Teoretyzowanie Komunikacji

Emanuel Kulczycki
Teoretyzowanie komunikacji
BiBlioteka koMUNikaCJi Komunikacji koMUNikaCJi SPoeCZNeJtoM iiii TOM I Biblioteka Filozofii SPoeCZNeJ toM
Emanuel Kulczycki
BIBlIoTEK A KoMUNIK ACJI SPoECZNEJ ToM II
UNIWERSY TET IM.ADAMA MICKIEWICZ A

Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM Pozn a 2012
KolEgIUM WYDAWNICZE
Tadeusz Buksiski (przewodniczcy), Bolesaw Andrzejewski, Krzysztof Przybyszewski (sekretarz), Barbara Kotowa, Jan Such
KoMITET REDAKCYJNY BIBlIoTEKI KoMUNIKACJI SPoECZNEJ

Bolesaw Andrzejewski (redaktor serii) Norbert Leniewski, Mikoaj Domaradzki, Micha Wendland, Emanuel Kulczycki, Jarosaw Boruszewski
RECENZJA NAUKoWA
prof. dr hab. Anna Paubicka prof. dr hab. Anna Zeidler-Janiszewska
REDAKCJA I KoREKTA
Izabela Baran
FoTogRAFIA NA oKADCE
Dreamstime photo by Chachas
Publikacja jest dostpn na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Uycie niekomercyjne-Bez utworw zalenych 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz autora. Zezwala si na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencj pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako waciciela praw do tekstu. Tre licencji jest dostpna na stronie http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/
ISBN 978-83-7092-122-4
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 60-568 Pozna, ul. Szamarzewskiego 89c tel. 61 821 94 63, fax 61 847 15 55
Spis treci
Wstp .................................................................................................................................. Rozdzia I Komunikacja jako przedmiot refleksji 1. Kultura jako grunt bada nad komunikacj ............................................................... 2. Definiowanie komunikacji ........................................................................................... 3. rda refleksji nad procesem komunikacji. Dwa modele komunikacji................. 3.1. Rozrnienie na ujcie i model komunikacji ..................................................... 3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji ....................................................................... 3.3. Konstytutywne ujcie komunikacji ................................................................... 4. Praktyka indywidualna i spoeczna. Proces komunikacji jako praktyka ............... Rozdzia II Perspektywa badawcza. Ku dyscyplinie praktycznej 1. Chaos terminologiczny w refleksji nad komunikacj ................................................ 2. W stron samodzielnej dyscypliny .............................................................................. 3. Dyscyplina komunikacji a ontologia komunikacyjna ............................................... 4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiw nad komunikacj .................. Rozdzia III Dyscyplina praktyczna. Geneza, cel, metoda 1. Kilka uwag o projekcie komunikacji jako dyscyplinie praktycznej ......................... 2. Filozoficzna geneza dyscypliny praktycznej .............................................................. 2.1. Punkt wyjcia i rdo koncepcji Roberta T. Craiga ........................................ 2.2. Rola Arystotelesowskiego podziau nauk ......................................................... 3. Ksztatowanie dyscypliny praktycznej poprzez wzorce........................................... 4. Perspektywa praktyczna i cel dyscypliny komunikacji ............................................ 5. Metodologia dyscyplin praktycznych; dyscyplina praktyczna a prakseologia ...... 5.1. Metodologia dyscyplin praktycznych w ujciu Roberta T. Craiga ................. 5.2. Metodologia dyscyplin praktycznych w polskiej refleksji filozoficznej ......... 9 15 18 22 25 27 36 41
49 58 65 73
85 91 93 95 104 114 122 124 132
Rozdzia IV Konstytuowanie dziedziny badawczej 1. Teoria a praktyka............................................................................................................ 1.1. Uwagi wprowadzajce .......................................................................................... 1.2. Relacja teoria praktyka jako kontinuum ......................................................... 1.3. Rodzaje teorii w studiach nad komunikacj ...................................................... 1.4. Praktyczna teoria ugruntowana jako droga krytyczno-indukcyjna .............. 2. Droga krytyczno-dedukcyjna ...................................................................................... 2.1. Teorie komunikacji jako dialogiczno-dialektyczna dziedzina ........................ 2.2. Dwa filary drogi krytyczno-dedukcyjnej .......................................................... 2.3. Siedem tradycji teorii komunikacji..................................................................... 3. Krytyka krytyczno-dedukcyjnego sposobu konstytuowania dziedziny ................ 4. Kwestia narzdziowoci projektu dyscypliny komunikacji ................................. 5. Dialogiczno-dialektyczna koherencja a praktyka komunikacyjna..........................
137 137 139 142 148 153 153 155 158 168 174 180
Zakoczenie ...................................................................................................................... 193 Bibliografia........................................................................................................................ 197 Summary ........................................................................................................................... 207 Table of Contents ............................................................................................................. 211
Mojej onie
Wstp
Celem tej ksiki jest prba wskazania podstawowych warunkw niezbdnych do wypracowania filozoficznego gruntu dla refleksji nad procesem komunikacji oraz rozwaa nad statusem dyscyplinarnym odnonej refleksji. Realizacja tego przedsiwzicia wymaga ju na wstpie postawienia jasnej i wyranej tezy goszcej, i refleksja nad procesem komunikacji dopiero wtedy moe osign status autonomicznej dyscypliny akademickiej, gdy bdzie uprawiana w perspektywie praktycznej jako jedna z dyscyplin praktycznych. rdem postawienia takiej tezy jest niezgoda na sposb ujmowania odnonej refleksji i jej statusu w ramach nauk(i) o komunikacji. Mowa mianowicie o sytuacji, w ktrej gosimy istnienie samodzielnej dyscypliny naukowej reflektujcej nad procesem komunikacji jedynie na bazie zaoenia, i wiele subdyscyplin w ramach swoich bada podejmuje zagadnienie komunikacji midzyludzkiej. Brak akceptacji powyszej przesanki wynika przede wszystkim z braku podejmowania w ramach nauki o komunikacji samowiadomej refleksji metodologicznej, co powoduje natomiast utrzymywanie si wielu sprzecznych pogldw i twierdze. To, co badacze okrelaj mianem refleksji komunikacyjnej bd komunikologicznej, nie stara si szuka swojego ugruntowania. Nie chodzi oczywicie o jakie transcendentalne, poza-kulturowe warunki istnienia praktyk komunikacyjnych, lecz o metodyczn refleksj nad sposobem istnienia komunikacji w ramach kultury oraz refleksji nad narzdziowym charakterem odnonych praktyk. Ksika ta wcza si w trwajc dyskusj dotyczc problemu dyscyplinarnoci bada nad komunikacj. Dla polskiego Czytelnika, ktry nie mia sposobnoci zapoznania si z publikacjami anglojzycznymi na ten temat, umiejscowienie tej
10
Wstp
kwestii na mapie wspczesnej myli humanistycznej moe by problematyczne, gdy wrd polskich badaczy podejmujcych explicite problem praktyk komunikacyjnych w ramach nauki o komunikacji ciko odnale nie tylko odniesienie do tego zagadnienia, ale przede wszystkim prb nawizania wiadomej dyskusji. Dlatego te niniejsza rozprawa, korzystajc z dorobku polskiej myli filozoficznej (przede wszystkim za poznaskiej szkoy metodologicznej), podejmuje si takiego dialogu. Mona powiedzie, i gwnym interlokutorem, a zarazem bohaterem prezentowanej dysertacji jest amerykaski profesor komunikacji z University of Colorado w Boulder Robert T. Craig oraz jego szeroko (zarwno na kontynencie europejskim, jak i amerykaskim) dyskutowana koncepcja ujcia refleksji nad komunikacj w ramach dyscypliny praktycznej poprzez indukcyjno -dedukcyjne studia krytyczne. Craig, byy prezydent najwikszego towarzystwa badaczy komunikacji (International Communication Association), w ostatnich dekadach ubiegego wieku podj prb filozoficznego wypracowania forum dla dialogu midzy rnymi ujciami komunikacji, aby paradoksalna sytuacja braku komunikacji midzy teoretykami komunikacji moga zosta rozwizana. Jego publikacje z zakresu metodologicznej i filozoficznej refleksji nad dziedzin badawcz i dyscyplin komunikacji wywary przemony wpyw na sposb rozumienia refleksji komunikacyjnej i jej statusu. Polskiej recepcji myli amerykaskiego autora niestety nie mona wskaza. Niekiedy pojawiaj si wzmianki na jej temat, jednak najczciej wycznie w kontekcie popularyzatorskiego podrcznika Ema Griffina Podstawy komuni kacji spoecznej (2003) , w ktrym autor prezentuje Craigowski schemat siedmiu tradycji teorii komunikacji. Jednake ju sama dogbna lektura ksiki Griffina wskazaaby na wpyw, jaki na autora wywar badacz z Boulder: struktura treci prezentowanej w podrczniku oparta jest na mapie myli komunikacyjnej przedstawionej przez Craiga w jednym z jego najwaniejszych tekstw Commu nication Theory as a Field (1999a). Dodatkowym problemem w odnoszeniu si do myli amerykaskiego badacza jest brak jakichkolwiek tumacze jego tekstw na jzyk polski. W zwizku z tym w niniejszej ksice z koniecznoci pojawiaj si ustalenia translatorskie oraz dyskusje z nielicznymi fragmentami tekstw, w ktrych autorzy wzmiankuj badacza z Boulder, a dygresje jzykowe i terminologiczne s wynikiem prby przezwycienia chaosu terminologicznego wystpujcego w szeroko rozumianych studiach nad komunikacj. Praca ta jest gosem w debacie dotyczcej sposobu ujmowania i rozumienia procesu komunikacji oraz statusu uprawnia refleksji nad nim. Studia nad komunikacj s stosunkowo modym polem badawczym i nie wypracoway jeszcze nie tylko dyscyplinarnego statusu, ale przede wszystkim dopiero od kilku dekad podejmuj rozwaania, ktre pozwoliyby okreli sposb istnienia ich podstawowego przedmiotu badawczego: komunikacji. Oznacza to, i tematyka tej pracy oraz rozwaania, do ktrych si w niej odnosz, przypominaj toczc si dyskusj pomidzy stanowiskami mila Durkheima i Maxa Webera na temat sposobu
Wstp
11
istnienia faktu spoecznego oraz perspektywy badawczej (podmiotowej lub przedmiotowej), w ktrej powinny by uprawiane badania socjologiczne. Oczywicie powysze porwnanie z socjologi jest jedynie metaforycznym przyblieniem tematyki rozprawy. Wydaje si jednak uzasadnione, gdy za prardo refleksji nad statusem dyscyplinarnym dyscypliny komunikacji uznamy prb wyodrbnienia prasoznawstwa z socjologii na konferencji synnego Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego w roku 1930 i zdecydowany brak akceptacji takiego kroku przez wczesnego prezydenta towarzystwa Ferdinanda Tnniesa. Wwczas prasoznawstwo byo rozumiane jako subdyscyplina socjologii, ktra w aden sposb nie moe osign autonomicznego statusu przedmiot i metoda bada prasoznawstwa wchodziy w skad socjologii. Podejmowana prba wskazania warunkw, ktre pozwol usamodzielni refleksj nad komunikacj, opiera si na odmiennych zaoeniach: nie chc wyodrbnia procesu komunikacji z przedmiotu badawczego socjologii czy psychologii, lecz wskaza na konieczno ujmowania komunikacji jako podstawowego przedmiotu badawczego dla projektowanej dyscypliny komunikacji. Oznacza to, i nie wskazuj na moliwo zautonomizowania jakiej subdyscypliny, lecz twierdz, i dopiero wtedy refleksja nad komunikacj moe by samodzielna, gdy wskae swj przedmiot badawczy poza istniejcymi dyscyplinami naukowymi. Wymaga to nie tylko przeformuowania perspektywy badawczej, w ktrej bd podejmowane badania, ale rwnie zmian rozumienia relacji pomidzy teori a praktyk. Dlatego na problematyk niniejszego studium skadaj si dwa zagadnienia: 1) komunikacja pojmowana jako swoicie ludzki proces; 2) refleksja nad odnonym procesem dyscyplina komunikacji rozumiana jako jedna z dyscyplin praktycznych. Innymi sowy, przedmiotem studium nie jest sam proces komunikacji jako taki, lecz sposb refleksji (i jej status) nad nim, czyli pewna dyscyplina badawcza, w ramach ktrej dokonuje si teoretyzowania procesu komunikacji (rozumianego jako rodzaj praktyki spoecznej). Nie oznacza to, i w pracy sam przedmiot badawczy dyscypliny komunikacji zostanie pominity. Proces komunikacji jest zagadnieniem, ktremu zostanie powicone wiele uwagi. Po pierwsze dlatego, e nie mona mwi o refleksji jako takiej, pomijajc jej przedmiot. Po drugie, sposb pojmowania procesu komunikacji (jego definiowania i wyznaczania granic) zostanie w studium poddany analizie i krytyce. Taki zabieg pozwoli wysun zastrzeenia przeciwko wspczesnym sposobom uprawiania refleksji nad procesem komunikacji i wskaza na potrzeb zredefiniowania tzw. nauki o komunikacji. Nie naley si rwnie obawia pomieszania w pracy przedmiotu refleksji (komunikacji jako procesu) z sam refleksj (dyscyplin komunikacji) wprowadzenie i objanienie dodatkowych terminw w dalszej czci pracy pozwoli jasno przedstawi oraz rozrni odnone porzdki1. Na obecnym etapie mona byoby
1 Wyraz komunikacja bdzie te niekiedy uywany na oznaczenie samego pojcia, czyli w charakterze metajzykowym. Bd to sygnalizowa cudzysowem lub takimi frazami, jak pojcie komunikacji.
12
Wstp
stwierdzi, i tak jak z jednej strony mamy przedmiot bada (tj. proces komunikacji), tak z drugiej mamy pewn refleksj nad owym przedmiotem czyli np. nauk o komunikacji. Z wielu wakich powodw ju teraz zaprzestan uywa tego okrelenia (nauka o komunikacji) do oznaczenia przedstawianej w tej pracy perspektywy badawczej2, a wyraz komunikacja stosowany bdzie odtd wycznie jako nazwa procesu. Jednake, gdy bdzie mowa o sposobie uprawiania refleksji nad procesem komunikacji (praktykami komunikacyjnymi), ktry ma wyoni si z niniejszego studium, bd posugiwa si terminami dyscyplina komunikacji lub komunikacja jako dyscyplina praktyczna. Takie zaoenia implikuj troisto stawianego w pracy celu. Mowa mianowicie o: 1) ukazaniu historycznych i kulturowych rde wspczesnych sposobw ujmowania pojcia komunikacji; 2) przedstawieniu teoretycznych propozycji Roberta T. Craiga jako sposobu poradzenia sobie z brakiem komunikacji pomidzy teoretykami komunikacji, czyli prby metateoretycznego ujcia bada nad komunikacj poprzez stworzenie filozoficzno -metodologicznego gruntu do stosownych rozwaa; 3) pokazaniu filozoficznych implikacji wynikajcych z ujmowania refleksji nad komunikacj jako dyscypliny praktycznej. Ksika ta nie prbuje zarysowa i podda kategoryzacji wszelkich form refleksji nad procesem komunikacji, lecz stanowi przedsiwzicie starajce si wskaza taki sposb uprawiania bada nad odnonym przedmiotem, ktry cechowaby si narzdziowoci, czyli suyby do czego. Warunkuje to zatem wybory co do treci i formy prezentowanych koncepcji oraz aspektw podejmowanych w pracy. Oznacza to, i przyjte zaoenia metateoretyczne wyznaczaj sposb prezentacji przedmiotu w rozprawie oraz okrelaj zakres analizowanych i krytykowanych tekstw rdowych. Realizacja celu podejmowanego w rozprawie warunkowana jest eksplikacj dwch zagadnie, w ktrych naley poszukiwa problematycznoci wspczesnej refleksji nad procesem komunikacji. Rekonstrukcja i zrozumienie koncepcji Craiga wymagaj zarysowania towarzyszcych badaniom nad komunikacj okolicznoci, w jakich amerykaski badacz rozpocz tworzy podwaliny swojego ujcia, majcego by remedium na obecne problemy w refleksji nad komunikacj. Sytuacja, w ktrej znaleli si badacze, u swych podstaw ma dwa czynniki: wieloznaczno terminu komunikacja oraz (nie)instytucjonalne ugruntowanie bada nad komunikacj. Mona powiedzie, e jak pierwszy zwizany jest z wyznaczeniem granic podejmowanej dziedziny badawczej, tak drugi odnosi si do zdestabilizowanego pojcia dyscyplinarnoci. Pierwszy rozdzia niniejszej rozprawy powicony jest kulturowym i historycznym rdom wspczesnych uj komunikacji. Podejmowane s w nim zagadnienia zwizane przede wszystkim z rozumieniem procesu komunikacji jako swoicie ludzkiego procesu. Rozwaania koncentruj si na rozwoju i genezie
2
Zostanie to odpowiednio uargumentowane i wyranie zasygnalizowane w drugim rozdziale.
Wstp
13
rozumienia procesw komunikacyjnych oraz prezentuj dwa podstawowe ujcia tyche: transmisyjne i konstytutywne. Ta cz rozprawy suy rwnie do prezentacji przyjmowanych w pracy zaoe oraz okrelenia zakresu podejmowanych zagadnie. Na przykadzie transmisyjnego modelu Shannona-Weavera pokazuj, e w ref leksji nad procesem komunikacji nie mona poprzesta na kategorii transmisji, ktrej jednake nie mona cakowicie odrzuci, lecz naley j przekroczy i wczy w ramach ujcia konstytutywnego. W tym kontekcie wprowadzam rozumienie procesu komunikacji poprzez kategori praktyki w jej aspekcie spoecznym i indywidualnym. Rozdzia drugi wcza si w dyskusj dotyczc statusu dyscyplinarnego studiw nad komunikacj oraz prezentuje propozycje terminologiczne, ktre mog suy ograniczeniu chaosu terminologicznego. Rekonstruuj gwne perspektywy badawcze w ramach studiw nad komunikacj oraz wskazuj, e skonstruowanie narzdzia badawczego mogcego objania praktyki komunikacyjne wymaga zaprezentowania perspektywy praktycznej, w ktrej odnona refleksja bdzie uprawiana. Prezentacj projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej w oparciu o rozwaania Roberta T. Craiga rozpoczyna rozdzia trzeci, gdzie wskazywana jest geneza rozrniania dyscyplin praktycznych i teoretycznych oraz rda koncepcji amerykaskiego badacza. Wprowadzenie aparatu pojciowego wypracowanego przez Thomasa Kuhna i przeniesionego na grunt rozwaa humanistyki suy do prezentacji tego, czym jest dyscyplina praktyczna. Odbywa si to poprzez dwa wzorce: studia retoryczne i metodologi wypracowan przez Abrahama Kaplana. Analiza zaoe dyscyplin praktycznych warunkuje wprowadzenie rozrnie na dyscyplin praktyczn pierwszego i drugiego rzdu, co nastpnie implikuje prezentacj projektowanych podstawowych zaoe metodologii wszelkich dyscyplin praktycznych zarwno w ujciu Roberta T. Craiga, jak i w ramach polskiej myli filozoficznej. Rozwaania zaprezentowane w ostatnim rozdziale cz klamr trzy pierwsze czci. Opierajc si na ustaleniach dotyczcych komunikacji jako praktyki spoecznej, perspektywy praktycznej i komunikacji jako dyscypliny praktycznej oraz wprowadzajc Craigowski schemat ukonstytuowania si dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji (poprzez drog krytyczno-dedukcyjn i krytyczno-indukcyjn), wskazuj na warunki, jakie naley naoy na proces komunikacji, aby mg on by postrzegany jako podstawowy przedmiot badawczy samodzielnej dyscypliny reflektujcej nad nim. Poprzez wskazanie na odnone warunki prezentuj moliw do obrania drog, ktr badacze komunikacji mog pody, aby wypracowa grunt nie tylko dialogu pomidzy rnymi teoriami komunikacji, ale rwnie do zrealizowania projektu teoretyzowania praktyk komunikacyjnych w ramach autonomicznej dyscypliny komunikacji. Rozwaania podejmowane w tej ksice su nie tylko udzielaniu podstawowych odpowiedzi, ale rwnie stawianiu pyta tylko w ten sposb
14
Wstp
moemy wiadomie i racjonalnie budowa przestrze publicznego dyskursu i ustala (negocjowa) wspln wizj wiata. Na zakoczenie chciabym jeszcze zarysowa relacj pomidzy 1) rozwijanym tutaj filozoficznym namysem nad teoretyzowaniem praktyki komunikacyjnej w ramach dyscypliny komunikacji a 2) filozofi komunikacji jako wzgldnie autonomiczn subdyscyplin filozofii. Zagadnienie to jest szczeglnie wane, gdy filozoficzny namys uprawiany przeze mnie nad dyscyplin komunikacji Czytelnik mgby zrozumie jako inn nazw filozofii komunikacji wwczas jednak doszoby do pomieszania porzdku metodologicznego, ktry dzieli te dwie dziedziny refleksji filozoficznej. Prowadzony w tej pracy namys ujmuje wyniki refleksji nad sposobami postpowania badawczego w refleksji nad komunikacj jako przesanki wnioskw odnoszcych si do procesu komunikacji. Natomiast filozofia komunikacji posuguje si hipotezami dotyczcymi charakterystyki praktyk komunikacyjnych jako przesankami tumaczcymi przyjte metody w refleksji na praktykami komunikacyjnymi. Oznacza to, e namys prowadzony w tej rozprawie naleaoby umiejscowi zarwno na poziomie filozofii humanistyki (gdy reflektuj nad refleksj), jak i filozofii komunikacji (gdy refleksja prowadzona jest bezporednio nad praktykami komunikacyjnymi).
