Professional Documents
Culture Documents
Praca oryginalna
Original paper
JAN CHODKIEWICZ
STRESZCZENIE
Cel. Wiêkszoæ badañ prowadzonych wród osób uzale¿nionych od alkoholu koncentruje siê na mê¿czyznach, pomimo doniesieñ
wskazuj¹cych na ró¿nice pomiêdzy p³ciami w zakresie licznych zmiennych zwi¹zanych z rozwojem problemów alkoholowych i moty-
wacj¹ do leczenia. Celem przedstawianych badañ by³o zidentyfikowanie czynników prognostycznych dla ukoñczenia terapii przez
uzale¿nionych od alkoholu mê¿czyzn i kobiety.
Metoda. Badaniami na pocz¹tku ambulatoryjnego leczenia odwykowego objêto 194 mê¿czyzn i 94 kobiety uzale¿nione od alko-
holu. Do obszaru zmiennych, których wp³yw na zakoñczenie leczenia analizowano, w³¹czono zmienne zwi¹zane z natê¿eniem odczu-
wanego stresu i strategiami radzenia sobie ze stresem, zwi¹zane z przekonaniami i oczekiwaniami (poczucie w³asnej skutecznoci,
wartoci, dyspozycyjny optymizm, akceptacja uzale¿nienia jako choroby, poczucie satysfakcji ¿yciowej, poczucie wartoci przypisy-
wanej w³asnemu zdrowiu) oraz zmienne zwi¹zane z prze¿ywanymi emocjami (kontrola emocji lêku, gniewu, depresji, poziom lêku jako
stanu i cechy). Zastosowano analizê dyskryminacyjn¹ procedurê krokow¹ opart¹ na minimalizowaniu wskanika lambda Wilksa.
Wyniki. Ustalono 9 czynników prognostycznych dla ukoñczenia terapii przez mê¿czyzn i 14 dla kobiet. Ukoñczenie terapii
w obydwu grupach zwi¹zane jest z rzadkim stosowaniem strategii radzenia sobie ze stresem polegaj¹cej na powstrzymaniu siê od
dzia³ania, czêstym stosowaniem strategii pozytywnego przewartociowania oraz niskim poziomem lêku jako stanu i ujawnianiem
tej emocji. W grupie kobiet potwierdzono znaczenie dyspozycyjnego optymizmu, poczucia satysfakcji ¿yciowej i w³asnej skutecz-
noci, a w grupie mê¿czyzn poczucia w³asnej wartoci oraz natê¿enia odczuwanego stresu.
Wnioski. Istniej¹ znacz¹ce ró¿nice pomiêdzy mê¿czyznami i kobietami odnonie szeregu czynników predykcyjnych ukoñczenia
terapii. Nagromadzenie negatywnych czynników prognostycznych u pacjentów powinno byæ impulsem do dok³adnej diagnozy oraz
udzielania im szczegó³owej pomocy psychologicznej.
SUMMARY
Objectives. Despite reports indicating gender differences in numerous variables related to the development of alcohol problems and
to treatment motivation, a majority of studies on alcohol dependence are focused on men. The aim of this study was to identify factors
prognostic for treatment completion by alcohol dependent men and women.
Methods. Participants in the study were alcohol dependent patients (194 men and 94 women) starting an outpatient alcohol treat-
ment programme. The following variables were analysed as possibly related to treatment completion: experienced stress severity,
coping strategies, the patients beliefs and expectations (self efficacy, values, dispositional optimism, perceiving alcohol dependence as
a disease, life satisfaction, valuation of own health), as well as variables related to experienced emotions (emotional control over
anxiety, anger, depression; state and trait anxiety). Stepwise discriminatory analysis based on the Wilks 8 minimisation was used.
Results. Nine factors prognostic for treatment completion by men and women were found. In both groups treatment completion was
related to the use of two coping strategies: refraining from activity (seldom), and positive reframing (often). Moreover, it was related
to low levels of both anxiety and this emotion manifesting. In the female group the role of dispositional optimism, life satisfaction and
self-efficacy was confirmed, while in men the importance of self-esteem and severity of experienced stress.
Conclusions. There are significant gender differences regarding a number of factors that predict treatment completion. Accumula-
tion of negative prognostic factors in a patient should indicate that a thorough diagnosis and comprehensive psychological help are
needed in such a case.
