Marcin Gorazda Neuroekonomia Wstp

Ekonomia gwnego nurtu (mainstream economics), ktrej korzenie tkwi w rozwoju ekonometrii i matematyzacji ekonomii dokonanych w latach 30-tych ubiegego wieku, jest pomimo rnych zawirowa, najczciej zwizanych z kolejnymi kryzysami, nurtem dominujcy i przez wielu traktowany jako wyczny sposb uprawiania tej nauki. Na obrzeach gwnego nurtu tworz si szkoy ekonomiczne, gwnie bazujce na licznych niepowodzeniach predykcyjnych kolejnych makroekonomicznych modeli, ktre zyskuj sobie coraz wiksze uznanie. Ekonomia, jak wida, jest nadal nauk yw, gdzie nieustannie trwa metodologiczny spr o jej rzeczywisty przedmiot i metody badawcze. Ostatni kryzys na rynkach finansowych kolejny raz bolenie unaoczni, i tworzone modele matematyczne, w tym przypadku dotyczce analizy ryzyka, nie mog by nigdy traktowane jako niezawodne. Wszdzie tam, gdzie przedmiotem badania jest materia ludzka, rzeczywisto przerasta oczekiwania naukowcw. Z tego te powodu od lat 70-tych na obrzeach ekonomii zaczynaj pojawia propozycje, aby i ta nauka, jako gwny przedmiot swojego badania, przyja jednostk ludzk, a dokadnie skupia si na badaniu jej zachowa rynkowych lub quasirynkowych w aspekcie jej biologii i psychologii. Rozwj ekonomii behawioralnej i eksperymentalnej zaprowadzi ekonomistw do laboratorium i do bada o charakterze cile neurokognitywistycznym. Neuroekonomia, bo tak nazw zyska sobie ten nowy kierunek bada, wedug jej wielkiego ordownika, Colina F. Camerera definiowana jest jako nauka ktrej intencj jest ugruntowanie ekonomicznych teorii w szczegowo opisanych
1

mechanizmach neuronowych, wyraonych matematycznie i pozwalajcych na trafne predykcje dotyczce zachowa jednostek. O tym kierunku bada, o jego zaoeniach metodologicznych, o metodach badawczych oraz o perspektywach, traktowa bdzie niniejszy tekst. Ekonomia behawioralna i eksperymentalna

Prowadzc rozwaania nad metod ekonomii jako nauk w kierunku neuroekonomii, naley w szczeglny sposb podkreli i omwi te prdy w jej rozwoju, ktre skupiay si na badaniu zachowa ludzkich i ujawnianiu mechanizmw (regularnoci), ktre wydaj si stanowi podstaw tych zachowa. Neuroekonomia bowiem postrzegana jest powszechnie jako rozwinicie tyche bada poprzez dodanie dodatkowej zmiennej obserwowanej, jak jest aktywno okrelonych obszarw mzgu. Powizanie bada psychologicznych lub teorii psychologicznych z ekonomi ma dug tradycj. Adam Smith oprcz rozwaa nad bogactwem narodw rozwija take koncepcje uczu moralnych. Dla wielu jego nastpcw czym naturalnym byo wizanie zachowa jednostki na rynku z jej wyborami emocjonalnymi czy moralnymi. Porzucenie tego kierunku bada dokonao si wraz z matematyzacj ekonomii i poszukiwaniami teorii rwnowagi rynkowej. Fiasko tych przedsiwzi, ale te bezporednio fiasko rozwijanej nieco pniej teorii racjonalnych oczekiwa (rational expectation hypothesis) (Lucas, 1972) doprowadzio do docieka, ktre porzuciyby uprzednie, aprioryczne zaoenia (idealizacje) i skupiy si na obserwacji rzeczywistych zachowa jednostek na rynku, a dokadnie rzeczywistych algorytmw podejmowania decyzji. U podstaw zatem ekonomii behawioralnej lego zakwestionowanie racjonalnoci jednostek (a przynajmniej w takim wydaniu jak prezentowaa to teoria racjonalnych oczekiwa) oraz zakwestionowanie zaoenia o znajomoci mechanizmw rynkowych oraz danych rynkowych niezbdnych do podjcia decyzji. Prekursorskie badania
2

w tej dziedzinie przeprowadzili Daniel Kahnemen i Amos Tversky (Kahneman & Tversky, 1979) skupiajc si na pocztku nad mechanizmami podejmowania decyzji w warunkach ryzyka. W oparciu o wyniki bada Kahnemana i Tverskiego, w 1980 r. Richard H. Thaler opublikowa tekst Toward a positive theory of consumer choice (Thaler, 1980), ktry uwaa si za sztandarowy dla wyjanienia zaoe i metody ekonomii behawioralnej. Jest ona przede wszystkim nauk pozytywn. Metodologia bada jest deskryptywna. Istotne jest ustalenie jak zachowuje si jednostka na rynku, a nie jak powinna si zachowywa. Behawioralni ekonomici skupiaj si nad identyfikacj rzeczywistych mechanizmw lecych u podstaw podejmowanych przez jednostki decyzji rynkowych. Identyfikacja ta dokonuje si w bardzo zrnicowany sposb: Od prostych obserwacji socjologicznych, analiz danych statystycznych poprzez (najczciej) zaplanowane eksperymenty

psychologiczne. Szereg tych bada doprowadzio do odkrycia zestawu mechanizmw, ktre zdaj si potwierdza hipotez podstawow, e zakadana przez dotychczasowych ekonomistw racjonalno homo oeconomicus, jakkolwiek co do zasady wystpuje, tak wykazuje liczne odchylenia do racjonalnoci modelowej, ktre w istotny sposb decyduj o naszych zachowaniach na rynku. Nie oznacza to bynajmniej, e zachowania ludzkie s irracjonalne lub chaotyczne. Istnieje moliwo identyfikacji wielu prawidowoci w zachowaniach jednostek, potwierdzalnych eksperymentalnie oraz powtarzalnych w rnych obszarach kulturowych. Prawidowoci te jednak, po pierwsze, nie s absolutne (s uchwytne statystycznie, jest jednak sporo przypadkw odmiennych), po drugie, wyranie wskazuj na istnienie szeregu mechanizmw, wbudowanych biologicznie w nasz organizm (cho to zawsze jest dyskusyjne), ktre powoduj, e dokonywane przez nas wybory istotnie odbiegaj od wzorcw wynikajcych z oczekiwanej uytecznoci. Badania, cho wie si z nimi ogromne nadzieje, ujawniy te niesychan zoono problemu.

Prekursorskie prace Kahnemana i Tverskiego byy w znacznej czci oparte na eksperymencie. Uczestnicy eksperymentu mieli za zadanie dokonywa wyboru pomidzy rnymi grami, w ktrych rnicowano wysoko wygranej lub straty i procentowo przypisane im szanse. Badania te ujawniy kilka interesujcych mechanizmw, ktre pniej ujto w jedn teori (prospect theory). Ujawnione mechanizmy to, midzy innymi: The certainty effect jednostka w podejmowanych decyzjach narusza tzw. aksjomat substytucji w teorii oczekiwanej uytecznoci. Jednostki wykazuj si tendencj do przeceniania rezultatw ktre s pewne od tych ktre s jedynie prawdopodobne. The reflection effect przy podejmowania decyzji w warunkach ryzyka, jednostki wykazuj si awersj do ryzyka, w przypadku jeeli niesie ono za sob potencjaln strat. Jednoczenie w przypadku jeeli ryzyko pozwala na osignicie wyszej wygranej, bdzie ono przedkadane ponad nisz wygran pewn. The isolation effect w celu dokonania wyborw pomidzy rnymi alternatywami jednostki czsto pomijaj znaczenie komponentw, wsplnych dla wybieranych alternatyw, skupiajc si wycznie na tych, ktry wydaj si je wyrnia.

