Renata Ziemińska

ROZWÓJ PROBLEMÓW EPISTEMOLOGICZNYCH OD STAROŻYTNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI

W.14-15
I. PROBLEMY EPISTEMOLOGICZNE W STAROŻYTNOŚCI
Problematyka epistemologiczna była obecna od początku dziejów filozofii. Tales: „Trudno jest poznać
samego siebie”. Heraklit: „Każdy człowiek ma zdolność poznawania samego siebie i rozumnego myślenia”,
„Rozum (logos) wszystkim istotom jest wspólny”, „Złymi świadkami są oczy i uszy dla ludzi, którzy mają dusze
barbarzyńców”, „Jest właściwością duszy barbarzyńcy dowierzać spostrzeżeniom zmysłowym”, „Dziecięcymi
igraszkami są mniemania ludzkie”, „Być rozumnym to największa cnota, a mądrość polega na tym, by mówić
prawdę i postępować zgodnie z naturą, słuchając jej głosu”.
Pitagorejczycy i eleaci: aprioryzm i odkrycie metody dedukcyjnej. Według eleatów „byt i myślenie są
identyczne” (panlogizm). „Byt jest a niebytu nie ma”. Byt to coś innego niż rzeczy, które się stają. Są dwie
drogi: droga prawdy i droga mniemania. Prawdę można mieć tylko o bycie, a mniemania dotyczą stających się
rzeczy. Pomiędzy prawdą a mniemaniami jest przepaść. Wadliwość mniemań jest nieusuwalna i związana z
przedmiotem, którego prawda nie może dotyczyć.
Demokryt: realizm krytyczny. „Nie istnieje z natury żadna barwa. Elementy – pełnia i próżnia – nie
posiadają jakości”, „W rzeczywistości nie poznajemy niczego, bo prawda kryje się w głębi”, „na podstawie tego,
że miód wydaje się jednym gorzki, a drugim słodki, nie jest ani słodki, ani gorzki”, „nie wiemy o niczym nic
rzeczywistego, a mniemanie każdego opiera się na dopływie obrazów”, „żadne zjawisko nie jawi się tak, jak jest
naprawdę, lecz tylko podług mniemania. Istnieją tylko atomy i próżnia”. „są dwa rodzaje poznania: jedno przy
pomocy zmysłów, drugie przy pomocy rozumu. Poznanie rozumowe nazywa prawdziwym, przyznając mu
wiarygodność w rozpoznawaniu prawdy, natomiast poznanie przy pomocy zmysłów nazywa ciemnym,
odmawiając mu pewności w rozpoznawaniu prawdy”.
Sofiści: sensualizm, relatywizm, konwencjonalizm, subiektywizm, pragmatyzm, elementy
sceptycyzmu. „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” (Protagoras), „1.nic nie istnieje; 2. gdyby nawet coś
istniało, nie mogłoby być przez człowieka poznane; 3. gdyby nawet mogło być poznane, nie mogłoby być
przekazane i wytłumaczone drugiemu człowiekowi” (Gorgiasz).
Platon: klasyczna definicja wiedzy (prawdziwy uzasadniony sąd). Odróżnienie wiedzy (episteme) od
opinii (doxa). Wiedza nie dopuszcza błędu. Wiedza dotyczy idei i relacji między nimi, jest ogólna tak jak idee i
pewna (ze względu na swoją genezę). Opinia jest partykularna, pochodzi od zmysłów, dotyczy zmiennych
rzeczy i jest co najwyżej prawdopodobna. Alegoria jaskini ilustruje dualizm episteme i doksy. W Państwie
dodatkowo odróżnia niewiedzę (ignorancję, opinię bezprzedmiotową) i przeświadczenia na temat świata
widzialnego (podobne do wiedzy). Episteme dzieli się na intuicję (noesis) i dyskurs (dianoia). Dyskurs jest
źródłem matematyki, ale intuicja sposobem poznania idei Dobra. Racjonalizm Platona jest radykalnym
metodologicznym aprioryzmem (rozum poznaje byt i zdobywa prawdę) i genetycznym natywizmem (poznanie
polega na anamnezie tego, co dusza niegdyś poznała w świecie idei). Prawda możliwa jest jedynie na temat bytu
(w ramach episteme). Na temat świata empirycznego (tego, który się staje) można zdobyć jedynie półprawdy (w
ramach doksy).
Arystoteles: empiryzm genetyczny, krytyka Platona i umiarkowany realizm pojęciowy. Wiedza jest
ogólna i pewna; można ją uzyskać droga empiryczną ale przy pomocy rozumu . Sformułowanie klasycznej
koncepcji prawdy jako zgodności sądu z rzeczywistością.
Epikur: sensualizm. Znamy wrażenia, a nie rzeczy. Wrażenia są nieomylne, błąd jest sprawą sądu.
Sceptycy. Pirron z Elidy: niczego nie można stanowczo twierdzić. Nie wiem, że A i nie wiem, że nie-A. Należy
powstrzymać się od wydawania sądów (Sextus Empiryk „Zarysy pirrońskie”). Poznanie dzieli się na
bezpośrednie i pośrednie. 10 argumentów za niemożliwością poznania bezpośredniego: rozmaite stworzenia
różnie spostrzegają te same rzeczy, różni ludzie odmiennie spostrzegają te same rzeczy, te same zmysły dają
rozmaite spostrzeżenia w zależności od okoliczności, percepcja zaleczy od odległości, percepcja zależy od
ośrodka, np. powietrza, percepcja zależy od ilości przedmiotów i ich składu, percepcja zależy od relacji miedzy
spostrzegającym i spostrzeganym, percepcja zaleczy od oczekiwań, percepcja zależy od wychowania i innych
okoliczności społecznych. Poznanie pośrednie dzieli się na dedukcję i indukcję. Indukcja jest niepewna, a
dedukcja popełnia petitio principii, wpada w regressus ad infinitum lub odwołuje się do poznania
bezpośredniego, które już zostało zakwestionowane. Niemożliwe jest kryterium prawdy. Schyłek starożytności,
św. Augustyn – irracjonalizm.