S³owa kluczowe: uzale¿nienie od alkoholu / ukoñczenie terapii / ró¿nice miêdzy mê¿czyznami i kobietami
Key words: alcohol dependency / treatment completion / gender differences
P³eæ znacz¹co ró¿nicuje zachowania zwi¹zane z pi- predykcyjnych zwi¹zanych z rozwojem problemów
ciem alkoholu. Potoczna obserwacja wskazuje, ¿e spo- alkoholowych oraz motywacji do podjêcia leczenia od-
³eczny odbiór picia przez mê¿czyzn i kobiety jest od- wykowego [1, 2, 3, 4, 5].
mienny, a wiele badañ zwraca uwagê na istotne ró¿nice Pomimo tych ró¿nic przez wiele lat w ma³ym stopniu
pomiêdzy p³ciami w zakresie iloci spo¿ywanego alko- interesowano siê uzale¿nionymi od alkoholu kobietami.
holu, sposobu picia, nastêpstw zdrowotnych, czynników Wiêkszoæ badañ prowadzona by³a na mê¿czyznach,
40 Jan Chodkiewicz
a ich wyniki uogólniano na ca³¹ populacjê osób z pro- Do obszaru badanych zmiennych w³¹czono czynniki
blemami alkoholowymi. Równie¿ terapia prowadzona zwi¹zane z zasobami osobistymi natê¿enie odczuwa-
by³a wg ujednoliconych zasad. Przyczyni³ siê do tego nego subiektywnie stresu i radzenie sobie ze stresem,
z pewnoci¹ fakt, i¿ wród uzale¿nionych jest 3 do 4 razy przekonania i oczekiwania (poczucie w³asnej skutecz-
wiêcej mê¿czyzn ni¿ kobiet [6]. noci, wartoci, dyspozycyjny optymizm, akceptacja
W ostatnim czasie przedmiotem o¿ywionych dysku- uzale¿nienia jako choroby, poczucie satysfakcji ¿ycio-
sji jest wród badaczy problemu kwestia dostosowywa- wej, poczucie wartoci przypisywanej w³asnemu zdro-
nia sposobu prowadzenia terapii do indywidualnych wiu) oraz zmienne zwi¹zane z prze¿ywanymi emocjami
cech pacjentów, aby w ten sposób poprawiæ skutecznoæ (kontrola emocji lêku, gniewu, depresji, poziom lêku
oddzia³ywañ. Wyniki badañ w tej materii s¹ jednak nie- jako stanu i cechy).
jednoznaczne zarówno w odniesieniu do cech psycho-
logicznych ró¿nicuj¹cych pacjentów, jak i p³ci [7, 8].
Zwraca siê jednak uwagê na koniecznoæ podejcia OSOBY BADANE
wielowymiarowego, a wiêc uwzglêdnianie w badaniach
zespo³u cech charakteryzuj¹cych pacjentów zamiast Badania wykonano w Miejskim Orodku Profilakty-
porównywania pojedynczych czynników [2]. ki i Terapii Uzale¿nieñ w £odzi w roku 2002. Orodek
W prowadzonych od wielu lat badaniach nad czyn- stosuje kompleksow¹ terapiê uzale¿nienia. Pacjenci
nikami, które mog¹ odgrywaæ istotn¹ rolê w powsta- uczestnicz¹ w terapii grupowej i indywidualnej, eduka-
waniu i leczeniu uzale¿nienia od alkoholu mniejsze cjach oraz mityngach AA. Maj¹ równie¿ zapewnion¹
znaczenie przypisywano zmiennym, uwa¿anym przez opiekê psychiatryczn¹. Udzia³ w terapii jest dobrowol-
psychologiê zdrowia za istotnie wp³ywaj¹ce na funkcjo- ny. Orodek prowadzi terapiê osób uzale¿nionych od
nowanie cz³owieka w zdrowiu i chorobie. Chodzi tu alkoholu w formie ambulatoryjnej i stacjonarnej. Tera-
o zasoby osobiste, a wiêc czynniki, które: mog¹ wspo- pia ambulatoryjna prowadzona jest 23 razy w tygo-