Badania te zapocztkoway nowy nurt w ekonomii i cay szereg eksperymentw do dzisiaj wykonywanych w ramach rnych organizacji naukowych. Metodologiczne omwienie eksperymentu w ekonomii zawdziczmy Vernonowi Smith, ktry w tekcie Economics in the Laboratory (Smith, 1994) stara si wyjani dlaczego ekonomici prowadz eksperymenty, lub te dlaczego powinni je prowadzi i czego dotychczas mogli si ju na ich podstawie nauczy (chodzi oczywicie raczej o nauk w obszarze metody przeprowadzania eksperymentw). Wedug Smitha kady eksperyment
4

laboratoryjny jest definiowany poprzez okrelone rodowisko, instytucje oraz obserwowane zachowanie. Na rodowisko skadaj fundusze pocztkowe, zakadane koszty, okrelone preferencje z ktrymi zapoznaje si jednostka poddana eksperymentowi. Zwykle uywa si pieninych nagrd w celu wygenerowania specyficznej konfiguracji kosztw i wartoci. Instytucje definiuj jzyk komunikatw pyncych ze sztucznej laboratoryjnej sytuacji imitujcej rynek. To zesp zasad okrelajcych sposb konstruowania oferty, jej akceptacj, zawieranie umowy itp. Na kocu eksperymentator ma do czynienia z obserwowanym zachowaniem, ktre jest funkcj zmiennych okrelanych przez rodowisko i instytucje. Smith wymienia siedem powodw, dla ktrych ekonomici prowadz lub powinni prowadzi eksperymenty. 1. Teoria wymaga sprawdzenia empirycznego. Jeli jest kilka konkurencyjnych teorii, to naley odrzuci t, ktrej przewidywanie nie s potwierdzone empirycznymi obserwacjami. Postulat ten jak nietrudno zauway, jest w peni spjny z postulatami stawianymi przez Freedmana co do metody pozytywnej ekonomii. Eksperyment wydaje si by dobrym narzdziem do testowania okrelonych teorii. 2. Naley wyjania przyczyny niepowodze teorii. Jeeli okazuje si, e empiryczne obserwacje s niespjne z przewidywaniami teorii, to automatyczne odrzucenie teorii byoby bdem. Obszar bada jakim s zachowania jednostek na rynku jest na tyle skomplikowan materi, e nigdy do koca nie mona mie pewnoci, czy niespjnoci obserwacyjne wynikaj z bdnych zaoe teorii, czy te z szeregu czynnikw dodatkowych ktre wystpiy i nie zostay odnotowane. Eksperyment ze swoj powtarzalnoci i zdolnoci do modyfikowania rodowiska i instytucji wydaje si stanowi lepsze narzdzie do ustalenia niespjnoci pomidzy teori a obserwacj; 3. Eksperymenty pozwalaj na ustalenia regularnoci empirycznych, ktre mog sta si zacztkiem nowej teorii.
5

4. Porwnywanie rodowiska. Eksperyment pozwala na dokonywanie zmian w obszarze rodowiska przy zachowaniu niezmienionych instytucji. 5. Porwnywanie instytucji. 6. Opracowywanie propozycji w zakresie nowej polityki. Ekonomia pozytywna wczeniej czy pniej przeksztaca si w ekonomi normatywn. Jeli prawidowo rozpoznamy mechanizmy zachowa rynkowych moemy projektowa zasady oddziaywania na te mechanizmy, wchodzc w obszar tzw. inynierii spoecznej. 7. Testowanie zaprojektowanych rozwiza instytucjonalnych. Opracowane propozycje polityczne rwnie wymagaj jakie formy sprawdzenia. Moe si ona dokona w warunkach eksperymentu.

Smith pisze swj tekst niemal 20 lat po pierwszych eksperymentach Kahnemna i Tverskiego. Baga dowiadcze zgromadzonych przez ten czas pozwala mu zatem na pewne podsumowanie, czego ekonomici nauczyli si do tej pory przeprowadzajc eksperymenty. Cz omawianych przez niego dowiadcze ma cile metodologiczny charakter. Naley jednak zauway, e przy tego typu eksperymentach, na metodologi wpywa pozyskiwana, coraz to obszerniejsza wiedza dot. pewnych stale obserwowanych regularnoci w zachowaniach jednostek. Ich znajomo pozwala na coraz lepsze projektowanie i przeprowadzanie eksperymentw. Pozwala to Smithowi na postawienie kilku konkluzji: 1. Instytucje maj istotne znaczenie. Instytucje wpywaj istotnie na form i konstrukcj komunikatu przekazywanego jednostkom. Komunikat ten zawiera zwykle zestaw bodcw i informacji, ktrych prawidowe (zgodn z intencj osoby projektujcej komunikat) recypowanie, pozwala na ustalenie czy okrelona zaleno wystpuje czy te nie.

2. Niewiadoma optymalizacja w interakcjach rynkowych. Wiele eksperymentw zdaje si potwierdza do zaskakujc tez, i nasz umys dysponuje niewiadomym mechanizmem, ktry pozwala na optymalne oszacowanie wartoci pewnych dbr. W wielu przypadkach, le poinformowani gracze rynkowi, podatni na bdne decyzje i niewykazujcy si instrumentaln racjonalnoci w swoich zachowaniach, byli w stanie tak ksztatowa swoje zachowanie, e w efekcie osigane przez nich rezultaty okazyway si zadziwiajco zbiene z tymi, ktre generoway algorytmy wymagajce doskonaej wiedzy i idealnie racjonalnych jednostek. 3. Czym mniej informacji tym lepiej. Obserwacja te niejako nawizuje do poprzedniej. W warunkach eksperymentalnych nadmiar informacji prowadzi do wynikw daleko odbiegajcych od optymalnych. 4. Ta sama informacja nie jest wystarczajca do wygenerowania tych samych oczekiwa lub wiedzy. Teoria gier, ktra ley u podstaw instrumentalnej racjonalnoci wymaga od graczy tej samej wiedzy co do istotnych warunkw gry (rodowiska i instytucji). Tylko wwczas moliwe jest wypracowywanie racjonalnych strategii. Okazuje si jednak, e nawet zapewnienie, e uczestnicy otrzymaj pen i dokadnie tak sam informacj nie jest wystarczajcym warunkiem do wygenerowania podobnej wiedzy i racjonalnych i podobnych zachowa. Powtarzalne eksperymenty wskazuj, e to co lepiej ksztatuje wiedz jednostek to ich osobiste dowiadczenie w eksperymencie, nili przekazywana informacja. Eksperymentatorzy zwykle niesusznie zakadaj, e sama informacja jest pod tym wzgldem wystarczajca. 5. Zdominowane strategie s rozgrywane, a nie eliminowane. Standardowa teoria gier zakada, e w sytuacji rynkowej, ktr mona zmodelowa jako gr, tzw. strategie zdominowane nie powinny by w ogle wybierane przez graczy. Eksperymenty pokazuj, e strategie te jednak nadzwyczaj czsto s wybierane. Co wicej wybr takiej strategii
7

