Zarzdzanie Publiczne Nr 1(11)/2010 ISSN 1898-3529

Jerzy Wilkin

Sabo pastwa w jego relacji do gospodarki i sabo ekonomicznej teorii pastwa

Pastwo i rynek s gwnymi regulatorami gospodarki i spoeczestwa. Wiedza teoretyczna dotyczca pastwa jest jednak zaniedban czci wspczesnej ekonomii. Ma to wpyw na niedostatki dziaania pastwa w praktyce. Postp w reformowaniu funkcjonowania sfery publicznej, w tym pastwa, w Polsce jest znacznie mniejszy ni w reformowaniu sektora prywatno-rynkowego. Nowe argumenty do dyskusji o roli pastwa wniosa globalizacja i integracja europejska. Oba te procesy nie podwayy znaczenia pastwa mimo wczeniejszych oczekiwa w tej sprawie. Poprawa jakoci dziaania pastwa jest nieustajcym wyzwaniem, zarwno pod adresem nauki, jak i spoeczestwa. Problematyka pastwa okazaa si dla ekonomii powaniejszym wyzwaniem ni problematyka rynku. Sowa kluczowe: pastwo, ekonomia, transformacja postsocjalistyczna, globalizacja, integracja europejska

Wstp
Dwadziecia lat transformacji postsocjalistycznej, jakie mamy w Polsce ju za sob, skania do podsumowa i prb teoretycznej generalizacji tendencji i prawidowoci tego okresu. Co si udao zrobi, a czego si nie udao i jakie s tego przyczyny? W odniesieniu do interesujcego okresu dominuj raczej oceny pozytywne. W stosunkowo krtkim okresie, bo zaledwie pitnastu lat, udao si tak zreformowa system ekonomiczny i system polityczny, e kraj nasz mg sta si czonkiem Unii Europejskiej, bdcej enklaw wysoko rozwinitych, demokratycznych krajw. Polska potraa nie tylko dostosowa si do skomplikowanych ram instytucjonalnych UE, lecz take dobrze wykorzysta moliwoci, jakie daj krajom czonkowskim polityki wsplnotowe i jednolity rynek europejski. W dodatku pod koniec obecnej dekady potraa lepiej znie skutki wiatowego kryzysu gospodarczego ni jakikolwiek kraj europejski. Co jest jednak sab stron polskiej transformacji i w jakich sferach postp reform okaza si niedostateczny? T sfer jest niewtpliwie funkcjonowaWydzia Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.

nie sektora publicznego w Polsce, a zwaszcza sprawno i efektywno dziaania pastwa1. Przestrze, w jakiej yjemy, moemy w uproszczeniu podzieli na sfer prywatn i sfer publiczn. W tej pierwszej, do ktrej naley te cay prywatny sektor gospodarki, decyzje podejmuj jednostki i podmioty prywatne, ponoszce rwie (w wikszoci) konsekwencje tych decyzji, a mechanizmem regulujcym jest przede wszystkim rynek2. W sferze publicznej mamy do czynienia z dziaaniami zbiorowymi, wybr oparty jest za, w zaoeniach, na preferencjach spoecznych i dokonuje si poprzez instytucje publiczne, zwaszcza pastwowe3. Rosnc
1 Ten problem opisany by m.in. w pracy: Hausner, Marody 2000. 2 Poza mechanizmem rynkowym w sektorze prywatnym regulatorem zachowa ludzkich s instytucje formalne i nieformalne: normy prawne, normy moralne, zwyczaje, tradycja, religia oraz wiele innych. 3 W ekonomii wspczesnej do popularne jest rozpatrywanie podmiotw zbiorowych (przedsibiorstwa, instytucje rzdowe, organizacje spoeczne itp.) przez pryzmat indywidualizmu metodologicznego, zgodnie z ktrym funkcjonowanie zoonych organizacji traktowane jest jako wynik interakcji indywidualnych postaw, interesw i preferencji, modykowanych jedynie przez wsplne cele organizacji. Podejcie takie spopularyzowali przed-

25

Jerzy Wilkin

cz sfery publicznej stanowi dziaalno organizacji pozarzdowych, realizujcych rne cele spoeczne, np. w edukacji, ochronie zdrowia, ochronie rodowiska, yciu kulturalnym, naukowym i wielu innych. Zmienno nie tylko zakresu, lecz take struktury sektora publicznego oraz jego funkcji utrudnia precyzyjne zdeniowanie tego pojcia. Zakres sektora publicznego wie si z zakresem nansw publicznych, chocia, jak podkrela S. Owsiak, pojcia te nie s synonimami. Deniujc drugi termin, autor ten stwierdza: przedmiotem nauki o nansach publicznych s zjawiska oraz procesy zwizane z powstawaniem i rozdysponowywaniem pieninych rodkw publicznych, zapewniajcych funkcjonowanie sektora publicznego. O sektorze publicznym pisze za: Pojcia sektor publiczny uywam tutaj w potocznym znaczeniu. Istniej bowiem znaczne trudnoci ze zdeniowaniem sektora publicznego (Owsiak 2005, s. 21). Autor ten zwraca te uwag na czsto niedostrzegany fakt, e nie wszystkie jednostki sektora publicznego realizuj spoeczne oraz ekonomiczne funkcje publiczne, lecz wytwarzaj niekiedy dobra komercyjne. Pastwo jako gwny podmiot sfery publicznej skada si z czci administracyjno-rzdowej i czci samorzdowej (na szczeblu regionalnym i lokalnym). Znaczenie tej drugiej czci instytucji pastwa wzrasta, zarwno w Polsce, jak i w innych krajach europejskich. Domen sfery publicznej s dziaania zbiorowe podejmowane przez instytucje rzdowe, samorzdowe i pozarzdowe. Niestety, reformowanie systemu instytucji sfery publicznej, a szczeglnie instytucji pastwa, nie nadao za postpem reform w sferze prywatno-rynkowej. Wida to wszdzie, i to goym okiem. Mieszkam na wsi okoo 40 km na poudnie od centrum Warszawy. W niedalekiej odlegoci od mojego domu znajduje si kilka do luksusowych podwarszawskich osiedli. W osiedlach tych na miano luksusu zasuguje wycznie cz prywatna. Midzy rzdami willi i rezydencji, z piknymi ogrodami, trawnikami i ogrodzeniami przebiegaj bowiem podziurawione jezdnie, z pokrzywionymi latarniami,
stawiciele teorii wyboru publicznego i teorii racjonalnego wyboru, zwaszcza ze szkoy chicagowskiej.