magaæ jednostkê w jej wysi³kach opanowania, reduko- dniu i trwa oko³o 6 miesiêcy. Terapia stacjonarna prowa-
wania, czy ogólnie mówi¹c podo³ania wymaganiom dzona jest codziennie i trwa ok. 67 tygodni. Terapia
stresuj¹cej transakcji ze wiatem [9]. Za wa¿ne zasoby (zarówno ambulatoryjna, jak i stacjonarna) sk³ada siê
uwa¿a siê m.in. sposoby radzenia sobie ze stresem, prze- z cyklu spotkañ grupowych i indywidualnych, których
konania i oczekiwania (np. poczucie w³asnej wartoci celem jest, miêdzy innymi, doprowadzenie do uzna-
i skutecznoci) oraz uwiadomienie i ekspresjê przy- nia przez pacjenta w³asnego uzale¿nienia i koniecz-
krych emocji, zw³aszcza lêku i depresji [10]. Stosowa- noci utrzymywania abstynencji, rozbrajanie psy-
nie aktywnych strategii radzenia sobie ze stresem oraz chologicznych mechanizmów uzale¿nienia, uczenie
wysokie poczucie w³asnej skutecznoci sprzyjaj¹ po- radzenia sobie z nawrotami choroby oraz rozwijanie
zytywnej adaptacji do nowych sytuacji ¿yciowych, umiejêtnoci ¿yciowych niezbêdnych dla prowadzenia
lepszemu ogólnemu funkcjonowaniu, redukcji negatyw- trzewego ¿ycia.
nego pobudzenia emocjonalnego, a tak¿e skutecznemu Celem utworzenia grupy homogenicznej, do badañ
modyfikowaniu wielu zachowañ ryzykownych, w tym wybrano jedynie pacjentów uczestnicz¹cych w terapii
zwi¹zanych z paleniem tytoniu, zapobieganiem AIDS, ambulatoryjnej. Wszyscy badani spe³niali kryterium
zachowaniami zwi¹zanymi z jedzeniem i kontrol¹ wagi uzale¿nienia wg ICD-10, co potwierdzono badaniem
cia³a [10, 11, 12, 13, 14]. psychiatrycznym. Z badañ wykluczono osoby z roz-
poznanymi przez lekarza psychiatrê lub psychologa
zmianami organicznymi w orodkowym uk³adzie ner-
CEL wowym. W okresie prowadzenia badañ w Orodku
z terapii ambulatoryjnej korzysta³o 288 osób 94 kobie-
Celem przedstawianych badañ by³a próba zidentyfi- ty i 194 mê¿czyzn. Osoby te stanowi³y grupê badan¹.
kowania w grupie uzale¿nionych mê¿czyzn i kobiet roz-
poczynaj¹cych terapiê odwykow¹ czynników predyk-
cyjnych pozwalaj¹cych przewidywaæ jej ukoñczenie. METODY
Porównanie wskaników prognostycznych mo¿e daæ
odpowied na pytanie o koniecznoæ uwzglêdniania Pacjentów zbadano bezporednio przed rozpoczê-
zró¿nicowania zwi¹zanego z p³ci¹ w odniesieniu do ciem leczenia. Zebrano równie¿ informacje dotycz¹ce
prowadzenia leczenia uzale¿nienia od alkoholu oraz podstawowych danych socjodemograficznych. Sporód
prognozowania utrzymywania abstynencji przez pacjen- badanych mê¿czyzn terapiê ukoñczy³o 98 osób (50,5%),
tów. Ukoñczenie terapii odwykowej ma bowiem istotne przerwa³o 96 (49,5%). Kobiet, które leczenie ukoñczy-
znaczenie dla póniejszego utrzymywania abstynencji ³y by³o natomiast 56 (59,5%). Terapiê przerwa³o 38 pa-
badania Kuciñskiej i Mellibrudy dowiod³y, i¿ osoby cjentek (40,5%). Szczegó³owe dane socjodemograficz-
koñcz¹ce terapiê piêciokrotnie czêciej utrzymuj¹ abs- ne badanych osób przedstawia tabl. 1.