bywa trafny, jeli strategia te pozwala obu graczom osign lepsze wyniki w przypadku kooperacji. Eksperymenty wykazuj siln tendencj do zakadania, e druga strona bdzie wsppracowa i denia do kooperacji. 6. Efektywno jest spjna z tendencj do nieujawniania preferencji. Jednostki w sytuacji rynkowej wykazuj si czasami skonnoci do nieujawniania swoich preferencji, w tym take ewentualnej skonnoci do transakcji. Niektrzy ekonomici stawiali tez, e takie zachowanie nie prowadzi do rynkowej efektywnoci transakcji. Prowadzone eksperyment wykazay, e tak jednak nie jest. 7. Efekt wkadu pocztkowego. Jednostki wykazuj si skonnoci do

przewartociowywania posiadanych, nabytych uprzednio dbr. W rezultacie w warunkach eksperymentu obserwuje si zachowania polegajce na odrzucaniu ewidentnie korzystnych ofert dotyczcych nabycia posiadanych przez jednostk dbr. 8. Jednostki kieruj si raczej wyczuciem uczciwoci nili oczekiwanymi uytecznociami. Wiele eksperymentw zdaje si potwierdza, e zachowania rynkowe odbiegaj od standardw wynikajcych z instrumentalnej racjonalnoci, jeli tylko w gr wchodzi jaki element uczciwoci jednej ze stron. Klasycznym przykadem jest tzw. gra w ultimatum (ultimatum game). Jeden z graczy dysponuje pewna kwot. Jego zadaniem jest podzieli t kwot pomidzy siebie i drugiego gracza. Jeli drugi gracz zaakceptuje podzia obaj zachowuj swoje czci. Jeli za go odrzuci, obaj trac. Instrumentalna racjonalno nakazywaaby przyj kad ofert. Wielokrotnie powtarzane eksperymenty, wykazay, e gracze odrzucali propozycje, ktre istotnie odbiegay od podziau uczciwego (zblionego do podziau po poowie).

Ekonomia behawioralna i eksperymentalna rozwija si bardzo dynamicznie. Na wiecie prowadzonych jest szereg bada i eksperymentw nakierowanych na ujawnianie coraz to
8

nowych anomalii w preferencjach jednostek. Wikszo bada prowadzonych jest przez orodki akademickie w ramach grantw uzyskiwanych z pienidzy publicznych. Niektre zadziwiaj swoja pomysowoci co do stawianych hipotez. Przykadem niezwykle popularnego w ostatnim okresie behawioralnego ekonomisty jest Dan Ariely, ktrego ostatnia ksika, stanowica sprawozdanie z przeprowadzanych przez niego eksperymentw wraz z proponowanymi interpretacjami wynikw przetumaczona zostaa niedawno na jzyk polski (Ariely, 2009). Ariely ujawni midzy innymi nastpujce, irracjonalne regularnoci w zachowaniach ekonomicznych: 1. Efekt zakotwiczania ceny. Jednostki maj skonno do wartociowania produktw, ktrych cena jest im cakowicie nieznana w oparciu o najblisze skojarzenia z jakkolwiek liczb, niekoniecznie powizane z wycenianym produktem. 2. Efekt przewartociowywania produktw darmowych. Produkt ktry dostpny jest za darmo jest silnie preferowany, choby koszty uboczne zwizane z jego pozyskaniem znacznie przekraczay jego cen na rynku. 3. Efekt spoecznych kosztw naszej pracy. Jednostki s bardziej skonne do angaowania si w okrelone przedsiwzicia jeli nie otrzymuj za nie adnego wynagrodzenia nili w sytuacji, w ktrej otrzymuj wynagrodzenie, cho nisze od ich indywidualnego wartociowania danej pracy. 4. Podniecenie seksualne jest bardzo silnym determinantem dokonywanych wyborw ekonomicznych i moe prowadzi do wyborw nawet cakowicie odmiennych od tych, ktrych jednostka dokonywaaby nie dziaajc pod jego wpywem. 5. Efekt otwartych drzwi. Jednostki wykazuj si skonnoci do takiego ksztatowania swoich wyborw, aby jak najduej pozostawia sobie najwiksz moliw liczb opcji, choby koszty takiego zachowania przewyszay dowolne, ale stanowcze wybory.

6. Efekt siy ceny. Lekarstwa ktre kosztuj droej maj wiksz si oddziaywania na zdrowie pacjenta.

Osobn grup bada stanowi, te ktre prowadzone s na potrzeby biznesu. Przedsibiorcy, zwaszcza dziaajcy w obszarze sprzeday detalicznej oraz reklamy, prowadz niejednokrotnie szeroko zakrojone badania, majce na celu ujawnienie regularnoci w zachowaniach konsumentw, ktre pomog im zwikszy sprzeda. Badania te z jednej strony szukaj sposobu na dotarcie do konsumentw z okrelonym przekazem reklamowym, a z drugiej strony skupiaj si na zachceniu konsumenta do zakupu jak najwikszej iloci okrelonych dbr. Szczeglnym przykadem pod tym wzgldem jest dziaalno wielkich sieci sprzeday detalicznej. Gwn metod badawcz jest tutaj obserwacja, ale prowadzona przy zastosowaniu najnowoczeniejszej techniki. Kady fragment wielko-metraowych przestrzeni handlowych objty jest zwykle nadzorem kamer przemysowych. Zapis kamer jest archiwizowany i tym samym dostpny przez duszy okres. Porwnanie zgromadzonych danych ze sprzedawalnoci okrelonych produktw w badanym okresie pozwala na bardzo dokadn analiz, jakie czynniki decyduj o tym, e okrelony produkt sprzedaje si lepiej lub gorzej. Systemy informatyczne, ktre suy maj analizie zapisu cyfrowego, s na tyle zawansowane, e potrafi take analizowa dane dot. okrelonych wyrazw twarzy (grymasw), ktre ujawniaj emocje towarzyszce zakupom. Inn metod badawcz jest analiza aktywnoci konsumentw w caej przestrzeni sklepu. Staa si ona moliwa midzy innymi dziki telefonom komrkowym, ktre aktualnie posiada prawie kady kupujcy. Identyfikacja ich unikatowego sygnau, pozwala z dua precyzj analizowa liczb kupujcych odwiedzajcych sklep w okrelonych porach dnia i tygodnia, ich czas pozostawania w sklepie, ich aktywno przy poszczeglnych stoiskach itp. Konsekwencj tych bada, zwykle nieuwiadamian przez kupujcych jest cay szereg dziaa
10

organizacyjno-marketingowych ktre maj podwyszy efektywno przestrzeni handlowej. To e wikszo supermarketw ma bardzo podobny rozkad nie jest przypadkiem czy te bezmylnym naladowaniem (The science of shopping. The way the brain buys., 2008).

