiecych i zaufania do nich. W Egipcie i Turcji respondenci stwierdzili, e maj du e zaufanie do tego typu ruchw, natomiast w Iranie wr cz przeciwnie- niewielkie. Jednak do istotn spraw jest niewielki udzia odpowiedzi o najwy szym poziomie zaufania tak e w krajach uwa anych za bardziej liberalne- Egipt (11,6 %), Turcja (16 %). Jak wynika z tych bada kwestia dyskryminacji kobiet nie jest tak e czona z najpowa niejszymi wiatowymi zagro eniami. Postrzegana jest jako powa ny problemem tylko dla 1,2 procent respondentw z Egiptu, 2,6 procent z Jordanii i 6,2 procent- Turcji. Mimo tak stereotypowego i zakorzenionego sposobu postrzegania kobiet, dzi ki takim elementom jak edukacja, ruchy feministyczne, tak e wp ywy Zachodu, w tym nawo ywania r nego rodzaju organizacji zajmuj cych si w prawami cz owieka, nast puje zmiana one tak e pe ni wa ne funkcje wiadomo ci samych kobiet muzu ma skich. Chc

20 21

Ibidem, s.734. World Values Servey, http://www.wvsevsdb.com/wvs/WVSAnalize.jsp, (24.05.2011).

11

publiczne. Najnowsze wydarzenia na Bliskim Wschodzie pokaza y, e kobiety maj rwnie swj udzia w przemianach zachodz cych w tym regionie.

1) Kobiety w rewolucjach na Bliskim Wschodzie

Prze om 2010 i 2011 roku zapocz tkowa ci g wydarze na Bliskim Wschodzie. Najpierw Tunezja i ja minowa rewolucja. Potem wiat obserwowa Plac Tahrir w Egipcie, nast pnie rozpocz t rewolucj , a p niej interwencj mi dzynarodow w Libii. Na tym jednak nie koniec- do protestw ludno ci i ich krwawego t umienia dochodzi tak e w Syrii, Bahrajnie, Jemenie, gdzie oficjalnie nic si nie dzieje. Eksperci twierdz , e zmiany dotkn tak e Arabi Saudyjsk . Konsekwencje zmian s trudne do przewidzenia. Mo na jednak stwierdzi , e tamtejsze spo eczno ci walcz o lepsze ycie, a w tej walce obok siebie uczestnicz i m czy ni i kobiety. Fala zmian w tym regionie pozwoli a mieszkaj cym tam kobietom wyj z cienia. Na licznych zdj ciach z tych wydarze , szczeglnie z Placu w rami z m czyznami, gotowe walczy w s usznej Tahrir, widniej muzu manki- matki nios ce na r kach swe dzieci, by by y wiadkami historii, m ode dziewczyny stoj ce rami sprawie, wolontariuszki, ktre pomaga y w zapewnieniu bezpiecze stwa dzie i noc. Mo na powiedzie , e bariera zosta a z amana i kobiety poczu y si upowa nione i zdeterminowane, by obali re imy, ktre przez ca y czas kwestionowa y ich prawa. Do tej pory by y 49 procent na przyk ad one pozbawion wielu praw obywatelskich cz ci tamtejszych spo ecze stw, g wnie jest to widoczne w Arabii Saudyjskiej. Kobiety w tym pa stwie stanowi spo ecze stwa, a w prawie s traktowane jako niepe noletnie- nie mog

prowadzi samochodu, uprawia sportu, czy te studiowa , pracowa bez zgody opiekuna. Normy o statusie osobistym pozbawiaj je praw w kwestiach ma e stwa, rozwodu, czy alimentw. 23 lutego 2011 roku krl saudyjski wyda szereg dekretw skierowanych na popraw warunkw ycia obywateli, w tym mi dzy innymi na walk z bezrobociem, wsparciem nauki, kultury i sportu, podniesieniem p ac pracownikw w rz dzie, wojsku i sektorze prywatnym, lecz nigdzie nie wspomniano w nich o kobietach, ich sytuacji, czy prawach. Natomiast 19 marca 2011 roku Saudyjska Komisja Wyborw Samorz dowych og osi a swoj decyzj zakazu g osowania kobiet w kwietniowych wyborach lokalnych,

12

powo uj c si

na niesprecyzowane wzgl dy spo eczne i brak kabin do g osowania22.