zniszczonymi przystankami autobusowymi, na ktrych z rzadka przystaj stare, przerdzewiae i na og brudne autobusy komunikacji publicznej. Na zamknitych osiedlach ciesz oko kolorowe place zabaw dla dzieci, kontrastujce z zaniedbanymi placami zabaw w czci publicznej. W niedalekiej odlegoci od wypielgnowanych ogrodw i trawnikw w prywatnych posiadociach strasz i szpec dzikie wysypiska mieci w publicznym lesie czy w przydronym rowie. wiat prywatny i wiat publiczny s to rne wiaty, nie tylko odlege, lecz take coraz bardziej oddalajce si od siebie. Bogaceniu si sfery prywatnej nie towarzyszy odpowiednia poprawa standardu sfery publicznej. Zawieranie transakcji w sferze prywatno-rynkowej dokonuje si na og szybko i sprawnie; zaatwianie spraw w sdach, urzdach administracji pastwowej czy placwkach publicznej suby zdrowia jest bardzo czsto udrk. Taka sytuacja wiadczy o patologiach pastwa i oglnie modelu polityczno-gospodarczego realizowanego w Polsce. Niezrwnowaenie sfery prywatnej i sfery publicznej zagraa rozwojowi kraju. Cz winy za taki stan rzeczy spada na ekonomistw, zwaszcza tych, ktrzy zadania pastwa chc sprowadzi do roli nocnego stra: stranika granic i porzdku prawnego. Nie dziwi wic, e ekonomici nie zajmuj si bytem niepotrzebnym, a nawet szkodliwym, czyli pastwem aktywnym, wykraczajcym poza rol nocnego stra. Teoria pastwa jest zatem sabo rozwinit czci ekonomii, a ekonomia sfery publicznej zajmuje niewiele miejsca w standardowych podrcznikach ekonomii. Sabo instytucji pastwa w Polsce i niska jako rzdzenia s czciowo wynikiem niedostatecznego wsparcia naukowego dla tej dziedziny ludzkiej aktywnoci, ale w naszym kraju to zjawisko ma te korzenie historyczne. Cigo pastwa bya w przeszoci przerywana, a pastwo traktowane jako twr obcy czy nawet wrogi. Zaufanie do instytucji pastwa utrzymuje si w Polsce na bardzo niskim poziomie, a wskaniki kapitau spoecznego nale do najniszych w Europie. Artyku niniejszy koncentruje si jednak przede wszystkim na kwestiach teoretycznych, zwizanych z rol pastwa w gospodarce, starajc si odpowiedzie na pytanie: dlaczego w okresie transformacji postsocjalistycznej nie udao si osign podane-

26

Sabo pastwa w jego relacji do gospodarki i sabo ekonomicznej teorii pastwa

go zrwnowaenia rozwoju instytucji pastwa i instytucji sfery prywatnej oraz jaki wpyw na to niezrwnowaenie mia niedorozwj ekonomicznej teorii pastwa i zbyt wolny postp we wdraaniu zasad dobrego rzdzenia.

Czym jest pastwo i jakie jest jego znaczenie w gospodarce?

Pastwo jest obiektem zainteresowa wszystkich nauk spoecznych i humanistycznych, co wiadczy nie tylko o znaczeniu tej problematyki, lecz take o jej bardzo szerokim zakresie jako przedmiotu docieka naukowych. W rozwaaniach ekonomicznych kategoria pastwa wystpuje na og w kontekcie rozwaa o roli rnych podmiotw podejmujcych decyzje ekonomiczne i wpywajcych na sprawno i efektywno gospodarowania. W odrnieniu od dwch innych podstawowych podmiotw gospodarczych, jakimi s przedsibiorstwa (rmy) i gospodarstwa domowe (konsumenci), pastwo spenia funkcj zarwno producenta i konsumenta, jak i regulatora rodowiska instytucjonalnego, w jakim dziaaj inne podmioty. W analizach prowadzonych przez ekonomistw pastwo utosamiane jest najczciej z rzdem czy wadz pastwow4. Ekonomici maj na og kopot z precyzyjnym zdeniowaniem pastwa i wkomponowaniem tej kategorii do modeli i rozwaa teoretycznych. Zacznijmy wic od niektrych lozocznych koncepcji pastwa. Demokryt (VIV wiek przed Chr.) tak pisa o pastwie: dobrze rzdzone pastwo jest najwiksz ostoj i wszystko jest w nim zawarte. Gdy ono prosperuje, prosperuje wszystko, a gdy ono chyli si do upadku, wszystko upada (Sikora 1967, s. 27). Podobnie due znaczenie przypisywali pastwu inni lozofowie, w tym Platon, Kant i Hegel. W rozdziale: O przyczynach powstania pastwa, o jego powstaniu i denicji w swym najbardziej znanym dziele Lewiatan Tomasz Hobbes stwierdza: Ostateczn przyczyn, celem czy zamiarem ludzi (ktrzy z natury rzeczy
4

W literaturze zachodniej uywa si w tym kontekcie na og terminu: the role of government, a nie the role of the state.

miuj wolno i wadz nad innymi), gdy nakadaj na siebie ograniczenia (ktrym, jak widzimy, podlegaj w pastwie), s widoki na zachowanie wasnej osoby i na bardziej szczliwe ycie (Hobbes 1954, s. 147). Wspczesny lozof Jacques Maritain deniowa pojcie i zarazem znaczenie pastwa w nastpujcy sposb: Pastwo jest czci wydzielon dla dbania o interes caoci. Nie jest czowiekiem ani zespoem ludzi; jest zbiorem instytucji tworzcym cznie machin o kapitalnym znaczeniu; skonstruowanym przez czowieka dzieem sztuki, ktre korzysta z ludzkich mzgw i energii i bez czowieka jest niczym, ale stanowi wysze wcielenie rozumu, bezosobow, trwa struktur, ktrej sposb funkcjonowania mona nazwa racjonalnoci drugiego rzdu, jako e rozum, skrpowany przez prawo i system powszechnie obowizujcych regu, dziaa w niej bardziej abstrakcyjnie, staranniej odcedzajc przygodne okolicznoci indywidualnego dowiadczenia, bdc te bardziej bezwzgldny, ni bywa w yciu indywidualnym (Maritain 1993, s. 19). Z kolei ekonomista i lozof Adam Smith uzasadnia istnienie pastwa potrzeb ochrony wasnoci. Akumulacja wasnoci i bogactwa rodzi konieczno utworzenia pastwa (wadzy pastwowej). Pisze on: Gdy wic powstaj cenne i rozlege fortuny, trzeba z koniecznoci ustanowi organy wadzy pastwowej. Gdzie nie ma wasnoci, a przynajmniej tam, gdzie nie ma takiej, ktra przekraczaaby warto dwch lub trzech dni pracy, tam wadza pastwowa nie jest tak bardzo potrzebna. Wadza pastwowa wymaga pewnej subordynacji, lecz podobnie jak istnienie wadzy pastwowej wzrasta w miar tego, jak gromadzi si cenna wasno, tak i ze wzrostem tej wasnoci zwiksza si ilo czynnikw, ktre t subordynacj z natury rzeczy wprowadzaj (Smith 1954, t. 2, s. 424425). Wikszo uzasadnie istnienia pastwa i korzyci z niego pyncych obraca si wok nastpujcej tezy: pastwo jest tak form ograniczenia wolnoci jednostki, ktra w ostatecznym rachunku daje wicej bezpieczestwa, adu i innych korzyci ni ycie w warunkach braku wadzy i instytucjonalnego porzdku. Na drugim biegunie s koncepcje pastwa przypisujce mu prawie wycznie ze cechy i patologiczne funk27