Neuroekonomia

Wydaje si czym naturalnym, e na pewnym etapie rozwoju ekonomii behawioralnej i eksperymentalnej, badacze zadali sobie pytanie jakie mechanizmy zwizane z dziaalnoci naszego centralnego ukadu nerwowego stoj za ujawnianymi preferencjami i czy na fali odkry w neurobiologii, mechanizmy te mona by byo wykorzysta do analizy decyzji ekonomicznych. Podwaliny pod now dziedzin wiedzy pooy Joseph LeDoux, autor ksiki The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life wydanej w roku 1996, aktualnie profesor neurokonitywistyki na Uniwersytecie w Nowym Jorku (Le Doux, 2000). Pozornie w tej niezwykle popularnej ksice nie znajdziemy nic co miaoby jakikolwiek zwizek z ekonomi. Jej gwne rozwaania tocz si wok tego w jaki sposb nasz mzg generuje emocje i jak wpywaj one na nasze zachowanie. Gwna teza LeDoux jest taka, e emocje zakorzenione s w naszej strukturze biologicznej duo gbiej nili racjonalne, strategiczne mylenie. W ich tworzeniu uczestnicz inne, ewolucyjnie starsze partie mzgu ni kora nowa, takie jak np. ciao migdaowate. W tych obszarach mzg reaguje szybciej nili jestemy w stanie sobie to uwiadomi. Biologiczne reakcje emocjonalne (przyspieszone ttno, podwyszone cinienie krwi, zwikszone wydzielanie potu) pojawiaj si w reakcji na emocje, ktrych rdo nie zostao jeszcze zidentyfikowane przez kor. W konsekwencji ich oddziaywanie na nasze zachowanie moe by silniejsze ni dotychczas zakadano. W tym miejscu badania LeDoux zaczynaj mie istotne znaczenie dla rozwaa
11

ekonomicznych. Jeli zwaymy e u podstaw analiz ekonomicznych posadowiono jednostk racjonalnie mylc i strategicznie planujc, to wyniki opublikowanych bada i ich interpretacja zaoeniom takim przecz. Zamiast tego mamy raczej jednostk targan nie do koca uwiadamianymi emocjami. Jeli tak jest w istocie, to w celu lepszego zrozumienia zachowa rynkowych naley hipotez racjonalnego wyboru odoy do lamusa, a skupi si raczej na poznawaniu faktycznych, ujawnianych preferencji i regularnoci w zachowaniach oraz ich biologicznych, a w szczeglnoci neurologicznych podstawach. Zdaniem neuroekonomistw same behawioralne badania nie s tu wystarczajce. Po pierwsze, jakkolwiek s one w stanie uchwyci pewne regularnoci, tak nie tumacz szerokiej gamy anomalii. Regularno oznacza tu li tylko statystyczn prawidowo, ktra ujawnia si czciej nili wynikaoby to z tzw. rozkadu normalnego. Po drugie, ujawnianie aktywnoci pewnych obszarw mzgu pozwala uchwyci istot danego zachowania. We wspomnianej ju grze w ultimatum, jednostki odrzucajce ofert podziau zachowuj si w sposb pozornie nieracjonalny. Odkrycie jednak faktu, e decyzja taka jest zwizana z aktywnoci w obszarze prkowia grzbietowego (dorsal stratium), ktry to obszar zwykle uaktywnia si przy decyzjach zwizanych z kar i nagrod, pozwala na lepsz identyfikacje istoty zachowania. Entuzjaci nowej dziedziny nauki, tacy jak David Colender (Colander, 2007), zwracaj uwag, e dotychczas ekonomia bya nauk co do zasady dedukcyjn. Jej eksplanacyjna sia zasadzaa si na niepotwierdzonych empirycznie zaoeniach, co do zachowa homo oeconomicusa. Wraz z wprowadzeniem elementw eksperymentalnych oraz

neurokonitywistycznych pojawiaa si nadzieja na przebudow ekonomii jako nauki i zmian jej metody. Ta nowa metoda czerpaaby w istocie z nauk cisych. Ekonomia (czy raczej neuroekonomia), wzbogacona o wiedz z zakresu biologicznych podstaw dziaa jednostki oraz o moliwo statystycznych analiz ujawnianych preferencji, mogaby posugiwa si w swoich badaniach indukcj.
12

Za faktycznego ojca zaoyciela nowej dziedziny nauki uwaany jest powszechnie Colin. F. Camerer, ktry od 1994 r. jest profesorem ekonomii w California Institute of Techology. Wedug jego definicji neuroekonomia jest nauk, ktrej intencj jest ugruntowanie ekonomicznych teorii w szczegowo opisanych mechanizmach neuronowych, wyraonych matematycznie i pozwalajcych na trafne predykcje dotyczce zachowa jednostek (Camerer F. C., 2007). W tym kontekcie neuroekonomi naley postrzega jako poddziedzin ekonomii behawioralnej i eksperymentalnej. Nowatorstwo w podejciu Camerera polega midzy innymi na szerokim otwarciu owej czarnej skrzynki, jak do tej pory jawi si ekonomistom mzg czowieka. Z jednej strony uwaa on, e nie maja racji ci, dla ktrych biologiczne podstawy ekonomii s obszarem, ktry powinien by poza jej zainteresowaniem (jak np. Pareto). Z drugiej strony, nie maj rwnie racji sceptycy, dla ktrych poznanie zasad funkcjonowania ukadu nerwowego, w taki sposb aby moliwe byo wyjanianie zachowa ekonomicznych, byo w zasadzie nieosigalne (jak np. William Javons). Camerer kwestionuje te metod Freedmana. O ile zgadza si w zupenoci, e miar susznoci teorii ekonomicznych jest ich zdolno do generowania trafnych predykcji, o tyle przeczy jakoby trafne lub nietrafne zaoenia teorii pozostaway bez znaczenia. Ekonomici powinni weryfikowa take zaoenia teorii ekonomicznych. Tej weryfikacji towarzyszy nadzieja, rzadko ziszczona, e prawdziwe zaoenia powinny generowa trafniejsze przewidywania. Camerer jest te przekonany, e jakkolwiek dotychczasowe badania ekonomii behawioralnej i eksperymentalnej oraz neuroekonomii skupiaj si na indywidualnych wyborach konsumenckich, szacowaniu strategii przy grach z elementami ryzyka oraz na strategicznym myleniu, tak w okrelonej perspektywie, nowe dziedziny wiedzy bd w stanie budowa rwnie modele makroekonomiczne, wyjaniajce takie fenomeny jak zaufanie spoeczne czy rynkowe baki spekulacyjne.

13

Neuroekonomia wykorzystuje zestaw podstawowych okry neurobiologii. Zakada, e mzg czowieka jest modularny tzn. jego poszczeglne, dajce si zidentyfikowa obszary odpowiadaj za rne zachowania. Modularno, jakkolwiek uchwytna, ma saby charakter, gdy, po pierwsze nie ma jednoznacznych granic pomidzy poszczeglnymi obszarami, po drugie, w szczeglnych sytuacjach, niektre obszary mog przejmowa wzajemnie swoje funkcje, po trzecie, mzg wykazuje si take plastycznoci. Ta ostatnia cecha polega na zdolnoci do modyfikowania sterowanych zachowa odpowiednio do informacji

pozyskiwanymi z zewntrz. Zjawiska znane z introspekcji takie jak uwaga i wiadomo, s trudne do powizania z dziaalnoci mzgu i tym samym trudne do uchwycenia. Tym bardziej e mzg wykazuje si tendencj do spychania okrelonych, wyuczonych zachowa do sfery niewiadomej. Zjawisko to mona okreli automatyzacj procesw decyzyjnych. Mzg czowieka odpowiada swoj budow mzgowi naczelnych, z tym e ma powikszon cz kory mzgowej. Mzg naczelnych za odpowiada swoj budow mzgowi pozostaych ssakw, powikszonemu o kor mzgow. Ewolucyjna cigo w rozwoju mzgu pozwala na przeprowadzanie eksperymentw na zwierztach, w celu ustalenia pewnych regularnoci dotyczcych czowieka. Neuroekonomia stosuje klasyczne narzdzia uywane w neurobiologii do badania aktywnoci mzgu (tudzie szerzej ukadu nerwowego). Poczwszy od technik starszych takich jak eyetracking (ledzenie aktywnoci oka) czy te EEG (elektroencefalogram) a po techniki nowoczesne takie jak fMRI, PET oraz TMS. fMRI functional magnetic resonance imagening (czyli funkcjonalne obrazowanie rezonansowo magnetyczne) pozwala na bardzo dokadny pomiar przepyww natlenionej krwi, co z kolei jest znamieniem podwyszonej aktywnoci okrelonych obszarw mzgu. PET positron emission tomography (tomografia pozytronowa), jest technologi umoliwiajc skanowanie komrek nerwowych. Wymaga jednak iniekcji substancji radioaktywnej (najczciej glukozy z radioaktywnym markerem).
14