Rozdzia I
Komunikacja jako przedmiot refleksji

1. Kultura jako grunt bada nad komunikacj
Zagadnienie pocztkw komunikacji oraz jej spoecznego funkcjonowania w kulturze doczekao si wielu opracowa na gruncie socjologii, psychologii, filozofii, nauk o kulturze oraz wielu innych nauk szczegowych, np. matematyki, informatyki czy biologii przy zaoeniu odpowiednio szerokiego pojmowania tego fenomenu, gwnie poprzez pryzmat transmisji informacji. W obliczu tak ogromnej literatury niniejsza praca nie pretenduje do roli wyczerpujcej monografii na temat koncepcji komunikacji, jej definiowania i funkcjonowania w spoeczestwie. Zawiera w istocie prb pewnych ucile i kategoryzacji w dziedzinie studiw nad komunikacj. Starania takie warto podejmowa, szczeglnie wychodzc z gruntu rozwaa filozoficznych, gdy kwestia definiowania komunikacji jest nadal otwarta i niezwykle kopotliwa, a filozoficzny aparat pojciowy moe by pomocny w problemach elementarnych z punktu widzenia refleksji nad procesem komunikacji. Przegld rnych teorii komunikacji, a zwaszcza ich kategoryzacji (Baylon, Mignot, 2008; Dobek-Ostrowska, 2004, 2001; Filipiak, 2003; Fiske, 1999; Goban-Klas, 1999; Littlejohn, 2002; Mattelart, Mattelart, 2001; Pisarek, 2008), pozwala wysun kilka zastrzee, dla ktrych wyeksplikowania konieczna jest wczeniejsza prezentacja akceptowanego w tej pracy zaoenia: o przyjciu antypsychologistycznego gruntu do rozwaa nad komunikacj. Wspczenie konkuruj ze sob dwa sposoby zestawiania komunikacji (aspektu komunikacyjnego) z innymi fenomenami: z jednej strony uwaa si, i
16
Rozdzia I
praktyki komunikacyjne mog by wyjaniane/objaniane przez czynniki psychologiczne, socjologiczne czy ekonomiczne; oznacza to, i proces komunikacji jest redukowany np. do stanw psychiki uczestnikw interakcji bd do warunkw ekonomicznych. Z drugiej strony przyjmuje si, e to komunikacja jest czynnikiem logicznie pierwszym, za pomoc ktrego wszelkie czynniki psychologiczne, socjologiczne czy ekonomiczne mog by rozumiane. W takiej perspektywie zakada si, e komunikacja jest zwizkiem spoecznym nieredukowalnym do stanu psychiki uczestnikw interakcji. Podejmowane w pracy rozwaania wpisuj si w w drugi, antypsychologistyczny nurt refleksji. Nie oznacza to, i konstatuj brak zasadnoci prowadzenia bada procesw komunikacyjnych z perspektywy psychologizmu1. Co wicej, naley uzna, i takie podejcia s dominujcym sposobem ujmowania komunikacji. Jeeli przyjrzymy si podstawowym modelom i teoriom, okae si, e prowadzone s one w nastawieniu metajzykowym (np. filozofia lingwistyczna, psycholingwistyka) i metaprzedmiotowym2 (np. medioznawstwo, prasoznawstwo, cz socjologii) (Przywara, 2008). W podejciach tych przyjmuje si zasadnicze zaoenie, i komunikacja rzeczy wicie zachodzi, w jej trakcie stosowane s rozmaite rodki, jest intencjonalnym dziaaniem podmiotu, ktry w procesie komunikacji pragnie zrealizowa konkretny cel najczciej: przekaza komunikat. Gregory J. Shepherd uwaa, i wspczesne pojcie komunikacji jest () spreparowane z dwch podstawowych skadnikw: psychologizmu (jednostka jako rdo znaczenia, arbiter sensu oraz miejsca w rzeczywistoci) oraz mechanicyzmu (wszystko jest wytwarzane mechanicznie i moe by wyjanione przez zasady mechaniki)3 (Shepherd, 1999, s.156). Innymi sowy, proces komunikacji zredukowany jest do indywiduum, ktre wytwarza
1 Chodzi zarwno o psychologizm filozoficzny, jak i psychologizm metodologiczny. Krystyna Zamiara, analizujc problem psychologizmu w odniesieniu do zagadnienia uzasadniania wiedzy naukowej, pisze, i psychologizm filozoficzny gosi, e normy epistemologiczne s wywiedliwe z ustale typu psychologicznego, a moliwo sprowadzenia owych norm do psychologii jest podstaw ich legitymizacji; natomiast psychologizm metodologiczny gosi, e wszelkie (a wic w szczeglnoci normatywne) twierdzenia nauk humanistycznych s wywiedliwe z ustale typu psychologicznego (Zamiara, 2000, s.246). 2 Nastawienie metajzykowe i metaprzedmiotowe w badaniach nad komunikacj rozumiem nastpujco: nastawienie metajzykowe za cel swoich bada stawia (zgodnie z formu Harolda Lasswella) nadawc, sposb kodowania i dekodowania komunikatu oraz problem moliwoci odbioru komunikatu przez odbiorc; nastawienie metaprzedmiotowe za cel swoich bada stawia przede wszystkim content analysis, czyli analiz zawartoci treci i formy przekazw (Pisarek, 2008, s.245). Innymi sowy, nastawienia metajzykowe i metaprzedmiotowe skadaj si na tzw. transmisyjne ujcie komunikacji, o ktrym szerzej bd pisa w dalszej czci pracy. Naley zauway, i pod pewnymi wzgldami moglibymy nastawienia te nazwa podmiotowym i przedmiotowym, jednake kolidowaoby to z przyjmowan przeze mnie terminologi, ktra perspektyw podmiotow czy z antynaturalizmem, a przedmiotow z naturalizmem (zob. rozdzia II.4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiw nad komunikacj). 3 Wszystkie fragmenty rde obcojzycznych, jeli nie zaznaczono inaczej w bibliografii, podaj we wasnym przekadzie.
1. Kultura jako grunt bada nad komunikacj
17
komunikacj redukowaln do mechanicznych zasad transmisji. Jak pokazywa Ludwig Wittgenstein w Dociekaniach filozoficznych, takie pogldy uporczywie wracaj, jakbymy nie mogli pogodzi si z myl, i znaczenie nie jest mentaln aktywnoci jednostki. Komunikacja rozwaana z perspektywy psychologizmu pojmowana jest jako proces kodowania i dekodowania zaoonego przekazu. Dlatego te owe modele, tkwic w przesankach narzuconych przez filozofi wiadomoci, odwouj si do modelu nadawca-przekaz-odbiorca, ktry umiejscawia pocztek procesu komunikacyjnego w indywidualnym podmiocie. W takim podejciu, najczciej implicite, przyjmowane s nastpujce zaoenia, z ktrymi w niniejszej pracy bd dyskutowa. Po pierwsze, przyjmuje si, e gwnym narzdziem (medium) komunikacji jest jzyk, pismo, druk, rodki masowego przekazu (prasa, telewizja, internet). Istnienie wymienionych narzdzi opiera si na zaoeniu, i baz ich funkcjonowania jest jzyk, pojmowany jako co odseparowanego od wiata, czyli taki, jaki zdaniem Donalda Davidsona nie istnieje. Jak pisze Jerzy Kmita w Jak sowa cz si ze wiatem: jzyk () stanowi jedn z dziedzin kultury, i to kluczowych zarwno dla owej kultury, jak i dla bada nad ni. Jego kluczowe znaczenie () bierze si w pierwszym rzdzie std, e stanowi on narzdzie komunikacji o charakterze pojciowym w najwyszym stopniu (Kmita, 1998, s.83). Jzyk we wszystkich swych funkcjach (komunikacyjnej, deskryptywnej, performatywnej, poznawczej) opiera si na znakach jzykowych oraz na ustaleniu relacji midzyznakowych (syntaktyka), relacji znaku do odniesienia przedmiotowego (semantyka) oraz relacji midzy znakiem a uytkownikiem jzyka (pragmatyka). Jak susznie zauwaa Kmita, jzyk jest kluczowym narzdziem dla danej kultury ze wzgldu na dwa czynniki: jako narzdzie bada nad dan kultur oraz jako narzdzie komunikacji o charakterze pojciowym. Jednake rozpatrywanie procesw komunikacyjnych jedynie przez pryzmat jzyka jest jak si zdaje niewystarczajce. I nie mam tutaj na myli rozpowszechnionej w podejciu psychologistycznym dystynkcji: komunikacja werbalna i niewerbalna. Chodzi mianowicie o to, e komunikacja miaa miejsce, zanim ludzie wynaleli pismo, i, co najwaniejsze, przed wytworzeniem si znaku, a dokadniej symbolu semantycznego. Oznacza to, i analiza i rozwaania nad komunikacj nie mog by redukowane do komunikacji o charakterze pojciowym, gdy wwczas musielibymy zaoy, i komunikacja zaistniaa dopiero w momencie wytworzenia relacji symbolizowania. W zwizku z tym trzeba skierowa sw uwag przede wszystkim na mow i na sytuacj, w ktrej mylenie nie byo jeszcze oddzielone od dziaania, a zatem przywoa moment przed narodzinami symbolu: skierowa nasz uwag rwnie na praktyki komunikacyjne w kulturze magicznej. Takie zespolenie
18
Rozdzia I
dziaanio -mylenia, realizujce si w mowie, wci jest jednym z podstawowych sposobw realizowania praktyk komunikacyjnych w kulturze na poziome potocznoci4. W podejciu psychologistycznym przyjmuje si, e wiadome podmioty komunikuj si ze sob i w ten sposb przekazuj informacje, tworz relacje spoeczne, zawizuj grupy, a ich czynnoci mentalne s utosamiane ze znaczeniem. Innymi sowy, zakada si, e analiza procesw komunikacyjnych powinna sprowadza si do analizy stanu psychiki konkretnych uczestnikw interakcji. Oznacza to, i podmioty wiadome swego ja tworz grupy, a zatem i niejako wytwarzaj kultur. Uwaam, e odpowiedniejsze do analizowania procesw komunikacyjnych wydaje si stanowisko przeciwne, goszce, i dopiero w interakcjach spoecznych konstruuje si w jednostkach wiadomo wasnego ja, jani w rozumieniu Georga Herberta Meada. Utrzymanie tego stanowiska w niniejszych rozwaaniach jest moliwe, jeli zostanie wprowadzone odpowiednie pojcie kultury, ktr bdziemy rozumie jako spoecznie podzielany ukad wartoci oraz odpowiednie sposoby tworzenia i realizowania tych wartoci, a wic pewn rzeczywisto mylow. Odwouj si tutaj do tradycji kulturalizmu rozpocztej przez Floriana Znanieckiego oraz do spoeczno -regulacyjnej koncepcji kultury Jerzego Kmity. Jednoczenie naley podkreli, i ogranicz si do wybranych zaoe tych koncepcji; wybr ten uwarunkowany jest potrzebami niniejszego ujcia. Za cechy konstytutywne kultury bd uznawa za Ann Paubick: (1) brak dziedziczenia biologicznego kultury; (2) uczenie si kultury osobno przez kadego osobnika w procesie socjalizacji; (3) to, e proces nabywania kultury przez jednostk nie jest tosamy z procesem jej genezy (Paubicka, 2006, s.9). Zgodnie z koncepcj spoeczno-regulacyjn kultura danej spoecznoci jest zespoem wszystkich form wiadomoci spoecznej funkcjonujcych w praktyce tej spoecznoci (Kmita, 1982, s.72). Formy te reguluj praktyk spoeczn i rozumiane s jako: zbir tych wszystkich przekona, ktre w odnonej spoecznoci (1) s powszechnie respektowane, a przy tym (2)zdeterminowane s funkcjonalnie zapotrzebowaniami praktyki tej spoecznoci (Kmita, 1982, s.82).
2. Definiowanie komunikacji
Sposb zdefiniowania przedmiotu badawczego oraz jego zakres determinuj proces konstruowania teorii oraz su wyborowi bazy empirycznej do bada.
4 Wicej na ten temat napisaem w pracy Sytuacja komunikacyjna w kulturze archaicznej a symbo liczno komunikacji (Kulczycki, 2012a).
19
Innymi sowy, przedmiot badawczy ma zasadniczy wpyw na wyznaczenie dziedziny badawczej. Dlatego te naley zdefiniowa, w jaki sposb w niniejszej pracy bdzie ujmowane pojcie komunikacji5. Jednake najpierw przyjrzyjmy si podstawowym sposobom definiowania komunikacji oraz problemom, jakie z nich wynikaj. Susznie zauwaa Theodore Clevenger, e trwajcy problem z definiowaniem komunikacji dla celw akademickich czy naukowych wynika z faktu, i czasownik komunikowa jest mocno rozpowszechniony w jzyku. Dlatego nie jest atwo go uchwyci. W rzeczywistoci jest to jeden z najbardziej przecionych terminw (Clevenger, 1991, s.351). Badacze wielokrotnie prbowali uj wszelkie aspekty komunikacji w jedn spjn definicj, jednake nie jest to moliwe i przede wszystkim nie byoby owocne. Jedn z nieusuwalnych przyczyn trudnoci rozstrzygajcego zunifikowania rnych definicji jest to, i u podstaw kadego pojcia le zaoenia epistemologiczne i ontologiczne, ktre odnosz si do definiowanego przedmiotu badawczego. Przy rozpatrywaniu definicji komunikacji punktem wyjcia powinien by sam sposb definiowania terminw. Zgodnie z t myl Francis A. Cartier i Kenneth A.Harwood przyjrzeli si artykuom przesyanym do publikacji w najbardziej prestiowym czasopimie z dziedziny bada nad komunikacj Journal ofCommunication. Zauwayli, e gdy autor jest zainteresowany gwnie konkretn faz czy aspektem komunikacji, wwczas jego definicja caego procesu jest nastawiona na wyrniony aspekt (Cartier, Harwood, 1953, s.71). Stwierdzili, i w zalenoci od stawianego problemu autorzy uywali definicji: 1) deskryptywnych, 2) normatywnych, 3) intuicyjnych, 4) funkcjonalnych. Pierwszy rodzaj definicji (definicje deskryptywne) suy do pokazania, czym jest i jak wyglda sam proces komunikacji. Jednake adna definicja deskryptywna nie jest w stanie uj wszystkich skadnikw komunikacji zatem musimy zdecydowa si na wyeksponowanie poszczeglnych elementw i pominicie innych. Pozostaje jednake pytanie: co pozwoli nam o tym zadecydowa. Nie mniejsze problemy maj badacze posugujcy si definicj normatyw n, poprzez ktr staraj si pokaza, czym dokadnie powinna by komunikacja. Oprcz problemw natury metafizycznej, ktre cz si w tym kontekcie z kategori powinnoci, dodatkowo stajemy przed nastpujc kwesti: w jaki sposb mona stwierdzi, jak powinna wyglda komunikacja, skoro nie jestemy w stanie uzgodni, czym ona jest. Zdaniem Cartiera i Harwooda nie powinnimy rwnie z gry odrzuca definicji intuicyjnych, ktre mog okaza si dla nas wskazwk, zdoln doprowadzi do kilku odpowiedzi, a co waniejsze, sprowokowa do postawienia wakich pyta.
5 Analiza etymologiczna wyrazu komunikacja zostanie przedstawiona w dalszej czci wywodu zostan rwnie podane powody takiego umiejscowienia odnonych rozwaa w prezentowanej strukturze argumentacyjnej (zob. rozdzia I.3. rda refleksji nad procesem komunikacji. Dwa modele komunikacji).
20
Rozdzia I
Ostatnim rodzajem rozwaanych definicji jest definicja funkcjonalna, ktra mwi, do jakiego celu przeznaczone jest odniesienie przedmiotowe danego terminu. Jednake w ujciu przywoywanych autorw mona definiowa w ten sposb tylko rzeczy-narzdzia ujmowane w wszym znaczeniu (maszyny, metody, narzdzia w potocznym ujciu). Dlatego uwaaj oni, e definiowanie komunikacji w ten sposb prowadzi do bdu: mwienie, e funkcj komunikacji jest transfer idei od jednej osoby do drugiej, nie wnosi niczego nowego. To tak, jakbymy powiedzieli, e komunikacja suy do komunikacji (Cartier, Harwood, 1953, s.72). Z problemem wieloci definicji komunikacji sprbowa zmierzy si Frank E.X. Dance, ktry w The Concept of Communication przyj, i pojcie jest rezultatem generalizowania operacji umysowych: wstpne ujcie oraz percepcja pojedynczych czynnoci bd realnoci prowadzi do grupowania przedmiotw postrzeganych oraz etykietowania takich grup. Ta grupa jest pojciem, a nazwa lub termin su jako etykiety okrelonego pojcia. Pojcie jest oglnym obrazem umysowym, wyabstrahowanym z przedmiotw postrzeganych i, oglnie rzecz biorc, polega na pierwotnie indukcyjnym procesie zakorzenionym w obiektywnej rzeczywistoci (Dance, 1970, s.202). Przy takim zaoeniu badacz ten przyjrza si definicjom komunikacji, a nastpnie wyrni 15 komponentw pojciowych, z ktrych skadaj si analizowane definicje. Poprzez jeden z tych komponentw lub ich kombinacj moemy, zdaniem Dancea, zrekonstruowa pojcie komunikacji w kadej koncepcji. Owe skadniki su postrzeganiu odnonego fenomenu poprzez pryzmat: 1)symbolu, jzyka, mowy; 2) rozumienia; 3) interakcji, relacji, procesu spoecznego; 4)redukcji niepewnoci; 5) procesu; 6) transferu, transmisji, wymiany; 7) poczenia, zwizania; 8) wsplnoci; 9) kanau, nonika, rodkw; 10) reprodukowania wspomnie; 11) wyuczonej reakcji, modyfikowania zachowa, odpowiedzi, zmiany; 12) bodca; 13) intencjonalnoci; 14) czasu i sytuacji; 15) wadzy (Dance, 1970, s.204-208). Blisze przyjrzenie si powyszym komponentom oraz sposobom definiowania prowadzi Dancea do nastpujcych wnioskw. Teoretyzowanie komunikacji zalene jest, po pierwsze, od poziomu oglnoci, nastpnie od tego, czy uznajemy, i komunikacja charakteryzuje si intencjonalnoci, oraz tego, czy definicja ma nam pozwoli na formuowanie sdw normatywnych (Dance, 1970, s.208). Pierwsze zagadnienie wie si z wskim lub szerokim wyznaczeniem zakresu pojcia. Jeeli chcemy uzna, i komunikacja polega na tworzeniu zwizkw spoecznych przy uyciu rnych rodkw, wwczas nasze pojcie bdzie szerokie, ale i nieostre. Przy takim stanowisku pojawia si istotne niebezpieczestwo: komunikacj traktujemy jako wszechobecny aspekt rzeczywistoci, pojawiaj si postulaty goszce, i wszystko jest komunikacj, nie mona si nie komunikowa. Niejednokrotnie doprowadza to do takiej sytuacji, e cokolwiek powiemy na temat owego wszystkiego, powiemy co o komunikacji. Analizujc powysze komponenty pojciowe, dochodzimy do wniosku, i zestawiajc je
21
ze sob, otrzymamy nie tylko pojcie komunikacji, ale na przykad (przy stosownych chciach) rwnie: socjalizacji, spoeczestwa itd. Wwczas pojcie to (jak i wyrnione skadniki) staje si bezuytecznym sowem-kluczem. Ograniczajc zakres pojcia, mona powiedzie na przykad, e komunikacja jest rodkiem wymiany informacji poprzez telefony, telegrafy, radio. Bdzie to ostra definicja, pozostaje jednake pytanie czy wystarczajca. Zdaniem Dancea, od drugiego aspektu intencjonalnoci zaley to, czy bdziemy uznawa, e komunikacja odbywa si za pomoc wiadomie i celowo nadawanych komunikatw (znakw), czy raczej e polega na odbieraniu komunikatw (znaki i oznaki). W pierwszym przypadku wany jest sam proces nadawania, co oznacza, e dla zaistnienia komunikacji nie jest istotne to, czy komunikat zosta przez kogo odebrany, nie mwic o prawidowym odczytaniu. Wane jest, e by to proces wiadomy i celowy. Natomiast w drugim przypadku mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej warunkiem zaistnienia komunikacji jest odbiorca zdolny otrzyma komunikat (nadany intencjonalnie lub nie). Stephen W. Littlejohn, analizujc kategori intencjonalnoci w badaniach nad komunikacj, przyj, i musimy rozway odpowiedzi na dwa pytania: 1) czy komunikacja musi by wiadoma i celowa?; 2) czy komunikat musi zosta odebrany? (Littlejohn, 2002, s.7). Odpowiedzi na te pytania determinuj to, czy bdziemy postrzega komunikacj jako proces transmisji komunikatu, czy raczej konstruowania rzeczywistoci. Kwestia sdw normatywnych zwizana jest z uznaniem bd odrzuceniem twierdzenia, e z naszej definicji wynikaj przesanki pozwalajce: 1) stwierdzi, e proces komunikacji zakoczy si sukcesem; 2) wskaza, ktry sposb komunikacji jest lepszy lub gorszy. Innymi sowy, teoretyzujc komunikacj, moemy stworzy tak definicj, ktra pozwoliaby odpowiedzie na pytanie czsto zadawane przez praktykw i nauczycieli komunikacji: jak skutecznie komunikowa. Co wicej, takie ujcie zakada, e jedynie skuteczny, udany akt komunikacji jest komunikacj. Nawizujc do wczeniej przyjtej spoeczno-regulacyjnej koncepcji kultury, moglibymy powiedzie, e efektywno komunikacji polega na uwiadomieniu sobie zaoe normatywnych i dyrektywalnych, ktre reguluj praktyk komunikacji. Jak pisze Kmita, niewiele moglibymy efektywnie komunikowa sobie wzajemnie za porednictwem zda zawierajcych np. sowo drzewo, gdybymy nie respektowali wsplnie takich zaoe semantyki tego sowa, jak np. sd, e drzewo jest rolin, e posiada korzenie wronite w ziemi (Kmita, 1985, s.35). W zwizku z tym moemy przyj, e teoretyzowanie komunikacji uwzgldniajce powyszy aspekt polega rwnie na eksplikacji i uwzgldnieniu zaoe semantyki komunikacji. U podstaw tych rnych uj le odmienne zaoenia metateoretyczne. Prowadzi to do tego, i definiowane pojcie komunikacji wpisane jest w sie zoon z innych poj zanurzonych w rnych dyskursach oraz wyznacza sposb
22
Rozdzia I
konstruowania teorii komunikacji6. Oznacza to, e odnone pojcie jest spltane z najwaniejszymi dziedzinami nauk humanistycznych i spoecznych, w ktrych komunikacja moe by definiowana jako autopoietyczne, symboliczne, spoeczne zdarzenie, w ktrym nie ma uczestnikw, ale rwnie jako symboliczne dziaanie aktorw; komunikacja masowa odbywajca si poprzez media lub komunikacja twarz-w-twarz; jako podstawowa czynno kulturowa lub jako instrumentalizacja zbiorowej wiedzy (Schmidt, 2003, s.129-130). Dlatego te Dance uwaa, i wymagamy zbyt wiele od konstruowanego przez nas pojcia (Dance, 1970, s.210). A zatem powinnimy mwi zamiast o pojciu komunikacji o rodzinie poj zorganizowanych na rnych poziomach. Autor ten nawizuje tym samym do Abrahama Kaplana, ktry w The Conduct of Inquiry, odnoszc si do rozwaa Wittgensteina na temat podobiestw rodzinnych i problemu irrelewantnoci poj podejmowanego przez Willarda V. O. Quinea, pisze, e znaczenie pojcia jest podobiestwem rodzinnym pord jego rnych sensw (Kaplan, 1998, s.48). Posugujc si rodzin poj komunikacji, nadal jestemy zagroeni problemem bdnego koa w definiowaniu zagadnienie to podnoszone jest jako jeden z najwikszych bdw teoretykw komunikacji: definiendum zakada ju definiens, innymi sowy komunikacja definiowana jest w lub poprzez komuni kacj (zob. Schmidt, 2003, s.130).
3. rda refleksji nad procesem komunikacji. Dwa modele komunikacji

Niezalenie od sposobu definiowania i wyjaniania komunikacji naley rozway, w jaki sposb sama komunikacja staa si przedmiotem zainteresowania badaczy. Nie powinnimy ulega pokusie, ktra sprowadziaby nas do pogldu, i komunikacja bya przedmiotem refleksji (czy to filozoficznej, czy to jedynie na poziomie potocznoci) od momentu pojawienia si grup ludzkich. Naley rwnie pamita, i pojcie to podlega historycznemu rozwojowi i jest zanurzone w tradycji. W niniejszym studium komunikacja ujmowana bdzie jako fenomen swoicie ludzki, co oznacza, i jako przedmiot badawczy humanistyki jest ona zawsze czyja, a wic nie istnieje niezalenie od dziaajcych i dowiadczajcych podmiotw. Komunikacja si bdzie charakteryzowaa wspczynnikiem humanistycznym w rozumieniu Floriana Znanieckiego, ktry pisa, i przedmioty humanistycznego badania () jako przedmioty teoretycznej refleksji s () ju
6 Zagadnienie wpywu przyjmowanych zaoe metateoretycznych na ksztat teorii zostanie zaprezentowane w rozdziale II.3. Dyscyplina komunikacji a ontologia komunikacyjna.