Jak w takiej sytuacji ma nie wezbra gniew i frustracja saudyjskich kobiet. Rewolucja kobiet w Arabii Saudyjskiej ju si rozpocz a. Organizuj si one na Facebooku, tak jak robiono to w innych pa stwach, na przyk ad Tunezji, czy Egipcie. Jak stwierdzi dziennikarz i pisarz saudyjski Mansour Al- Hadd szyici, kobiety i cudzoziemcy s paliwem nadchodz cej rewolucji saudyjskiej23. Rewolucje w krajach Afryki P nocnej wywo uj podziw wiata, a aktywny udzia kobiet w tych wydarzeniach pot guje to wra enie. Wywo uj tak e niepokj i obawy co do przysz o ci pa stw tego regionu, ale i nasuwaj pytanie, czy kobiety skorzystaj na tych przemianach. To pytanie jeszcze bardziej nasuwa si po wydarzeniach 8 marca w Egipcie, kiedy to kobieca demonstracja z okazji Mi dzynarodowego Dnia Kobiet zosta a zaatakowana na Placu Tahrir, Placu, ktry zaledwie kilka dni wcze niej sta si oraz wolno ci. Pokazuje to, ale tak e w wiadomo ci m czyzn, a jest to proces raczej powolny. Tak rysuje si udzia kobiet w najnowszych wydarzeniach na Bliskim Wschodzie. symbolem zmian e konieczna jest zmiana nie tylko w wiadomo ci kobiet,

Nie mo na jednak nie wspomnie o Iranie, ktry paradoksalnie jest uwa any za najbardziej post powy kraj tego regionu, je li chodzi o prawa kobiet. W tym kraju kobiety uczestniczy y w demonstracjach przeciwko szachowi Pahlaviemu i popiera y Ajatollaha Chomeiniego. Prawa wyborcze maj ju od sze dziesi ciu lat, od trzydziestu mog studiowa (stanowi 63 procent oglnej liczby studentw), w latach 90. wywalczy y prawo wykonywania zawodu prawnika (stanowi 23 procent oglnej si y roboczej), a widok kobiety takswkarza w Iranie nikogo ju nie dziwi. W Iranie mo na te mwi o niezadowoleniu m odych ludzi z wzorw patriarchalizmu. W 1979 roku redni wiek kobiet zawieraj cych ma e stwa wynosi 18 lat, natomiast obecnie- 24 lata. Dodatkowo oko o 15 milionw m odych ludzi w wieku ma e skim pozostaje samotnych24. Natomiast je li chodzi o walk kobiet rozumian w r ny sposb, to w Iranie kolor i krj chust noszonych przez nie jest oznak sprzeciwu, jak to mia o miejsce w ostatnich wyborach prezydenckich, sprzeciwiaj c si w ten sposb manipulacjom wyborczym Mahmuda Ahmadine ada 25. Udzia w kampanii prezydenckiej ony przeciwnika prezydenta Hosejna Musawiego i jej nawo ywania do pe nego
MEMRI, Seria Specjalnych Komunikatw - Nr 3761, http://www2.memri.org/polish/, (26.05.2011). MEMRI, Seria Specjalnych Komunikatw - Nr 3831, http://www2.memri.org/polish/, (26.05.2011). 24 Bielecki T. Kobiety si ira skiej rewolucji, http://wyborcza.pl/dziennikarze/1,110629,6750506,Kobiety_sila_iranskiej_rewolucji.html, (27.05.2011). 25 Mahmud Ahmadine ad (ur. 1956) ira ski polityk, prezydent Iranu od 2 sierpnia 2005 roku, burmistrz Teheranu w latach 2003-2005.
23 22

13

rwnouprawnienia,

to

wed ug

Tomasza

Bieleckiego
27

przewrt

kopernika ski26.