PET stosowany jest zamiennie z fMRI. Reakcja czasowa jest gorsza, ale glukoza jest bardziej bezporednio skorelowana z aktywnoci neuronow. TMS trangranial magnetic stimulation (przezczaszkowa stymulacja magnetyczna), pozwala przy wykorzystaniu pola magnetycznego aktywowa lub dezaktywowa okrelone obszary mzgu, aby stwierdzi, za co odpowiedzialny jest docelowy obszar. Osobnym narzdziem badawczym jest studiowanie zachowa osb z uszkodzonymi fragmentami mzgu. Sytuacje takie zdarzaj si relatywnie rzadko, ale jeli ju udaje si natrafi na osob z charakterystycznymi uszkodzeniami, dostarcza ona niezwykle kompleksowych i uytecznych obserwacji. Ewolucyjne

podobiestwo ukadu nerwowego czowieka i innych ssakw pozwalaj te na badania eksperymentalne (w tym take inwazyjne) z wykorzystaniem zwierzt. Neuroekonomia, podobnie jak ekonomia behawioralna czy te ekonomia w oglnoci jako nauka, poszukuje regularnoci w zachowaniach (decyzjach) ludzkich podejmowanych w obszarze rynku (wymiany towarowo pieninej). Jako dziedzina, ktra dopiero co powstaa i dopiero co prbuje obroni swoje istnienie dostarczanymi wynikami bada, si rzeczy, pierwsze swoje programowe eksperymenty odnosi do tych regularnoci, ktre dotychczas byy, bd zakadane, bd stwierdzane na poziomie li tylko behawioralnym. Podstawowym zaoeniem ekonomii jest zaoenie racjonalnoci uczestnikw rynku. Pierwsze, zatem eksperymenty nakierowane zostay na weryfikacj tego zaoenia. Zaoenie racjonalnoci wyborw obejmuje dwa elementy. Maksymalizacj uytecznoci oraz bayesiaski model integracji informacji. Druga grupa eksperymentw, przeprowadzanych w ramach

neuroekonomii ma na celu weryfikacje istotnoci zmiennych odkrytych uprzednio na poziomie behawioralnym. Trzecia grupa to eksperymenty nastawione na odkrycie nowych zmiennych, determinantw zachowa rynkowych jednostek, ktre dotychczas pozostaway niezauwaone lub te niedoceniane.

15

Przeprowadzone eksperymenty wykazay, e w odniesieniu do podstawowych decyzji podejmowanych przez jednostk w celu zachowania ycia i gatunku, ewolucja wypracowaa modele, ktre zblione s do bayesiaskich modeli decyzyjnych jak te mechanizmy uczenia si oparte na bayesiaskim modelu integracji informacji. Model ten zakada integracje zebranego dowiadczenia z zastanego rodowiska z informacj pobieran z aparatu zmysowego (obraz, smak, zapach, dwik i dotyk) z wykorzystaniem pamici i naladownictwa spoecznego. Dowiadczenia takie prowadzone byy midzy innymi przez Platta i Glimchera na mapach (Platt & Glimcher, 1999). Okryli oni neurony w bocznej okolicy okoo-ciemieniowej, ktrych aktywno bya niemal perfekcyjnie skorelowana z oczekiwan wartoci nagrody. Odkryli take, e poddane eksperymentom mapy potrafiy uczy si oszacowania skutecznoci strategii mieszanych w grach eksperymentalnych. Neuroekonomici ujawnili neurony w korze przedczoowej, ktrych aktywno wydaje si wyraa wartociowanie dokonywanych wyborw jak te potencjaln lokalizacj waluty neuronowej ktra przyczynia si do rozstrzygania wyborw niejednoznacznych lub trudnych. Bayesiaski model integracji informacji jest bardzo dobrym przyblieniem tego, jak w istocie informacje pochodzce z rnych rde s zamieniane w spjny obraz (Kersten & Yuille, 2003). Okazuje si jednak, e reguy bayesiaskie s naruszane w przypadku kiedy

inteligentny homo sapiens dokonuje analizy zdarze abstrakcyjnych. Wyniki bada psychologw poznawczych s jednak niejednoznaczne. Osobn grup eksperymentw stanowi te, ktre mog za pomoc narzdzi waciwych dla neurokonitywistyki zweryfikowa, czy dotychczas odkryte zalenoci na poziomie behawioralnym znajduj swoje potwierdzenie w aktywnoci okrelonych obszarw mzgu. Z szeregu dotychczasowych bada Camerer wymienia cztery fenomeny, znane uprzednio, ktrymi zajli si neuroekonomici:
16

1. Dyskontowanie wartoci w czasie 2. Awersja do niejednoznacznoci 3. Nielinearne szacowanie prawdopodobiestwa 4. Ograniczone mylenie strategiczne

Ad 1.) Liczne eksperymenty przeprowadzone na zwierztach , a w pniejszym okresie take na ludziach, wykazay, e funkcja opisujca zmienno wartoci przyszej nagrody w czasie ma raczej ksztat hiperboli nili prostej. Dalsze badania prboway ustali dokadn zalenoci i wartoci staych opisujcych krzyw dyskontujca. W 1999 r. ODonoghue i Rabin okreli jedn z poszukiwanych staych jako present bias i wyznaczyli wstpn warto tego parametru. Prowadzone w roku 2004 przez McClure badania dotyczce tego samego fenomenu, zidentyfikoway aktywno w obszarze mzgu czonym z limbicznym systemem emocjonalnym (kora rodkowo przednia), kadorazowo kiedy poszukiwany parametr wchodzi w gr. Ujawnili take rozrnialn oddzieln aktywno mzgu w korze bocznej przedczoowej i grzbietowo bocznej, ktra wydaje si by skorelowana z innym staym parametrem , istotnym dla funkcji dyskontowej.

Ad.2) Zjawisko tzw. awersji do niejednoznacznoci zostao odkryte po raz pierwszy przez Daniela Ellsberga i nazwane paradoksem Ellsberga. Zjawisko to odnosi si do zachowania jednostki, ktre w pewnych przypadkach odbiega od przewidywa wynikajcych z teorii oczekiwanej uytecznoci. Teoria ta zakada, e jeli dwa zdarzenia posiadaj t sam uyteczno i to samo prawdopodobiestwo, to powinny one by tak samo preferowane. Okazao si jednak, e zasada ta dziaa nieco inaczej, jeli jedno ze zdarze jest sabo rozumiane przez jednostk
17

(niejednoznaczne), to przy dokonywaniu wyboru ujawnia si dodatkowych faktor, ktry prowadzi do dyskryminowania zdarze niejednoznacznych (ambiguity aversion). Awersja ta tumaczy cay szereg ujawnianych w zachowaniach inwestycyjnych prawidowoci, w tym midzy innymi dyskryminowanie inwestycji w obszarach odmiennych kulturowo. Raiffa zwrci uwag, e w sytuacji w ktrej jednostka zmuszona jest do rozwizywania problemu ktry jawi si jako rozmyty i niejednoznaczny, ujawnia si skonnoci do podejmowania decyzji raczej w oparciu o intuicj i dowiadczenie nili w oparciu o szczegow analiz. Jak do tej pory niestety nie udao si ujawni w mzgu obszarw odpowiedzialnych za intuicyjne rozwizywanie problemw.1 Badajc jednak powysze zagadnienie, podczas zada w ktrych awersja do niejednoznacznoci objawiaa si w zachowaniu, udao si ustali, e zadania te zwizane byy z dodatkow aktywnoci mzgu w obszarze grzbietowo bocznej kory przedczoowej oraz, co szczeglnie interesujce, w ciele migdaowatym (amigdale). Aktywno pojawiaa si w tzw. obszarze czujnoci, na czas 5 20 ms na widok obrazw wywoujcych strach, zanim zostan one przeprocesowane wiadomie.