Jerzy Wilkin

cje. Goszone s one gwnie przez anarchistw i skrajnych libertarian. Jak wiemy z historii, nie zawsze pastwo suyo dobru wikszoci obywateli; zdarzay si pastwa dyktatorskie i upiecze. Wnioskiem z tych dowiadcze powinna by jednak nie likwidacja instytucji pastwa, lecz poprawa jego funkcjonowania. Taki te kierunek przeway w biegu historii. Ekonomici gwnego nurtu, ktrego trzon stanowi ekonomia klasyczna i neoklasyczna, przypisuj pastwu stosunkowo niewielk rol. Gospodarowanie ma by regulowane przez niewidzialn rk rynku, a nie przez pastwo. Funkcje pastwa w tym ujciu teoretycznym ograniczaj si do ustanawiania i egzekwowania prawa, w tym praw wasnoci, oraz dostarczania niezbdnych dbr publicznych, ktrych nie zapewnia w dostatecznym zakresie rynek5. Wikszo ekonomistw przyznaje te, i w pewnych dziedzinach rynek zawodzi (market failure), w tym przypadku musi wic pojawi si inne rdo regulowania i rozwizywania problemw gospodarczych. Jest nim przede wszystkim pastwo (rzd) jako najwaniejszy podmiot zbiorowy. Pastwo jest podmiotem realizujcym decyzje podjte w ramach wyboru publicznego (wyboru dokonywanego poprzez mechanizmy i instytucje polityczne), ktre w krajach wysoko rozwinitych odgrywaj nie mniejsz rol ni wybory indywidualne dokonywane na rynku. Pastwo w ekonomii ortodoksyjnej (klasycznej i neoklasycznej) ujmowane byo na og w nastpujcy sposb: pastwo ma charakter zewntrzny w stosunku do gospodarki; relacja: pastwogospodarka moe by wyjaniana za pomoc dwch koncepcji: teorii kontraktu (wymiana usug publicznych, np. bezpieczestwa publicznego i sprawiedliwego traktowania za pacone przez spoeczestwo podatki);
Witold Morawski, klasykujc rne typy pastwa w zalenoci od regulacyjnej siy pastwa i rynku, najbardziej minimalistyczny model pastwa nazwa pastwem dbr publicznych, w ktrym jego ekonomiczna rola ogranicza si tylko do dostarczania dbr publicznych (np. stanowienie i egzekwowanie prawa), poniewa dbr tych w odpowiedniej iloci nie dostarcza rynek (Morawski 2001).
5

koncepcji pastwa upieczego (eksploatatorskiego) podobnego do dyskryminujcego monopolisty. Przedstawiciele tzw. szkoy chicagowskiej w ekonomii (G. Becker, M. Friedman, G. Stigler, R. Posner i inni) skonni byli analizowa dziaanie pastwa w podobny sposb jak funkcjonowanie gospodarki rynkowej (z zastosowaniem zasady indywidualizmu metodologicznego i racjonalnego wyboru). M. i R. Friedman napisali w swojej gonej pracy popularnonaukowej: Wolny wybr traktuje ustrj polityczny i gospodarczy na zasadzie symetrii. I ten, i ten traktowane s jako rynki, na ktrych o wyniku przesdzaj wspzalenoci midzy ludmi kierujcymi si w swej dziaalnoci interesem wasnym, a nie (szeroko pojtymi) celami oglnospoecznymi, deklarowanie ktrych uwaaj za korzystne (M. Friedman, R. Friedman 1994, s. X). W podobnym kierunku rozwin si nurt bada zwany public choice theory, ktry opiera si na wykorzystaniu standardowych narzdzi analizy mikroekonomicznej do badania decyzji podejmowanych w sferze polityki i w szeroko rozumianej sferze publicznej (Wilkin 2005). Cz tej teorii stanowi ekonomia konstytucyjna, ktrej najbardziej znanym reprezentantem jest James M. Buchanan (Nagroda Nobla z ekonomii w 1986 r.); bada ona mechanizmy tworzenia ram instytucjonalnych dla dokonywania wyborw ludzkich, a wic tego, co nazywa si zazwyczaj adem ustrojowym. Teoria ta zdobya du popularno wrd ekonomistw, wybr ram instytucjonalnych moe mie bowiem nie mniejsze znaczenie dla efektywnoci gospodarowania ni typowy wybr rynkowy, podczas ktrego dokonujemy alokacji zasobw oraz transakcji, kierujc si bodcami cenowymi. W tej czci analizy ekonomicznej, ktra dotyczy wyboru instytucji i oceny wpywu instytucji na gospodarowanie, umieci mona du cz ekonomicznej teorii pastwa. Wrd ekonomistw nie ma zgody co do zakresu podanej i uzasadnionej domeny pastwa. Jako pomocne w rozgraniczeniu tego, co ma zapewni rynek, a co pastwo, P. Samuelson i W. Nordhaus przytaczaj kryterium sformuowane przez Abrahama Lincolna, zgodnie z ktrym dziaania rzdu s prawomocne, gdy robi on dla ludzi to, co powinno by zrobione, ale cze-

