You are on page 1of 6

Z.

Kkol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Wykad 1 1. Wprowadzenie
1.1 Istota Fizyki Gwny cel - poszukiwanie i poznawanie podstawowych praw przyrody, od ktrych zale wszystkie zjawiska fizyczne. Historia nauki - coraz gbsze poziomy pojmowania ale podstawowe prawa oraz teorie na kolejnych poziomach coraz prostsze i coraz ich mniej. Przykad 1 jak przebiega rozwj nauki o elektrycznoci i magnetyzmie, ktra ma tak fundamentalne znaczenie dla nas dzisiaj (elektronika, telekomunikacja, energetyka, informatyka itd.)? Ju w staroytnoci wiedziano o oddziaywaniu cia naelektryzowanych (potarty bursztyn przyciga kawaki materii) i namagnesowanych (brya magnetytu przycigajca drobne kawaki elaza). Dopiero w XVII wieku pierwsze pomiary ilociowe i pierwsze prawa fizyczne (prawo Coulomba). XIX wiek - oddziaywanie prdu z ig magnetyczn (Oersted), oddziaywanie przewodnikw z prdem (Ampere), indukcja elektromagnetyczna (Faraday), prawo Ohma i w kocu jednolita teoria zjawisk elektromagnetycznych (prawa Maxwella. Prawa Maxwella ("tylko" cztery!!!) s prawami oglnymi, ktre zawieraj w sobie jako przypadki szczeglne nie tylko wszystkie prawa elektrycznoci i magnetyzmu, ale take wyjaniaj waciwoci wiata jako fali elektromagnetycznej. Nie ulega wtpliwoci, e zjawiskami przyrody rzdzi stosunkowo niewielka liczba praw oglnych. Celem fizyki jest wanie poznanie tych praw. Konsekwentnie, prawa fizyki bd wyprowadzane (gdzie to tylko moliwe) z podstawowych zasad, tj. bdzie podkrelona rnica pomidzy zasadami podstawowymi a tym co mona z nich wyprowadzi. Badania podstawowe - czstki elementarne ich waciwoci i oddziaywania. Jak dotychczas stwierdzono tylko cztery podstawowe oddziaywania, z ktrych wynikaj wszystkie siy i oddziaywania zaobserwowane we Wszechwiecie.
Tab. 1.1 Cztery podstawowe oddziaywania. Typ oddziaywa Grawitacyjne Sabe Elektromagnetyczne Jdrowe rdo Masa Wszystkie czstki elementarne adunek elektryczny Hadrony (protony,neutrony,mezony) Wzgldne natenie ~ 10-38 ~ 10-15 ~ 10-2 1 Zasig Dugi Krtki (10-18m) Dugi Krtki (10-15m)

Podstawowy charakter czstek elementarnych i ich oddziaywa przejawia si np. w tym, e objaniaj one zarwno wiat maych jak i duych wielkoci (gwiazdy, galaktyki). Wszystkie dziay nauk fizycznych i biologicznych maj swe korzenie w fizyce. 1-1

Z. Kkol-Notatki do Wykadu z Fizyki

1.2 Pojcia podstawowe Tak jak w kadej dyscyplinie, w fizyce posugujemy si specyficznymi pojciami podstawowymi do opisu wielkoci fizycznych czy te waciwoci fizycznych obiektw. Pojcia fizyczne definiujemy stosujc pewne prawa fizyki. Bez zrozumienia tych poj nie jest moliwe opisanie zjawisk fizycznych i posugiwanie si tym opisem (modelami). 1.3 Jednostki Fizyka w znacznej mierze zajmuje si pomiarami wielkoci fizycznych, majcych cechy ilociowe. Dlatego tak istotne jest podanie obok wielkoci numerycznej (liczby) take jednostki. Dotyczy to rwnie rozwiza zada z fizyki (uwaga do wicze). Nie wolno podawa odpowiedzi numerycznej nie podajc jednoczenie jednostki. Podstawowe jednostki - wiele wielkoci fizycznych jest wspzalenych. Np. prdko jest dugoci podzielon przez czas, gsto mas podzielon przez objto itd. Wikszo wielkoci fizycznych jest zwizana z dugoci (l), czasem (t) i mas (m). Oznacza to, e te podstawowe wielkoci wyznaczaj wymiar innych wielkoci fizycznych. Tak wic prdko ma wymiar l/t (lt-1) a gsto m/l3 (ml-3). Zdecydowanie najpowszechniejszy jest ukad metryczny. Bardzo prosta w tym ukadzie jest konwersja do innych jednostek. Po prostu dodaje si przedrostek okrelajcy odpowiedni potg dziesiciu (patrz Tab 1.2).
Tab. 1.2 Przedrostki jednostek metrycznych. Przedrostek tetra giga mega kilo centy mili mikro nano piko femto Skrt T G M k c m n p f Potga dziesiciu 1012 109 106 103 10-2 10-3 10-6 10-9 10-12 10-15