II. PROBLEMY EPISTEMOLOGICZNE W ŚREDNIOWIECZU

Wiara i rozum. Filozofia średniowieczna to filozofia chrześcijańska, a ta powstała w kontekście wiary
(w wyniku adaptacji filozofii antycznej). Dwa nurty: scholastyka (racjonalizm) i mistycyzm (irracjonalizm,
fideizm). Pierwszy reprezentowali: św. Anzelm, Piotr Abelard, św. Tomasz. Drugi, zapoczątkowany w
starożytności przez Tertuliana, św. Augustyna, reprezentowali: św. Bernard z Clairvaux, Hugon i Ryszard od św.
Wiktora, Bonawentura, Mistrz Eckhart. Za ojca scholastyki uchodzi św. Anzelm – fides quaerens intellectum,
wiara poszukująca zrozumienia, racjonalizm teologiczny. Pełne zrozumienie teologii wymaga udziału rozumu,
choć prostemu człowiekowi wystarczy sama wiara. Pomiędzy rozumem i wiarą zachodzi pełna koherencja.
Anzelm przedstawia dowód ontologiczny na istnienie Boga i wyraża nadzieję, że inne prawdy wiary uzyskają
rozumowe uzasadnienie. Piotr Abelard też był racjonalistą, ale mniej optymistycznym: w świętych księgach jest
wiele niespójności, które należy racjonalnie rozwiązać. Siger z Brabantu za Awerroesem bronił teorii dwóch
prawd: jednej rozumowej, drugiej religijnej (racjonalizm w kwestii rozumu, a fideizm w kwestii wiary). Należą
one do różnych porządków poznawczych i nie mogą być ze sobą w konflikcie. Prawdy religijne trzeba niekiedy
pojmować alegorycznie. Zdaniem św. Tomasza z Akwinu istnieją prawdy wiary niedostępne rozumowi, np.
dogmat o stworzeniu świata z niczego. Istnieją prawdy rozumu obojętne dla wiary i prawdy wiary udowadnialne
droga rozumową, np. istnienie Boga. W przypadku konfliktu wiary i rozumu należy zawiesić pogląd niezgodny z
wiarą (wiara kryterium negatywnym). Tomasz odrzucał jednak teorię dwóch prawd: konflikt pomiędzy wiarą i
rozumem jest tylko pozorny, są to dary Boga, a Ten nie mógł stworzyć rzeczy sprzecznych. Pod koniec epoki
dominuje woluntaryzm (Duns Szkot), fideizm (Ockham) i mistycyzm (Eckhart).