3. rda refleksji nad procesem komunikacji.Dwa modele komunikacji
23
przedmiotami komu danymi w dowiadczeniu lub czyimi wiadomymi czynnociami (Znaniecki, 1922, s.33). Takie ujcie komunikacji pozwala nie tylko na jednoznaczne odcicie si od rozumienia komunikacji jako elementu systemu transportowego, ale rwnie skania nas do uznania relatywizmu kulturowego w naszych rozwaaniach7. Oznacza to, i pojcie komunikacji oraz sama komunikacja zanurzone s w tradycji, rozumianej jako moment dziejw, ktry potrzebuje potwierdzenia, uchwycenia i kultywacji (Gadamer, 2007, s.388). Do poj tradycji, kultywacji, nalecych do kluczowych terminw koncepcji Craiga, powrcimy w momencie przedstawiania celw dyscypliny praktycznej, stawianych przed refleksj nad komunikacj. Wedle powyszych zaoe ograniczymy si w niniejszym studium do komunikacji bdcej przedmiotem refleksji w kulturze zachodniej (euroatlantyckiej), abstrahujemy od namysu prowadzonego chociaby w filozofii Wschodu. Zwizane jest to przede wszystkim z tym, i jak pisz W. Burnett Pearce i Vernon E.Cronen:
Komunikacja zawsze miaa wzajemny zwizek logiczny z kultur: podstawowe zaoenia i zwyczaje kulturowe determinuj formy i funkcje komunikacji, a formy i funkcje komunikacji determinuj rozwj instytucji kulturowej. () adna inna kultura oprcz wspczesnej kultury Zachodu nie bya wiadoma tego zwizku (Pearce, Cronen, 1980, s.25).
Para poj komunikacja-kultura od czasw strukturalizmu staa si nierozczna, a jej czony nawzajem si objaniaj: kultura jest komunikacj, a komunikacja jest uregulowana kulturowo. Dokonawszy powyszych ustale, moemy podj prb przedstawienia historycznych i kulturowych rde wspczesnego sposobu postrzegania komunikacji. Punktem wyjcia powinno by jednake odrnienie dwch sposobw ujmowania pocztkw bada nad komunikacj. Refleksja nad praktykami komunikacyjnymi ma bardzo dug tradycj, moe by jednake postrzegana jako stosunkowo mody aspekt badawczy. Pierwsze z tych podej pozwala upatrywa zainteresowania komunikacj ju w momencie stawiania pytania o sowo, jzyk, czynno nazywania czy poznania bytu. Z tej perspektywy wszystkie te aktywnoci ludzkie s praktykami komunikacyjnymi, a skoro ju wtedy byy tematem rozwaa, naleaoby uzna, e od tamtego momentu ma miejsce refleksja nad komunikacj. Trzeba jednak pamita o tym, i aparat pojciowy pozwalajcy mwi o praktykach komunikacyjnych czy dziaaniach komunikacyjnych zosta stworzony stosunkowo niedawno. Narzucanie owej siatki pojciowej na rozwaania np. Heraklita jest oczywicie moliwe
7 Zaoenie to naley podkreli, gdy niejednokrotnie w ramach refleksji nad komunikacj i mediami ujmuje si elementy transportowe (zob. Briggs, Burke, 2010, s.131-137).
24
Rozdzia I
i moe przynie interesujce rezultaty, pozostaje jednake pytanie, czy Heraklit rzeczywicie zajmowa si komunikacj, czy te my w rozwaania dotyczce logosu niejako wkadamy aspekt komunikacyjny. W takim ujciu refleksji nad komunikacj pojawia si istotne niebezpieczestwo: termin komunikacja staje si sowem-fetyszem, sucym do objaniania poprzedzajcych nas spoeczestw i kultur. I chocia ju Arystoteles okreli ludzi mianem mwicych zwierzt (termin odczytywany jako pochodny od zoon politikon), to dopiero od koca XIXwieku definiujemy czowieczestwo poprzez zdolno do komunikowania si z innymi. W ten wanie sposb ujmowana jest refleksja w drugim podejciu. Wwczas to sam termin komunikacja zostaje zdefiniowany jako fenomen, ktrego zrozumienie niezbdne jest do objanienia szerszych aspektw spoeczno-kulturowego funkcjonowania ludzi. Komunikacja jest charakterystycznym pojciem myli dwudziestowiecznej, w ktrej staa si centralnym narzdziem objaniajcym zarwno kwestie spoeczne, polityczne, jak i sprawy konkretnego indywiduum. Marksici, freudyci, feministki, semiotycy, filozofowie jzyka by wymieni jedynie kilka nurtw mylowych wszyscy oni zaczli rozwaa problemy ludzkie w kategoriach komunikacji, ktra jest postrzegana poprzez dualizm mostu czcego ludzi oraz przepaci rozdzielajcej jednostki. Zdaniem Johna Durhama Petersa dystynkcja ta pojawia si wraz z rozprzestrzenieniem si nowych technologii, ktre w pewien sposb ucieleniy dug tradycj spekulacji na temat niematerialnego, umysowego kontaktu midzyludzkiego (Peters, 1999, s.5). Telegraf, radio czy telefon przetworzyy klasyczne ujcie procesu komunikacji8, jako fizycznego transferu czy transmisji, w nowy rodzaj quasi-fizycznego poczenia ponad czasem i przestrzeni, a komunikacja interpersonalna zacza by rozwaana w kategoriach komunikacji zaporedniczonej przez media. Zaczto analizowa komunikacj nie jako porozumienie si ludzi, ale jako zestrajanie si, nadawanie na tych samych falach czy tworzenie dobrych wibracji. Komunikacja midzyludzka zostaa rozpoznana jako element komunikacji masowej, a nie jako punkt wyjcia do analizy wszelakich form komunikowania si. Swoist cech wspczesnej refleksji nad komunikacj jest to, i filozoficznie najbogatsze rozwaania dotyczce zwizanych z tym fenomenem problemw (intersubiektywnoci, zaamania si rozumienia czy konstruowania poprzez komunikacj) mog zosta rozpoznane u tych mylicieli, ktrzy rzadko lub niekiedy wcale nie posugiwali si terminem komunikacja9. W podrcznikach do teorii
8 Przez kilka chwil traktowaem komunikacj jako pojcie, aby podkreli wag tego terminu we wspczesnej refleksji. Obecnie wracamy do ujmowania komunikacji (o ile sowu temu nie towarzysz wyrazy wskazujce inny sposb rozumienia) jako zjawiska. 9 Analiz stanowisk filozoficznych i socjologicznych, ktre rozwaajc nie -komunikacj, w rzeczywistoci analizuj najistotniejsze dla badaczy komunikacji zagadnienia z ni zwizane, Czytelnik moe znale w: J. D. Petersa Speaking into Air: A History of the Idea of Communication (1999), D. Schillera Theoretizing Communication (1996) czy A. Mattelarta The Invention of Communication (1996).
3.1. Rozrnienie na ujcie i model komunikacji
25
czy nauki o komunikacji rzadko przywouje si takie prace, jak Traktat logiczno filozoficzny Ludwiga Wittgensteina, The Meaning of Meaning C.K. Ogdena oraz I.A. Richarda, Bycie i czas Martina Heideggera czy Ja i Ty Martina Bubera oraz wiele innych. Nie oznacza to jednake, i nie s w nich zawarte rozwaania cile zwizane z interesujc nas refleksj. Naley pamita o tym, e problemy komunikacyjne nie s podnoszone wycznie tam, gdzie pada sowo komunikacja.
3.1. Rozrnienie na ujcie i model komunikacji

Ujmowanie fenomenu komunikacji przy uyciu modeli jest charakterystyczne dla refleksji w ramach tzw. nauk o komunikacji. Na pocztku rozdziau wskazalimy, i w takich rozwaaniach przyjmuje si, e komunikacja rzeczywicie zachodzi, a celem bada winno by wyjanienie / objanienie odnonego procesu. Dlatego te w ramach tego typu refleksji nie odnajdujemy odwoa do filozofii komunikacji Karla-Ottona Apla czy Jrgena Habermasa, ktrzy stawiaj pytania o warun ki zaistnienia komunikacji w ogle. Nie oznacza to oczywicie, i sdy goszone przez nich byyby dla nas nieuyteczne. Wrcz przeciwnie; celem nie jest jednak wycznie przedstawienie standardowych uj przedmiotowych w ramach przywoywanych bada, a raczej ukazanie elementarnych problemw nkajcych owe ujcia. Pojcie modelu jest powszechnie uywane w humanistyce i rwnie powszechnie w niej naduywane. Gdy mowa jest o modelu komunikacji, wwczas najczciej pojmuje si go jako wyobraenie cech istotnych i podanych w strukturze odnonego procesu. Model ma by reprezentacj przebiegu i suy stawianiu diagnoz spoecznych. Susznie zauwaa Tomasz Goban-Klas, i modele takie () s w istocie uproszczonym, czasami nawet skrajnie uproszczonym, obrazem rozwaanych zjawisk, a w adnym wypadku nie mog by badane zamiast nich (Goban-Klas, 1999, s.52). Chocia modele posiadaj warto heurystyczn, to jednake po lekturze podrcznikw i opracowa na temat komunikacji mona odnie wraenie, i rzeczywistym przedmiotem refleksji nie jest komunikacja, ale skadniki odnoszcego si do niej modelu. Dlatego te czasami mona spotka si z wiksz liczb podstawowych modeli, ktre w rzeczywistoci okazuj si jedynie mutacjami modelu transmisyjnego i konstytutywnego. W zwizku z tym niekiedy bdziemy mwi po prostu o ujciu transmisyjnym czy konstytutywnym, co bdzie oznaczao, i mamy na myli ca prezentowan perspektyw, a nie konkretny model10 (np. Shannona-Weavera czy Harolda Lasswella).
10 Naley zaznaczy, i tak jak w polskiej literaturze przedmiotu konsekwentnie stosuje si termin model transmisyjny czy model rytualny do oznaczania konkretnego modelu (zob. Dobek-
26
Rozdzia I
Dopiero teraz, gdy zostay przedstawione podstawowe zaoenia przyjmowane w pracy, mona podj si prby przyblienia dwch gwnych uj (modeli) komunikacji. Czynione jest to z trzech powodw: 1) jest to najbardziej rozpowszechnione ujcie w literaturze przedmiotu, na ktrym opieraj si wszelkie prby przedmiotowego analizowania komunikacji innymi sowy, w ramach konkretnego modelu rne koncepcje s ze sob zbiene nie ze wzgldu na podobn metod badania komunikacji, lecz z powodu podobnego postrzegania jej istoty; 2) pozwoli to nam wskaza na psychologizm uj transmisyjnych oraz na antypsychologizm uj konstytutywnych cho nie jest to zagadnienie podnoszone przez badaczy komunikacji, to naszym zdaniem uwiadomienie sobie ta metodologicznego, ktre stoi za nasz koncepcj, pozwoli uzyska wiksz samowiadomo w podejmowanych badaniach; 3) wskazanie na dwa podstawowe sposoby, podug ktrych wspczenie prbuje si definiowa fenomen komunikacji, jest warunkiem przedstawienia propozycji Roberta T. Craiga ujcia studiw nad komunikacj jako dyscypliny praktycznej. Craig jednym z metateoretycznych filarw swojej konstrukcji czyni metamodel konstytutywny, ktry ma znosi przeciwiestwa i problemy wczeniejszych podej, bdc niejako syntez ujcia transmisyjnego i konstytutywnego. Celowo nie rozpoczynaem rozwaa dotyczcych definiowania komunikacji od analizy etymologicznej. Nie chciaem, aby ten baga teoretyczny ju na wstpie narzuci nam konkretne rozumienie terminu. Pamitajc, e analiza historii wyrazu nie moe zastpi analizy historii pojcia, przyjrzyjmy si samemu wyrazowi. Jak si okae, etymologia sowa moe pomc nam zrozumie, dlaczego wspczenie traktuje si kade ujcie komunikacji jako szczegowy przypadek jednego z dwch uj: transmisyjnego lub konstytutywnego. Wyraz komunikacja pochodzi od aciskiego czasownika communicare (by w relacji [w zwizku] z kim, udzieli komu wiadomoci, naradza si) oraz rzeczownika communio (wsplno, poczucie cznoci). Forma communicatio pojawia si najpierw w acinie w XIV w., nastpnie zostaa wchonita przez jzyki narodowe; oznaczao to wejcie we wsplnot, utrzymywanie z kim stosunkw (Dobek-Ostrowska, 2006, s.61). W XVI wieku wyraz communicatio uzyska drugie znaczenie transmisja, przekaz; wizano je najczciej z rozwojem poczty i pocze drogowych. W jzyku polskim odnotowano pierwsze uycie tego sowa w XVI wieku w pisowni communikacija (wsplno ludzi lub Boga i ludzi) oraz communicowa (przyjmowa komuni, oznajmia, porozumiewa si) (Pisarek, 2008, s.13). Na
-Ostrowska, 2006; Goban-Klas, 1999; Pisarek, 2008), tak w literaturze anglojzycznej terminy te s czsto uywane zamiennie (zob. Craig, 1989, 1999a; Littlejohn, 2002; Peters, 1999).
3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji
27
pocztku XX wieku polski rzeczownik komunikacja oznacza zarwno porozumiewanie si ludzi, jak i transport poprzez drogi ldowe czy wodne, take poczt, telegrafy itd. Komunikacja ujta jako przedmiot humanistycznego badania wymaga od nas rozpatrzenia wielu zagadnie i relacji, od ktrych zaley to, jak szeroko postawimy granice odnonemu pojciu. Zanim jednake zostan podniesione te kwestie, naley przyjrze si dwm gwnym ujciom komunikacji. Zgodnie z powyszymi ustaleniami odnoszcymi si do etymologii wyrazu, komunikacja oznacza: 1) proces sucy przekazywaniu informacji, wiedzy, idei, uczu, emocji bd sucy porozumieniu; 2) tworzenie i / lub poczucie wsplnoty, utrzymywanie relacji spoecznych. Mona powiedzie, e wszelkie sposoby definiowania komunikacji (charakteryzujcej si wspczynnikiem humanistycznym) odnosz si zasadniczo do jednego z dwch znacze sowa komunikacja (OSullivan i in., 2005, s.138). Nie oznacza to oczywicie cakowitego usunicia drugiego znaczenia; chodzi bardziej o rnorakie akcentowanie funkcji, jakie ma spenia proces komunikacji. Definiowanie komunikacji jako procesu sucego do transmisji lub przekazywania informacji, wiedzy, idei, uczu czy emocji zwizane jest z modelem, ktry w literaturze przedmiotu nazywa si modelem transmisyjnym (inaczej nazywanym telegraficznym, hydraulicznym lub szko procesu komunikacyjnego). Natomiast ujmowanie komunikacji jako praktyki spoecznej, ktra suy przede wszystkim tworzeniu zwizkw i wizi spoecznych w ramach interakcji spoecznych oraz polega na spoecznym tworzeniu znacze, zwizane jest z modelem konstytutyw nym (rytualnym lub orkiestralnym). W literaturze przedmiotu podzia ten przyj si i suy do prezentowania sposobu teoretyzowania komunikacji na linii transmisja interakcja.
3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji11

Refleksja nad komunikacj utosamiana jest najczciej z refleksj nad procesem, w ktrym transferuje si informacj lub idee czy wiedz. Takie podejcie zyskao wielu zwolennikw 12, gdy cechuje si wzgldn prostot i oglnoci. Nie bez
11 Podrozdzia 3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji zawiera rozszerzone i zmienione fragmenty z mojego artykuu rda transmisyjnego ujcia procesu komunikacji (Kulczycki, 2012b). Artyku porusza kwesti wyaniania si metafor, na ktrych wyroso rozumienie tego pojcia, tutaj natomiast skupiam si na przeksztaceniach modelu i jego krytyce. 12 Ujmowanie procesu komunikacji w kategoriach transmisji mona odnale chociaby w modelach Georga Gerbnera [1956], Theodorea M. Newcomba [1953], Elihu Katza i Paula F. Lazarsfelda [1955], Brucea H. Westelya i Malcolma S. McLeana [1957], Wilbura Schramma [1954], Abrahama Molesa [1971].
28
Rozdzia I
znaczenie jest te to, e jest to ujcie ilociowe (a wic i atwo mierzalne) oraz zgodne z potocznym wyobraeniem tego procesu. Taka specyfika sposobu mierzenia si z problem procesu komunikacji najwicej zawdzicza najbardziej znanemu modelowi transmisyjnemu13 autorstwa Claudea Shannona zarys tej koncepcji pojawi si po raz pierwszy w tekcie A Mathe matical Theory of Communication (1948). W tym samym roku jego nauczyciel Norbert Wiener w Cybernetyce, czyli sterowaniu i komunikacji w zwierzciu i maszynie zapowiadzia przedstawienie nowej koncepcji komunikacji, jednak pozostaa ona na poziomie potocznego rozumienia tego procesu i pocztkowo odnona ksika nie wpisaa si w kanon literatury komunikacyjnej14. Nie oznacza to wcale, i Shannon zasadniczo przekroczy rozwaania Wienera15. Punktem wyjcia do matematycznej teorii komunikacji byy rozwaania z zakresu kryptografii, a kluczowym zagadnieniem badawczym problem wykorzystania kanaw komunikacyjnych: kabli telefonicznych i fal radiowych. Analiza tych problemw zaowocowaa wspomnian wczeniej monografi, ktra w nastpnym roku zostaa ponownie wydana, opatrzona ju komentarzami wsppracownika Shannona, Warrena Weavera. Weaver mia nie tyle objani koncepcj Shannona, co przystosowa j dla wikszej liczby odbiorcw, przekadajc j na terminy mniej przeraajco matematyczne (Winkin, 2007, s.29). Weaverowska wersja modelu (tzn. po naniesieniu poprawek Weavera) skada si z piciu podstawowych skadnikw 16. Komunikacja ujmowana jest w sposb linearny, zatem geneza procesu ma miejsce w rdle informacji, ktre produkuje
13 Czasami jako pierwszy model transmisyjny przywouje si tzw. model wszechmocy propagandy autorstwa Sergea Tchakhotinea z 1939 roku. Jednake ze wzgldu na krytyk zosta on szybko porzucony i nie znalaz kontynuatorw. Musz rwnie wytumaczy si ze stwierdzenia, i to wanie model Shannona jest najczciej przywoywanym modelem, gdy Czytelnik moe spotka si ze zgoa odmiennym zdaniem. Niekiedy to miejsce zajmuje model aktu perswazyjnego Harolda Lasswella (z roku 1948) miaby to by model najbardziej znany i najczciej cytowany w podrcznikach (Goban-Klas, 1999, s.56). Jednake stwierdzenie to wynika ze specyfiki medioznawczego ujcia caych studiw nad komunikacj. 14 W ksice Cybernetyka i spoeczestwo, ktra ma by uproszczon wersj ksiki wczeniejszej, Wiener pisze: Kiedy si komunikuj z inn osob, przekazuj jej pewn informacj, a kiedy ona z kolei porozumiewa si ze mn, przekazuje mi informacj zwrotn, zawierajc wiadomo pierwotnie dostpn jej, lecz nie mnie (Wiener, 1961, s.16). 15 Nie bd tutaj przywoywa caej koncepcji Shannona i szczegowo analizowa jej elementw, gdy jest to model bardzo czsto omawiany w literaturze przedmiotu i szeroko rozpatrywany. Podnios przede wszystkim powody rozpowszechnienia tego ujcia oraz podejm si jego krytyki. Czytelnika zainteresowanego samym modelem odsyam przede wszystkim do artykuu A Mathematical Theory of Communication (Shannon, 1948) oraz ksiki The Mathematical Theory of Communication (Shannon, Weaver, 1964). Istniej take opracowania w jzyku polskim (Dobek-Ostrowska, 2006, s.38-39; Fiske, 1999, s.21-34; Goban-Klas, 1999, s.57-58; Mattelart, Mattelart, 2001, s.52-57; Winkin, 2007, s.28-35). 16 Pisz w tym miejscu o piciu skadnikach, zgodnie z oryginalnymi tekstami Shannona i Weavera. Do podstawowych skadnikw modelu nie zaliczyli oni szumu, chocia ten pojawia si w graficznych przedstawieniach modelu. Szum oznacza wszelkie zakcenia mogce wpyn na proces odbioru sygnau i winien by analizowany przede wszystkim jako kwestia techniczna. Jednake pniejsi badacze wanie w tym elemencie odnaleli sposb na rozszerzanie owego matematycznego modelu starajc si tak modyfikowa rozumienie szumu, aby obejmowa kwestie semantyczne, pragmatyczne czy kontekst, w ktrym proces ma miejsce.
29
informacj. Nastpnie poprzez nadajnik (przekanik) przekaz zostaje przeksztacony w sygna (proces kodowania), ktry poprzez odpowiedni kana (np. drut telefoniczny) dociera do odbiornika (np. aparatu telefonicznego) i trafia do punktu przeznaczenia adresata. Po drodze moe pojawi si szum wewntrz kanau, ktry utrudnia proces dekodowania w odbiorniku. Biorc pod uwag zamierzony cel badawczy Shannona, ktry odnosi si do wskazania jak najlepszego sposobu przesyania sygnau poprzez kable telefoniczne i fale radiowe oraz minimalizacji wszelkich zakce, moemy powiedzie, i nie ma to nic wsplnego z komunikacj ludzk. Wszak Shannona, a potem Weavera interesowa przede wszystkim efekt transmisji sygnau to znaczy takie przesyanie informacji zakodowanej w cyfrach binarnych (bitach), ktre umoliwia odbiornikowi jak najbardziej lustrzane i jak najmniej znieksztacone odczytanie. Spopularyzowana wersja modelu obudzia ponownie w badaczach marzenie Kartezjusza o zmatematyzowaniu caej wiedzy o dziaalnoci czowieka. Badacze pragnli znale matematyczne i sformalizowane podstawy do badania ludzkich zachowa, ktre mogyby ugruntowa rodzc si refleksj. Dlatego te tak chtnie przejmowali i rozwijali te rozwaania. Robert T. Craig pisze, i badacze komunikacji posuguj si tym modelem, chocia ani nie mieli nic wsplnego z jego powstaniem, ani do koca go nie rozumiej (Craig, 1999a, s.125). Wspczenie podnosi si rwnie kwesti spoeczno-kulturowego oddziaywania odnonej koncepcji. Zdaniem Craiga (1999a) czy Winkina (2007) za rozprzestrzenienie tego modelu odpowiadaj rwnie przesanki ideologiczne: takie ujcie praktyk ludzkich suy interesom ekspertw technicznych, inynierw poprzez umacnianie przekona kulturowych odnoszcych si do wartoci sdw goszonych przez owych ekspertw (miaoby to odnosi si do potocznego przekonania, i wiarygodno rda informacji wzrasta, gdy ta oparta jest na tzw. twardej nauce). Twrcy modelu przedstawili trzy poziomy (Shannon, Weaver, 1964, s.4-5). Pierwszy poziom A odnosi si do technicznych problemw, z jakimi spotykamy si w transmisji informacji podstawowe pytanie dotyczy tego, na ile adekwatnie moemy przekazywa informacje (ujte za pomoc cyfr binarnych). Celem jest oczywicie identyczno informacji pomidzy nadajnikiem i odbiornikiem. Poziom B17 dotyczy problemw semantycznych i skupia si na ustaleniu tego, jaki jest satysfakcjonujcy poziom interpretacji komunikatu przez odbiornik. Innymi sowy, idzie tu o to, czy nadawana informacja, trafiajc do odbiorcy, przekazuje podane znaczenie. Poziom C odnosi si do problemw efektywnoci samego procesu czy przekazana informacja prowadzi do podanego (narzucanego przez ni) zachowania. Moglibymy powiedzie, i owe poziomy odpowiadaj poziomom syntaktyki, semantyki i pragmatyki w badaniach nad jzykiem. Doko17 Chocia Shannon i Weaver chcieli, by ich model ujmowa gwnie poziom techniczny, to jednak zaangaowali matematyczn aparatur modelu rwnie do badania dwch pozostaych poziomw.