Nie bez powodu wi c ira ska pisarka Azar Nafizi mwi, co si dzieje w Iranie, to obserwuj dziewcz ta i kobiety .

e je li chcesz zrozumie ,

2) Kobiety terrorystki
Chc c przedstawi kwesti kobiet terrorystek na Bliskim Wschodzie nale y zacz

od prby zdefiniowania terroryzmu. Nie jest to jednak atwe, gdy istnieje wiele jego definicji. W samych Stanach Zjednoczonych, pa stwie, ktre wypowiedzia o wojn mi dzynarodowemu terroryzmowi, poszczeglne instytucje publiczne, jak na przyk ad Departament Stanu, Federalne Biuro ledcze, czy Departament Obrony, przyjmuj swe w asne, czyli odmienne definicje. Jednak mo na jednoznacznie stwierdzi , e s owo terror wywodzi si z j zyka aci skiego i oznacza strach, przera enie, straszn wie . Oprcz wielo ci definicji mamy obecnie do czynienia rwnie z wieloma odmianami tego zjawiska, mi dzy innymi z cyberterroryzmem, bioterroryzmem, ekoterroryzmem, czy terroryzmem nuklearnym. Wsp cze nie s owo terror sta o si swego rodzaju workiem, do ktrego wrzuca si wszelkie akty przemocy28. Jednak wydarzenia z 11 wrze nia upowszechni y nowy rodzaj walki terrorystw- fanatyczne zamachy samobjcze, a w tym sposobie dzia ania zacz to wykorzystywa tak e kobiety. Nale y jednak zaznaczy , e ani zamachy samobjcze, ani udzia w nich kobiet nie s nowo ci . Za przyk ad mo e pos u y zamach na premiera Indii Rajiva Gandhiego przeprowadzony przez bojowniczk Tamilskich Tygrysw29. Jednak na przestrzeni ostatnich lat mo na stwierdzi , e ro nie cz stotliwo zamachw terrorystycznych przeprowadzanych przez kobiety. Zwi zane jest to mi dzy innymi z tym, e budz one mniej w tpliwo ci we wszelkich punktach kontrolnych i tym samym przechodz mniej wnikliwe kontrole. Cz sto ukrywaj cechuje odwaga i bezwzgl dno
26

adunki wybuchowe pod odzie

ci ow ,

by nie wzbudza podejrze upodabniaj si do miejscowej ludno ci. Kobiety terrorystki oraz brak zahamowa . Samobjcza mier muzu manki

Hosejn Musawi (ur. 1941) ira ski polityk i architekt, premier Iranu w latach 1981-1988. Kandydat na prezydenta w wyborach w 2009 roku. 27 Bielecki T. Kobiety si ira skiej rewolucji, http://wyborcza.pl/dziennikarze/1,110629,6750506,Kobiety_sila_iranskiej_rewolucji.html, (27.05.2011). 28 Aleksandrowicz T., Terroryzm mi dzynarodowy, Warszawa 2008, s.13. 29 Tamilskie Tygrysy- organizacja tamilska, utworzona w 1976 roku, daj ca utworzenia w p nocnej cz ci Sri Lanki niepodleg ego pa stwa tamilskiego Ilamu. Uznane przez USA za organizacj terrorystyczn . Co ciekawe obecnie maj w swych szeregach wiele kobiet, ktre same si szkol i organizuj w pu ki.