Ad. 3) Nielinearne szacowanie prawdopodobiestwa zostao ujawnione m.in. w badaniach Preleca (Prelec, 1998). W teorii oczekiwanej uytecznoci, racjonalny gracz dokonuje wyborw kierujc si iloczynem wartoci uytecznoci i wartoci szacowanego prawdopodobiestwa. Jeli warto uytecznoci jest staa, rezultat kocowy jest zaleny liniowo od okrelonego prawdopodobiestwa. Eksperymenty behawioralne wykazay jednak, e jednostki maj tendencj do przeszacowywania wpywu niskich wartoci prawdopodobiestwa oraz do niedoszacowywania wpywu wartoci bliskich jeden. Zjawisko to midzy innymi wyjania

Wedug wiedzy autora badania takie prowadzone s na Uniwersytecie Jagielloskim w Instytucie Psychologii.

18

ogromn popularno wszelkiego rodzaju loterii. Znana uprzednio warto okrelajca aktywnoci patu skroniowego oraz ciaa prkowanego, ktre reaguj w odpowiedzi na spodziewan nagrod, pozwala take na mierzenie reakcji mzgu na zrnicowane prawdopodobiestwo nagrody. Badania takie przeprowadzi Hsu w 2006 (Hsu, Krajbich, Zhao, & Camerer, 2009). Badajc jak reaguje lewy i prawy obszar skroniowy na bardzo zrnicowane nagrody (sok, kokaina, atrakcyjne twarze, pienidze itp.) powizane z rnym stopniem prawdopodobiestwa, ustali e aktywno ta ujawnia lekk nieliniowo funkcji prawdopodobiestwa, ktra przypomina t, ustalona uprzednio przez Preleca.

Ad. 4) W teorii gier gracze znajduj si w stanie rwnowagi jeli s w stanie prawidowo odgadn strategi swojego przeciwnika i odpowiednio do niej dobra wasn strategi. Kluczowe zatem staj si antycypacje, co do spodziewanych wyborw przeciwnika (lub innych graczy przy grach wieloosobowych) oraz wasne wybory, ktre co do zasady u racjonalnego gracza powinny by funkcj tych zaoe. Camerer opisa jednak alternatywn teorie hierarchii kognitywnej, w ktrej graczy naley raczej podzieli na grupy w zalenoci od poziomu mylenia strategicznego (Camerer, Ho, & Chong, 2004). Na poziomie 0 gracze stosuj strategie cakowicie przypadkowe. Na poziomie 1 gracze zakadaj, e ich przeciwnicy stosuj strategie przypadkowe i odpowiednio do tego dobieraj wasne strategie. Gracze z poziomu 2, zakadaj, e ich przeciwnicy mog gra na poziomie 0 jak te na poziomie 1 i odpowiednio do tego dobieraj wasne strategie itd. Gracze z najwyszego poziomu prawidowo zakadaj strategie wybierane przez ich przeciwnikw i std ich antycypacje i wybory znajduj si w stanie rwnowagi. Okazuje si, e teori t mona weryfikowa przy pomocy bada aktywnoci trzech obszarw kory. Aktywno w brzusznym ciele prkowatym (ventral striatum stanowicym obszar oczekiwania nagrody) wskazuje na stan
19

rwnowagi pomidzy antycypacjami i wyborem oraz jest obrazem strategicznego mylenia zgodnego z teori gier. Aktywno za w boczno-grzbietowej korze przedczoowej oraz w obszarze kory przy zakrcie obrczy zostaa zaobserwowane przy okazji dokonywania wyborw odlegych od stanu rwnowagi. Aktywno ta wskazuje na silniejszy nacisk na proces dokonywania wyboru ni na antycypacje i jest wyrazem niestrategicznego wnioskowania dot. innych graczy. Camerer uwaa, e najwiksze osignicia neuroekonomii s dopiero przed ni i nie bd zwizane z neurokognitywnym potwierdzeniem uprzednio ujawnionych regularnoci w zachowaniach ekonomicznych jednostek. Najbardziej obiecujcym obszarem bada jest identyfikacja mechanizmw neuronowych, na ktre, dziki wiedzy o ich funkcjonowaniu bdzie mona wpywa. Standardow dla ekonomi behawioralnej metod badawcz jest obserwacja zachowania jednostki w reakcji na okrelony bodziec i wnioskowanie na tej podstawie o wystpowaniu okrelonych prawidowoci. W konsekwencji, zastosowanie tej wiedzy do oddziaywania na zachowanie jednostki wymaga stosownej modyfikacji bodcw. Wedug Camerera, Neuroekonomia pozwoli na tak dalece zaawansowan wiedz na temat procesw biologicznych, zachodzcych u podstaw naszych wyborw ekonomicznych, i bdzie moliwe oddziaywanie bezporednio na fizjologie jednostki w celu zmiany jej

preferencji i tym samym ujawnianych zachowa. Jakkolwiek gronie by to nie brzmiao, podaje on rwnie szereg przykadw w aktualnych badaniach, ktre potwierdza maj tak tez, i ktre jego zdaniem mog wskazywa dalszy kierunek poszukiwa. W omawianych powyej badaniach nad awersj do niejednoznacznoci odkryto sab korelacje pomidzy stopniem niejednoznacznoci a aktywnoci prawej kory przedczoowej. Stopie ten mierzony by za pomoc szacowanego parametru . Gdy parametr w by rwny 1, oznaczao to e zdarzenie jest neutralne pod ktem niejednoznacznoci. Przy > 1 ujawnia si awersja. Jednostka, ktra dziaa pod wpywem awersji, zachowuje si tak, jakby
20