30
Rozdzia I
nujc takiego porwnania, atwo zauwaymy, i opierajc si na aparaturze matematycznej, winnimy pozosta na poziomie A. Tak si jednake nie stao, a pojcia komunikacji i informacji stay si terminami niemale synonimicznymi, definiowanymi przez siebie nawzajem18. Weaver, rozszerzajc ujcie Shannona na wszelkie sytuacje, doprowadzi do dwu skutkw: pomieszania odnonych poj oraz takiego spopularyzowania tej koncepcji, i stracia ona przejrzysto. Jak pisze Winkin: mona powiedzie wszystko, nie mwic nic: odtd model jest powszechnie stosowany, budujc ogln zgod i porozumienie (Winkin, 2007, s.35). Chocia w literaturze przedmiotu spotykamy krytyk ujcia transmisyjnego, to pomimo susznoci poszczeglnych argumentw, nie skupia si ona na zasadniczych kwestiach19. Dyskutowana jest przede wszystkim linearno i jednokierunkowo takiego ujcia, a take zbytnia oglno, ktra zezwala wykorzystywa to narzdzie zarwno na gruncie biologii, jak i humanistyki. Komunikacja, zdaniem krytykw, zachodzi symultanicznie i nie ma mowy o oddzieleniu sytuacji nadawcy od odbiorcy konieczne jest dodanie kolejnego elementu, mianowicie sprzenia zwrotnego ( feedback). W ten wanie sposb prbuje si uratowa ujcie transmisyjne: dokadajc coraz to nowe elementy (przeksztaca si w model w dwukierunkowy lub trjktny, w centrum umiejscawiajc komunikat). Zauwaa si rwnie, i znaczenie i tre w takim modelu s w rzeczywistoci irrelewantne, jest to ujcie ilociowe, a sam proces sprowadza si do poprawnego zdekodowania komunikatu w penej abstrakcji od kontekstu (chocia, jak wspomnielimy wczeniej, niekiedy prbuje si odpowiednio szeroko zinterpretowa pojcie szumu). Pomijajc nawet rodowd odnonego ujcia, winnimy si skupi na przesankach, na ktrych jest ono zbudowane. Wszak wyraone s one jedynie implicite, a powinny by podniesione i zaakceptowane lub odrzucone. Zrozumienie nieprzydatnoci takiego ujcia np. na gruncie wspczesnej filozofii wymaga przekroczenia metafor 20, na ktrych si ono opiera, i zwrcenia uwagi gwnie na zaoenia lece u podstaw samego modelu. Przede wszystkim traktowanie nadawcy i odbiorcy jako wyizolowanych podmiotw, ktre sytuuj
18 Susznie zauwaa Micha Wendland, e jedn z konsekwencji interdyscyplinarnego charakteru nauki o komunikacji i chaosu terminologicznego jest, midzy innymi, problematyczno ustalenia relacji midzy pojciem komunikacji a pojciem informacji. S to pojcia tak podstawowe, e naleaoby oczekiwa, i nie bd ju one wywoywa wikszych dyskusji i wtpliwoci. Tak jednak nie jest (Wendland, 2010, s.61). 19 Interesujca krytyka Michaela Fleischera suy mu rozprawieniu si nie tyle z ujciem transmisyjnym, co z przygotowaniem gruntu pod krytyk ujcia konstytutywnego a ostatecznie prezentacji stanowiska konstruktywistycznego (Fleischer, 2010, s.165-172). 20 James W. Carey (a za nim cae rzesze badaczy) pisa, i transmisyjny pogld na komunikacj uformowa si na metaforach zaczerpnitych z transportu i geografii. Od XIX wieku a do czasw wspczesnych przemieszczanie towarw czy ludzi oraz przekazywanie informacji byy postrzegane jako istotowo tosame procesy i oba oznaczane tym samym rzeczownikiem: komunikacja. Owa tosamo wywodzi si ma z marzenia ludzkoci o szybkim przemieszczaniu si i przekazywaniu myli na odlego (Carey, 2007).
31
si na ksztat kartezjaskiej relacji podmiotowo-przedmiotowej, wymaga wspczenie szczeglnego uzasadnienia. Takie podmioty rozpatruje si jako niezanurzone w kontekcie spoeczno -kulturowym. S to wyabstrahowane, czyste byty, na praktyki ktrych nie wpywa ad aksjonormatywny. W takim wypadku komunikacja rozpoczyna si w jednym podmiocie, a koczy na drugim. Trudno przyj takie zaoenie: i nadawca sam konstruuje komunikat, pakuje go za pomoc nadajnika w pudeko kodu i przesya do odbiorcy. W omawianym modelu abstrahuje si rwnie od caoci kontekstu sytuacyjnego (chyba e jest on rdem szumw) oraz zakada przeroczysto i neutralno samego medium. To take moe by bdnym zaoeniem: zmiana rodka komunikacji nie tylko wpywa na sam komunikat, ale moe rwnie przyczyni si do zmian form wiadomoci spoecznej. Redukcja procesu konstruowania komunikatu-znaczenia do psychiki indywiduum jest nie do przyjcia z perspektywy kulturalizmu czy szeroko rozumianego antypsychologizmu. Tworzenie znacze, symboli nie odbywa si na drodze jednostkowej decyzji, lecz w interakcji spoecznej. Co wicej, radykalnie psychologistyczne rozumienie podmiotw sytuacji komunikacyjnej zakada pen adekwatno na linii myl jzyk rzeczywisto. Jedynie przy takim zaoeniu mona bowiem postulowa istnienie takiego procesu przekazywania informacji, ktry w warunkach braku szumu osiga pen skuteczno i zamierzony efekt sygna zostaje w peni zdekodowany i wywiera zamierzony wpyw. Krytyka reprezentacyjnego ujcia jzyka, ktry stanowi zwierciado rzeczywistoci i jest zgodny z myl, pokazuje, e ujcie to nie moe by podstaw, na ktrej buduje si wspczesne rozumienie procesw komunikacyjnych. Badacze uznajcy ujcie transmisyjne nie stawiaj sobie pyta, ktre podnosi ju empiryzm brytyjski (a w szczeglnoci Locke): jak jest moliwe porozumienie pomidzy dwiema jednostkami, skoro znaczenia znajduj si wewntrz nas. Taki model komunikacji jest do utrzymania tylko wtedy, gdy przyjmuje si, e kada komunikacja jest wiadoma i intencjonalna oraz ju do samego zaistnienia (a wic skutecznego odkodowania) wymaga adresata komunikatu. Dlatego te powoywanie si na model Shannona-Weavera przy rozpatrywaniu komunikacji niewerbalnej czy intrapersonalnej jest albo nieporozumieniem, albo wiadectwem niezrozumienia samej koncepcji tych badaczy. Mimo i rozumienie genezy transmisyjnego ujcia komunikacji jako wynikajcego z potocznego zespolenia istoty rodkw transportu i przekazu myli wydaje si zadowalajce, mona wskaza te na inne podoe takiego podejcia. Mona wrci do Platoskiego Fajdrosa czy do Lockeowskiej semiotyki. Chocia ujcie transmisyjne za podstawowe elementy konstrukcyjne uznaje podmiot (kategoria, ktrej zaistnienie moliwe jest dopiero w momencie wytworzenia w kulturze koncepcji umysu oraz ja) i myl, a przede wszystkim wiadomo mylenia (jako pocztek werbalizacji komunikatu), to jednak mona sprbowa wskaza na inne czynniki odpowiedzialne za sukces technicznego modelu komunikacji jako zgodnego z potocznym rozumieniem tego procesu. Abstrahujc od metafor
32
Rozdzia I
transportowo-mechanicznych, Rob Wiseman w dysertacji z 2003 roku The deve lopment of ideas about communication in European thought from ancient Greece to the early modern age prbuje wskaza na genez transmisyjnego pojmowania komunikacji, kierujc swoje rozwaania na czasy archaicznej Grecji doby Homera. Spojrzenie takie budzi moe wtpliwoci ju przy pierwszym zetkniciu, gdy zdamy sobie spraw z tego, i w greckiej kulturze archaicznej nie zostao jeszcze kulturowo skonstruowane pojcie umysu ani tym bardziej wiadomoci mylenia. Jednake ujcie to nie stara si narzuca wspczesnego aparatu pojciowego Iliadzie czy Odysei, a jedynie, przy zaoeniu kulturowo -historycznego rozwoju i zakotwiczenia poj, prbuje wskaza na elementy, ktre na drodze przemian kulturowych przeksztaciy si w nadawc, odbiorc czy kana. Zdaniem Wisemana Grecy czasw Homera nie mwili o wkadaniu myli w sowa, poniewa nie widzieli rnicy pomidzy myl a sowem. Komunikacja bya rozpatrywana jako proces wydychania sw z puc jednej osoby i zagniedaniu si ich bezporednio w pucach drugiej nie odbywao si to za pomoc wyrnionego kanau, a znaczenie komunikatu nie byo oddzielone od przekazywanych sw. Wszystkie procesy, ktre okrelamy wspczenie mianem umysowych czy emocjonalnych, w Iliadzie charakteryzowane s fizjologiczne w odniesieniu do poszczeglnych narzdw. Rekonstrukcja Wisemana opiera si na nieszablonowym odczytaniu homeryckich terminw: thumos i phrenes, z ktrych to wyoniy si wspczesne pojcia umysu i myli. Phrenes odczytane jest nie jako przepona, ale puca, thumos za jako oddech, ktry odnosi si rwnie do ycia, ducha, czynnoci yciowych (Wiseman, 2007, s.8-9). Phrenes s organami, ktrymi co odczuwamy; Wiseman przyrwnuje t sytuacj do postrzegania przez ludzi ich gw jako siedliska procesw mentalnych, a serca emocjonalnych. Wspczenie ujmujemy procesy mentalne, emocje i uczucia jako nasze wewntrzne procesy, ktrych znaki widzimy na zewntrz. Jednake archaiczni Grecy nie postrzegali zewntrznych objaww (np. paczu) jako znakw emocji (np. smutku) pakanie nie byo znakiem, lecz sam emocj. Analizujc fragmenty Iliady, w ktrych pojawiaj si dwa odnone pojcia, Wiseman doszed do przekonania, i poczenie phrenes z thumos przypomina wspczesne rozumienie umysu, a samo thumos pojcie mylenia czy myli. Phre nes powinno by odczytywane w niektrych kontekstach jako zdolno pojmowania, gdy jest to miejsce, w ktrym postrzega si rzeczy i je rozpoznaje. Nie wdajc si w szczegowe analizy historyczne i filologiczne Wisemana, przyjrzyjmy si, jak rekonstruuje on rozumienie procesu komunikacji implicite zawartego u Homera. Mwienie wydarza si, kiedy sowa s wydychane lub wydmuchiwane z phre nes. Suchanie jest procesem odwrotnym, naley jednak pamita, e u Homera nigdzie nie pojawiaj si uszy jako organ sucy do suchania (Wiseman, 2007, s.18). Komunikacja zachodzi wtedy, gdy jedna osoba wydycha sowa w phrenes innej:
33
Wida tu oczywiste podobiestwa pomidzy tym ujciem a podstawowymi czciami wspczesnego modelu komunikacji jako transmisji: obecno nadawcy i odbiorcy oraz materialnego fizjologicznego kanau dla sw kierowanych od jednej do drugiej osoby (). Istnieje jednake istotna rnica pomidzy tym antycznym modelem homeryckim a wspczesnym transmisyjnym. W tym ostatnim komunikat istnieje poza osob mwic. W ujciu homeryckim nie ma czego takiego sowa nigdy nie s oddzielone od osoby (Wiseman, 2007, s.15-16).
Powysza analiza suy Wisemanowi do wykazania, i skonstruowanie w kulturze kategorii myli czy mylenia nie tyle ma swj pocztek w pojciu umysu, co raczej zalene jest od zmiany sposobu rozumienia kategorii mwienia oraz komunikacji. Klasyczne ujcie Shannona-Weavera przywoywane jest najczciej jako historyczny punkt wyjcia, jednake zinterpretowane i poszerzone wersje tego modelu mocno zakorzeniy si na gruncie psychologii spoecznej i medioznawstwa. Mowa tutaj przede wszystkim o rozwaaniach Harolda Lasswella, Paula F. Lazarsfeda, Bernarda R. Berelsona, Elihu Katza czy Charlesa Wrighta i Denisa McQuaila. Chocia wypracowali oni swoje wasne, oryginalne stanowiska, to jednak postrzeganie przez nich procesu komunikacji wpisuje si w ujcie transmisyjne. Zagadnienia rozwaane przez psychologw spoecznych i medioznawcw poczwszy od lat czterdziestych i pidziesitych ubiegego wieku, opieraj si na bazowych ustaleniach, ktre chcielibymy podda pod dyskusj, bazujc na rozwaaniach ju poczynionych w niniejszej pracy. Nie chodzi w tym momencie o pen charakterystyk punktw zapalnych tych koncepcji, ale raczej o zwrcenie uwagi badaczy na istnienie problemw, ktre wymagaj gruntownego przemylenia. S to: 1) problem definiowania komunikacji poprzez jej poziomy i czce si z t kwesti zagadnienie komunikacji intrapersonalnej; 2) kwestia znakowej i oznakowej komunikacji w perspektywie werbalnego i niewerbalnego jej ujcia problem komunikowania i manifestowania; 3) redukcja refleksji nad procesem komunikacji do rozwaa praso- i medioznawczych21. Charakterystyk procesu komunikacji w literaturze przedmiotu rozpoczyna si niejednokrotnie od przedstawiania poziomw (levels) komunikacji, na ktrych odnony proces zachodzi. Prezentuje si je poprzez piramid komunikacji (McQuail, 2008, s.36). U podstawy wystpuje najwicej aktw komunikacyjnych, na szczycie niewiele. Najniej znajduje si komunikacja intraper sonalna, nastpnie komunikacja interpersonalna, komunikacja midzy grupami,
21 Ostatni punkt zapalny w obrbie bada nad komunikacj jest cile zwizany nie tylko z zagadnieniem komunikacji jako przedmiotu refleksji, ale rwnie ze statusem owej refleksji (przyjmowan perspektyw badawcz). Dlatego zagadnienie to bdzie podniesione w rozdziale drugim, w ktrym zostan przyjte dodatkowe zaoenia, pozwalajce w bardziej wnikliwy sposb przyjrze si owej redukcji.
34
Rozdzia I
komunikacja instytucjonalna (organizacyjna) i na szczycie komunikacja masowa. Nasze wtpliwoci mog budzi co najmniej dwie kwestie. Po pierwsze, przy zaoeniu odrbnoci komunikacji interkulturowej (niebranej pod uwag w piramidzie) prbuje si j umiejscowi w tym schemacie poniej komunikacji masowej. Oznaczaoby to, i traktujemy ten rodzaj komunikacji jako rzadko wystpujcy w wiecie ludzkim. Godzi si zauway, i przy takim zaoeniu ontologizujemy kultur i, co wicej, uznajemy, i komunikacja interkulturowa nie zachodzi pomidzy dwiema jednostkami ludzkimi, lecz pomidzy kulturami, co przy przyjmowanej przez nas definicji kultury (rozumianej jako rzeczywisto mylowa) nie moe mie miejsca. Po drugie, po przeciwnej stronie schematu umiejscowiony jest taki rodzaj komunikacji, ktry dotyczy ma akcji i reakcji centralnego orodka nerwowego czowieka jest to proces psychiczny i biologiczny. Mowa tutaj o komunikacji intrapersonalnej, ktrej zinterpretowanie w przyjmowanej przez nas perspektywie antypsychologizmu obarczone jest trudnociami. W jaki mianowicie sposb mielibymy rozumie komunikacj, ktr tworzy i odbiera jeden podmiot? Odcicie si od tego problemu powoduje niepodejmowanie zagadnienia czynnoci kulturowych, ktre wygldaj na akt komunikacyjny. Mowa np. o sytuacji modlcej si osoby, ktra wierzy, i jest to sytuacja dialogiczna w rozumieniu Dantego, modlcy jest syszany. Innym przykadem moe by rozmowa czowieka z samym sob: werbalizowanie wypowiedzi. Wydaje si, i obie przykadowe sytuacje zbiene s ze sob w tym, i zakadaj istnienie drugiego czonu relacji dialogicznej. W pierwszym przypadku bdzie to jaki absolut, w drugim natomiast moglibymy uzna, i przez podmiot zakadany jest ukad wartoci, normy i dyrektywy. Uznajc rozwaania Wittgensteina o nieistnieniu jzyka prywatnego oraz akceptujc zaoenie o dialogicznoci kadego aktu komunikacji, mona powiedzie, e podmiot w takiej sytuacji nie tyle rozmawia z samym sob, co (dziki kulturze) jest syszany. Wilhelm von Humboldt, analizujc relacj mylenia i mwienia, tak pisa o tej kwestii: niezalenie wic od wszelkiego porozumiewania si czowieka z czowiekiem, mwienie stanowi nieodzowny warunek mylenia jednostki w pustelniczej samotnoci. W rzeczywistoci jednak jzyk rozwija si wycznie jako zjawisko spoeczne. Albowiem czowiek rozumie sam siebie tylko wtedy, gdy uda mu si sprawdzi u innych zrozumiao swoich sw (Humboldt, 2002, s.405). Bolesaw Andrzejewski, analizujc pisma Humboldta, przestrzega jednak przed pogldem goszcym, jakoby jzyk mia by czym wtrnym wobec przyrody: Sowa nigdy nie naladoway rzeczywistoci zewntrznej, lecz artykuoway j zgodnie z psychosomatycznymi potrzebami i moliwociami podmiotu (Andrzejewski,1989, s.156). Innymi sowy, wczenie w obszar refleksji komunikacyjnej komunikacji intrapersonalnej powinno si odby poprzez takie jej ujcie, aby mona byo rozpatrywa j w szerszym aspekcie jako praktyk kulturow na poziomie indywidualnym i spoecznym.
35
Rwnie czsto moemy spotka si z dystynkcj form komunikacji: na werbaln i niewerbaln (zob. np.: Dobek-Ostrowska, 2004, 2006; Filipiak, 2003). Tak charakterystyk procesw komunikacyjnych uprzywilejowuje psychologia. Abstrahujc od szerszej dyskusji nad rnymi niewerbalnymi formami komunikacji, przyjrzyjmy si podstawowemu opisowi teje. Bogusawa Dobek-Ostrowska uwaa, i sygnay niewerbalne mog by wysyane zarwno wiadomie, jak i niewiadomie () komunikowanie niewerbalne jest spontaniczne. () Znaczenie komunikowania niewerbalnego jest zdeterminowane kulturowo (Dobek-Ostrowska, 2004, s.30-31). Aby utrzyma powysz dystynkcj, naleaoby dokona pewnego dookrelenia. Pord form komunikacji niewerbalnej wyrnia si m.in. takie elementy, jak wygld fizyczny, budowa ciaa, mimika twarzy, gestykulacja, fryzura, ubranie, makija czy te elementy chronemiczne (punktualno, oczekiwanie). Dlatego te uznaje si, i komunikacja niewerbalna odbywa si za pomoc znakw i oznak. Za znakow komunikacj niewerbaln uznaje si m.in. wiadom gestykulacj czy te takie ubrania lub fryzury, ktre komunikuj przynaleno do subkultury. Z kolei oznakowa komunikacja odbywa si ma np. poprzez niewiadom gestykulacj i mimik czy budow ciaa. Takie rozumienie komunikacji musi zakada rwnie jej nieintencjonalne formy (choby szybszy oddech), a jak staralimy si pokaza, w ujciu transmisyjnym komunikacja postrzegana jest jako proces wiadomy i dobrowolny. Co wicej, wydaje si, i poprzez niektre formy komunikacji niewerbalnej (przede wszystkim oznakowe) w sposb nieuzasadniony rozszerza si zakres samego pojcia komunikacji. Kmita odrnia akt zakomunikowania pewnego stanu rzeczy od procesu jego zamanifestowania: przywdzianie okrelonego stroju posiada niejednokrotnie jako swj sens (w naszej kulturze) zamanifestowanie odpowiedniego stanu rzeczy, prawie nigdy jednak zakomunikowanie go, tj. podanie do wiadomoci w imieniu wasnym lub w imieniu jakiej grupy, instytucji itp. Gdyby te sensy byy identyczne, to np. przywdzianie odpowiedniego stroju daoby si zastpi zoeniem odpowiedniego owiadczenia pisemnego lub ustnego. Tak jednak nie jest (Kmita, 1975, s.212). Taka komunikacja nie opiera si na transmisji komunikatu, ale raczej na interpretacji danego znaku przez odbiorc ze wzgldu na posiadan przez niego wiedz. Jak pisze Bruno Ollivier:
Jeli ja nie wystarczam, eby komunikowa, to rwnie dlatego, e komunikujc si, oddziauj na drugiego i e ten drugi oddziauje na mnie. Zamiast wychodzi od struktury spoecznej, mona zatem, aby skonstruowa analiz komunikacji jako dziaania spoecznego, oprze si na obserwacji interakcji (Ollivier, 2010, s.156).
Model transmisyjny nie jest wystarczajcym narzdziem do analiz procesw komunikacyjnych, jednake nie oznacza to, i mona si w peni od niego odci pomimo e jest filozoficznie niedoskonay, obfitujcy w paradoksy, ideologicznie
36
Rozdzia I
zacofany i powinien zosta co najmniej uzupeniony, jeli nie cakowicie odsunity przez model, ktry ujmuje komunikacj jako konstytutywny proces, ktry produkuje i reprodukuje wspdzielone znaczenia (Craig, 1999a, s.125). Tak alternatyw miaby si sta model konstytutywny, ktry mgby pomc zrozumie wspczesne problemy spoeczne. Jednake przytoczona przed chwil opinia Roberta T. Craiga nie suy jemu samemu do wychwalenia ujcia konstytutywnego i automatycznego uczynienia z niego narzdzia namysu. W swojej, jak sam to ujmuje, metateoretycznej refleksji badacz ten posuguje si modelem konstytutywnym, aby na jego bazie zaprezentowa metamodel, ktry bdzie pierwszym filarem, sucym zrekonstruowaniu dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji. Ow dziedzin ma si sta teoria komunikacji. Propozycja Craiga zostanie poddana pod dyskusj dopiero w rozdziale III i IV niniejszego studium. Dzieje si tak z dwch powodw: po pierwsze, zrozumienie jej wymaga szerszego przedstawienia kontekstu, w jakiej zostaa zaprezentowana; po drugie, naley wprowadzi i scharakteryzowa pojcie komunikacji jako dyscypliny praktycznej, do ktrej ta propozycja si odnosi.
3.3. Konstytutywne ujcie komunikacji

Omawiane powyej transmisyjne ujcie procesw komunikacji jest w pewnym sensie jednolite, tzn. charakterystyka takich modeli jest pozytywna i ma miejsce poprzez przedstawienie wsplnej dla nich cechy: linearnego ujmowania komunikacji jako transmisji komunikatw / informacji / symboli / sygnaw. Zaprezentowanie drugiego rodzaju podejcia nie jest ju takie proste, gdy modele konstytutywne22 znaczco rni si od siebie. Najczciej wstpnej charakterystyki dokonuje si poprzez skontrastowanie ich z ujciem transmisyjnym dlatego rne koncepcje, ktrych bazow przesank nie jest ujcie procesu komunikacji jako transmisji (lub jedynie jako transmisji), umieszcza si pod wsplnym szyldem. I cho s w wieloraki sposb nazywane (model nietransmisyjny, rytualny, koncepcja orkiestralna) oraz rni si pod wieloma wzgldami, to jednak istot i wano komunikacji wsplnie widz w czterech kwestiach: 1) spoecznym tworzeniu znacze, 2) interakcyjnej (symbolicznej) charakterystyce samego procesu, 3) byciu uczestnikiem komunikacji, a nie jej twrc oraz 4) wanoci komunikacji nie ze wzgldu na przekaz informacji, lecz z powodu konstruowania wiata spoeczno -kulturowego (w ujciu tym zakada si, e tylko niewielki
22 Mwienie o ujciu konstytutywnym jako o modelu komunikacji wynika jedynie z przyjtej w literaturze przedmiotu konwencji.