28

Sabo pastwa w jego relacji do gospodarki i sabo ekonomicznej teorii pastwa

go oni sami, wasnym wysikiem, nie s w stanie w ogle zrobi albo nie s w stanie zrobi naleycie (Samuelson, Nordhaus 1995, t. 2, s. 240). Innym przedmiotem sporu jest wpyw pastwa na zakres wolnoci i przymusu w funkcjonowaniu spoeczestwa. Czy do zapewnienia wolnoci potrzebne jest pastwo, ktrego atrybutem jest przecie przymus? F.A. von Hayek, sztandarowa posta w nurcie ekonomii liberalnej, odpowiada na to pytanie nastpujco: Przymusu nie mona jednak cakowicie unikn, poniewa jedynym sposobem zapobiegania mu jest groba przymusu. Wolne spoeczestwo rozwizao ten problem przez przekazanie monopolu przymusu pastwu, przy czym stara si ograniczy to uprawnienie pastwa do przypadkw, kiedy jest ono niezbdne do zapobiegania przemocy ze strony osb prywatnych. Jest to moliwe jedynie wtedy, gdy pastwo chroni uznane prywatne sfery jednostek przed ingerencj innych i okrela granice tych sfer, jednak nie za pomoc szczegowych wskazwek, lecz przez stwarzanie warunkw, w ktrych jednostka moe okrela swoj wasn sfer na podstawie zasad mwicych jej, co pastwo zrobi w rozmaitych sytuacjach (Hayek 2007, s. 34). Koncepcja wolnoci propagowana przez Hayeka polega przede wszystkim na wolnoci od (agresji, ograniczania moliwoci dziaa indywidualnych itp.). To podejcie do wolnoci byo bardzo powszechne w spoeczestwie Stanw Zjednoczonych, ale ulego ono zmianie w okresie Wielkiego Kryzysu. Drastyczny spadek dochodu narodowego, o prawie 1/3, a przede wszystkim pojawienie si 12-milionowej armii bezrobotnych, skoni politykw i obywateli do rewizji pogldw na temat roli pastwa, dziaa zbiorowych, rynku i roli jednostki. Jak pisze Richard Pipes, przeom ten zapocztkowany zosta przez Roosevelta w okresie New Deal: Tradycyjnie prawa obywatela byy pojciem negatywnym: byy one wolnoci od (od religijnych przeladowa, samowolnego aresztowania, cenzury i temu podobnych). Obecnie nabray one znaczenia pozytywnego jako uprawnienie do (dachu nad gow, opieki medycznej itp.), czego zapewnienie, jak byo zawarowane, naleao do obowizkw rzdu. Ta odnowiona denicja, nawet jeli pojawia si bez haasu i cokolwiek niepostrzeenie, zapocztkowaa no-

wy etap ewolucji pastwa opiekuczego (Pipes 2000, s. 360). Wzrost roli pastwa notowany zwaszcza od lat trzydziestych XX wieku, a przede wszystkim upowszechnianie si koncepcji pastwa dobrobytu, mia wrd ekonomistw wielu przeciwnikw. Szczeglnie mocny i charakterystyczny jest tu gos nurtu libertariaskiego. Zwolennik tej ideologii Walter Block tak ocenia skutki pastwa dobrobytu: Z perspektywy libertariaskiej sytuacja byaby idealna wwczas, gdyby pastwo opiekucze w ogle nie istniao. Instytucja ta krzywdzi swoich klientw; tworzy zaleno, sprawia, e oduczamy si polega na samym sobie. Znaczna cz potrzeb zaspokajanych przez pastwo dobrobytu stworzona jest przez nadmierny wpyw samego rzdu. Prawodawstwo dotyczce pacy minimalnej i umw zbiorowych tworzy ubstwo, powikszajc grono bezrobotnych, zwaszcza wrd niepenoletnich i robotnikw niewykwalikowanych. Kontrola czynszw sprzyja bezdomnoci, zmniejsza bowiem bodce dla budowania mieszka o niskich kosztach wynajmu. Taryfy ochronne, kwoty i inne midzynarodowe bariery stawiane handlowi sprawiaj, e zakupy czynione przez konsumenta s bardziej kosztowne. Te przykady to tylko czubek gry lodowej; niektre spord innych niemdrych interwencji rzdowych na rynku, kreujcych ubstwo, s nastpujce: prawa przeciwko lichwie, licencje dla takswkarzy, rady marketingu, polityka rozwoju regionalnego, wasno w sektorze publicznym, prawodawstwo regulujce zamykanie fabryk, kwalikacja gruntw, ochrona cen, ubezpieczenia rzdowe przeciwko bezrobociu, legislacja antytrustowa itp. (Block 1994, s. 152). W rozmowie z G. Sormanem F. von Hayek stwierdzi: Nazywam zabobonnym kady system, w ktrym jednostki wyobraaj sobie, e wiedz o nim wicej, ni rzeczywicie wiedz. Dlatego wanie wikszo intelektualistw myli socjalistycznie, czy raczej konstruktywistycznie. By konstruktywist to wierzy, e mona urzdzi wiat wedle jakiego projektu teoretycznego spoeczestwa. Taki jest wanie bd socjalistw. Lub raczej: socjalizm jest bdem intelektualistw. Bdem, ktry wzi si od Kartezjusza (Sorman 1993, s. 252253).
29

Jerzy Wilkin

Jeli jaka pomoc czy opiekuczo okazuje si potrzebna, to zdaniem libertarian powinna ona by efektem inicjatyw i instytucji prywatnych. Jeszcze ostrzejszej ocenie ni w ujciu Hayeka czy Blocka podlega pastwo w twrczoci innego libertarianina Murraya Rothbarda, ktry stwierdza: pastwo jest najwiksz i najdoskonalsz organizacj przestpcz wszechdziejw, o wiele bardziej skuteczn ni jakakolwiek maa w Historii (Sorman 1993, s. 261). Wedug M. Rothbarda podatki to czysta forma kradziey, wszystko powinno zosta sprywatyzowane, nawet obrona narodowa, policja i wymiar sprawiedliwoci. Libertarianie s anarchistami, gosi M. Rothbard (Sorman 1993, s. 260). Takie pogldy nigdy nie stay si dominujce w ekonomii i oglnie w myli spoecznej, wzmacniay jednak nastroje antyetatystyczne w krajach zachodnich, zwaszcza anglosaskich.