Dugo, pole powierzchni, objto s zdefiniowane w geometrii Euklidesowej. Definicje 1 metra (historycznie): cz (1/107) odlegoci od bieguna do rwnika, odlego midzy rysami na sztabie platynowej (Midzynarodowe Biuro Miar i Wag w Sevres, Francja), w oparciu o dugo fal pewnej linii widmowej kryptonu 86Kr. jako droga, ktr w prni przebywa wiato w czasie 1/299792458 sekundy. Czas - jest pojciem fizycznym, jego definicja jest zwizana z pewnymi prawami fizyki. Np. prawa fizyki mwi, e (a) okres obrotu Ziemi musi by z du dokadnoci stay; (b) okres drga oscylatora krystalicznego (zegarek, zegar komputera) jest stay przy sta-

1-2

Z. Kkol-Notatki do Wykadu z Fizyki

ych warunkach zewntrznych takich jak np. temperatura. Obecnie najdokadniejsze zegary zliczaj drgania promieniowania emitowanego przez atomy izotopu cezu 133Cs. Sekund definiuje si jako czas trwania 919263177109 drga promieniowania emitowanego przez 133Cs. Masa - rwnie pojcie fizyczne zdefiniowane przez pewne prawa fizyki. Nowoczesna definicja masy (w oparciu o prawo zachowania pdu) bdzie podana w kolejnych wykadach. Obecnie wiatowym wzorcem kilograma (kg) jest walec platynowo-irydowy (Midzynarodowe Biuro Miar i Wag w Sevres, Francja), Kiedy takie pojcia jak czas czy masa opieramy na prawach fizyki, nie moemy by pewni, e te prawa s absolutnie poprawne. Teoria fizyczna w ostatecznoci spoczywa na fundamentach dowiadczalnych, gdy fizyka zajmuje si wiatem fizycznym. To wanie obserwacje dowiadczalne stwierdzajce pewne prawidowoci (jeeli spenione s dane warunki to wynik dowiadczenia si powtarza) le u podstaw formuowania praw przyrody. Dowiadczenie weryfikuje wic teori ale tylko w sensie negatywnym tj. moe spowodowa odrzucenie teorii. Nie moe potwierdzi "cakowicie" teorii ze wzgldu na ograniczone moliwoci pomiarowe. Innymi sowy nie mona wykluczy sytuacji, e teoria nie przejdzie kolejnego testu dowiadczalnego. Trzeba powiedzie, e takich teorii (tzw. wielkich teorii), ktre przewiduj w szerokim zakresie i z bardzo du dokadnoci wyniki dowiadcze jest niewiele np. mechanika klasyczna Newtona, teoria wzgldnoci Einsteina. Inne przykady spoza fizyki to geometria Euklidesowa i teoria Darwina. Do takiej teorii pretenduje rwnie mechanika kwantowa. 1.4 Matematyka w fizyce 1.4.1 Modele matematyczne w fizyce W fizyce wyniki bada podaje si w postaci liczb i praw wyraonych matematycznie. Matematyka jest wic jzykiem fizyki, bez uycia matematyki nie mona opisa zjawisk fizycznych ani z teoretycznego ani z dowiadczalnego punktu widzenia (opis jakociowy, opis ilociowy). Matematyka stanowi narzdzie w pracy badawczej i suy do formuowania modeli matematycznych.
intuicja

zagadnienie fizyczne
konstrukcja modelu matematycznego symulacja

rozwi zanie fizyczne


interpretacja rozwi zania matematycznego

zagadnienie matematyczne

matematyka

rozwi zanie matematyczne

Stykajc si z okrelon sytuacj fizyczn fizyk stara si dokonywa jej idealizacji matematycznej czy, jak mwimy, symulacji, sporzdzajc wyidealizowany model matematyczny tej sytuacji wedug poniszego schematu