tynencjê w dwa lata po ukoñczeniu leczenia w porów- Wród badanych mê¿czyzn wiêkszoæ stanowi¹ oso-
naniu z osobami przerywaj¹cymi terapiê [15]. by w wieku 3150 lat, ¿onaci, z wykszta³ceniem red-
Predyktory ukoñczenia terapii mê¿czyzn i kobiet uzale¿nionych od alkoholu 41
Wiek
Do 30 roku ¿ycia 32 16,5 8 8,5 40 13,9
3150 lat 142 73,2 70 74,4 212 73,6
Powy¿ej 50 roku ¿ycia 20 10,3 16 17,1 36 12,5
Stan cywilny
Kawaler / panna 28 14,4 4 4,3 32 11,1
¯onaty / zamê¿na 134 69,1 50 53,2 184 63,9
Rozwiedziony / rozwiedziona 30 15,5 40 42,5 70 24,3
Wdowiec / wdowa 2 1,0 0 0 2 0,7
Wykszta³cenie
Podstawowe / zasadnicze 58 29,9 20 21,4 78 27,0
rednie 88 45,4 50 53,1 138 48,0
Wy¿sze 48 24,7 24 25,5 72 25,0
Zatrudnienie
Bezrobotny / bezrobotna
Nie pracuje 54 27,8 66 70,2 120 41,7
Pracuje 138 71,1 16 17,0 154 53,4
Renta / emerytura 2 1,0 12 12,8 14 4,9
nim, pracuj¹cy. Równie¿ wród kobiet dominuj¹ osoby 6. Skalê satysfakcji ¿yciowej E. Diener, R.A. Emmons,
w przedziale wiekowym 3150 lat, z wykszta³ce- R.J. Larson, S. Griffin okrelaj¹c¹ ogólny wska-
niem rednim. Ró¿nice zanotowano w odniesieniu nik zadowolenia z ¿ycia;
do stanu cywilnego (u kobiet wiêkszy odsetek rozwie- 7. Skalê wartoci zdrowia R.R. Lau, K.A. Hartman,
dzionych) oraz zatrudnienia (znacz¹co wiêkszy odsetek J.E. Ware okrelaj¹c¹ znaczenie w³asnego zdrowia;
nie pracuje). 8. Skalê akceptacji choroby B.J. Felton, T.A. Reven-
son, G.A. Hinrichsen okrelaj¹c¹ stopieñ przysto-
sowania do choroby;
Narzêdzia badawcze 9. Inwentarz stanu i cechy lêku (STAI), wersja polska
W badaniach zastosowano nastêpuj¹ce standaryzo- C.D. Spielberger, K. Wrzeniewski, T. Sosnowski
wane metody pomiaru: przeznaczony do oceny stanu lêku, czyli poziomu
1. Skalê spostrzeganego stresu S. Cohen, T. Kamarck, lêku uwiadamianego sobie w chwili badania oraz
R. Mermelstein s³u¿¹c¹ do oceny stresu zwi¹za- cechy lêku, tj. wzglêdnie sta³ej predyspozycji do
nego z w³asn¹ sytuacj¹ ¿yciow¹ na przestrzeni ostat- reagowania lêkiem w ró¿nych sytuacjach ¿ycia
niego miesi¹ca; codziennego;
2. Wielowymiarowy inwentarz radzenia sobie (COPE) 10. Skalê kontroli emocji M. Watson i M. Green skon-
Ch.S. Carver, M. Scheier, J.K. Weintraub s³u¿¹cy struowan¹ do pomiaru kontroli i ekspresji trzech pod-
do badania intensywnoci stosowania 15 strategii stawowych emocji: gniewu, lêku i depresji.
radzenia sobie ze stresem; Wszystkie zastosowane narzêdzia posiadaj¹ polsk¹
3. Test orientacji ¿yciowej (LOT) R.M. Scheier, walidacjê i zadowalaj¹ce w³aciwoci psychometryczne
Ch.S. Carver, M.W. Bridges s³u¿¹cy do pomiaru [11, 16, 17]. Do obliczeñ wykorzystano analizê dyskry-
dyspozycyjnego optymizmu; minacyjn¹ procedurê krokow¹ opart¹ na minimalizo-
4. Skalê poczucia w³asnej wartoci M. Rosenberg waniu wskanika lambda Wilksa. Celem by³o zbudowa-
dotycz¹c¹ przekonañ zwi¹zanych z w³asn¹ war- nie modelu, który pozwala³by na wyznaczenie sporód
toci¹; badanych zmiennych tych, których znajomoæ s³u¿y³aby
5. Skalê uogólnionej w³asnej skutecznoci, wersja pol- prognozie przynale¿noci do wyró¿nionych dwóch grup
ska R. Schwarzer, M. Jeruzalem, Z. Juczyñski (tj. osób, które terapiê ukoñczy³y i które terapiê przer-
oceniaj¹c¹ si³ê indywidualnych przekonañ co do wa³y) dla ka¿dej z p³ci. Obliczeñ dokonano przy u¿yciu
w³asnej skutecznoci; pakietu statystycznego SPSS/PC+.