III. PROBLEMY EPISTEMOLOGICZNE W NOWOŻYTNOŚCI

Kartezjusz. Poszukiwanie niewątpliwego punktu wyjścia na wzór matematyki. Sceptycyzm
metodologiczny, odkrycie cogito i pierwszy nowożytny system filozoficzny. Natywizm (wrodzone idee Boga,
duszy i ciała). Radykalny aprioryzm (rozum jest źródłem wiedzy). Rozum jest nieomylny, błąd jest sprawą woli.
Jasność i wyraźność jest kryterium prawdy. Kartezjusz zakłada, że mamy bezpośredni i niewątpliwy dostęp do
treści własnego umysłu. Kartezjusz nie deprecjonuje świata empirycznego na podstawie założeń ontologicznych,
lecz na podstawie analizy epistemologicznej
Locke. Empiryzm genetyczny nie był nowy (por. Arystoteles i Tomasz z Akwinu) i nie był radykalny
(Locke dopuszcza refleksję jako drugie źródło poznania; refleksja jest niezmysłowym rodzajem doświadczenia,
doświadczeniem wewnętrznym). Umysł jest czystą kartą (tabula rasa), na której doświadczenie wypisuje swoje
znaki; nie ma idei wrodzonych wbrew Kartezjuszowi (dzieci, dzikie plemiona). Dzięki refleksji umysł posiada
bezpośrednie intuicyjne poznanie idei czyli stanów umysłu, przedstawień, pojęć, aktów mentalnych.
Przyczynowa teoria percepcji: fakt wrażeń można wyjaśnić tylko przez wskazanie na przedmioty zewnętrzne
jako ich przyczyny. Realizm krytyczny (jakości pierwotne i wtórne). Własności pierwotne to własności
ilościowe, matematyczne, takie jak kształt, objętość, ruch, ilość, oporność, struktura. Są one doświadczane przez
wszystkie zmysły i Locke nazywa je obiektywnymi. Własności wtórne są jakościowe, związane z jednym
zmysłem: barwy, dźwięki, smaki, zapachy. Locke nazywa je subiektywnymi.
Berkeley. Radykalizacja empiryzmu genetycznego – sensualizm (zmysły są jedynym źródłem wiedzy,
wszystkie idee pochodzą z doświadczenia zmysłowego) i nominalizm (nie ma idei ogólnych, matematyka to
nauka o zmysłowo uchwytnych przedmiotach, rysunkach na papierze). Idee to konkretne idee i ich kompleksy.
Wszystkie jakości są wtórne. Locke krytykował pojęcie substancji, ale zakładał istnienie substancji jako źródła
wrażeń. Według Berkeleya nie ma substancji materialnych, ich esse = percipi.
Hume. Impresje i idee (obrazy impresji, przypomnienia, wyobrażenia, myśli). Myślenie polega na
wiązaniu i rozdzielaniu impresji, idee są wytworami myślenia, a nie kompleksami wrażeń. Prawa kojarzenia:
przez podobieństwo, styczność czasowo-przestrzenną, wnioskowanie przyczynowe. Sądy o faktach i sady o
relacjach miedzy ideami. Gdyby sady o faktach ograniczały się do impresji, byłyby pewne, ale tak nie jest.
Posługujemy się ideą przyczyny i substancji. Obserwujemy stałe następstwo zdarzeń a mówimy o związkach
przyczynowych. Obserwujemy wrażenia, a mówimy o substancjach. Także ja nie jest dane jako substancja, lecz
jako wiązka wrażeń. Poznanie empiryczne jest tylko prawdopodobne. Umiarkowany empiryzm metodologiczny:
cała wiedza wywodzi się z doświadczenia, ale nie cała wiedza jest czysto empiryczna.
Racjonalizm oświeceniowy czyli antyirracjonalizm.
Kant. Pomiędzy empiryzmem Hume’a (cała wiedza ma charakter empiryczny) i aprioryzmem Leibniza
(wszystkie prawdy są analityczne i a priori dla umysłu Boga). Dwa podziały sądów: analityczne (treść
orzecznika zawiera się w treści podmiotu) i syntetyczne; aprioryczne i aposterioryczne. Sądy syntetyczne a
priori to matematyka i fizyka teoretyczna. Jak jest możliwe poznanie konieczne i uniwersalne faktów
empirycznych? Doświadczenie zmysłowe jest początkiem poznania, ale jest możliwe dzięki apriorycznym
formom (czas, przestrzeń) i kategoriom (przyczyna, przedmiot...). Dwa pnie poznania (wrażenia i aprioryczne
kategorie).
Epoki filozoficzne osiągały szczytowe wyniki w okresie zaufania do rozumu ludzkiego, natomiast
końcówki epok wiązały się zwykle z brakiem zaufania do rozumu i preferencją dla czynników irracjonalnych.