37
procent wszystkich aktw komunikacyjnych przekazuje komunikat ktry sam w sobie nie jest celem komunikacji). Dlatego te mona powiedzie, e w ujciu konstytutywnym istotna cz komunikacji jest w pewnym sensie nieintencjonalna 23, tzn. nie musi polega na wiadomym i zamierzonym przekazywaniu komunikatu, ale moe odbywa si poprzez czynnoci rutynowe (nawyki kulturowe jest to mylenie w perspektywie porcznoci). Taka perspektywa nie zakada ju rozpatrywania komunikacji jedynie jako skutecznej (efektywnie przekazujcej informacje) lub nieskutecznej. Blisze przyjrzenie si wszystkim konstytutywnym modelom wymagaoby zbyt dalekiego odejcia od postawionego celu. Pena charakterystyka ujcia konstytutywnego nie mogaby si wszak zatrzyma na koncepcjach orkiestralnych Yvesa Winkina, Jamesa Careya lub rytualnej perspektywie Erica W. Rothenbuhlera, dramaturgicznym ujciu Ervinga Goffmana, rozwaaniach Charlesa Ogdena, Ivora Richarda czy te psychologw spoecznych Gregoryego Batesona i Raya Birdwhistella z krgu szkoy Palo Alto oraz chicagowskiej szkole interakcjonizmu symbolicznego z Georgem H. Meadem i Herbertem Blumerem na czele. Byby to wci zbir niepeny: np. John Fiske ujciom transmisyjnym przeciwstawia tzw. szko semiotyczn z pracami Charlesa S. Peircea czy Ferdynanda de Saussurea. Do tego winnimy wwczas dooy kategori przed-rozumienia z hermeneutyki filozoficznej, ktra to zestawiona z problematyk interakcji symbolicznej przynosi interesujce wnioski. A wwczas tak postawiony problem poprowadziby do tzw. krytycznej analizy dyskursu, ktra stara si by interdyscyplinarnym podejciem do bada nad komunikacj, bd do teorii dziaania komunikacyjnego Habermasa. W zwizku z tym skupi si jedynie na bazowych problemach, przed ktrymi staj badacze niezgadzajcy si na wycznie transmisyjne rozwaanie kategorii komunikacji24. Pozwoli to w dalszej czci zrekonstruowa metateoretyczne filary koncepcji Roberta T. Craiga. Podnoszenie wagi fenomenu komunikacji w ujciu konstytutywnym jako czynnika pozwalajcego zrozumie procesy spoeczne nawizuje do dorobku pragmatyzmu amerykaskiego. Nie mona jednak zapomina, i rde wyrosego na pragmatyzmie interakcjonizmu symbolicznego trzeba szuka w filozofii kontynentalnej: poczwszy od przeciwstawienia si dualizmowi Kartezjusza,
23 Oczywicie nie oznacza, i s to zachowania nieintencjonalne w klasycznym (fenomenologicznym) ujciu. Powinnimy raczej mwi o dwch poziomach intencjonalnoci, gdzie poziomem pierwszym byoby mylenie w perspektywie porcznoci, drugim za dziaania (intencjonalne) komunikacyjne. 24 W ujciu konstytutywnym nie tyle odrzuca si ca perspektyw transmisyjn, co raczej wcza j w szersze rozwaania na temat roli komunikacji w budowaniu wiata spoeczno -kulturowego, konstruowania samowiadomoci podmiotu. Wykorzystujc instrumentalnie triad heglowsk, mona byoby powiedzie, e dla Roberta T. Craiga model transmisyjny (Shannona-Weavera) jest tez, model konstytutywny (np. propozycja Jamesa W. Careya) jest antytez, a syntez jest dla niego metamodel konstytutywny, ktry ma znosi niedoskonaoci ujcia transmisyjnego oraz sta si jednym z dwch filarw dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji.
38
Rozdzia I
a po nawizywanie do stanowiska Hegla oraz koncepcji przedstawie zbiorowych Emila Durkheima i koncepcji rozumienia ludzkiego dziaania Maxa Webera. Przyjmowane w interakcjonizmie zespolenie mylenia i dziaania doprowadzio do ujcia jzyka jako przejawu dziaania, co nastpnie postawio komunikacj w centralnym punkcie teorii spoecznych. Takie umiejscowienie spowodowao dostrzeenie jej roli w konstytuowaniu porzdku spoecznego. Przeciwstawiono si dotychczasowemu postrzeganiu jzyka, ktry mia by tylko biernym narzdziem, rodkiem komunikacji, a nie wymiarem konstytutywnym spoeczestwa, w ktrym usytuowane s wartoci i praxis (Haas, 2006, s.20). Proces komunikacji w ujciu transmisyjnym umiejscowiony jest najczciej w perspektywie twardego realizmu. Przyjmuje si, i niezalenie od podmiotu istnieje wiat zoony z rzeczy, wydarze i procesw, ktre moemy obserwowa. Wwczas jzyk, znak czy symbol ujmowany jest jako etykieta lub nazwa odnonych, obserwowanych obiektw. Dlatego te uczestnik komunikacji zwraca si ku dwm poziomom: wiata realnego rzeczywistoci fizycznej oraz poziomowi jzykowemu, za pomoc ktrego moe przekazywa wiedz o wiecie (jzyk postrzegany jest wtedy jako zwierciado natury). Wysunicie na pierwszy plan konstytutywnej roli komunikacji odwraca powysz relacj: sowa nie s nazwami rzeczy () lecz rzeczy s znakami sw (Carey, 2007, s.44). Rzeczywisto zaczyna by postrzegana nie jako istniejca poza podmiotami, ale jako konstytuowana przez nie i postrzegana przez pryzmat kultury. Nie jawi si ju jako co, co trzeba odkry, lecz jako co wytwarzanego i odtwarzanego wanie przez komunikacj postrzegan jako interakcja spoeczna. Nie mam tutaj na myli sytuacji, w ktrej postuluje si istnienie wiata realnego, ktrego percepcja moe by jedynie zaporedniczona przez formy jzykowe czy symboliczne. Takie ujcie jzykowych obrazw wiata ma czsto charakter subiektywistyczny i psychologistyczny. wiat wytwarzany poprzez komunikacj jest jedynym dostpnym wiatem dla jednostki ludzkiej. Innymi sowy, wiat spoeczno -kulturowy jest obiektywnym wiatem jednostek partycypujcych w kulturze jest to ich wiat przeywany. Jak pisze Wendland:
wiat spoeczny, dostpny jzykowo (komunikacyjnie), jest te jedynym wiatem dostpnym czowiekowi dowiadczenie wiata w sposb niezaporedniczony jzykowo (komunikacyjnie), a zarazem kulturowo czyli spojrzenie na wiat sub specie aeterni wydaje si mrzonk w tym sensie, e abstrahuje od warunku intersubiektywnej komunikowalnoci dowiadczenia (Wendland, 2008a, s.24).
Komunikacja moliwa jest dziki obiektywnoci wiata kulturowego, wsplnego wiata, o ktrym moemy rozmawia i do ktrego moemy si odnosi jako do intersubiektywnego horyzontu i gruntu wszelkich procesw komunikacyjnych. I nawet gdybymy zgodzili si z radykaln interpretacj tego stanowiska, i system
39
kulturowy i spoeczny s w caoci wytwarzane przez komunikacj i dziki niej, to i tak pozostaj one niezalene od konkretnych aktw komunikacyjnych: tak jak relacje syntaktyczne istniej niezalenie od uycia jzyka. Naley oczywicie odrni od siebie moment socjalizacji jednostki od momentu konstytuowania owego wiata spoeczno -kulturowego w interakcjach midzyludzkich. Winnimy rwnie zwrci uwag na istotno zaoenia o pierwszestwie kultury nad jednostk, ktra moe sta si uczestnikiem tej pierwszej dopiero dziki wsplnocie, a nie wasnej dobrowolnej decyzji: zakadajc nawet, e czowiek dysponuje wrodzon gotowoci nabycia kadego jzyka, od stosownego kontaktu ze wsplnot jednak zaley, ktry opanuje i czy w ogle opanuje jaki (Paubicka, 2006, s.36). Dopiero dziki wsplnocie jednostka moe sta si wiadoma siebie (pojawiajce si ja podmiotowe I w rozumieniu Meada25): jeeli jednostka osiga swoj osobowo tylko przez komunikowanie si z innymi, tylko przez wytwarzanie procesw spoecznych za pomoc komunikacji znaczcej, to osobowo nie moe poprzedza organizmu spoecznego; musi on istnie wczeniej (Shepherd, 1999, s.323). Spoeczno-kulturowy wiat, ktry staje si horyzontem rozumienia czowieka, jest wytwarzany poprzez interpretacj znacze w ramach interakcji midzyludzkiej. Charakteryzujc wstpnie interakcj majc miejsce jedynie pomidzy ludmi, moemy pody za Elbiet Haas, ktra definiuje j jako:
dziaania spoeczne zachodzce midzy osobami lub grupami osb, w ktrych s one dla siebie nawzajem przedmiotami dziaania. Dziaanie X w stosunku do Y powoduje odpowied Y, ktra jest nastpnie powodem dziaania X w stosunku do Y itd. ()Interakcja zakada obecno momentu intencjonalnoci aktorzy, dziaajc, do czego zmierzaj. Interakcja jest wic moliwa midzy uczestniczcymi w kulturze czonkami spoecznoci (Haas, 2006, s.110 -111).
Wszelako tak ujta interakcja nie musi by tosama z komunikacj. Dlatego te interakcjonici z krgu chicagowskiego wprowadzili termin interakcja symboliczna (istniejca obok interakcji na poziomie niesymbolicznym konwersacja gestw w ujciu Meada)26. W perspektywie interakcji symbolicznej komunikacja nabiera charakteru performatywnego, a proces komunikacji jest zarazem dziaaniem. Mowa tutaj o dziaaniu komunikacyjnym, a nie
25 W czci trzeciej ksiki Umys, osobowo i spoeczestwo Mead charakteryzuje ja podmiotowe (I) i ja przedmiotowe (me) jako fazy osobowoci (Shepherd, 1999, s.267-277). Z punktu widzenia analizy dziaa komunikacyjnych interesujc interpretacj koncepcji Meada Czytelnik znajdzie w Teorii dziaania komunikacyjnego (Habermas, 2002, s.3-78) oraz monografii Leszka Koczanowskiego pt. G. H. Mead (Shepherd, 1993, s.30-51). 26 Dookrelenie interakcji poprzez wprowadzenie pojcia symbolu nie powinno jednake nikogo zmyli. W koncepcji tej symbol by rozwaany w szerokim znaczeniu odpowiedniejszy byby oglny termin znak.
40
Rozdzia I
o zachowaniu komunikacyjnym, zgodnie z rozrnieniem Weberowskim 27. Zachowania s w pewnym sensie mechaniczne odbywaj si gwnie na poziomie biologicznym w sposb bezrefleksyjny, dziaania natomiast fundament znajduj w kulturze. Nie mona jednak sprowadzi funkcjonowania spoeczestwa jedynie do cigego, samoobjaniajcego si procesu interakcji: wiedza komunikowana w ramach interakcji nie jest wycznie przekazem czy transmisj, lecz subtelnym widowiskiem kultury, jej codziennym odgrywaniem (Burszta, 2007, s.110). Dlatego te komunikacja nie opiera si na dziaalnoci partykularnej jednostki (np. nadawcy majcego rozpoczyna proces kodowania komunikatu), lecz jest caoci, w ktrej jednostka uczestniczy, stajc si raczej aktorem spoecznym ni pocztkiem procesu. Holistyczne ujcie procesu odrzuca dualistyczny podzia na komunikacj werbaln i niewerbaln, rozdzielenie gestw, mowy, zachowa. Wprowadzanie takich dystynkcji w procesie, ktry moe by ujmowany jedynie jako cao, Ray Birdwhistell porwna do prby stworzenia fizjologii niekardialnej (Birdwhistell, 2003, s.123). Przeniesienie ciaru z jednostki na kultur powoduje, i w centrum zainteresowania badaczy komunikacji znajduje si nie tyle przekazywana informacja, co spoecznie wytwarzane znaczenie, a komunikacja zachodzi nie poprzez skuteczne przekazanie i zdekodowanie treci, lecz przez zrozumienie kontekstu i zdefiniowanie sytuacji. Jednake interakcjonizm symboliczny wyczy z rozwaa wartociujcy wymiar komunikacji poprzez aksjologicznie neutraln koncepcj znaku. Z takim podejciem zapewne nie zgodziby si Znaniecki, ktry pojmowa znak (narzdzie dziaania spoecznego) jako zaleny od wartoci spoecznej pozostajcej pod kontrol dziaajcego. () za pomoc jzyka obiekty nie tylko s desygnowane czy nazywane, lecz take nabywaj wartoci i wyraaj j (Haas, 2001, s.49). Podsumowujc: zgodnie z powyszymi zaoeniami komunikacja nie powinna by rozpatrywana wycznie w kategoriach procesu koczcego si powodzeniem lub porak. Poniewa komunikacja nie jest caociowo zdeterminowana przez kategori intencjonalnoci nie wszystkie akty komunikacyjne s przez jednostk uwiadamiane niekiedy polega po prostu na uczestniczeniu w danej sytuacji, a nie na przekazaniu wiadomoci. Na poziomie interakcji intencjonalno gubi si w skomplikowanej sieci elementw werbalnych i niewerbalnych, a komunikaty wzajemnie si potwierdzaj lub sobie przecz (Winkin, 2007, s.75). W tej perspektywie komunikacja nie polega na przelaniu myli / znacze z jednego podmiotu do drugiego, lecz na cigym wspdziaaniu podmiotw interakcji. Reakcja odbiorcy nie zaley od tego, jak dobrze zdekodowa nadawany przekaz, ale z jednej strony od jego interpretacji, a z drugiej (posugujc si
27 Max Weber pod pojciem zachowania ludzkiego rozumia wewntrzne i zewntrzne czyny to, co czowiek robi i / lub co si z nim dzieje. Natomiast dziaanie rozumia jako taki rodzaj zachowania, z ktrym dziaajcy lub wielu dziaajcych wie pewien subiektywny sens.
4. Praktyka indywidualna i spoeczna. Proces komunikacji jako praktyka
41
terminologi Meada) od tego, jak dobrze nadawca by w stanie postawi si w roli innego (czyli odbiorcy). Podejcie konstytutywne prbuje odebra prymat w badaniach nad komunikacj teorii informacji i psychologii, przenoszc rodek cikoci na kultur i spoeczestwo. Ukazuje w ten sposb, i czowiek moe dziaa jedynie poprzez kultur i wytworzone w niej narzdzia. Dlatego te komunikacja nie moe by rozpatrywana w oderwaniu od kontekstu kulturowego, ani tym bardziej ujmowana przez modele reprezentujce. Perspektywa ta moe okaza si bardziej owocna w ujmowaniu zjawisk spoecznych, ktre w ujciu transmisyjno-psychologicznym s jedynie okookomunikacyjne (np. kolejno podejmowanych tematw w rozmowie biznesowej pomidzy Europejczykiem a Japoczykiem jest obyczajowo ustalona i rni si zasadniczo od tej wystpujcej pomidzy dwoma Europejczykami). Takie sytuacje w ujciu transmisyjnym znajduj si poza obszarem zainteresowa i nie przynale do przedmiotu badawczego studiw nad komunikacj (pomimo e do niektrych modeli prbuje si przemyci specyficzne ujcie kontekstu). Jak mona jednak zauway, wiedza posiadana przez podmiot pozwala mu wpyn na konstrukcj sytuacji komunikacyjnej, aby uywajc adekwatnych rodkw, osign zakadany cel (np. Europejczyk dostosuje kolejno podejmowanych tematw w rozmowie do oczekiwa partnera i przeznaczy odpowiedni ilo czasu na kady z nich). Oczywicie nie oznacza to automatycznego sukcesu, jednake pozwoli zbudowa odpowiedni punkt wyjcia. Dlatego przyjmuj, i winno si rozpatrywa proces komunikacji przez kategori praktyki spoecznej, ktra suy konstruowaniu i podtrzymywaniu kulturowego wiata obiektywnego.
4. Praktyka indywidualna i spoeczna. Proces komunikacji jako praktyka

Przedstawiajc powyej krytyk transmisyjnego ujcia komunikacji oraz elementy ujcia konstytutywnego, staraem si pokaza, e gruntem bada nad komunikacj winna by ref leksja ujmujca kulturowe podoe kadego dziaania komunikacyjnego. Do tej pory posugiwaem si terminem praktyka, ktrego znaczenie nie zostao wyranie wyeksplikowane. Pisaem zarwno o praktyce spoecznej, jak i o praktyce komunikacyjnej (praktykach komunikacyjnych). Zgodnie z przyjtym stanowiskiem spoeczno -regulacyjnej koncepcji kultury bd odrnia za Paubick praktyki indywidualne od praktyk spoecznych, ktre regulowane s przez zbir powszechnie respektowanych przekona: Po pierwsze, czym innym jest () praktyka indywidualna subiektywnie motywowana bezporednio
42
Rozdzia I
przez wiadomo indywidualn, nawet wwczas, gdy ta ostatnia reprezentuje sob w stopniu maksymalnym stan wiadomoci spoecznej, czym innym za jest praktyka spoeczna oraz odpowiadajca jej wiadomo spoeczna (Paubicka, 1977, s.10). Praktyka spoeczna jest procesem nieprzerwanie trwajcego przeksztacania si subiektywnych spoecznych struktur humanistycznych w struktury obiektywne, natomiast proces przeksztacania subiektywnych indywidualnych struktur w struktury obiektywne nazywany jest praktyk indywidualn (Paubicka, 1977, s.16). Charakterystyka praktyki spoecznej w ujciu Kmity prezentuje si nastpujco:
Praktyk spoeczn jest og czynnoci subiektywno -racjonalnych, tworzcych cznie diachroniczn struktur funkcjonaln: utrzymujc stan globalny polegajcy na odtwarzaniu, poczonym zwykle z przetwarzaniem rozwojowym, danego poziomu si wytwrczych i stosunkw produkcji aktualnych warunkw obiektywnych owej praktyki (Kmita, 1982, s.30).
Dlatego te rozrnienie na praktyk indywidualn i spoeczn zwizane jest z rozrnieniem ich uwarunkowa. Praktyka indywidualna uwarunkowana jest subiektywno-racjonalnie28, co oznacza, i charakteryzuje si j z punktu widzenia 1) wartoci, na realizacj ktrej owa czynno jest zorientowana, oraz 2) wiedzy podmiotu na temat tego, jaka czynno prowadzi do realizacji odnonej wartoci. Oznacza to, i praktyka indywidualna ujmowana jest z perspektywy konkretnego podmiotu (uwarunkowanie subiektywne) oraz jego wiedzy i akceptowanych wartoci (subiektywna racjonalno). Natomiast w praktyce spoecznej uwarunkowanie funkcjonalne wyselekcjonowane jest przez odpowiedni stan utrzymywany stale przez pewien towarzyszcy mu kontekst strukturalny. Wykonawca dziaania nic o owym kontekcie nie musi wiedzie. Nie musi wiedzie nic ani o jego stale utrzymywanym stanie () ani o przyczynach utrzymujcych w stan (Banaszak, Kmita, 1994, s.23). Dlatego te praktyka ma wymiar indywidualny i spoeczny. W tym pierwszym jednostka partycypujca w kulturze poprzez okrelon praktyk realizuje swoje cele (wartoci), jednoczenie w wymiarze spoecznym realizujc zapotrzebowanie spoeczne, z ktrego owa praktyka powstaa. Przekadajc powysze rozwaania na sytuacj komunikacyjn, mona powiedzie, e jednostka w dziaaniu komunikacyjnym (np. rozmowie z partnerem) realizuje swj cel (wymiar indywidualny), a jednoczenie utrzymuje odpowiedni stan i towarzyszcy mu kontekst strukturalny (jzyk ujty jako zbir regu). W takim dziaaniu jednostka nie
28 Ukierunkowania subiektywno-racjonalne dziaania ludzkiego tworz przekonania podmiotu tego dziaania, wyznaczajce warto orientujc owo dziaanie, a take okrelajce wybr tego wanie, a nie innego dziaania (Banaszak, Kmita, 1994, s.23).
4. Praktyka indywidualna i spoeczna.Proces komunikacji jako praktyka
43
musi nic wiedzie o owym kontekcie: mae dzieci, gdy zaczynaj mwi, nie s wiadome regu gramatycznych rzdzcych jzykiem, jednake przy okazji realizacji celu (np. proby o kupno zabawki) wczaj si w spoeczny wymiar praktyki, polegajcy na utrzymywaniu i przetwarzaniu odnonego stanu jest to odtwarzanie i przetwarzanie obiektywnych warunkw praktyki. Jednake moliwo komunikacji bez uwiadomienia sobie regu gramatycznych jzyka nie oznacza, i bez nich moglibymy skutecznie29 zrealizowa cel. Skoro praktyka jest dziaaniem racjonalnym, a wic wyznaczanym przez wiedz podmiotu na temat sposobu realizacji celu, to musi istnie intersubiektywna rzeczywisto spoeczno -kulturowa, na gruncie ktrej bdziemy komunikowa treci indywidualnej wiadomoci. Cao praktyk spoecznych skada si z wielu typw: od praktyki materialnej, przez praktyk jzykow, obyczajow, artystyczn, magiczn, religijn. Kady rodzaj regulowany jest subiektywnie w skali spoecznej przez pewien zesp przekona powszechnie w danej spoecznoci respektowanych i nalecych do jej wiadomoci spoecznej (Kmita, 1982, s.63). Owe regulatory s dwojakiego rodzaju: z jednej strony s to przekonania normatywne, ktre wyznaczaj wartoci do realizowania, z drugiej przekonania dyrektywalne, ktre wskazuj na okrelone czynnoci, jakie naley podj, aby zrealizowa odnon warto. Zgodnie ze spoeczno -regulacyjn koncepcj kultury poczenie obu form regulatorw nazywamy form wiadomoci spoecznej: istnieje zatem tyle form wiadomoci spoecznej, ile jest rodzajw praktyk spoecznych. Nas w szczeglnoci interesuje praktyka spoeczna o charakterze komunikacyjnym, ktr moemy zaliczy do dziedzin kultury symbolicznej w wszym sensie symboliczna kultura wartoci uchwytnych praktycznie (Kostyrko, Kmita, 1983, s.66-67).
Wartoci nadrzdne realizowane w ramach kultury symbolicznej w wszym sensie w znacznej czci maj charakter komunikacyjny; polegaj na tym, e podaje si do wiadomoci lub manifestuje taki to a taki stan rzeczy, bd te w stan rzeczy odtwarza si, odbiera. Warto o charakterze komunikacyjnym bowiem moe by typu nadawczego (podawanie do wiadomoci, manifestowanie) bd te typu odbiorczego (Kmita, 1982, s.86).
W ramach kultury symbolicznej w wszym sensie mona wyrni komuni kacyjn sfer kultury, w ktrej jako nadrzdne realizuje si wartoci o charakterze komunikacyjnym. W skad tej sfery wchodz m.in. takie dziedziny, jak jzyk, obyczaj czy sztuka. Owe formy wiadomoci spoecznej reguluj typy praktyki komunikacyjnej, w zakres ktrych wczymy takie dziaania, jak manifestowanie, demonstrowanie czy okazywanie stanw rzeczy ale oprcz nadawania
29 Komunikacja jako taka nie jest skuteczna ani nieskuteczna, ale moe w skuteczny bd nieskuteczny sposb realizowa przyjt przez komunikujcego intencj komunikacyjn.