14

powoduje wzrost presti u jej rodziny w lokalnej wsplnocie30. Kobiety samobjczynie zwane s czarnymi wdowami, szahidkami, gdy pos uguj si pasami szahida, czyli pasami wype nionymi materia ami wybuchowymi, gwo dziami i wyposa onymi w detonatory. Mo na si zastanawia co sk ania muzu manki do takich czynw, bo chyba nie wzgl dy religijne, tak jak w przypadku m czyzn, ktrych ma czeka raj i dziewice, po samobjczej mierci w imi Allaha. Niew tpliwie jednym z czynnikw decyduj cych o podj ciu tego typu dzia a jest przyzwolenie samych przywdcw r nych grup terrorystycznych, co g wnie zwi zane jest ze skuteczno ci dzia ania przedstawicielek p ci e skiej. Nawet w Egipcie wydano fatw , w ktrej przyznano im takie dzia anie za akt m cze stwa w imi Allaha. Na przyk ad na Sri Lance kobieta, ktra zosta a zgwa cona jest zach cana przez rodzin do stania si yw bomb , by oczy ci swoje imi . Wcze niej wspomniane czarne wdowy kieruj si zemst osobist za strat rodziny- rodzicw, m a czy dzieci. Niektre bojowniczki palesty skie twierdz nawet, e ka da kobieta palesty ska chce prowadzi d ihad w imi Palestyny i Allaha31. Typowym i cz sto przywo ywanym przyk adem kobiet terrorystek s Czeczenki, ktre bra y udzia w przej ciu Teatru Moskiewskiego na Dubrowce w pa dzierniku 2002 roku. Wszystkie uczestniczki tych wydarze mia y nie wi cej ni 30 lat, nale a y do pokolenia, ktre dorasta o w trakcie wojen czecze skich. W wi kszo ci by y niewyedukowane, ich ycie to wojna, a wojna to ci g y strach32. Kobiety te na co dzie do wiadcza y przemocy, tortur, gwa tw, okalecze cia a. Po takich przej ciach kobiety umieraj , popadaj w szale stwo lub zostaj kamikaze. Jest coraz wi cej dziewczyn, ktre chc by kamikaze, bo po takim upokorzeniu ycie traci dla nich sens33. Szacuje si , e liczba kobiet m czennic odpowiada po owie liczby m czyzn, ktrzy szukaj m cze skiej mierci w zamachu, tak wi c nie jest to nieznacz ce zjawisko. Poza tak skrajn aktywno ci kobiet nale y tak e doda , e s one szkolone do r nych zada , nosz bro , s u w operacjach militarnych. W niektrych krajach tego regionu nale policyjn dla kobiet ju w 1972 roku, przechodz one r nego typu na przyk ad do s u b mundurowych. W Jordanii, pierwszym kraju Bliskiego Wschodu, gdzie otworzono szko

Zimny M., Terroryzm samobjczy, Warszawa 2006, s.103-104. MEMRI, Seria Specjalnych Komunikatw - Nr 3849, http://www2.memri.org/polish/, (25.05.2011). 32 Wojny w Czeczenii- I wojna rozpocz ta w 1994 roku, II w 1999 roku mi dzy armi Rosji a wojskami czecze skimi. 33 Napoleoni L. Modern Jihad: Tracing the Dollars behind the Terror Networks, London 2003, http://library.nu/, (25.05.2011).
31

30

15

szkolenia, pracuj jako ochroniarze osobisto ci, bior udzia w tajnych akcjach policji34. Bez wi kszych trudno ci w policji w Afganistanie. mo na znale zdj cia i relacje z rekrutacji kobiet do pracy

34

AVAX NEWS, Jordanian Policewomen Train In Unarmed Combat, http://avaxnews.com/search?page=4&q=women, (27.05.2011).

16

Zako czenie

Rola kobiet na Bliskim Wschodzie ulega zmianie. Ro nie wiadomo zostaje dostrze one ich obecne po o enie, ktre cz sto jest nie do

ich praw, przyj cia

dla kobiet Zachodu. Kobiety s w czane do sfer ycia spo ecznego, ktre do niedawna by y zarezerwowane tylko dla m czyzn. S to powolne zmiany, ale jednak zmiany, jak pokaza y rewolucje bliskowschodnie, czy nawet dzia alno wzi terrorystyczna (cho to mo e nie jest chwalebny przyk ad emancypacji muzu manek). Muzu manki najwyra niej postanowi y sprawy w swoje r ce i nie czeka na otrzymanie praw, tylko pokaza m czyznom i ca emu wiatu jak wygl da ich sytuacja. Mo na jednak stwierdzi , e podczas obalania w adz w swych krajach odstawi y na dalszy plan walk o prawa kobiet. Na pierwszym miejscu by y has a wolno ci i lepszego ycia dla ca ych spo ecze stw, a nie tylko ich e skiej cz ci. Mo e w a nie to by b d, bo po odej ciu dotychczasowych w adz nie s nadal uwzgl dniane w tworzeniu nowych. Na przyk ad w Egipcie nie dopuszczono kobiet do udzia u w komitecie przygotowuj cym now konstytucj pa stwa. W takim wypadku chyba cz trzeba si zastanowi czy mo liwe jest tworzenie nowego Egiptu, jako demokratycznego pa stwa, czyli opartego na rz dach prawa i rwno ci je li ogromna spo ecze stwa, jak s kobiety jest nadal pomijana. Eksperci od spraw Bliskiego Wschodu twierdz , e obalenie Mubaraka to zwyci stwo spo ecze stwa Egiptu, nie mo na wi c zapomnie , e kobiety s jego cz ci . Czy zatem na podstawie powy szego opisu mo na wywnioskowa , tego jednoznacznie. Jednak z ca e mamy