IV. KIERUNKI WSPÓŁCZESNEJ EPISTEMOLOGII

1. Problemy epistemologiczne są obecne od początku dziejów filozofii, lecz epistemologia jako osobna
dyscyplina filozoficzna zaczęła się wyodrębniać w okresie nowożytnym, przy ważnym udziale systemów
Kartezjusza i Kanta. Przed osiemnastym wiekiem nie było osobnej nazwy dla tej dziedziny. W 1766r.
Baumgarten użył nazwy gnoseologia na oznaczenie ogólnej nauki o poznaniu. Nazwę teoria poznania po raz
pierwszy wprowadził Reinhold w 1832r.. Wyraz epistemologia pochodzi od Ferriera (1854). Kantyści
proponowali nazwę krytyka poznania, Fichte nauka o wiedzy, neotomiści noetyka i kryteriologia. Dziś
funkcjonują zamiennie epistemologia, teoria poznania a rzadziej gnozeologia. Z nich od ok. dwudziestu lat
dominuje nazwa epistemologia.
2. O odrębności epistemologii zadecydował rozwój filozofii podmiotu od Kartezjusza (umysł receptywny,
nieomylny co do prostych przedmiotów) do Kanta (umysł aktywny, świadomość to nie percepcja tylko
apercepcja). Husserl zademonstrował idealny model epistemologii jako nauki niedogmatycznej i autonomicznej
względem innych nauk (problem skąd my wiemy o innych podmiotach, skąd my w ogóle wiemy, że cokolwiek
jest). Epistemologia jako filozofia pierwsza (wszystkie problemy filozoficzne zależą od rozstrzygnięć
epistemologicznych).
2. Model epistemologii niedogmatycznej Ingardena. Zarzut Nelsona: praca badawcza teorii poznania dokonuje
się w aktach poznawczych skierowanych na akty poznawcze, a ponieważ te też są problematyczne, popadamy w
petitio principii (błędne koło, ciąg w nieskończoność lub dogmatyzm). Nie jest możliwa teoria poznania jako
nauka o wszelkim poznaniu (ponieważ sama posługuje się jakimś poznaniem). Zdaniem Ingardena intuicja
przeżywania jest szczególnym rodzajem poznania, który ratuje teorię poznania. Jej rezultaty są
niepowątpiewalne, zatrzymują regres i dostarczają modelu dla idei poznania. Argumenty przeciwko tej
niepowatpiewalności (ze strony hermeneutyki i filozofii analitycznej), kwestionują też model niedogmatycznej
teorii poznania.
3. Epistemologia analityczna (fundamentalizm i koherentyzm)
4. Naturalizm Quine’a (znaczenie faktów empirycznych) i antynaturalizm Chisholma (analiza pojęciowa i
refleksja).
5. Problemy metaepistemologiczne. Filozoficzna epistemologia jest atakowana zarówno ze strony irracjonalizmu
(Rorty’ego „śmierć epistemologii”) jak i skrajnego naturalizmu (eliminatywizm Churchlanda). Trzeba przyznać,
że nie da się utrzymać modelu epistemologii jako teorii niedogmatycznej czy autonomicznej. Epistemologia jako
filozofia poznania ludzkiego dziedziczy problemy metodologiczne filozofii ale też tak samo jak filozofia
podejmuje odwieczne egzystencjalne problemy człowieka, których nie da się wyeliminować.
6. Umiarkowany model epistemologii. Epistemologia to analiza pojęć epistemicznych (prawda, wiedza,
przekonanie, znaczenie, uzasadnienie) i refleksja nad wartością naszych przekonań (samozwrotna ale kolista) w
świetle intuicji potocznych i rezultatów nauk kognitywnych