niejednoznacznemu zdarzeniu przypisywaa prawdopodobiestwo znacznie nisze ni wynikajce z teorii oczekiwanej uytecznoci. Na podstawie statystycznych korelacji mona oszacowa warto parametru jak powinna wykazywa osoba, ktra nie ujawnia aktywnoci w korze przedczoowej np. z zwizku z jej uszkodzeniem. Na podstawie li tylko ujawnianych preferencji warto t oszacowano na 0,85 tj. blisko jednoci. Hsu przetestowa pacjentw z uszkodzeniami kory w tym obszarze z wykorzystaniem rezonansu magnetycznego i ustali e w istocie warto tego parametru wyniosa u nich 0,82. Badania prowadzone byy rwnolegle. Zbieno jest zatem nie przypadkowa. W badaniach prowadzonych w r. 2003 przez Sanfeya przy uyciu rezonansu magnetycznego, ustalono, e w trakcie gry w ultimatum, inne obszary kory wykazuj si aktywnoci gdy oferta podziau rozgrywanej kwoty jest uczciwa, a inne gdy odbieg istotnie do podziau rwnego. Aktywno ujawniona zostaa w wyspie (pat kory mzgowej lecy w gbi bruzdy bocznej ktry powizany jest z uczuciami nieprzyjemnymi), w obszarze grzbietowo bocznej kory przedczoowej (obszar planowania i szacowania) oraz w przednim zakrcie obrczy (anterior cingulate obszar rozwizywania konfliktw). Okazao si take e odrzucenie oferty nieuczciwej mogo zosta przewidziane poprzez uprzednie ujawnienie wikszej aktywnoci w wyspie ni w grzbietowo-bocznej korze przedczoowej. Na podstawie tych bada Wout (Wout, Kahn, Sanfey, & Aleman, 2005) oraz Knoch (Knoch, Pascual-Leone, Meyer, Treyer, & Fehr, 2006) zdecydowali si uy techniki TMS (przezczaszkowa stymulacja magnetyczna) w celu zaburzenia pracy kory przedczoowej w trakcie otrzymywania oferty. Wstpna hipoteza bya taka, e stymulacja tego obszaru mzgu moe spowodowa wiksz skonno do akceptowania ofert nieuczciwych. Badania potwierdziy t hipotez. Zdaniem Camerera pokazuje to w jaki sposb posiadajc informacj dotyczc funkcjonowania kory mzgowej moemy aktywnie modyfikowa reakcj okrelone bodce nie zmieniajc samych bodcw.
21

jednostek na

Inne interesujce badania, ktre Camerer przytacza dotycz wpywu eskiego hormonu, oksytocyny, na ujawniany poziom zaufania w relacjach spoecznych. Oksytocyna jest hormonem produkowanym przez organizm matek karmicych piersi, a jej syntetyczne odpowiedniki (oksytocyna, pitocyna) uywane s w medycynie do prowokowania porodu. W 2005 r. Zah zasugerowa na podstawie bada krwi, e oksytocyna moe odgrywa istotn rol jako czynnik wspomagajcy zaufanie w relacjach spoecznych. Hipoteza zostaa nastpnie potwierdzona eksperymentalnie przez Kosfelda (Kosfeld, Heinrichs, Zak, Fischbacher, & Fehr, 2005). Zaaranowa on eksperyment polegajcy na rozgrywaniu przez uczestnikw gry, ktrej istotnym elementem byo inwestowanie, a zwrot z inwestycji zalea od reakcji innego gracza, ktry decydowa o rozdziale uzyskanych kwot. Uczestnicy, ktrym podano syntetyczn oksytocyn w istocie byli bardziej skonni do inwestowania, dziaajc w zaufaniu, e ich partner dokona uczciwego podziau zyskw. Camerer kwituje te wyniki stwierdzeniem, e ani teoria gier, ani teoria oczekiwanej uytecznoci, nie byyby w stanie przewidzie takiego rezultatu.

Krytyka

Neuroekonomia, czy te inaczej rzecz ujmujc, biologiczne podstawy podejmowania przez jednostki decyzji, strategicznego mylenia oraz wymiany dbr i informacji dostarczaj nam niesychanie interesujcej wiedzy na temat funkcjonowania naszego organizmu. Szereg przykadw w niniejszym tekcie jest tego dobitnym dowodem. Wiedzy tej, jak i samego podejcia nie mona zignorowa. Mona oczywicie polemizowa z wynikami okrelonych bada, z ich metodologi i interpretacj, ale odrzucanie samych podstaw nowej dziedziny nauki wydaje si zbyt daleko idce. Krytyka neuroekonomii jak te ekonomii behawioralnej i
22

eksperymentalnej idzie jednak w innym kierunku. Faruk Gul i Wolfgang Pesendorfer (Gul & Pesendorfer, 2001) zwracaj uwag e badania tego typu nie s i nie powinny by przedmiotem zainteresowania ekonomii. Ekonomia bowiem nie interesuje si tym, co dzieje si w trakcie podejmowania decyzji rynkowych, w czarnej skrzynce jak jest mzg. Interesuj j wycznie preferencje ujawniane przez jednostki. Nawet jeli w obszarach mzgu zachodz procesy, ktry wskazywaaby na jak istot dziaa jednostek i zapowiadaby takie a nie inne wybory, to tak dugo, jak nie bd one ujawnione s one poza przedmiotem bada tej nauki. Nie chodzi o to aby w ogle nie interesowa si biologi naszego mzgu. Takie badanie jednak pozostaj irrelewantne dla dziedziny wiedzy jak jest ekonomia. Inna krytyka, ktra idzie dalej, skierowana jest raczej oglnie przeciwko ekonomii behawioralnej i sformuowana zostaa przez Frydmana i Goldberga (Frydman & Goldberg, 2009). Tu potrzebne jest jednak sowo wprowadzenia. Eksperymenty behawioralne i neuroekonomiczne skierowane s na identyfikacje prawidowoci w reakcji na okrelone bodce przez poszczeglne jednostki bd grupy eksperymentalne, co do zasady stosunkowo nieliczne. Ekonomia to jednak nie psychologia. Jej zainteresowanie zachowaniem jednostki docelowo powinno przeoy si na wyjanienie zachowa rynkowych caych spoecznoci. Ekonomista nie bdzie zatem interesowa si czy ten konkretny konsument kupi dany produkt, tylko raczej czy kupi go i za ile caa grupa konsumentw. Ekonomia podobna jest do socjologii. Interesuj j zachowania grupowe, spoeczne, a nie indywidualne i tylko o tyle, o ile s one w jakikolwiek sposb policzalne. Dopiero takie regularnoci pozwalaj na tworzenie modeli ekonomicznych w mikro lub makroskali. Z tego punktu widzenia, ani behawioryci ani neuroekonomici nie mog pochwali si sukcesami. Prby konstruowania jaki oglniejszych modeli zachowa rynku w oparciu o wyniki bada nad rzeczywistymi zachowaniami jednostek, nie przyniosy spodziewanych rezultatw. Pomimo silnego zakorzenienia tych bada w empirycznie dostpnej rzeczywistoci i oderwaniu ich od
23

wyidealizowanych zaoe, modele o pewnym stopniu oglnoci nie wykazuj trafnoci w swoich przewidywaniach. Nie udaje si zatem speni postulatu Freedmana. Frydman i Golberg podejmuj si prby wyjanienia tego. Zwracaj uwag na cztery podstawowe elementy, ktre znane s mylicielom ekonomicznym od dawna. Po pierwsze, nawet pozostajc w krgu zaoe ekonomii behawioralnej oraz neuroekonomii, prawdziwe wydaje si twierdzenie, e reakcja jednostki jest w znacznej czci pochodn oddziaywujcych na ni bodcw. Uywajc jzyka Vernona Smitha naley powtrzy, e tzw. instytucje (czyli wanie bodce) oraz generowane za ich pomoc informacja ma istotne znaczenia dla reakcji jednostki. Co wicej, te same bodce u rnych jednostek mog kreowa rn sytuacj informacyjn. W warunkach eksperymentalnych moliwe s dziaania zmierzajce do kontrolowania tych elementw. W warunkach rzeczywistego rynku ich zoono oraz zrnicowanie przekracza zdolnoci poznawcze nawet najlepiej wyposaonego we wspczesne osignicia techniki badacza. Na kluczowe znacznie informacji w