do czynienia z ko cem patriarchalizmu na Bliskim Wschodzie? Nie da si chyba stwierdzi pewno ci co si zmienia. Lepsza edukacja, mo liwo na wzrost wiadomo ci ich po o enia, to wzrasta w nich tak e potrzeba podj cia pracy zawodowej i dost p do informacji wp ywaj muzu manek. Je li wzrasta wiadomo

uwidocznienia dyskryminacji, by w ko cu zmieni t sytuacj . Z drugiej strony, je li zosta y dopuszczone przez m czyzn do udzia u w tak wa nych wydarzeniach jak walki z dyktatorami, skoro mog y rami w rami walczy o lepsze jutro, to mo na mwi o znacz cych zmianach. Nale y pami ta , e udzia kobiet w sferze publicznej nie musi
17

od razu rwna si rezygnowaniem przez nie z ich tradycyjnych rl, jako on i matek. Muzu manki chc po prostu realizowa si w nowych dziedzinach. Jak pokaza y najnowsze wydarzenia na Bliskim Wschodzie, obecnie atwiej jest im si komunikowa , jednoczy i organizowa dzi ki chocia by takim zdobyczom techniki, jak telefon komrkowy i Internet. Si a oddzia ywania Facebooka i Twittera okaza a si ogromna, a dla dyktatorw krajw bliskowschodnich destrukcyjna. Dlaczego teraz kobiety nie mia y by ich u y w swojej sprawie? Mo na chyba zgodzi si ze stwierdzeniem Castellsa, e nie wiadomo jak te zmiany b d przebiega , czy w ogle b d kontynuowane. Na pewno ca kowite rwnouprawnienie kobiet na wzr Zachodni jest procesem bardzo powolnym, wymagaj cym czasu i determinacji ze strony samych muzu manek. Pytanie czy jest w ogle mo liwy i potrzebny jak na przyk ad si owy eksport demokracji do tej cz ci wiata? Bezapelacyjnie najnowsze wydarzenia na Bliskim Wschodzie wpisa y si w histori tego regionu, a nawet i wiata, mi dzy innymi niespotykanie wielkim w tej cz ci globu udziale w nich kobiet. Jednak na pe n ocen skutkw tych wydarze jest jeszcze za wcze nie.

18

Bibliografia
rd a 1. AVAX NEWS, http://avaxnews.com. 2. Bielecki Tomasz., Kobiety si ira skiej rewolucji, http://wyborcza.pl/dziennikarze/1,110629,6750506,Kobiety_sila_iranskiej_rewolucji.html. 3. MEMRI, Seria Specjalnych Komunikatw, nr 3761,3831, 3849. 4. Navai R., A women's rebellion, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2009/jun/23/iranwomen-protest. 5. Raport Pew Forum on Religion and Public Life w 2010 r., http://www.twojaeuropa.pl/2354/liczba-muzulmanow---nowe-badania. 6. Raport World Development Indicators for Middle East and North Africa for World Bank, http://data.worldbank.org/sites/default/files/wdi-2011-regional-highlights.pdf. 7. World Values Servey, http://www.wvsevsdb.com/wvs/WVSAnalize.jsp.

Opracowania 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Adamski Franciszek, Rodzina. Wymiar spo eczno-kulturowy, Krakw 2002. Aleksandrowicz Tomasz, Terroryzm mi dzynarodowy, Warszawa 2008. Castells Manuel, Si a to samo ci, Warszawa 2008. Martin C., Richard, Encyclopedia of Islam and the Muslim World, Nowy Jork 2004, http://library.nu/. Napoleoni Loretto, Modern Jihad: Tracing the Dollars behind the Terror Networks, London 2003, http://library.nu/. Nowak W adys aw, Tunkiewicz Micha , Ma e stwo w wietle dialogu kultur, Olsztyn 2009. Ramadan Hani, Kobieta w Islamie, Warszawa 1993. Said A.A. Abu-Nimer M., Sharify-Funk M., Contemporary Islam. Dynamic, not static, Nowy Jork 2006, http://library.nu/. Zimny Maciej, Terroryzm samobjczy, Warszawa 2006.

19