Ezoteryczne pastwo?
W kocu lat dziewidziesitych XX wieku, po okresie tryumfu keynesizmu i popularnoci idei pastwa dobrobytu, odywaj koncepcje liberalne w ekonomii i nastpuje prawie 30-letni okres poszerzania przestrzeni rynku kosztem przestrzeni pastwa. Zjawisku temu towarzyszy liberalizacja obrotw handlowych, przyspieszona globalizacja i ograniczenie niektrych funkcji socjalnych pastwa. Upadek systemu gospodarczego i politycznego pastw socjalistycznych, jak si zdaje, wzmacnia zasadno idei liberalizmu czy neoliberalizmu, zwaszcza w ekonomii. Lata osiemdziesite i dziewidziesite byy okresem silnego nacisku na ograniczenie roli pastwa w gospodarce i w yciu spoecznym. Symbolem tych przemian bya polityka R. Reagana w Stanach Zjednoczonych (reaganomics) i polityka M. Thatcher w Wielkiej Brytanii (thatcheryzm). Duym wsparciem dla tej polityki okazaa si tzw. ekonomia strony podaowej (supply-side economics), bdca symbolem ekonomii neoliberalnej. Wpyw tej teorii i ideologii liberalnej jest widoczny w rekomendacjach dla polityki pastwa, zawartych w tzw. porozumieniu waszyngtoskim (Washington Consensus). V. Tanzi twierdzi, e pod pretekstem reakcji na zawodnoci rynku nastpuje poszerza30

nie roli pastwa, ktre wypiera sektor prywatny i rynek bd utrudnia ich rozwj (Tanzi 2006). Przykadem obalenia jednego z twierdze uzasadniajcych interwencje pastwa w sytuacji tzw. naturalnych monopoli jest skuteczne i efektywne wejcie rynku w te sfery (dostarczanie energii i gazu, telefony, linie lotnicze, telewizja kablowa itp.). Schuknecht i Tanzi uwaaj, e aden kraj nie musi wydawa wicej na dziaalno sektora publicznego ni 50% PKB (Schuknecht, Tanzi 2000). Obecnie udzia tych wydatkw w PKB (produkcie krajowym brutto) w krajach wysoko rozwinitych waha si od 30% do 55%. Znaczna cz teorii ekonomii skupia si w ostatnich trzech dekadach na wykazywaniu przewagi mechanizmu rynkowego, nawet w sferze publicznej, nad mechanizmem regulacji zjawisk gospodarczych i spoecznych przez pastwo. Pastwo zaczo by spychane na margines, zarwno w pracach teoretycznych, jak i w zestawie recept przebudowy i wzmacniania wspczesnych gospodarek. Dwa zjawiska zmusiy jednak do rewizji, czy przewartociowania, tych pogldw, mianowicie: rosnce zrnicowania dochodw, bogactwa i dostpu do gwnych zdobyczy cywilizacji, zarwno wewntrz poszczeglnych krajw, jak i w ujciu midzynarodowym, a take globalny kryzys nansowy i gospodarczy okresu 20082010. Wolny rynek, niezrwnowaony odpowiednio innymi mechanizmami regulacji, ukaza swoje grone oblicze; nie po raz pierwszy zreszt. Zjawiska te po raz kolejny skoniy do poszukiwania instytucjonalnej rwnowagi pastwa, spoeczestwa obywatelskiego i rynku. Kryzys gospodarczy, jaki obj wikszo krajw w latach 20082009, zmieni, po raz kolejny, stosunek zarwno zwykych obywateli, jak i biznesu oraz ekonomistw do roli pastwa w gospodarce. Nawet w krajach takich jak Stany Zjednoczone, gdzie brak szerokiej publicznej aprobaty dla rozbudowanej aktywnoci pastwa, wielkie rmy, w tym banki, zwrciy si o pomoc pastwa w celu wydobycia si z sytuacji kryzysowej. Pastwo okazao si poyczkodawc ostatniej instancji. Krytyka koncepcji neoliberalnych, w tym w odniesieniu do roli pastwa, narastaa w ekonomii od wielu lat, ale kryzys z koca pierwszej dekady XXI wieku doda jej wielu argumentw. Wrd

Sabo pastwa w jego relacji do gospodarki i sabo ekonomicznej teorii pastwa

tych krytycznych gosw nie brakowao opinii najwybitniejszych ekonomistw: J. Stiglitza, P. Krugmana czy E. Phelpsa. Ten ostatni napisa: Bo fala intelektualna, ktra na szczcie ju ganie, domagaa si, eby rzd by neutralny wobec gospodarki. Chopcy ze szkoy chicagowskiej widzieli rzd idealny jako byt w zasadzie ezoteryczny jak papie czy dalajlama. Akceptowali rozdawanie pienidzy, nie akceptowali ingerencji w rynek. Wolny rynek by przez ostatnie wier wieku bokiem dominujcej w ekonomii chicagowskiej wiary. Nastpnie E. Phelps dodaje: Wierz w swobod gospodarcz. Wierz w woln przedsibiorczo. Wierz w kreatywno, inwencj, pomysowo. Nie wierz w wolny rynek i ezoteryczne pastwo. To s mity, ktre niszcz nauki ekonomiczne, a potem gospodark, spoeczestwo i pastwo (Phelps 2008, s. 8). O szczeglnie wanej roli pastwa w funkcjonowaniu wspczesnej gospodarki i spoeczestwa pisa wielokrotnie J. Stiglitz. Dobrze dziaajce pastwo traktowa jako szczeglne dobro publiczne. Przedstawia je nastpujco: Jednym z najwaniejszych dbr publicznych jest jako zarzdzania pastwem: wszyscy odnosimy korzyci z lepiej zorganizowanego, sprawniejszego, bardziej troszczcego si o sprawy obywateli pastwa. W istocie dobre pastwo ma obie wskazane przez nas wczeniej (niewykluczalno i niekonkurencyjno J.W.) cechy dbr publicznych: wykluczenie kogokolwiek z korzyci, jakie zapewnia lepsze pastwo, okazuje si zarwno trudne, jak i niepodane (Stiglitz 2004, s. 177). Jak ustali waciwe miejsce dla roli pastwa? W wielu krajach, a zwaszcza nalecych do Unii Europejskiej, due znaczenie ma zasada subsydiarnoci (pomocniczoci). Subsydiarno to lozoczna i prakseologiczna zasada organizowania przestrzeni prywatnej i publicznej. Zgodnie z t zasad pierwszestwo naley si jednostce i inicjatywie prywatnej. Od niej powinno zalee jak najwicej i dla niej naley stworzy warunki instytucjonalne dajce moliwo jak najpeniejszego wykorzystania potencjau jednostek. Nastpny co do wanoci szczebel stanowi rodzina, podstawowy podmiot sfery prywatnej, zaspokajajcy chyba najwicej potrzeb czowieka. Te potrzeby, ktrych nie potra zaspokoi we wasnym zakresie ani jednostka, ani rodzina, staj si przedmiotem aktywnoci sfery publicznej,