1-3

Z. Kkol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Idealizacja polega na przyjciu zaoe upraszczajcych np. dla wahada zoonego z kulki zawieszonej na nici: przyjmujemy, e wahado waha si w jednej paszczynie, pomijamy opr powietrza, zaniedbujemy tarcie w punkcie zawieszenia, zaniedbujemy mas nici, zakadamy, e ni jest nierozcigliwa, zakadamy, e caa masa kulki jest skupiona w jednym punkcie w jej rodku masy. Rozwaania dotyczce metod bada fizycznych i modeli zilustrujemy prostym przykadem: badanie siy oporu powietrza Foporu dziaajcej na poruszajcy si samochd. Najpierw, jak wyglda metoda indukcyjna. Badacz analizujcy ruch samochodu ustala najpierw wielkoci fizyczne: prdko samochodu, gsto powietrza itd. Nastpnie stawia hipotez, e sia oporu powietrza zaley od prdkoci v (porwnanie z jazd na rowerze), od gstoci powietrza (orodka) i od powierzchni pola przekroju S. Dowiadczalnie sprawdza t hipotez. Okazuje si, e dla rnych v, , S otrzymuje si rne wartoci oporu powietrza. Teraz badacz buduje model matematyczny badanego zjawiska przyjmujc, e pomidzy badanymi wielkociami istnieje zaleno funkcyjna: Foporu = f(v, , A). Celem jest znalezienie (dopasowanie) tej funkcji. Mona to zrobi na wiele sposobw. Poniej, omwimy jeden prosty i skuteczny sposb tzw. analiz wymiarow. 1.4.2 Analiza wymiarowa To postpowanie polega, w pierwszym kroku, na sformuowaniu uoglnionego zwizku Foporu ~ Ax y vz gdzie x, y, z s nieznanymi wykadnikami potgi. Teraz sprawdzamy wymiar po obu stronach rwnania. Wyraamy wymiar przez podstawowe wielkoci: mas, dugo i czas. Otrzymujemy mlt-2 = (l2)x(ml-3)y(lt-1)z Z przyrwnania wykadnikw otrzymujemy y=1 2x-3y+z = 1 -z = -2 (przy m) (przy l) (przy t)

Rozwizaniem s x = 1, y = 1, z = 2. Wstawiajc to do rwnania wyjciowego otrzymujemy Foporu ~ Av2 Okazuje si, e to rwnanie jest poprawne z dokadnoci do czynnika 1/2 (staa proporcjonalnoci). Sta t mona wyznaczy z wynikw dowiadczalnych.

1-4

Z. Kkol-Notatki do Wykadu z Fizyki

1.4.3 Formalizm matematyczny Uwaa si, e fizyka posuguje si trudn matematyk wysz. Tak nie jest gdy chodzi o podstawowe prawa. W wikszoci bdziemy uywa prostej algebry, geometrii i troch trygonometrii. Wprowadzimy elementy rachunku rniczkowego i cakowego ale w ograniczonym zakresie. Na wstpie kilka uwag (inne w trakcie wykadw). skalary i wektory r Uwaga: Stosowane w tekcie oznaczenia wektorw a i a s rwnowane

Dodawanie wektorw, metoda geometryczna rozkadanie wektorw na skadowe i dodawanie wektorw, metoda analityczna

y ay j i
skadowe: ax = a cos; dugo: wektor: analogicznie: dodawanie wektorw c=a+b cx = ax + bx cy = ay + by ay = a sin
2 2 a = ax + a y

a ax x

a = ia x + ja y b = i b x + jb y , c = i c x + jc y

Mnoenie wektorw skalarne: iloczyn dwch wektorw jest skalarem (liczb) a b = ab cos = a x bx + a y b y gdzie jest ktem pomidzy wektorami a, b. 1-5

Z. Kkol-Notatki do Wykadu z Fizyki

wektorowe: c = ab dugo wektora c: c = ab sin gdzie jest ktem pomidzy wektorami a, b Kierunek wektora c jest prostopady do paszczyzny utworzonej przez wektory a i b, tzn. prostopady do tych wektorw. Zwrot wektora c wyznacza regua ruby prawoskrtnej (rysunek poniej)
kierunek kciuka

kierunek palcw

Funkcje i liczby (wartoci stae, zmienne, wartoci chwilowe) Zapis formalny ;wielkoci >> 1 i znacznie << 1 konieczno zapisu wykadniczego np. masa elektronu 9.110-31 kg. Korzystne jest to, e przy mnoeniu wykadniki dodaje si. Reprezentacja graficzna (wykresy) Cyfry znaczce w obliczeniach Przykad 2 Pomiar prdkoci: mierzymy drog linijk z dokadnoci 1%, oraz czas zegarem z dokadnoci 0.01%. Wyniki pomiarw s = 1 m, t = 3 s, wic v = s/t = 1/3 = 0.3333333 m/s Pytanie: ile cyfr po znaku dziesitnym ? Umowa: przedostatnia podana cyfra jest uwaana za pewn. Poniewa odlego zmierzona z dokadnoci 1% (pomiar czasu bardziej dokadny) wic wynik powinien by podany jako v = 0.333 0.003 m/s Oznacza to, e warto v ley w przedziale midzy 0.330 a 0.336 m/s. Wida, e dwie pierwsze trjki s pewne a trzecia jest nieco niepewna. Nie naley podawa wyniku w postaci v = 0.3 m/s ani v = 0.3333 m/s bo jest to mylce i niepotrzebne. Podstawowe podrczniki: D. Halliday, R. Resnick, Fizyka, t.I i II, PWN, Warszawa, J. Orear, Fizyka, t. I i II, Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa. Cz. Bobrowski, Fizyka krtki kurs, Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa 1-6

You might also like