42 Jan Chodkiewicz
Tablica 2. Predyktory ukoñczenia terapii w grupie mê¿czyzn uzale¿nionych od alkoholu wyniki analizy dyskryminacyjnej
Tablica 5. Predyktory ukoñczenia terapii w grupie kobiet uzale¿nionych od alkoholu wyniki analizy dyskryminacyjnej
Tablica 7. Funkcja analizy dyskryminacyjnej grupa kobiet uzale¿- wyników uzyskanych przez obydwie grupy dla ka¿dej
nionych od alkoholu z p³ci umo¿liwia okrelenie kierunku zale¿noci.
Mê¿czyni rozpoczynaj¹c terapiê odwykow¹ maj¹
Funkcja 1* znacz¹co wiêksze szanse na jej ukoñczenie, gdy cha-
Wartoæ w³asna 21,5 rakteryzuj¹ siê:
% wariancji 100 wysokim poczuciem w³asnej wartoci;
Skumulowana wariancja 100 niskim natê¿eniem odczuwanego stresu;
Korelacja kanoniczna 0,977 preferowaniem strategii radzenia sobie ze stresem
Po funkcji 0 polegaj¹cych na: podejmowaniu prób skoordynowa-
Lambda Wilksa 0,44 nych i konkretnych dzia³añ zaradczych (planowanie),
P2 257,0 wysi³kach zmierzaj¹cych do znalezienia w sytuacji
Df 14 stresowej aspektów pozytywnych (pozytywne prze-
Istotnoæ 0,000 wartociowanie), poszukiwaniu w sytuacjach trud-
nych w otoczeniu wsparcia i zrozumienia (poszuki-
wanie wsparcia emocjonalnego);
trzy zwi¹zane z lêkiem (lêk jako stan i cecha oraz kon- rzadkim stosowaniem strategii radzenia sobie pole-
trola emocji lêku). Nie potwierdzono znaczenia pozo- gaj¹cych na powstrzymywaniu siê od dzia³ania w sy-
sta³ych analizowanych zmiennych. Model pozwala na tuacji trudnej i nie przyjmowaniu do wiadomoci fak-
poprawne zaklasyfikowanie ponad 94% przypadków. tu jej wyst¹pienia (zaprzeczanie);
Kanoniczna funkcja dyskryminacyjna wyjania 100% mniejszym nasileniem lêku jako stanu oraz ni¿sz¹
wariancji ca³kowitej. jego kontrol¹ (s³abszym t³umieniem).
Z kolei w grupie uzale¿nionych kobiet ukoñczeniu
terapii sprzyja:
OMÓWIENIE preferowanie strategii radzenia sobie polegaj¹cych
na aktywnych dzia³aniach w celu wyeliminowaniu
Zastosowanie analizy dyskryminacyjnej umo¿liwi³o stresora (aktywne radzenie sobie), poszukiwaniu
zidentyfikowanie zmiennych, posiadaj¹cych wartoæ informacji i rad dotycz¹cych problemu (wsparcie in-
prognostyczn¹ dla ukoñczenia terapii przez mê¿czyzn strumentalne), podejmowaniu wysi³ków w celu zna-
i kobiety uzale¿nione od alkoholu. Porównanie rednich lezienia pozytywnych aspektów sytuacji (pozytywne
44 Jan Chodkiewicz
2. Pañstwowa Agencja Rozwi¹zywania Problemów Alkoho- red. Handbook of Stress: Theoretical and clinical aspects.
lowych. VIII Raport Specjalny dla Kongresu USA. War- New York: The Free Press; 1993: 23450.