w ktrej dziaaj podmioty prywatne, samorzdowe, pastwowe i ponadpastwowe. W nowej ekonomii instytucjonalnej rosnca rola pastwa wynika z potrzeb instytucjonalizacji adu publicznego i kosztw transakcyjnych zwizanych z rnymi mechanizmami regulacji spoecznej i gospodarczej. Koszty transakcyjne stay si jedn z najwaniejszych kategorii nowej ekonomii instytucjonalnej. Szczeglne znaczenie tej kategorii wynika z dwch gwnych przyczyn: po pierwsze, rola owych kosztw i ich udzia w oglnych kosztach dziaalnoci gospodarczej ronie, a po drugie, ich wysoko wie si bezporednio z jakoci i kompletnoci instytucji. Rosnca zoono procesw gospodarowania wymaga zastosowania coraz bardziej zoonych i wyranowanych systemw regulacji. Jeli przyjmiemy, e system ekonomiczny to zbir powizanych ze sob instytucji, ktre wyznaczaj ramy i reguy dziaalnoci gospodarczej, to trafna jest uwaga K. Arrowa, e koszty transakcyjne to koszty funkcjonowania systemu gospodarczego (Williamson 1998, s. 32)6. Du cz tych kosztw ponosi pastwo, ktrego obowizkiem jest zapewnienie stabilnych i dobrze funkcjonujcych ram prawnych i organizacyjnych dla aktywnoci podmiotw gospodarczych. Rosnce wydatki pastwa z tym zwizane znajduj odbicie w zjawisku nazywanym prawem Wagnera, goszcym, i wraz z rozwojem gospodarczym ronie udzia wydatkw publicznych w PKB, co z kolei wymusza wzrost podatkw. Wysoko podatkw to w duej mierze wynik rosncych publicznych kosztw transakcyjnych. Co zrobi,
6 W standardowej ekonomii klasycznej i neoklasycznej zakadano, e dokonywanie transakcji nie kosztuje. Koszty natomiast zwizane s z produkcj i wymian dbr i usug. Ekonomia instytucjonalna wykazaa, e zanim dojdzie do uruchomienia produkcji i dokonania wymiany, a take po ich zakoczeniu, trzeba ponie znaczne niekiedy koszty. Koszty te nie s zwizane z bezporednim przeksztacaniem zasobw w produkt, lecz wynikaj z koniecznoci stworzenia warunkw do sprawnego przebiegu procesw gospodarczych. Koszty transakcyjne dzielone s zazwyczaj na dwie grupy: ex ante, np. koszty wynegocjowania i przygotowania kontraktu, i ex post, np. koszty zwizane z egzekwowaniem kontraktu, jeli partner transakcji z niego si nie wywizuje. Koszty transakcyjne ponoszone przez instytucje prywatne i publiczne stanowi w krajach wysoko rozwinitych niekiedy ponad 50% PKB (por. North 2002; Hardt 2009).

31

Jerzy Wilkin

aby publiczne koszty transakcyjne byy moliwie niskie, pastwo przyjazne i efektywne, a rynek odnosi korzyci z dobrze funkcjonujcego pastwa? Jedn z odpowiedzi na to wyzwanie jest koncepcja dobrego rzdzenia.

Koncepcja dobrego rzdzenia nowe podejcie do roli pastwa

Wzrost zainteresowania koncepcj dobrego rzdzenia, widoczny zwaszcza w ostatnich dwch dekadach, wynika z kilku przesanek: powizania zasad rzdzenia z realizacj podstaw skonsolidowanej (ugruntowanej) demokracji; dyskusji nad rol pastwa w warunkach globalizacji i integracji europejskiej; znaczenia sposobw rzdzenia i funkcjonowania sfery publicznej dla konkurencyjnoci gospodarki; koniecznoci poprawy efektywnoci wykorzystania rodkw publicznych.

W krajach wysoko rozwinitych w dyspozycji wadzy publicznej znajduje si 3060% PKB, a decyzje i sposb funkcjonowania tej wadzy maj istotny wpyw na powstawanie caego PKB. Wdraanie koncepcji dobrego rzdzenia ma wic szerokie implikacje gospodarcze, polityczne i spoeczne. Koncepcja ta opiera si na szerokiej partycypacji zarwno samorzdw, jak i organizacji pozarzdowych w realizacji wanych potrzeb spoecznych. Silnie eksponuje te problem efektywnoci wykorzystania rodkw publicznych, co wymaga wzmocnienia mechanizmu konkurencji i spoecznej kontroli w wykorzystaniu tych rodkw. W kierowaniu sfer publiczn i pastwem nastpuje przesunicie wagi od tradycyjnego rzdzenia administrowania (governing) do partycypacyjnego i menederskiego zarzdzania publicznego (public governance) (Hausner 2008)7. Implementacja zasad dobrego rzdzenia pozostaje w naszym kraju w fazie pocztkowej, a ocena jakoci rzdzenia w Polsce jest niska, zarwno w rankingach midzynarodowych, jak i zgodnie

Tab. 1. Porwnanie cech tradycyjnego i nowoczesnego sposobu rzdzenia

Cechy tradycyjnego rzdzenia (governing)
nacisk na skuteczno realizacji decyzji rzdu (wadzy pastwowej); dominacja instrumentw prawno-administracyjnych w egzekwowaniu decyzji rzdu; niewielki zakres stosowania rachunku ekonomicznego w podejmowaniu decyzji rzdowych i ocenie ich rezultatw; wysoki stopie centralizacji uprawnie decyzyjnych w ramach sfery publicznej; maa przejrzysto sposobu funkcjonowania wadzy publicznej; niewielki (czsto znikomy) zakres partycypacji spoecznej w realizacji funkcji publicznych; realizacja funkcji publicznych gwnie przez administracj pastwow; niewielkie moliwoci egzekwowania przez spoeczestwo podjtych przez rzd zobowiza

Cechy nowoczesnego (dobrego) rzdzenia (good governance)

stwarzanie warunkw, gwnie instytucjonalnych, dla realizacji celw publicznych, zarwno w sposb skuteczny, jak i efektywny (badanie relacji efektu do nakadu); szerokie stosowanie instrumentw ekonomicznych poza instrumentami o charakterze administracyjnym; decentralizacja uprawnie decyzyjnych w sektorze publicznym, zgodnie z zasad subsydiarnoci; wykorzystywanie partnerstwa publiczno-prywatnego i instytucji pozarzdowych do realizacji celw spoecznych i dostarczania dbr publicznych; stosowanie rnych sposobw informowania opinii publicznej o dziaalnoci sektora publicznego, zwaszcza rzdu; spoeczne monitorowanie dziaa rzdu (pastwa) i stwarzanie instytucjonalnych warunkw do egzekwowania podjtych przez rzd zobowiza

rdo: opracowanie wasne.