44
Rozdzia I
komunikatw trzeba tu take uwzgldni ich odbieranie, rozumienie, interpretowanie. Susznie podkrela Kmita, i komunikacja odbiorcza nie jest zwykle wczana w zakres komunikacji mowa oczywicie o transmisyjnym ujciu komunikacji, w ktrym sam moment nadawania jest najwaniejszy, a odbir polega nie na interpretacji, lecz na dekodowaniu. Jednak w aprobowanym przez nas ujciu konstytutywnym komunikacja odbiorcza odgrywa istotn rol. Warto jeszcze odnotowa, e praktyka komunikacyjna peni dwie podstawowe funkcje wzgldem wszystkich pozostaych typw praktyk spoecznych: 1) utrzymywanie informacyjno-komunikacyjnego kontaktu wewntrzgrupowego oraz 2) integrowanie grupy i jej rnicowanie (przeciwstawianie grupy innym grupom). Wszystko to oznacza, i nie mona redukowa komunikacji do psychiki pojedynczego podmiotu, gdy kade dziaanie komunikacyjne (praktyka komunikacyjna) ma wymiar zarwno indywidualny, jak i spoeczny. Zatem nie moemy rozpatrywa sytuacji komunikacyjnych w oderwaniu od kultury, w ktrej jestemy przez cay czas zanurzeni i ktra to, poprzez przekonania normatywne, wyznacza wartoci, jakie realizujemy w komunikacji. Jedynie dziki istnieniu powszechnie respektowanych przekona normatywnych i dyrektywalnych moemy cokolwiek komunikowa: gdyby w kulturze, w ktrej podmiot realizuje dziaanie komunikacyjne, nie byo respektowane przekonanie, i ustpienie pierwszestwa kobiecie przez mczyzn przy przejciu przez drzwi jest oznak szacunku, to takie dziaanie niczego by nie komunikowao. Komunikacja zatem oprcz funkcji informacyjnej i integrujco -rnicujcej peni dodatkowo, dziki przeksztacaniu subiektywnych struktur spoecznych w struktury obiektywne, funkcj konstytuujc wiat spoeczno -kulturowy: wartoci, stany rzeczy, wydarzenia i procesy zaczynaj istnie obiektywnie-kulturowo w momencie, w ktrym staj si przedmiotem komunikacji. A zatem komunikacja suy nie tylko przekazaniu informacji dziki mowie (wymiar indywidualny), ale take utrzymywaniu i przetwarzaniu warunkw obiektywnych umoliwiajcych ten typ praktyki (wymiar spoeczny jzyk jako wzmiankowany wyej kontekst strukturalny). Oznacza to, i nie moe istnie jzyk prywatny, wytworzony przez jednostk i przez ni uywany, a zatem rozpatrywanie komunikacji na poziomie intrapersonalnym, jak staralimy si wczeniej pokaza, musi zosta ujte rwnie w aspekcie spoecznym werbalizowane myli musz zosta usyszane przez jednostk i zinterpretowane (dziki warunkom obiektywnym odnonej praktyki). Nie jest tak, i jednostka rozmawia sama ze sob we wasnym, prywatnym jzyku, gdy ju ch podjcia tego dziaania jest umotywowana przekonaniami normatywnymi, tzn. co chcemy osign, zrealizowa jak warto, mwic do siebie. Praktyka komunikacyjna, jako dziaania ujmowane zarwno na poziomie indywidualnym, jak i spoecznym, wydaje si uytecznym pojciem przy charakteryzowaniu procesu komunikacji. Oczywicie w yciu codziennym, jeeli ju prbujemy komunikowa o naszej komunikacji, rzadko posugujemy
45
si powyszym terminem. Jednake powinnimy pamita, i gdy mwimy o komunikacji jako przedmiocie refleksji, w rzeczywistoci mamy na myli pewien konkretny rodzaj praktyki spoecznej wanie praktyk komunikacyjn. Taka zmiana optyki, jak podkrela Robert T. Craig, ma zasadniczy wpyw na rozumienie relacji pomidzy teori a praktyk (Craig, 2006). Przedstawiajc komunikacj jako przedmiot refleksji, Craig definiuje j przez pryzmat kategorii praktyki. Jest to jeden z czterech gwnych tematw, podug ktrych we wspczesnych studiach nad komunikacj ujmuje si proces komunikacji obok technologii, kultury i dyskursu (Craig, 2007a). Skoncentrowanie na technologii odpowiada refleksji skupionej na badaniu komunikacji przez pryzmat mediw (czsto nowych mediw). Podana przez Craiga kategoria kultury rni si zasadniczo od tej przyjtej przez nas: w humanistyce anglojzycznej najczstszym ukadem odniesienia s w tym wypadku tzw. critical cultural studies, ktre my wizalibymy raczej z badaniami etnograficznymi, komunikacj interkulturow (rwnie w rozumieniu komunikacji pomidzy mczyzn a kobiet) czy gender studies. Dlatego te Craig wycza ten obszar namysu poza temat praktyki. Czwarta kategoria dyskurs zwizana jest z lingwistyk krytyczn czy krytyczn analiz dyskursu30. W tekstach amerykaskiego autora, ktre powicone s definiowaniu komunikacji per se (Craig, 2006, 2007a), referowany badacz nie odwouje si do klasykw pragmatyzmu czy filozofii praktycznej. Jednak w artykuach, ktre sam okrela mianem metateoretycznych i metodologicznych, rozumienie bada nad komunikacj (tak jak i sposb jej badania) ugruntowuje na Deweyowskiej czy Gadamerowskiej interpretacji kategorii praktyki. Dlatego zrozumienie Craigowskiej propozycji zdefiniowania na nowo relacji pomidzy perspektyw badawcz a przedmiotem badawczym w odniesieniu do studiw nad komunikacj (odnona perspektywa jest tutaj dyscyplin praktyczn) wymaga przyjrzenia si jego pojmowaniu komunikacji jako praktyki (przedmiot badawczy) oraz zestawienia tego ujcia z tym, co do tej pory powiedzielimy o refleksji nad praktykami komunikacyjnymi. Okrelajc znaczenie praktyki, Craig w pierwszym rzdzie odcina si od potocznego rozumienia terminu, ktre moe prowadzi do nieporozumienia ju na samym pocztku. Chodzi tu o uycie kategorii praktyki jako nazwy dowolnych dziaa (najczciej celowo powtarzanych), ktre podejmowane s dla udoskonalenia czynnoci, wywiczenia si czy jak zwyko si to potocznie okrela dla nabycia praktyki (w znaczeniu wprawiania si). Zatem rozkadanie, czyszczenie i skadanie broni przez onierza nazwalibymy raczej wiczeniami, a nie praktyk. Natomiast praktyka jest koherentnym zbiorem czynnoci, ktre powszechnie podejmujemy i ktre s dla nas wane, wewntrz pewnej kultury, w szczeglny
30 Interesujcy przekrj przez nastawienie metalingwistyczne w badaniach nad komunikacj prezentuje praca zbiorowa Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejcie do komunikacji spoecznej (Duszak, Fairclough, 2008).
46
Rozdzia I
sposb (Craig, 2006, s.38). Dlatego w jej zakres wchodz nie tylko konkretne dziaania, ale take mylenie i mwienie o tych dziaaniach. Craig wyrnia cztery aspekty tak ujtej praktyki: 1) normatywny, 2) artystyczny, 3) pojciowy i 4)teore tyczny. W rzeczywistoci, jak zauwaa, aspekty te lepiej charakteryzowa jako pary. Oznacza to, i aspekty normatywny i artystyczny odnosz si do ewaluacji konkretnej praktyki, ktr jednostka wykonywaa bd w ktrej partycypowaa. Innymi sowy, okrela to, czy konkretne dziaanie byo efektywne, czy te nie; czy przemowa bya dobra, czy te za. Chocia przywoywany autor tak tego nie ujmuje, my moglibymy powiedzie, e to, co Kmita nazywa przekonaniami normatywnymi, wyznaczajcymi wartoci do realizacji w danej praktyce, Craig nazywa aspektem normatywnym owej praktyki. Uwarunkowanie subiektywno-racjonalne jest perspektyw, podug ktrej dziaajcy podmiot moe oceni, czy podj waciwe czynnoci do realizacji celu moe oceni odnon praktyk31. Moglibymy powiedzie, i wanie poprzez te dwa pierwsze aspekty Craig charakteryzuje indywidualny wymiar praktyk. Natomiast to, co powstaje z zespolenia pojciowego i teoretycznego aspektu praktyki32, Craig nazywa normatywnym dyskursem, czcym si z zespoem poj, ktrych uywamy podczas planowania, koordynowania bd opowiadania o praktyce. Jako przykad podaje tancerzy, ktrzy w trakcie uczenia si taca poznaj nowe terminy, za pomoc ktrych nie tylko mog rozmawia o tacu, ale take ucz si go. Dyskurs normatywny jest charakteryzowany jako praktyki dyskursywne i odgrywa konstytutywn rol w praktyce spoecznej jest to nieustajca komunikacja o praktyce, ktra wyznacza standardy, normy postpowania, sposb wykonania czy konceptualizowania praktyki w kulturze; normatywny dyskurs reguluje praktyk i czyni j dla nas znaczc (Craig, 2006, s.39). Na poziomie potocznoci taki dyskurs rwnie niekiedy ma miejsce, czsto jest nieuwiadomiony i nie czy si go z sam praktyk (np. w przypadku praktyki komunikacyjnej partnerzy podkrelaj czasami, i dobrze jest usi i porozmawia albo atwiej mi si dyskutuje, gdy soce nie wieci mi w twarz). Jest to sytuacja analogiczna do dwch wymiarw praktyki komunikacji jzykowej (indywidualnego i spoecznego) jednostka nie musi by wiadoma standardw, norm jzykowych, aby zakomunikowa co drugiej jednostce. Jednake refleksja nad reguami jzyka (normatywny dyskurs w rozumieniu Craiga), po pierwsze, pozwala uregulowa praktyk, po drugie, sprawia, i reguy jzyka
31 Ze wzgldu na stopie realizacji intencji komunikacyjnej oraz sposb wykonania (Ta przemowa bya wymienita!). 32 Aspekty pojciowy i teoretyczny s cechami praktyki, natomiast ich zespolenie wiedzie do powstania (odrbnego wzgldem nich) dyskursu normatywnego, ktry jest elementem refleksji nad praktyk, ale nie samej praktyki (cho spenia wan funkcj przy jej tworzeniu) dyskurs normatywny moe by rwnie ujty jako rodzaj praktyki, jednake umiejscowiony na innym poziomie logicznym.
47
zaczynaj istnie w sposb obiektywno -kulturowy. Niekiedy, gdy refleksja nad praktyk podejmowana jest celowo, staje si bardziej zoona i postpuje podug okrelonej metody. Wanie z takiego przejcia (w przypadku praktyki komunikacyjnej), od swobodnego dyskursu nad praktyk do wiadomie i metodycznie podejmowanej refleksji, narodzia si zdaniem Craiga wspczesna dyscyplina komunikacji. Badacz ten proponuje ujmowa proces komunikacji jako szczeglny przypadek praktyki owa szczeglno polega ma na tym, e praktyka komunikacyjna (oprcz okazywania, demonstrowania, manifestowania czy przekazywania) odgrywa rwnie rol konstytutywn dla aspektu pojciowo -teoretycznego kadej praktyki. W terminach spoeczno-regulacyjnej koncepcji kultury mona byoby powiedzie, i praktyka komunikacyjna poza wyej wymienionymi funkcjami peni funkcj informacyjno-komunikacyjn. Zgodnie z przyjt perspektyw postrzegania praktyki Craig pisze: jeli, jak twierdz, komunikacja jest praktyk, wwczas (zgodnie z moj definicj praktyki) musi by koherentnym zbiorem czynnoci, ktre powszechnie podejmujemy i ktre s dla nas w szczeglny sposb znaczce. () A zatem skd wiemy, e komunikacja jest praktyk? (Craig, 2006, s.40). Oczywicie musz by spenione oba warunki: czynno musi by powszechnie podejmowana oraz musi by dla nas w szczeglny sposb znaczca, czyli musi mie wymiar spoeczny (wwczas praktyka oprcz realizacji okrelonej wartoci odtwarza i przetwarza warunki obiektywne, dziki ktrym zachodzi). Dlatego mwienie, e komunikacja jest praktyk, poniewa wszyscy komunikuj, nie jest poprawne: wszyscy rwnie oddychaj, jednake jest to proces biologiczny, a nie praktyka spoeczna (co nie oznacza, i oddychanie nie moe by niekiedy uznane za praktyk, np. w przypadku jogi, gdzie wiczenia oddychania s jej integraln czci). Jak pisze Craig:
Moemy uwaa, e komunikacja jest praktyk, poniewa wszystkie kultury posiadaj praktyki komunikacyjne. Jednake to wci nie dowodzi, e komunikacja per se jest praktyk (koherentnym, znaczcym zbiorem dziaa) w kadej kulturze. Aby komunikacja per se bya praktyk, musi istnie kulturowe pojcie komunikacji odnoszce si do oglnego rodzaju praktyki, w ktr ludzie s wczeni zawsze wtedy, kiedy komunikuj (Craig, 2006, s.41).
Autor przestrzega jednoczenie: nie jest przesdzone, i kada kultura ma takie normatywne pojcie komunikacji, czy te e ludzie wszdzie praktykuj komunikacj, kiedy dziaaj tak jak my w naszej obdarzonej wiadomoci komunikacyjn kulturze (Craig, 2006, s.41). Oznacza to, i dziaanie definiowane w naszej kulturze jako komunikacja wcale nie musi by uznawane za komunikacj w innej kulturze. Craig nawizuje w ten sposb do klasycznego tekstu Gerryego Philipsena Speaking Like a Man
48
Rozdzia I
in Teamsterville (1975), w ktrym autor, analizujc wyniki swoich bada, stwierdza, i nie w kadym miejscu rozmowa jest tak samo wartociowana jako narzdzie dziaania (np. rozwizywania problemw). To pokazuje dodatkowo, i redukowanie komunikacji jedynie do werbalnego przekazu jest bdem. W Teamsterville mieszkacy oczywicie si komunikuj, jednake praktyka komunikacyjna swj znaczcy aspekt realizuje bardziej poprzez natenie gonoci wypowiedzi, cisz czy pogrki za pomoc gestw (a nie sw). Dlatego te komunikacja jest praktyk dla nas33, to my, generalnie rzec biorc, uwaamy komunikacj za wany rodzaj dziaalnoci, ktry moe by wykonany dobrze lub le w wielu swych formach. Jestemy szczeglnie samowiadomi [reflexive about communication], bdc podmiotami i przedmiotami komunikacji oraz wytwarzamy wielkie iloci metadyskursu na ten temat (Craig, 2006, s.41). Termin metadyskurs w takim rozumieniu Craig zaczerpn od Deborah Cameron jest to dyskurs odnoszcy si do dyskursu. Innymi sowy, jest to dyskurs nad praktykami komunikacyjnymi34, ktry sam w sobie rwnie jest praktyk komunikacyjn. Dlatego metadyskurs skadajcy si na teori komunikacji (ale rwnie ten skadajcy si na potoczny sposb mwienia o komunikacji) odgrywa znaczc rol w kultywowaniu praktyki komunikacyjnej w spoeczestwie (Craig, 2006, s.41, kursywa: E.K.). Postrzeganie metadyskursu (bdcego praktyk spoeczn) jako konstytutywnego skadnika teorii komunikacji powoduje transformacj rozumienia relacji teorii do praktyki. Owo przesunicie peni jedn z podstawowych przesanek w przedstawieniu przez Craiga sposobu konstruowania teorii praktycznej jako modelu teorii komunikacji. Jednake peni obrazu propozycji Craiga bdzie mona przedstawi dopiero wtedy, gdy zostanie podniesione zagadnienie dyscypliny praktycznej, w ktrej to teoria praktyczna konstytuuje dziedzin badawcz.
33 Powracamy tym samym do przyjtej przez nas perspektywy kulturalizmu i wspczynnika humanistycznego. 34 Zgodnie z terminologi przyjt przez Craiga metadyskurs nie jest tosamy z dyskursem normatywnym, gdy ten moe spenia sw informacyjno-komunikacyjn funkcj wzgldem caego zakresu praktyk spoecznych, a metadyskurs odnosi si jedynie do praktyki komunikacyjnej (komunikacja o komunikacji, dyskurs o dyskursie).
Rozdzia II
Perspektywa badawcza. Ku dyscyplinie praktycznej

1. Chaos terminologiczny w refleksji nad komunikacj
Komunikacja jako przedmiot bada zmienia swoje ksztaty wraz ze zmian dyscypliny naukowej, w ktrej podejmowane s rozwaania. Zwizane jest to z podstawowymi zaoeniami metateoretycznymi, ktre wyznaczaj relacj pomidzy teori komunikacji a praktyk komunikacyjn. Dodatkowo badacze stoj przed problemem, ktrym jest zwikszajcy si chaos terminologiczny. Problem ten jest charakterystyczny nie tylko dla tego rodzaju bada, jednake w refleksji, ktra swj sta akademicki ma stosunkowo niewielki i ktra stara si wypracowa wsplny paradygmat, zagadnienie to winno by postrzegane jako jedno z najistotniejszych. I nie chodzi tylko i wycznie o nieostroci i niejasnoci refleksji jako takiej. Problem pojawia si na co najmniej dwch poziomach. Po pierwsze, nazwa perspektywy badawczej, ktra podejmuje badania / rozwaania nad komunikacj, niejednokrotnie odzwierciedla sposb ujmowania przedmiotu swojej refleksji. Tak popularna nauka o komunikacji wyznacza przedmiot swoich studiw i w tym przypadku jest to oczywicie komunikacja. Ju nie
50
Rozdzia II
komunikowanie, nie komunikacja spoeczna czy komunikowanie spoeczne. Za przyjciem takiego a nie innego terminu musz sta relewantne przesanki; naleaoby si jednake zastanowi, czy jest to tylko i wycznie zamiana wieloznacznego i czsto niefortunnego pojcia komunikacja na bardziej adekwatne komunikowanie czy te moe taka wymiana przeformuowuje przyjmowan optyk ujcia (co moe by niezamierzone przez badaczy). Po drugie, to, co w Polsce okrela si mianem nauki o komunikacji (lub czsto zamiennie komunikologi), nie jest tosame1 z refleksj majc miejsce wrd amerykaskich badaczy, ktrzy zdominowali studia nad komunikacj i w pewnym sensie nadaj ton pozostaym uczonym. Na okrelenie bada uywa si w polskiej literaturze wielu terminw: nauka(i) o komunikacji, nauka o komunikowaniu, dziedzina komunikacji, badania nad komunikowaniem, studia nad komunikacj, komunikologia, komunikatyka, komunikoznawstwo i wiele innych. Za kadym z tych okrele stoj preferencje badaczy i rne perspektywy. Powysze okrelenia mona podzieli na dwie kategorie. Pierwsza nadaje refleksji i badaniom status samodzielnej dyscypliny naukowej / akademickiej nauka(i) o komunikacji, nauka o komunikowaniu, komunikologia; druga wyznacza obszar badawczy, pewn interdyscyplinarn dziedzin, temat dziedzina komunikacji, badania nad komunikowaniem, studia nad komunikacj czy refleksja nad komunikacj. Takie pomieszanie terminw (niejednokrotnie niezwykle nieporcznych) wymusza opowiedzenie si za pewn konwencj, gdy w przeciwnym wypadku propozycja, ktr chc przedstawi komunikacja jako dyscyplina praktyczna mogaby zosta nieodpowiednio umiejscowiona na mapie myli komunikacyjnej, a przez to le zrozumiana. Dlatego te, wspomniane na pocztku niniejszego studium, rozrnienie dwch porzdkw i dwch odpowiadajcych im terminw jest koniecznie. Przyjem mianowicie, i przedmiot badawczy zwa bd komunikacj, jak rwnie nazwa perspektywy badawczej reflektujcej nad nim bdzie przeze mnie okrelana mianem komunikacji. Decyzja ta uwarunkowana jest niej prezentowanymi przesankami. Po pierwsze, w literaturze przedmiotu, w szczeglnoci polskiej, funkcjonuje bardzo wiele sformuowa, ktre kad nacisk przede wszystkim na unauko wianie wasnej perspektywy (Richard Rorty nazywa taki zabieg wczeniem si w quasi-kapaski porzdek). Dlatego spotykamy si przede wszystkim z nauk(ami) o komunikacji, nauk o komunikowaniu, nauk o mediach i komunikacji spoecznej. Jednake refleksja ta nie osigna jeszcze postaci w peni naukowej, jest wci dziedzin przedparadygmatyczn (jeli nie nieparadygmatyczn) i, co rwnie wane, nie kada refleksja podejmowana nad komunikacj musi by postrzegana jako nauka: moemy sobie wyobrazi (i po czci staram si to przedstawi w niniejszej pracy) refleksj nad komunikacj, ktr okrelilibymy
1
Przynajmniej jeli chodzi o ramy formalne i instytucjonalne.
51
mianem refleksji humanistycznej czy filozoficznej. Stanowisko takie nie cechowaoby si wic metodologi naukow, ale raczej bliej byoby mu do metodologii rozumiejcej. Drug przesank do nazwania perspektywy badawczej komunikacj jest pomieszanie terminologiczne, ktre jest swoiste dla polskich badaczy. Chodzi mianowicie o zamienne stosowanie terminw nauka o komunikacji i komunikologia. Chocia moe wyda si to bardzo zgrabnym rozwizaniem, to jednake wprowadza zamt zwizany z oryginalnym pochodzeniem terminu komunikolo gia, mocno obcionym przez teoretyczne i metodologiczne zaoenia. Po trzecie, w koncepcji Craiga perspektywa badawcza nazwana jest po prostu komunikacj (communication as a practical discipline)2. Dlatego te nie staram si wprowadza zupenie nowego terminu adekwatnego do polskiej terminologii naukowej (tak jak to prbowa kiedy uczyni Jerzy Baczerowski z terminem komunikatyka), gdy nazwa ta, przy caej swojej nieporcznoci, jest najlepszym rozwizaniem niepowodujcym dodatkowego chaosu terminologicznego w szczeglnoci gdy wystpuje jako komunikacja jako dyscyplina praktyczna czy te po prostu dyscyplina komunikacji. Zwizane jest to rwnie ze statusem przedstawianej propozycji: s to rozwaania metateoretyczne i metodologiczne, a nie prezentacja konkretnego ujcia w ramach nauki o komunikacji. Zatem to, co nazywam komunikacj (dyscyplin komunikacji), jest filozoficzn metarefleksj nad refleksj uprawian w ramach teorii komunikacji (zbir teorii komunikacji jest traktowany jako dziedzina badawcza). Dlatego te nie posuguj si w tym miejscu terminem filozofia komunikacji odnoszcym si do subdyscypliny filozofii, chocia termin ten prezentowanemu ujciu jest zdecydowanie bliszy ni np. termin nauka o komunikacji. Dodatkowo nazywanie przedmiotu refleksji oraz samej refleksji wsplnym terminem ukazuje wane intuicje, ktre zostan rozwinite w dalszej czci pracy.