szawa: PARPA; 1995. 13. Schwarzer R. Psychologie des Gesundheitsverhaltens. Gottin-
3. Robins LN, Helzer JE, Przybeck TR, Regier DA. Alcohol gen: Hogrefe Verlag fur Psychologie; 1992.
disorders in the community: A report from the ECA. 14. Schwarzer R. Poczucie w³asnej skutecznoci w podejmowa-
W: Rose RM, Barett JE, red. Alcoholism: Origins and niu i kontynuacji zachowañ zdrowotnych. Dotychczasowe
Outcome. New York: Raven; 1988: 1530. podejcia teoretyczne i nowy model. W: Heszen-Niejodek I,
4. Sieros³awski J. P³eæ a picie alkoholu. http://www.alkoho- Sêk H, red. Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN; 1997:
lizm.akcjasos.pl/pliki/Plec%20a%20picie%20alkoholu.doc 175206.
z dn. 5.05.2004. 15. Kuciñska M, Mellibruda J. Sposób u¿ywania alkoholu po
5. Wilsnack SC, Wilsnack RW, Hiller-Sturmhofel S. Jak pij¹ zakoñczeniu lub przerwaniu terapii uzale¿nienia przez pa-
kobiety? Epidemiologia picia alkoholu oraz picia problemo- cjentów uczestnicz¹cych w programie badawczym APETA.
wego wród kobiet. W: Alkohol a zdrowie. Kobiety i alko- Alkoholizm i Narkomania 1997; 3: 2838.
hol. Warszawa: PARPA; 1997: 730. 16. Juczyñski Z. Podrêcznik (w druku).
6. Kaplan HI, Sadock BJ. Psychiatria kliniczna. Wroc³aw: 17. Wrzeniewski K, Sosnowski T. Inwentarz Stanu i Cechy
Urban & Partner; 1995. Lêku. Warszawa: PTP; 1987.
7. Mattson ME, Allen JP, Longbauch R, Nickless CJ, Con- 18. Chodkiewicz J. Predyktory efektywnoci terapii mê¿czyzn
nors GJ, Kannen RM. A chronological review of empirical uzale¿nionych od alkoholu. Niepublikowana praca doktor-
studies matching alcoholic clients to treatment. J Stud Alco- ska. £ód: 2001.
hol 1994; 12 (supl): 1629. 19. Chodkiewicz J. Czynniki prognostyczne skutecznej terapii
8. Project MATCH Research Group. Matching alcoholism tre- mê¿czyzn uzale¿nionych od alkoholu. Wiad Psychiatr 2004;
atments to client heterogeneity: Project MATCH posttreat- 7 (1/9): 915.
ment drinking outcomes. J Stud Alcohol 1997; 58: 729. 20. Sandahl C, Lindberg S, Ronnenberg S. Efficacy expectations
9. Poprawa R. Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. among alcohol dependent patients A Swedish version of
W: Doliñska-Zygmunt G, red. Podstawy psychologii zdro- the situational confidence questionnaire. Alcohol 1990; 25
wia. Wroc³aw: Wyd UW; 2001: 103. (1): 6773.
10. Poprawa R. Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. 21. Aleksandrowicz J. Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia oso-
W: Doliñska-Zygmunt G, red. Elementy psychologii zdro- bowoci i zachowania doros³ych. Kraków: Coll Med UJ;
wia. Wroc³aw: Wyd UW; 1996: 10136. 1997.
11. Juczyñski Z. Narzêdzia pomiaru w psychologii zdrowia. 22. Helzer JE, Pryzbeck TR. The co-occurrence of alcoho-
Warszawa: PTP; 2001. lism with other psychiatric disorders in the general popu-
12. Moos RH, Schaefer JA. Coping Resources and Process: Cur- lation and its impact on treatment. J Stud Alcohol 1988;
rent Concepts and Measures. W: Goldberger L, Breznits S, 49: 21924.
Adres: Dr Jan Chodkiewicz, Zak³ad Psychologii Zdrowia Instytutu Psychologii Uniwersytetu £ódzkiego,
ul. Smugowa 10/12, 91-133 £ód, tel. kom. 0-605346935, e-mail: janchodkiewicz@poczta.onet.pl