7 Jak susznie zwrci uwag jeden z recenzentw tego artykuu, dopracowania wymaga instytucjonalno-prawna podstawa wczania organizacji pozarzdowych do realizacji niektrych funkcji pastwa. Jest to nie tylko problem spoeczno-ekonomicznej zasadnoci i legitymizacji tego procesu, lecz take wymg legitymizacji w ramach regu demokratycznego pastwa.

32

Sabo pastwa w jego relacji do gospodarki i sabo ekonomicznej teorii pastwa

z opini opart na krajowych badaniach naukowych tego zjawiska (Wilkin i in. 2008).

Z czego wynika potrzeba silnego pastwa?

Wspczesny rozwj gospodarczy wymaga eksperymentowania i zmian take w sferze instytucjonalnej. Z kolei istot instytucji jest zapewnienie niezbdnego minimum przewidywalnoci i regularnoci zachowa uczestnikw procesw gospodarczych. Rozwizanie problemu zmiennoci i cigoci, a take kompletnoci instytucji i szczeglnej rwnowagi instytucjonalnej, ma kluczowe znaczenie dla pomylnego rozwoju spoeczno-gospodarczego. W wiecie wspczesnym ronie niewtpliwie znaczenie instytucji kreowanych i eksperymentw instytucjonalnych. Byo to szczeglnie widoczne w krajach postkomunistycznych, ktre musiay dokona wyboru nowych instytucji, kierujc si w znacznym stopniu naladowaniem rozwiza w krajach zachodnich bd podejmujc ryzyko wprowadzania zupenie nowych, niesprawdzonych uprzednio instytucji. Imitacja instytucji nie zawsze jest skuteczna i niekiedy przynosi zaskakujce rezultaty. Terminu zaprojektowany kapitalizm w odniesieniu do krajw postkomunistycznych uy Claus Oe, piszc, e by on projektowany i konstruowany przez elity odpowiedzialne za reformy (Oe 1999). Silne pastwa okazay si niezwykle wane w budowaniu postkomunistycznego adu politycznego i gospodarczego. Silne pastwa s te niezbdnym skadnikiem midzynarodowego adu gospodarczego. Taka myl jest przewodnim motywem pracy F. Fukuyamy powiconej roli pastwa we wspczesnym wiecie (Fukuyama 2005). Gwne tezy formuowane w tej pracy uj mona nastpujco: naley odrni zakres oddziaywania pastwa od siy i skutecznoci wadzy pastwowej. Rozbudowane pastwo (szeroki zakres wadzy pastwowej) moe by jednoczenie sabe. Na to zjawisko wczeniej wskazywa G. Myrdal (Myrdal 1975)8. W Nowej
8

Zelandii zmniejszenie zakresu funkcji pastwa wzmocnio jednoczenie jego si; w Rosji natomiast ograniczenie funkcji pastwa spowodowao jednoczenie zmniejszenie jego siy; stwierdzenie o koniecznoci zmniejszenia roli pastwa, goszone m.in. przez zwolennikw tzw. konsensusu waszyngtoskiego, jest nieuzasadnione, w jednych dziedzinach bowiem rola pastwa moe by ograniczona, ale w innych powinna by wzmocniona; osabienie roli pastwa (uwid funkcji pastwa) w krajach biednych jest gwnym hamulcem ich rozwoju; sabe pastwo stanowi dobr poywk dla terroryzmu i innych globalnych zagroe; nie istnieje uniwersalny wzorzec pastwa (wadzy pastwowej), ktry zrealizowany w rnych krajach daby te same czy podobne rezultaty. Migracja instytucji nie przebiega w ten sam sposb jak migracja towarw czy kapitau: co wicej, jedna i ta sama instytucja moe sprzyja wzrostowi gospodarczemu lub go hamowa, zalenie od tego, czy istniej rwnolegle instytucje, od ktrych zaley jej funkcjonalno (Fukuyama 2005, s. 40). I. Wallerstein, wybitny analityk systemu gospodarki wiatowej, zauwaa (na pocztku obecnej dekady), e wspczesny wiat zaczyna traci wiar w instytucj pastwa jako rdo niezbdnych reform, w warunkach nasilajcej si globalizacji. To wanie ta utrata wiary w nieuchronn reform tumaczy wielki zwrot przeciwko pastwu, ktry widzimy dzi wszdzie. Nikt nigdy naprawd nie lubi pastwa, ale znaczna wikszo pozwalaa jego wadzom rozrasta si, gdy postrzegali pastwo jako porednika reform. Jeli jednak nie umie ono peni tej funkcji, to czemu mamy je tolerowa? Ale jeli nie bdziemy mieli silnego pastwa, kto zapewni bezpieczestwo na co dzie? Odpowied brzmi, e sami musimy je sobie zapewni, dla siebie. W ten sposb wsplnie cofamy si do okresu pocztkw nowoczesnego systemu wiatowego. Wtedy to ze wzgldu na konieczno budowania naszego wasnego lokalnego bezpieczestwa zaangaproblemw, z jakimi borykaj si kraje rozwijajce si, wynika z braku silnego pastwa, a wic pastwa sprawnego, skutecznego i odpornego na masow korupcj.