2 W tym miejscu trzeba odnie si do dwch tekstw obecnych na gruncie polskim, w ktrych pojawiaj si lub s wzmiankowane koncepcje Craiga. Mowa tutaj o tumaczeniu artykuu Scotta R.Olsona Teoria komunikowania: ponowne rozpatrzenie kwestii (1998) oraz ksiki Ema Griffina Podstawy komunikacji spoecznej (2003). Hanna Szapka, tumaczka tekstu Olsona, zdecydowaa si tumaczy communication (w rozumieniu dyscypliny komunikacji) jako teori komunikowania, przez co momentami przesanie tekstu Olsona traci jasno szczeglnie wtedy, gdy autor odwouje si wanie do Craiga (Olson, 1998, s.41, 43). W tumaczeniu polskim pada zdanie teoria komunikowania zawsze bya dziedzin praktyczn (Olson, 1998, s.43), co naleaoby przetumaczy raczej jako komunikacja zawsze bya dyscyplin praktyczn. W tym kontekcie uywanie terminu teoria komunikowania zamiast komunikacja (rozumiana jako dyscyplina komunikacji) wydaje si odpowiedniejsze, gdy unikamy powtrzenia terminu dyscyplina. Jednake caociowe spojrzenie na koncepcj Craiga pozwala stwierdzi, e dyscyplina komunikacji nie jest tosama z teori komunikacji, a za praktyczn Craig (wywodzc od Arystotelesa) uznaje nie dziedzin, lecz dyscyplin. Komunikacja jest dyscyplin praktyczn, a wanie m.in. rne teorie komunikacji konstytuuj dziedzin badawcz. Dlatego te propozycja tumaczenia Szapki nie jest przeze mnie brana pod rozwag. Inaczej wyglda to w propozycji przeoenia na jzyk polski terminw uywanych przez Craiga, ktr moemy odnale w ksice Griffina. Olga i Wojciech Kubiscy oraz Magdalena Kacmajor zaproponowali translacj, z ktr si zgadzam: Craig sugeruje jednak, e teoria komunikacji przybiera form spjnej dziedziny, gdy traktujemy komunikacj jako dyscyplin praktyczn (Griffin, 2003, s.54).
52
Rozdzia II
Mowa mianowicie o niemonoci rozerwania w refleksji nad komunikacj narzdzi badawczych od przedmiotu badawczego: przedmiot refleksji, czyli praktyka komunikacyjna, jest analizowany wanie w praktyce komunikacyjnej (w ramach metadyskursu w rozumieniu Craiga). Mamy tutaj do czynienia z tzw. paradoksem komunikacji lub, jak wolabym to nazwa, z problemem autoodniesienia, z ktrym spotykamy si nie tylko w rozwaaniach akademickich3, ale rwnie w yciu codziennym na poziomie potocznoci. Pomieszanie terminologiczne nie suy jasnoci i klarownoci wywodu. Dlatego te podejm si prby kategoryzacji, ktra bdzie uyteczna do przejrzystego teoretyzowania praktyki komunikacyjnej4. Chciabym podkreli, i nie roszcz sobie prawa do jedynego poprawnego i ostatecznego uporzdkowania odnonego chaosu, za starania, ktrych si podejmuj, wynikaj przede wszystkim z chci uniknicia dodatkowych nieporozumie. Nie staram si niczego badaczom narzuci (odmienny trzon terminologiczny jest oczywicie moliwy, jeli nie podany w refleksji), a jedynie podkreli, e podstawowe uzgodnienia mog si przysuy samym badaniom i pozwoli zauway wczeniej niedostrzegane zwizki. Dlatego te skupi si na terminach okrelajcych relacj: przedmiot badawczy dyscyplina badawcza z uwzgldnieniem anglojzycznej tradycji, pod wpywem ktrej ksztatuje si wspczesna dyscyplina komunikacji. Refleksja nad komunikacj powinna by skoncentrowana wok gwnego przedmiotu. Craig w International Encyclopedia of Communication pisze, e w kwestii statusu bada nad komunikacj midzynarodowy konsensus moe zosta osignity wtedy, kiedy owa dziedzina badawcza bdzie wyznaczona poprzez zasadnicze pojcie communication (Craig, 2008). Przestrzega jednak, aby nie ujmowa go zbyt wsko i nie ogranicza si jedynie do medialnego aspektu komunikacji oraz nie pomija interpersonalnego wymiaru komunikacji czy studiw retorycznych itd. Pojcie communication bywa uywane zarwno do okrelenia przedmiotu bada (czyli np. komunikacji jako procesu konstruowania wiata spoeczno-kulturowego), jak i do okrelenia nazwy i statusu dyscypliny badawczej. Relacja communication / communication odpowiadaaby w polskiej tradycji relacji komunikacja / nauka o komunikacji bd komunikacja / komunikologia. W translacji
3 Mona by oczywicie wysun zarzut, i refleksja uprawiana w ramach jzykoznawstwa opiera si rwnie na swym przedmiocie: jzyku, a w tym przypadku nie zachodzi utosamianie dwch terminw. Jednake chcielibymy podkreli, i termin oznaczajcy dyscyplin komunikacji, czyli komunikacja, stosujemy w zgodzie z tradycj amerykask, do ktrej wielokrotnie bdziemy si odwoywa. Co wicej, komunikacja nie jest w odnonej tradycji jakim wyjtkiem: analogiczna sytuacja ma miejsce w refleksji nad werbaln form komunikacji, czyli speech (mowa). Speech jest zarwno okreleniem przedmiotu badawczego, jak i nazw dyscypliny (niekiedy dookrela si j tak samo jak w przypadku komunikacji jako speech science). Naley oczywicie zaznaczy, i w jzyku angielskim pojawiaj si terminy communication science czy communicology, co jednak istotne, nie s stosowane w ujciach, do ktrych bdziemy si odnosi. 4 Na najbliszych kilku stronach tego podrozdziau wykorzystuj ustalenia z mojej pracy Problem obszaru bada nauki o komunikowaniu (Kulczycki, 2009).
53
owej relacji z jzyka angielskiego na polski pojawiaj si dwa problemy. Pierwszy: tumaczenie terminu communication jako obszaru bada; drugi: terminu commu nication jako nauki a dokadniej statusu owej refleksji. Przedmiot bada polskie sowo komunikacja zdaje si by najbardziej adekwatnym odpowiednikiem angielskiego terminu communication. Jerzy Mikuowski Pomorski w przedmowie do wydania polskiego ksiki Armanda i Michle Mattelartw pt. Teorie komunikacji. Krtkie wprowadzenie pisze, i pojcie communication moe by tumaczone jako komunikowanie (jednokierunkowo), komunikowanie si (dwukierunkowo) oraz przepyw (krenie informacji w systemie). Komunikacja pojmowana jako przepyw wykracza poza zjawiska ludzkiego porozumiewania si (czyli np. obejmuje pasaerw i towary w systemie kolei elaznych), co zdaniem Mikuowskiego Pomorskiego, jest wyjciowym rozumieniem tego zjawiska w teorii spoecznej (Mikuowski Pomorski, 2001, s.13). Dla nas nie jest to jednak perspektywa podana w humanistyce. Z powodu wieloznacznoci stosuje si niekiedy termin zakorzeniony w spoecznej nauce Kocioa katolickiego: komunikacja spoeczna ktry miaby jednoznacznie wskazywa na nie-transportowy charakter procesu. Jednake komunikacja spoeczna ogranicza si do komunikowania politycznego i publicznego (w szczeglnoci, gdy ma by odpowiednikiem social communication z tradycji anglojzycznej). Zatem aby unikn owej dwuznacznoci i redukcji, uywa si terminu komunikowanie, ktry powinien by pozbawiony bagau niepotrzebnych konotacji. Jednake pojcie to uwolnione od redukcji komunikacji spoecznej implikuje niejako rozumienie tego terminu jako transmisji, przekazywania informacji (najlepszym odpowiednikiem komunikowania w jzyku angielskim byyby pojcia transmission czy messaging, a nie communication). Co wicej, w komunikowaniu zatraca si procesualno owego fenomenu oraz rozumienia go jako dziaania we wsplnocie komunikacyjnej. Podobny problem maj rosyjscy badacze i, jak pokazuje ich przykad, podjcie takich rozwaa jest istotne dla pniejszego rozwoju refleksji. Jak pisz Yulia Tolstikova-Mast oraz Joann Keton: podstawowym problemem w przeniesieniu studiw nad komunikacj do Rosji jest jednoczesne uywanie dwch rwnowanych rosyjskich sw dla sowa communication. Oba [komunikacja przyp. E.K.] oraz [komunikacja, dialog przyp. E.K.] s czsto tumaczone jako komunikacja, jak rwnie pojawiaj si w rosyjskich publikacjach naukowych z jednakow czstotliwoci (Tolstikova-Mast, Keyton, 2002, s.4-5). Biorc pod uwag w problem, rosyjscy i amerykascy badacze na pierwszej konferencji Russian Communication Association uzgodnili, i rosyjskim odpowiednikiem terminu communication powinien by termin . Oczywicie wci pojawiaj si gosy sprzeciwu ukazujce, i termin jest zdecydowanie bardziej adekwatny i, co rwnie wane, nie jest kojarzony gwnie ze rodkami komunikowania (jak ma to mie miejsce w przypadku terminu ).
54
Rozdzia II
A zatem jakiego terminu uywa na oznaczenie przedmiotu badawczego refleksji nad komunikacj? Polscy badacze stoj przed alternatyw: z jednej strony komunikacja, pojcie zbyt szerokie: obejmujce wprawdzie wszystkie aspekty komunikacji ludzkiej, ale nie tylko ludzkiej. Z drugiej strony komunikacja spoeczna, komunikowanie, terminy odcinajce si od wszelkich nie-spoecznych, nie-humanistycznych aspektw, ktre jednak nie s a tak pojemne, a w konfrontacji z terminem communication wydaj si nieadekwatne: komunikacja spoeczna to jednak social communication, a komunikowanie to raczej transmission. Problem nie moe zosta oczywicie rozwizany w jednym momencie. Ja jednak, jak to ju na wstpie zaznaczyem, pozostan przy terminie komunikacja ale nie komunikacja spoeczna, gdy mona by wwczas zapyta: Bo jaka inna?, skoro odcinamy si chociaby od transportu publicznego. W Polsce refleksj nad komunikacj nazywa si zarwno nauk o komunikacji, jak i komunikologi (Ogonowska, 2005). Problem w nazwaniu drugiego czonu relacji przedmiot badawczy dyscyplina badawcza zawiera si w pytaniu: Czy nauk o komunikacji mona nazywa komunikologi?5. Moemy ulec zudzeniu, i kwestia ta jest podnoszona w nieadekwatnym wietle. Przecie nauka o spoeczestwie to socjologia [ac. socius spoeczestwo, gr. logos wiedza, nauka], nauka o yciu to biologia [gr. bios ycie] itd. A zatem dlaczego nie nauka o komunikacji komunikologia? W Polsce termin komunikacja jako nazwa dyscypliny czy perspektywy badawczej nie jest jeszcze tak znany i rozpowszechniony, jak ma to miejsce w przypadku communication w krgu amerykaskich badaczy (naley rwnie pamita, e w jzyku angielskim znajdziemy taki termin, jak communication science, ktry jednake w ogromnej mierze przesta by przez badaczy uywany). Dlatego te nie powinno nas dziwi stosowanie terminu nauka o komunikacji, ktry uywany jest gwnie jako zaznaczenie pewnej interdyscyplinarnej refleksji nad przedmiotem bada, tak jak ma to miejsce np. w nauce o rodzinie czy nauce o dziecku, w ktrych to badania pedagogiki i psychologii koncentruj si wsplnie na konkretnym zagadnieniu. Czym zatem jest komunikologia, jeli nie nauk o komunikacji? Po raz pierwszy termin ten zosta uyty w 1958 roku przez Wendella Johnsona w artykule (opublikowanym dopiero dziesi lat pniej6), w ktrym pisa, i istnieje potrzeba oglnego pojcia, ktre dostarczyoby nazwy dla wyaniajcej si, wielkiej
5 Mjc na uwadze wczeniejsze ustalenia, pytanie powinno brzmie raczej: Czy komunikacj (dyscyplin komunikacji) moemy utosamia z komunikologi? Jednake termin dyscyplina komunikacji i komunikologia w oryginalnym uyciu nie byy i nie s ze sob czone, jest to specyfika polskiego podejcia, w ktrym to mamy wanie nauk o komunikacji, a nie komunikacj. Dlatego pytaniu nadaem taki ksztat. 6 Dlatego te oficjalnie pierwsze uycie terminu komunikologia przypisuje si Franklinowi H.Knowerowi, ktry w czasopimie The Ohio Speech Journal z roku 1962 zaprezentowa artyku A Model for Communicology.
55
dziedziny reprezentowanej przez gwatownie zwikszajc si liczb naukowcw, inynierw, uczonych, nauczycieli oraz klinicystw, ktrzy koncentruj si gwnie na komunikowaniu. Komunikologia jawi si jako moliwa nazwa dla tej dziedziny (Johnson, Moeller, 1968, s.46). W pniejszych latach termin komunikologia zosta uyty na oznaczenie wielu rnych dziedzin i dyscyplin, np. jako subdyscyplina niematerialistycznej nauki o wiadomoci zaproponowanej przez Waldo Vieir (conscientiology), studia feministyczne nad komunikowaniem ( feminism communicology). Mona poda wiele takich przykadw, jednake rwnie mona poda dwa przypadki, w ktrych komunikologia nabiera charakterystycznego i wyranie zarysowanego znaczenia: mowa mianowicie o komunikologii Vilma Flussera oraz komunikologii Richarda L. Lanigana. Flusser w roku 1973 wyda w Niemczech ksik Kommunikologie, w ktrej opisa komunikologi jako filozofi mediw i komunikacji: empiryczno-teoretyczny model analizowania i opisywania zmian w mass mediach oraz komunikacji, ktre s uzalenione od rodkw masowego przekazu. Chocia Flusser jest autorem znanym, gwnie z refleksji nad obrazem i fotografi, to jednak najbardziej uznana i rozpowszechniona jest komunikologia Lanigana zaoyciela Midzynarodowego Instytutu Komunikologii. Lanigan od wielu lat rozwija swoj koncepcj nauki humanistycznej badajcej komunikacj metodami semiotyki i fenomenologii, aby wyjani m.in. zachowania w obrbie kultury. Autor tak postrzega t now dyscyplin:
Komunikologia jest nauk o ludzkiej komunikacji. Dyscyplin humanistyczn, ktra posuguje si metodami semiotyki oraz fenomenologii do wyjanienia ludzkiej wiadomoci oraz zachowa w obrbie kultury. Jej subdyscypliny to: (1) komunikologia medialna (Media Communicology) antropologiczne, psychologiczne oraz socjologiczne analizy ludzkiego zachowania w kontekcie mediw elektronicznych, fotografii oraz telekomunikacji. (2) komunikologia kliniczna (Clinical Communicology) nastawienie terapeutyczne na (a) zaburzenia komunikacji zwizane z zaburzeniami mowy oraz suchu lub (b) pomyki w zachowaniu spowodowane myln interpretacj (na poziomie pragmatycznym lub semantycznym). (3) komunikologia sztuki (Art Commu nicology) studia nad estetyk mediw jako kulturowej transmisji oraz rozprzestrzeniania si, w szczeglnoci jako performatywnej twrczoci, np.: taniec, opowiadania ludowe, muzyka, ikonografia oraz malarstwo. (4) filozofia komunikologii (Philosophy of Communicology) studia nad komunikacj w szerokim kontekcie suce wyjanieniu jzyka, lingwistyki, kognitywistyki oraz cybernetyki wewntrz dyscyplin filozoficznych: metafizyki, epistemologii, logiki oraz estetyki (Lanigan, 2007).
Tak ujta refleksja nad komunikacj nie jest prb stworzenia unifikacyjnej teorii komunikacji, ktra miaaby bada wszelkie formy komunikowania. Realizacja takiego przedsiwzicia byaby przede wszystkim niemoliwa, ale i niepotrzebna. Lanigan stara si raczej wskaza na pierwotno fenomenu komunikacji,
56
Rozdzia II
jako czynnika, poprzez ktry moemy wyjani praktyki i dziaania ludzkie. Owo stanowisko fenomenologiczno-semiotyczne moglibymy zestawi (ze wzgldu na zamys koncepcyjny) z transcendentaln pragmatyk Karla-Ottona Apla, ktry swoj filozofi komunikacji nazywa filozofi pierwsz naszych czasw: logicznie pierwszym czynnikiem, poprzez pryzmat ktrego winnimy oglda czowieka i spoeczestwo, jest komunikacja7. Czynnik ten ma jednak jeszcze drugi wymiar: poprzez komunikacj moemy nie tylko zrozumie czowieka, ale Homo sapiens staje si czowiekiem poprzez i w komunikacji to jest reflektywno8 procesu komunikacyjnego. Sama komunikologia nie jest przedmiotem tej ksiki, jednake na jej przykadzie moemy wskaza pewn zaleno pomidzy studiami nad komunikacj a komunikacj jako dyscyplin praktyczn. Najszersze okrelenie refleksji nad komunikacj (o jakimkolwiek podou teoretycznym) nazywa si studiami nad komunikacj (communication studies) w ich zakres wchodz rozwaania zarwno z zakresu informatyki, biologii, jak i filozofii czy medioznawstwa. Niekiedy uywa si terminu nauka o komunikacji jako odpowiednika studiw nad komunikacj, twierdzc, i owa nauka jest interdyscyplinarna, gdy wyrosa z wielu odmiennych dyscyplin (Dobek-Ostrowska, 2006, s.21-25). Jednake nie moemy sprowadza wszej komunikologii do nauki o komunikacji, tak jak nie sprowadza si ju psychologii czy socjologii do filozofii. Refleksja nad tym samym przedmiotem badawczym komunikacj nie uprawnia do spaszczania perspektyw (komunikologia bdzie zawieraa si w studiach nad komunikacj, ale nie bdzie z nimi tosama). Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku komunikacji ujmowanej jako dyscyplina praktyczna. Jak postaram si pokaza, jest to prba wypracowania takiego stanowiska metateoretycznego wzgldem refleksji nad procesem komunikacji oraz teori komunikacji, ktrej nie mona w atwy sposb utosamia z nauk o komunikacji. Dzieje si to z dwch powodw.
7 Jak pisze sam autor: po pierwsze musz uczyni jasnym, i pojcie komunikacji, ktre zakadaem i ktrego uyem w swym twierdzeniu o roli we wspczesnej filozofii, nie jest tym samym, ktre zwykle zakada si w technologii rodkw komunikacji. To ostatnie pojcie oznaczaoby, i komunikacja jest tylko pewnym rodkiem przekazu dla zakadanych treci znaczeniowych (lub przynajmniej treci znaczcych) tak zwanej wiadomoci. To z kolei zakadaoby, i rodek komunikacji, a std nawet technologiczny proces komunikacji jako przekazywania nie ma nic wsplnego z konstruowaniem znaczenia wiadomoci lub z konstytuowaniem jej znaczcej treci, K.-O. Apel, Transformation der Philosophie, t. I, s.220, cyt. i tum. za: (Szulakiewicz, 2004, s.112-113). 8 Wprowadzam w tym miejscu termin reflektywno (ang. reflexivity, od angielskiego terminu reflexive zwrotny) na oznaczenie cechy procesu, w ktrym podmiot procesu jest rwnoczenie jego przedmiotem. W jzyku polskim w takim znaczeniu uywany jest przymiotnik zwrotny, np. w gramatyce wystpuje strona zwrotna. Jednake mwienie o zwrotnej relacji pomidzy teori a praktyk jest nieporczne, dlatego sytuacj, w ktrej teoria wyrasta z praktyki i wpywa na ow praktyk, bd nazywa relacj reflektywn. Ewa Klekot, tumaczka ksiki Kristen Hastrup Droga do antropologii. Midzy dowiadczeniem a teori, podkrelajc, i terminy zwrotno, refleksywno oraz refleksyjno nie oddaj poprawnie znaczenia angielskiego terminu reflexivity, uywa zwrotu zwrotno refleksji (Hastrup, 2008, s.74, przypis 3). Ja jednak nie bd tego tumaczy w ten sposb, gdy relacja reflektywna nie bdzie odnosia si jedynie do refleksji, ale rwnie do relacji teorii z praktyk.
57
Po pierwsze, komunikacja jako dyscyplina praktyczna nie wyrosa z adnego z dwch bazowych modeli komunikacyjnych, na ktrych bazuje wikszo bada w ramach nauki o komunikacji: mowa tutaj o modelach Shannona-Weavera i Lasswella. Po drugie, komunikacji jako dyscypliny praktycznej nie naley postrzega jako jednego ze skadnikw interdyscyplinarnej nauki o komunikacji, ktry koncentruje si na wybranym aspekcie procesu komunikacyjnego (i pod to, jak uwaali Cartier i Harwood, definiuje cay proces). Nie jest to konkretna perspektywa jednej z dyscyplin szczegowych, np. psychologii, socjologii czy medioznawstwa, ale raczej perspektywa filozoficzna, ktra koncentruje si nie na technologii i rodkach komunikacji, lecz na warunkach moliwoci zaistnienia samego procesu oraz na sposobie uprawiania refleksji nad nim. Ma suy nie tyle wyjanieniu i przewidywaniu praktyki komunikacyjnej, co pogbianiu samowiadomoci podmiotw komunikacyjnych orazi badaczy komunikacji poprzez metodyczn i uporzdkowan refleksj. Dlatego te tak ujtej dyscyplinie komunikacji bliej jest do filozofii komunikacji ni do nauki o komunikacji mogaby stanowi podstaw metodologiczn nauk o komunikacji, tak jak miao to miejsce w przypadku filozofii w odniesieniu do psychologii czy socjologii. Nie ulega wtpliwoci, i szeroko pojta refleksja nad komunikacj cierpi na brak podoa metodologicznego. Niekiedy prbuje si to rozwiza poprzez wykazanie dwch (lub wicej) konkurujcych ze sob paradygmatw. Taki zabieg w rzeczywistoci nie suy samym badaczom, ktrzy zauwayli, i pytania postawione na gruncie jednego paradygmatu mog uzyska odpowiedzi jedynie na gruncie drugiego doprowadzio to w latach osiemdziesitych XX wieku do tzw. fermentu w dziedzinie badawczej, tj. prby zdiagnozowania stanu refleksji nad komunikacj i jej metodologicznego ugruntowania. Pojawiy si gosy, i potrzebna jest pomoc filozofii w zaprowadzeniu porzdku w komunikacyjnych badaniach (postulowali tak m.in. James A. Anderson, Geoffrey Baym, Robert T.Craig). Wane jest to, i nie byy to gosy filozofw, ale badaczy, ktrzy stopnie i tytuy naukowe zdobywali w dyscyplinie komunikacji. Zatem w jaki sposb filozofia mogaby si przysuy szeroko ujtej refleksji nad komunikacj? Filozofia komunikacji jest intensywnie rozwijajc si subdyscyplin filozofii. Jednake wskazanie chociaby kilku filozofw komunikacji sensu stricto przysporzy nam wielu problemw. Bo jak transcendentaln pragmatyk Apla oraz teori dziaania komunikacyjnego Habermasa moemy nazwa po prostu filozofi komunikacji i nie powinnimy spotka si ze sprzeciwem, to ju nazwanie pnego Wittgensteina i Searlea czy Austina filozofami komunikacji implikuje pytanie o relacj pomidzy filozofi jzyka potocznego a filozofi komunikacji. Dodatkowo koncepcje Donalda Davidsona rozpatrywane jako filozofia komunikacji nie uatwiaj tego zadania. Filozoficzna perspektywa nie ma zastpi nauki o komunikacji, tak samo jak filozofia nie stara si zastpi psychologii s to rozwaania umiejscowione na rnych poziomach teoretycznych. Moe jednake stawia fundamentalne
58
Rozdzia II
pytania i wymaga eksplikacji podstawowych zaoe w przyjmowanej optyce. To wanie jest samowiadomo metodologiczna, na brak ktrej cierpi wiele podej teoretycznych w ramach studiw nad komunikacj. W momencie, w ktrym nie zdajemy sobie sprawy z zaoe ontologicznych czy epistemologicznych, na ktrych wznosi si nasza konstrukcja, nie jestemy w stanie wyznaczy poprawnie relacji pomidzy teori komunikacji a praktyk komunikacyjn. Temu wanie suy ma rozwijanie refleksji nad komunikacj w ramach dyscypliny praktycznej. Rol filozofii, ktra tutaj jest proponowana, w znakomity sposb uj Hans Lenk w przedmowie do Filozofii pragmatycznego interpretacjonizmu:
filozofowie nie s bynajmniej ekspertami od zdejmowania z kogo odpowiedzialnoci ani dajcymi rkojmi prawdy, lecz co najwyej inspiratorami, moderatorami, badaczami, ktrzy wnoszc do wiadomoci zoone problemy wspczesnoci pojawiajce si w rzeczywicie interdyscyplinarnej wsppracy wielu dyscyplin, mog w najlepszym razie peni funkcj soczewki owe problemy skupiajcej i odzwierciedlajcej. Nie s ani dyktatorami podgldw, ani wszechwiedzcy (Lenk, 1995, s.XVI).