spoeczestwie oraz na zoono procesw zwizanych z jej przepywem zwraca ju uwag Hayek (Hayek, 1945). Jego zdaniem tylko ta okoliczno jest wystarczajca do postawienia tezy, e ekonomia nie ma szans na to, aby sta si nauk generujca w duszej perspektywie trafne predykcje rynkowe, podobnie jak czyni to fizyka czy chemia. Konsekwencj tej zoonoci jest midzy innymi bardzo saba stabilno strukturalna caego ukadu. Wyraa si ona tym, e nawet niewielkie odchylenia w obszarze zmiennych wpywajcych na podejmowane decyzje (czy to zewntrznych takich jak dostpna jednostce informacja czy to wewntrznych, takich jak np. stan psychofizyczny organizmu) mog powodowa bardzo istotne zmiany w ujawnianych zachowaniach zbiorowych. Po drugie, co take czciowo wie si ze zoonoci procesw decyzyjnych, badania behawioralne oraz

neuroekonomiczne, abstrahuj od kontekstu kulturowego. U ich podstaw ley zaoenie o niezmiennoci natury ludzkiej i jej poznawalnoci metodami obserwacyjnymi i
24

eksperymentalnymi. Zaoenie to jest tak samo faszywe jak uprzednie zaoenia dot. racjonalnoci uczestnikw rynku. Jednostki w rnych obszarach kulturowych wykazuj si odmiennymi, ujawnianymi preferencjami. Po trzecie, protagonici nowej dziedziny wiedzy nie uwzgldniaj mechanizmu, ktry Goldberg i Frydman nazywaj inherent two-way interdependence. Mechanizm ten w uproszczeniu dziaa tak, e jednostka posiadszy wiedz o swoich wasnych preferencjach, take tych ktre wynikaj z gbokich obszarw mzgu (emocje generowane w obszarze ciaa migdaowatego), a tym samym o podobnych preferencjach innych jednostek jest w stanie odpowiednio modyfikowa swoje zachowania. Mamy zatem do czynienia z silnym mechanizmem adaptacyjnym, ktry wydaje si dziaa znacznie szybciej nili zakadaj badacze. eby byo ciekawiej, dowodw na istnienie tego mechanizmu dostarczaj wanie przeprowadzane eksperymenty. Wiedz take o nim wszyscy specjalici od reklamy i marketingu. Rozszyfrowany przez konsumentw mechanizm, ktry ma podprogowo skania ich do okrelonych wyborw przestaje z czasem dziaa i trzeba wymyla nowy. Czy powysze oznacza, e neuroekonomi nie warto si zajmowa? W adnym razie nie. Niezalenie od sformuowanych zarzutw, zasb informacji dot. funkcjonowania naszych biologicznych mechanizmw podejmowania decyzji rynkowych i strategicznego mylenia nie moe by niedoceniony. Wydaje si jednak, e entuzjaci nowej dziedziny wiedzy, mocn przeceniaj jej znaczenie dla samej dyscypliny. Nic w tym jednak nowego. Historia lubi si powtarza. Z rwnym entuzjazmem zachwycano si ekonometri, teori gier czy te nawet hipotez racjonalnego wyboru. Ekonomia jest cay czas nauk rozwijajc si. By moe cigle czeka na swojego Newtona i Einsteina. By moe nigdy si ich nie doczeka i w kocu trzeba bdzie zaakceptowa pewne ograniczenia poznawcze w obszarze tak zoonych procesw.

25

Bibliografia Ariely, D. (2009). Potega irracjonalnoci. Ukryte siy ktre wpywaj na nasze decyzje. (T. Grzegorzewska, Tum.) Wrocaw: Wydawnictwo Dolnolskie. Camerer, C. F., Ho, T.-H., & Chong, J.-K. (2004). A cognitive hierarchy model of games. Quarterly Journal of Economics , 119 (3), 861-98. Camerer, F. C. (2007). Neuroeconomics. Using Neuroscience to Make Economic Predictions. Economic Journal , 117, C26-C42. Colander, D. (2007). Edgeworths Hedonimeter and the Quest to Measure Utility. Journal of Economic Perspectives , 21, 215-225. Frydman, R., & Goldberg, M. D. (2009). Ekonomia wiedzy niedoskonaej. (M. Krawczyk, Tum.) Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Gul, F., & Pesendorfer, W. (2001). Temptation and self-control. Econometrica , 69 (6), 140335. Hayek, F. A. (1945). The use of knowledge in society. American Economic Review (4), 51930. Hsu, M., Krajbich, I., Zhao, C., & Camerer, C. (2009). Neural Response to Anticipated Reward under Risk is Nonlinear in Probabilities. Journal of Neuroscience , 29, 2231-2237. Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect theory: An analysis of decisions under risk. Econometrica (47), 313-327. Kersten, D., & Yuille, A. (2003). Bayesian models of object perception. Current opinion in neurobiology , 13 (2), 150-158. Knoch, D., Pascual-Leone, A., Meyer, K., Treyer, V., & Fehr, E. (2006). Diminishing reciprocal fairness by disrupting the right prefrontal cortex. Science (3), 829-832. Kosfeld, M., Heinrichs, M., Zak, P. J., Fischbacher, U., & Fehr, E. (2005). Oxitocin increases trust in humans. Nature , 435 (7042), 673-6. Le Doux, J. (2000). Mzg Emocjonalny. (A. Jankowski, Tum.) Pozna: Media Rodzina. Lucas, R. (1972). Expectations and the Neutrality of Money. Journal of Economic Theory (4), 103-124. Platt, M. L., & Glimcher, P. W. (1999). Neural correlates of decision variables in parietal cortex. Nature , 400 (6741), 233-8. Prelec, D. (1998). The probability weighting function. Econometrica , 66 (3), 496-527.
26

Smith, V. (1994). Economics in the Laboratory. Journal of Economic Perspective, vol. 8 (Winter 1994): 113-31 , 8, 113-31. Thaler, R. H. (1980). Toward a positive theory of consumer choice. Journal of Economic Behaviour & Organization , 1 (1), 39-60. The science of shopping. The way the brain buys. (2008, December 18). The Economist . Wout, v. M., Kahn, R. S., Sanfey, A. G., & Aleman, A. (2005). Repetitive transcranial magnetic stimulation over the right dorsolateral prefrontal cortex affects strategic decision making. NeuroReport , 16, 1849-1852.

27

Streszczenie:

W tekcie omawiany jest nowy kierunek w ekonomii jakim jest tzw. neuroekonomia. Wedug Camerera, jej gwnego ordownika, definiowana jest ona jako nauka ktrej intencj jest ugruntowanie ekonomicznych teorii w szczegowo opisanych mechanizmach neuronowych, wyraonych matematycznie i pozwalajcych na trafne predykcje dotyczce zachowa jednostek. Neuroekonomia postrzegana jest jako nauka wyrosa na obrzeach ekonomii gwnego nurtu i poprzedzona bya rozwojem bada w kierunku ekonomii behawioralnej i eksperymentalnej. W pierwszej czci artykuu omawiany jest rozwj tych dziedzin nauki, ich zaoe, metod i najwaniejszych wynikw. W drugiej czci opisywane s podstawowe zaoenia metodologiczne neuroekonomii i jej szczeglne, neurokognitywistyczne metody badawcze (fMRI, PET). Neuroekonomia budzi kontrowersje. W zakoczeniu tekstu przytaczane s gosy krytyczne ze strony neoklasycznych ekonomistw (Gul, Pesendorfer, Golberg, Frydman).

Autor Marcin Gorazda, adwokat, filozof, doktorant na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II w katedrze Metafizyki. Czonek Centrum Kopernika w Krakowie. Uczestniczy w pracach grupy badawczej: Biologiczne podstawy prawa i etyki. W swoich badaniach zajmuje si midzy innymi metodologi nauk spoecznych w kontekcie granic naukowego wyjanienia.

28