Pojcie silnego pastwa stosowane w tym artykule nawizuje do koncepcji zaprezentowanej w pracach G. Myrdala. Autor ten wykazywa, e wiele podstawowych

33

Jerzy Wilkin

owalimy si w budow nowoczesnego systemu pastw (Wallerstein 2004, s. 44). Dobre, silne pastwo nie ma odpowiednich substytutw. Rynek i pastwo musz znale si w rwnowadze i symbiozie. Globalizacja, wbrew niektrym oczekiwaniom, nie zmniejszya znaczenia pastwa. Jako pastwa, jego instytucji i sposobw funkcjonowania, ma wielkie znaczenie dla jakoci ycia i efektywnoci gospodarki. Obserwujemy to wyranie take w Polsce. Wicej dyskomfortu odczuwamy z powodu saboci dziaania pastwa ni saboci (zawodnoci) rynku. Ekonomici nie lubi na og problematyki dziaania pastwa; wol analizowa dziaanie rynku. Dlaczego? Coraz czciej dochodz do wniosku, e z lenistwa, poniewa logika i mechanizm dziaa zbiorowych to trudniejsze pole analiz naukowych ni wzgldna prostota i elegancja mechanizmw rynkowych. Nie uciekniemy jednak od tego zadania, pastwo bowiem byo, jest i bdzie. Niedostrzeganie tego faktu mci si bolenie. Integracja europejska i wzrost znaczenia instytucji wsplnotowych kosztem instytucji pastw narodowych nie marginalizuje znaczenia pastwa w tradycyjnym tego sowa znaczeniu. Przenosi jedynie problemy regulacji publicznej na szersz skal jej dziaania. Nie ma wtpliwoci, e integracja europejska poszerza zakres wolnoci obywatelskich i wolnoci gospodarczej. Nie eliminuje jednak tego, co byo istot pastwa: tworzenia adu instytucjonalnego dziaa zbiorowych i przestrzeni dla wolnoci jednostki oraz jej ochrony. Dobre pastwo stwarza te przestrze dla tych, ktrzy nie odczuwaj potrzeby jego istnienia. To jest tak, jak w przypadku demokracji, ktrej jakociowym kryterium jest stopie poszanowania praw jednostki nalecych do grup mniejszociowych. Andrzej Stasiuk napisa w jednej ze swoich ksiek: Kiedy zapytali starego Cygana, dlaczego Cyganie nie maj wasnego pastwa. Gdyby pastwo byo czym dobrym, Cyganie pewnie te by je mieli. Tak odpowiedzia. No wic zjednoczona Europa to jest rzecz dla nich, poniewa ma by czym lepszym ni pastwo i zdecydowanie bardziej nadajcym si do przemieszczania i ycia ni pojedynczy kraj (Stasiuk 2004, s. 265). Czy pastwo jest czym dobrym? Wikszo spoeczestw ju dawno odpowiedziaa sobie na to pytanie, e tak.
34

Denie do dobrego pastwa jest jednak niekoczcym si zadaniem.

Bibliograa
Block F. (1994). The Role of the State in the Economy, w: N.J. Smelser, R. Swedborg (red.), The Handbook of Economic Sociology. Princeton, NJ: Princeton University Press. Block W. (1994). Prywatna wasno, etyka i tworzenie bogactwa, w: P.L. Berger (red.), Etyka kapitalizmu. Krakw: Signum. Dahrendorf R. (2003). Perspektywy rozwoju gospodarczego, spoeczestwo obywatelskie i wolno polityczna, w: J. Danecki, M. Danecka (red.), U podoa globalnych zagroe. Dylematy rozwoju. Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA. Friedman M., Friedman R. (1994). Wolny wybr. Sosnowiec: Wydawnictwo Panta. Fukuyama F. (2005). Budowanie pastwa. Wadza i ad midzynarodowy w XXI wieku. Pozna: Rebis. Hardt . (2009). Ekonomia kosztw transakcji geneza i kierunki rozwoju. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Hausner J. (2008). Zarzdzanie publiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Hausner J., Marody M. (red.) (2000). Jako rzdzenia: Polska bliej Unii Europejskiej?. Krakw: Fundacja im. Friedricha Eberta. Hayek F.A. von (2007). Konstytucja wolnoci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hobbes T. (1954). Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Maritain J. (1993). Czowiek i pastwo. Krakw: Wydawnictwo Znak. Morawski W. (2001). Socjologia ekonomiczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Myrdal G. (1975). Przeciw ndzy na wiecie. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy. North D.C. (2002). Institutions, Institutional Change and Economic Performance. Cambridge: Cambridge University Press. Oe C. (1999). Drogi transformacji. Dowiadczenia wschodnioeuropejskie i wschodnioniemieckie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Owsiak S. (2005). Finanse publiczne. Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Phelps E.S. (2008). Rynek w cuglach (w rozmowie z J. akowskim), Niezbdnik inteligenta, dodatek do tygodnika Polityka, wydanie 16.

Sabo pastwa w jego relacji do gospodarki i sabo ekonomicznej teorii pastwa

Pipes R. (2000). Wasno a wolno. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA. Samuelson P.A., Nordhaus W.D. (1995). Ekonomia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Schuknecht L., Tanzi V. (2000). Public Spending in the 20th Century: A Global Perspective. Cambridge: Cambridge University Press. Sikora A. (1967). Spotkania z lozo. Warszawa: Iskry. Smith A. (1954). Bogactwo narodw. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Sorman G. (1993). Prawdziwi myliciele naszych czasw, Warszawa: Czytelnik. Stasiuk A. (2004). Jadc do Babadag. Woowiec: Wydawnictwo Czarne. Stiglitz J.E. (2004). Ekonomia sektora publicznego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Tanzi V. (2006). Gospodarcza rola pastwa w XXI wieku, Narodowy Bank Polski, Materiay i Studia, z. 204. Wallerstein I. (2004). Koniec wiata, jaki znamy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Wilkin J. (red.) (2005). Teoria wyboru publicznego. Wstp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Wilkin J., Fabrowska P., Hardt ., Kaczor T., Mackiewicz M., Michorowska M., Wcawska D. (2008). Badanie dotyczce stworzenia systemu wskanikw dla oceny realizacji zasady good governance w Polsce. Warszawa: ECORYS. Williamson O. (1998). Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

The Weakness of Government in Its Relation to Economy and of the Economic Theory of the State
The government (state) and the market are the two main mechanisms which regulate the economy and the society. However, the theory of the state (government) is a neglected part of contemporary economics. This situation has a negative impact on the states activity. In Poland, the public sector reforms are much less advanced than in the private, market-oriented sector. Globalization and European integration have contributed new aspects and arguments to the dispute about the role of the government, but contrary to earlier expectations, they have not undermined the importance of the state. Improvement of both the states activity and the quality of public governance are permanent challenges for scientists and for societies. As we can observe, the theory of the state has been a more dicult part of economics than the theory of the market. Key words: state, economics, post-communist transformation, globalization, European integration