Wanie w takiej sytuacji potrzeba filozoficznego spojrzenia, ktre jest w stanie dokona generalizacji, nazwa problemy oraz oceni i rozpatrzy zasadno metod badawczych w odniesieniu do przyjmowanych zaoe.
2. W stron samodzielnej dyscypliny

Diagnoza obecnej sytuacji w studiach nad komunikacj skoncentrowana jest wok terminw: fragmentaryzacja i ferment. Od kilku dekad wok obu poj skupia si dyskusja nad przeszoci, obecnym statusem i przyszoci dyscypliny komunikacji. Badacze staraj si odpowiedzie na pytanie: czy komunikacja jest autonomiczn dyscyplin, a jeli nie, czy moe si ni sta. Taka debata w refleksji jest podana, gdy, mona mie nadziej, pojawi si dziki niej niedostrzegane do tej pory rozwizania oraz ukryte podoe elementarnych problemw. Chocia rozwaania znajduj rzecznikw po kadej stronie, to nie koncentruj si na przyczynach zastanej sytuacji w studiach nad komunikacj. Sprbuj zatem, przedstawiajc wpierw toczc si dyskusj, wskaza na brak podstawowych rozstrzygni, ktre powinny lee u podstaw tych rozwaa. W zwizku z tym skupi si przede wszystkim na: 1) dyskusji nad fermentem w dziedzinie oraz fragmentaryzacj bada; 2) wskazaniu na przyczyny takiego a nie innego sposobu postrzegania dyscypliny komunikacji (nie zakadam jeszcze w tym momencie, czy jest ju to wyrniona i samodzielna dyscyplina, czy dopiero projektowana);
59
3) ukazaniu trzech sposobw postrzegania statusu dyscypliny komunikacji oraz ich wpywu na praktyk badawcz; 4) przedstawianiu, przy jakich zaoeniach komunikacja moe by traktowana jako dyscyplina. Zrozumienie toczcej si debaty nad statusem ref leksji nad komunikacj wymaga nie tylko wnikliwej analizy pojawiajcych si stanowisk, ale rwnie zwrcenia uwagi na przemiany, jakie dokonay si w obrbie rozumienia istoty dyscyplin naukowych. W przeciwnym razie mona by doj do przekonania, i podnoszona dyskusja jest nie tylko jaowa, ale i bezprzedmiotowa. Tradycyjnie rozumiana dyscyplina naukowa jest jedn z gazi drzewa wiedzy. Nie jest to jedyna metafora, jak posugujemy si w definiowaniu odnonego przedmiotu: mwimy rwnie o polach wiedzy, wyznaczaniu terytoriw czy ugruntowaniu bada. Tradycyjnie rozumiana dyscyplina (termin wywodzcy si z aciskiego disciplina) bya pewn odseparowan dziedzin wiedzy czy nauczania. Sam proces kumulacji wiedzy, metod badawczych i nauczania na potrzeby definicji dyscypliny z czasem zosta poczony z instytucjonalnymi i organizacyjnymi aspektami uprawniania refleksji. Tony Becher w Academic Tribes and Territories: Intellectual Enquiry and the Cultures of Discipline (2001) pisze, e pojcie dyscypliny akademickiej nie jest cakowicie jasne. () Odpowied na pytanie, czy dana dziedzina nauczania jest dyscyplin, bdzie zaleaa od tego, czy jaka czoowa instytucja akademicka rozpozna j w terminach swojej organizacyjnej struktury (Becher, 2001, s.19). Naley jednake pamita, e dyscyplina naukowa to nie tylko skadnik intelektualny (badawczy) oraz instytucjonalny, ale, co rwnie wane, e na jej ksztat (i uznanie) wpywaj rwnie czynniki socjokulturowe. Innymi sowy, odpowied na pytanie czy studia nad komunikacj s dyscyplin naukow, nie moe brzmie po prostu: s, poniewa istniej instytuty komunikacji i mona zdobywa stopnie naukowe z tej dyscypliny9. Zagadnienie dyscypliny i interdyscyplinarnoci w kontekcie niniejszej pracy nie moe pomija pojcia paradygmatu, ktre od czasu pierwszego wydania Thomasa S. Kuhna Struktury rewolucji naukowych (1968) nie tylko zyskao popularno, wzbudzajc jednoczenie sporo kontrowersji, ale rwnie przyczynio si do wprowadzenia pojcia macierzy dyscyplinarnej, ktre w kontekcie pniejszych rozwaa bdzie dla nas niezwykle istotne. Pojcia paradygmatu czy interdyscyplinarnoci obrosy ju w wielorakie znaczenia, a wnikliwa ich analiza przerosaby ramy niniejszej rozprawy. Jednake kady badacz podejmujcy refleksj nad wasnymi rozwaaniami, chociaby implicite musi stawia pytania o paradygmat, w obrbie ktrego tworzy, bd o granice swojej dyscypliny, czy te o moliwo wykorzystywania interdyscyplinarnych narzdzi.
9
Oczywicie mam na myli orodki akademickie w Stanach Zjednoczonych.
60
Rozdzia II
Interdyscyplinarno staa si pojciem -fetyszem, ktre, z jednej strony, wpisuje si w przewiadczenie o binarnoci wszelkich zjawisk (wszelkiego rodzaju interizmy), z drugiej za jak si zdaje jedynym wyjciem przy analizie wielowymiarowych zjawisk 10. To, na co badacze kad nacisk, wyznacza, w jaki sposb postrzegaj wspprac wielu dyscyplin (paradygmatw). Dlatego moemy spotka si z wielodyscyplinarnoci, pomidzy-dyscyplinarnoci, interdyscyplinarnoci, transinterdyscyplinarnoci, multiinterdyscyplinarnoci (Aram, 2004, s.383). Niniejsze rozwaania nie wymagaj tak szczegowej analizy powyszych przykadw, dlatego te wystarczajca dla zakadanych celw jest definicja Julie T. Klein i Williama H. Newella goszc, e interdyscyplinarno to proces udzielania odpowiedzi, rozwizywania problemw czy rozpatrywania zagadnie zbyt szerokich lub zoonych, aby pojedyncza dyscyplina moga sobie z nimi odpowiednio poradzi () interdyscyplinarno opiera si na perspektywach dyscyplin i integruje ich sposb widzenia poprzez konstruowanie perspektywy o wikszym zasigu (cyt. za: Aram, 2004, s.382). W taki te sposb Lenk pojmuje obecne wyzwania stawiane wszelakiej refleksji:
Konieczno pilnego rozwizania problemw wykraczajcych poza ramy poszczeglnych dyscyplin, potrzeba ponad- i wielodyscyplinarnej wsppracy przy stawianiu pyta, przyjmowaniu zaoe i perspektyw stay si tak wyraziste, e nie trzeba ju nikogo przekonywa o potrzebie wykraczania poza ramy bada dyscyplin szczegowych. Problemy nowoczesnego skomplikowanego wiata nie daj si czysto od siebie pooddziela i umieci w szufladach poszczeglnych dyscyplin (Lenk, 1995, s.XVI).
Dlatego te nie mona pojmowa debaty nad statusem studiw nad komunikacj jako prby wydzielenia samodzielnej dyscypliny, ktra nie czyaby si we wsppracy z innymi dyscyplinami. Zdaniem Craiga: nie jest wane to, jak bardzo dyscyplina komunikacji bdzie intelektualnie i instytucjonalnie ustanowiona, gdy wci wiele obszarw z zakresu badawczego bdzie wysoce interdyscyplinarnymi (Craig, 2008, s.12). Dlatego te pytaniem nie jest, czy komunikacja bdzie trwa jako interdyscyplinarna dziedzina. Otwart kwesti pozostaje to, czy dyscyplina komunikacji moe mie rwnie teoretyczny rdze, ktry umoliwi badaczom podejmowanie interdyscyplinarnych zagadnie z perspektywy rnych dyscyplin, co zwikszy prawdziw warto interdyscyplinarnych przedsiwzi (Craig, 2008, s.12). Innymi sowy, refleksja nad statusem studiw nad komunikacj, a ostatecznie nad dyscyplin komunikacji musi zakada wspprac z innymi perspektywami. I nie chodzi nam w tym miejscu o dyskusj pomidzy tylko psycho - czy socjologicznymi ujciami dziaa komunikacyjnych. Naley pamita, e dyscypliny
10 O pocztku bada interdyscyplinarnych oraz zacieraniu si granic midzy dyscyplinami zob. Wyzwania wobec nauk spoecznych u progu XXI wieku (Flis, 1999, s.11-105).
61
akademickie i tradycje naukowe nigdy nie byy przestrzeni zamknit; to pola wiedzy o ronie okrelonym rodku cikoci () wane jest jednak, eby dyscypliny okrelane byy raczej przez wartoci stanowice ich sedno, a nie za pomoc granic (Hastrup, 2008, s.9). Sytuacja tak rozumianych studiw nad komunikacj zdaje si przypomina sytuacj studiw performatywnych, o ktrych Anna Zeidler-Janiszewska pisze, e:
nie tylko czerpi z wielu rde, lecz take sytuuj si niejako w poprzek wypracowanych w czasach wczesnej nowoczesnoci podziaw dyscyplinarnych. Nie aspiruj jednak do zastpienia tradycyjnych dyscyplin badawczych, lecz raczej czerpic selektywnie z ich ustale i jednoczenie wdrujc midzy nimi przeformuowuj i wzbogacaj dotychczasowy obraz praktyk kulturowych () to przesuniecie dominanty nie przypadkiem okrela si w literaturze metodologicznej raczej terminami zwrotu badawczego, a nie zmiany paradygmatycznej (w sensie przyjtym przez Thomasa Kuhna) czy przeomu (z jakim mielimy do czynienia w humanistyce koca XIX i pocztku XX w.) (Zeidler-Janiszewska, 2008a, s.87).
Nim przejdziemy do takiej wsppracy, winnimy wypracowa grunt, aby mc przeprowadzi owocny dialog midzy rnymi szkoami komunikacji oraz integrowa wiedz, mogc spenia m.in. warunek stosowalnoci praktycznej. Tak zarysowana dyscyplina mogaby dostarczy pojciowe rda do refleksji nad problemami komunikacyjnymi. Wszelka refleksja nad stanem prowadzonych rozwaa musi oprcz pytania o swoj genez zada pytanie o swj stan obecny. W przeciwnym wypadku nie bdzie moga ani poradzi sobie z wasnym rozwojem, ani (pozbawiona samowiadomoci) uzasadni swoich podstaw. Badacze prbuj odpowiedzie na pytanie o kierunek ewolucji studiw nad komunikacj, a co waniejsze, rozway status dyscyplinarny wasnej refleksji. W tym przypadku nie mwimy ju o refleksji nad procesami komunikacyjnymi, ktr prbujemy odczyta z pism neoplatonikw czy empirystw brytyjskich, lecz o zinstytucjonalizowanej refleksji nad komunikacj. W poprzednim rozdziale odrniem dwa sposoby ujmowania refleksji, przy czym drugi charakteryzowa si przyznawaniem prymatu czynnikowi komunikacyjnemu w objanianiu i rozumieniu zjawisk oraz stwierdziem, e taka refleksja zacza by charakterystyczna dopiero dla myli XX-wiecznej. Tak te badacze skupieni wok czasopism i towarzystw komunikacyjnych (a dokadniej tacy, ktrzy sami nazwaliby si badaczami / teoretykami komunikacji, komunikologami) scharakteryzowaliby swoj dziaalno. Innymi sowy, problem statusu bada nad komunikacj (oraz ich pocztku) ograniczany jest zasadniczo do ubiegego wieku, a cel podejmowania takich rozwaa wydaje si wyrany i wsplny:
Dlaczego to wszystko ma w ogle znaczenie? Kogo interesuje, czy to, co robimy, jest dziedzin czy dyscyplin, czy moe obszarem bada; czy jestemy w stanie uzgodni
62
Rozdzia II
stanowisko, co do ustalonych teorii czy sposobw postpowania? Nam samym na tym zaley, poniewa odpowiedzi na te pytania ksztatuj nasze rdo utrzymania nie tylko to, co robimy, ale jak jestemy postrzegani przez innych. Posiadanie koherentnej dziedziny z koherentnymi paradygmatami, dyscyplinarn legitymizacj i pewnoci metodologiczn czyni nasze ycie akademickie o wiele atwiejszym () wtedy kiedy staniemy si tym, czego oczekuje od nas instytucja, moemy rozkwita w rodowisku uniwersyteckim (Jensen, 1993, s. 68).
Ferment w dziedzinie jest charakterystycznym terminem diagnozy. W tym kontekcie pojawi si w 1983 roku w podtytule numeru specjalnego Journal of Communication, do ktrego za namow redaktora naczelnego Georgea Gebnera najwybitniejsi badacze napisali artykuy przegldowe, majce by rozleg panoram studiw nad komunikacj. Owo metaspojrzenie miao pomc zrozumie zastan sytuacj oraz wyznaczy kierunki zjednoczenia /podziau bada. Chocia wyraenie ferment w dziedzinie odbio si gonym echem w wiecie akademickim, to nie przynioso adnej prawdy ostatecznej ani konstruktywnej propozycji. Jedyn pozytywn konkluzj byo to, i w studiach nad komunikacj panuje ferment, poprzez ktry nie jestemy w stanie uzgodni ani metod, ani przedmiotu badawczego, nie mwic o wsplnych celach (naley pamita, i przedmiot moe by badany przez rnorodne dyscypliny, stawiajce odmienne cele). Przypomniao to badaczom o cigej potrzebie spogldania na wasne rce, by dokadnie wiedzie, czym si zajmuj, i stwierdzi, czy przyjli waciwe zaoenia. Ferment sta si narzdziem analizy historycznej wczeniejszych etapw rozwoju refleksji nad komunikacj (Nordenstreng, 2004, s.6 -8) i oznacza mia tak sytuacj, w ktrej niezwykle ciko jest przeprowadzi lini demarkacyjn, wyznaczajc poszczeglne obszary bada, paradygmaty czy subdyscypliny. W pniejszych latach badacze ponownie zdecydowali si na wsplne metaspojrzenie, co obudzio w nich zudn nadziej, i studia nad komunikacj przeszy od fermentu do fragmentaryzacji (Rosengren, 1993, s.9). Innymi sowy, nowa diagnoza bya nastpujca: obecny stan refleksji nad komunikacj mona okreli jako badania nad wsplnym przedmiotem badawczym, ujmowanym z rnych, wyranie wydzielonych perspektyw, dla rnych celw. Jednake godzi si zauway za Kazimierzem Ajdukiewiczem, i wskazywanie na:
przedmiot danej nauki, nie wyznaczy jeszcze przez to jej problematyki. W odniesieniu bowiem do tego samego przedmiotu stawia mona zagadnienia na tyle rne, e mog one stanowi problematyk cakowicie odmiennych dyscyplin naukowych (Ajdukiewicz, 2006, s.117).
Czy zatem diagnoza nie bya zbyt pochopna i nietrafiona? Zdaje si, i dziki niej prbowano znale odpowiedzi, ktre w rzeczywistoci nie s najwaniejsze. Ferment, fragmentaryzacja s terminami, za pomoc ktrych prbowano
63
uzyska odpowied na pytanie: czy studia nad komunikacj s wyrnion dyscyplin naukow, czy dziedzin badawcz krelono nowe mapy myli, na nowo definiowano terminy, tworzono podziay 11. Oczywicie pierwszy wariant (komunikacja jest samodzieln dyscyplin) oznaczaby, i refleksja osigna ju dojrzay, metodologiczny status, wasne metody badawcze oraz wyodrbnia przedmiot swojej refleksji. W drugim przypadku (komunikacja jest interdyscyplinarn dziedzin) mielibymy do czynienia jedynie ze zbiorem bada wywodzcych si z rnych dyscyplin szczegowych, ktre koncentruj si na wsplnym przedmiocie badawczym12, a status dyscyplinarny okrelilibymy jako przedparadygmatyczny. Dyskusja nad dyscyplinarnoci ref leksji nad komunikacj rozpocza si w latach pidziesitych XX wieku od Bernarda Berelsona i Wilbura Schramma, ktrzy zadali pytanie: czy studia nad komunikacj masow rzeczywicie s dyscyplin czy jedynie dziedzin? Pytanie to powraca wci na nowo i wci pojawiaj si odpowiedzi, takie jak Kaarla Nordenstrenga: () przypomina to raczej dziedzin ni dyscyplin i uwaam, i witowanie z powodu popularnoci studiw nad mediami jako wyrnionej samodzielnej dyscypliny nie wspominajc o kliku innych dyscyplinach jest niezdrow iluzj (Nordenstreng, 2007, s.212). Wolfgang Donsbach13 powiedzia, e jakiekolwiek sprawozdanie ze statusu dyscypliny ma ograniczony zakres i jest ukierunkowane (Donsbach, 2006, s.437). Ograniczone, poniewa dziedzina rozrasta si szybciej, ni przecitny naukowiec moe j eksplorowa, a ukierunkowane, gdy badacze maj rne zdania, chociaby na temat tego, czym warto si zajmowa. Naley pamita, jak pisze Donsbach, e: tosamo czy koherencja dziedziny jest istotna z zewntrznych i wewntrznych powodw: zewntrznie jest to wane, aby uzasadni dziekanom i rektorom istnienie i wzrost naszej dziedziny, kiedy negocjujemy rodki finansowe. () Wewntrznie koherencja oraz tosamo s istotne dla funkcji nauki, ktr jest gromadzenie uznanej wiedzy. Owo nagromadzenie moe by osignite tylko poprzez komunikowanie si wewntrz jakiej dyscypliny (). Obecna sytuacja jest taka, i owo komunikowanie si jest rozproszone i niemale nie ma go pomidzy rnymi obozami i tradycjami wewntrz dyscypliny (Donsbach, 2006, s.442-443). Diagnoza Donsbacha opiera si na trzech parach tez-antynez. W pierwszej stwierdza, e komunikacja jako dziedzina badawcza w cigu ostatnich trzydziestu lat zaliczaa najwikszy wzrost dynamiki rozwoju ze wszystkich dyscyplin naukowych jednake wci cierpi na
11 W debacie na ten temat na okrelenie jaowoci i bezprzedmiotowoci takiej sytuacji ukuto artobliwe, spopularyzowane okrelenie: Studia nad Myszk Mickey (Nordenstreng, 2007, s.211). 12 Pytaniem pozostaje kwestia, na bazie jakich przesanek stwierdza si tosamo przedmiotw badawczych wskazywanych przez rne dyscypliny, ktre s ugruntowane na rnych zaoeniach metateoretycznych. 13 W przemwieniu wygoszonym na konferencji International Communication Association w roku 2005.
64
Rozdzia II
brak wasnej tosamoci. Druga odnosi si do duej iloci zebranych danych empirycznych na temat procesu komunikacji, jednake dziedzin komunikacji coraz bardziej nka epistemologiczna erozja. Trzecia: posiadamy precyzyjn i dokadn wiedz na wiele tematw zwizanych z komunikacj jednake mamy skonno do lunego postrzegania normatywnego ukierunkowania bada empirycznych (Donsbach, 2006, s.437-447). Badacze do nazwania i zdefiniowania tego, czym si zajmuj, posikuj si przede wszystkim artykuami z prestiowych czasopism naukowych i wystpieniami konferencyjnymi. Ich zdaniem jest to najlepszy wyznacznik tego, co konstytuuje dziedzin badawcz, jej wewntrzne podziay i dominujce paradygmaty (Jensen, 1993, s. 68). Jednake bez refleksji nad podstawami, na ktrych powysze przedsiwzicia si opieraj, taka droga postpowania oraz jej wyniki nie bd relewantne. Mona odnie wraenie, i uwaga zostaje skupiona raczej na arbitralnym rozstrzygniciu statusu dyscyplinarnego rozlegej refleksji i instytucjonalnym uporzdkowaniu swoich bada (poprzez wprowadzenie dodatkowych podziaw) ni na kwestiach najistotniejszych: rozwaaniu tego, co decyduje o wyonieniu si przedmiotu badawczego oraz przyjmowanych zaoe, ktre decyduj o tym, w jaki sposb bdziemy w przedmiot bada. Tworzc mapy myli, nowe definicje, w rzeczywistoci konstruujemy to, co chcemy opisa dyscyplina komunikacji oraz przedmiot i badania s naszymi konstruktami, ktre s przez nas produkowane i reprodukowane. Jeeli przyjmujemy, i komunikacja jest rodzajem praktyki spoecznej, co wicej, refleksja nad komunikacj jest rwnie praktyk (metadyskursem) oraz refleksja nad komunikacj odbywa si gwnie przez definiowanie i interpretacj (a nie deskrypcj czy wyjanianie), to zdanie relacji ze statusu dyscyplinarnego bada powinno by poprzedzone przede wszystkim odpowiedzi na pytania: jaka jest natura konstruowanego przez nas wiata spoeczno-kulturowego? Co konstruujemy i w oparciu o jakie wartoci w trakcie bada nad komunikacj? Czym jest wiedza? Mona przyj, e brak zrozumienia wanoci odpowiedzi na te pytania ley u podstaw jaowoci wikszoci przytaczanych diagnoz. Jensen pisze wprost:
Nasze rozumienie tego, co robimy w studiach nad komunikacj, jest oparte na przekonaniu, e neutralny wiat istniejcy gdzie tam czeka na nas, abymy go zrozumieli. Jest to nasze epistemologiczne dziedzictwo, ktre uksztatowao nasze rozumienie tego, co konstytuuje dobre badania, trafny dowd, wyran konkluzj. To rwnie w sposb mniej oczywisty, ale nie mniej gruntownie, kreuje nasze wyobraenie nas samych, naszego nauczania, naszych bada i wsplnych przedsiwzi (Jensen, 1993, s. 68).
Wielo podejmowanych tematw, metod badawczych i celw prbuje zosta uporzdkowana instytucjonalnie i nazwana w celu odrnienia si od pozostaych dyscyplin naukowych. Badacze zdaj sobie spraw, e, po pierwsze, komunikacja
3. Dyscyplina komunikacji a ontologia komunikacyjna
65
(jako dyscyplina) nie osigna jeszcze takiego statusu i uporzdkowania jak chociaby socjologia czy psychologia; po drugie, prowadzone badania w ramach szeroko pojtych studiw nad komunikacj musz zosta poddane gruntownej analizie pod ktem uporzdkowania teoretyczno-metodologicznego.

Rozwaane sposoby zdefiniowania, czym s studia nad komunikacj, w jaki sposb mona uj je w ramy instytucjonalne i naukowe, nie przyniosy badaczom rozwizania, pozwalajcego na uzasadnienie autonomicznoci studiw nad komunikacj. Przy prbie uchwycenia istotnych kwestii, ktre miayby by podstaw mwienia o istnieniu samodzielnej dyscypliny komunikacji (lub nauki o komunikacji), brakuje skadnika, za pomoc ktrego mona by dokona istotnych rozrnie i ktry mgby posuy wskazaniu przyczyn problemu dyscyplinarnoci dyscypliny komunikacji. W prezentowanych w poprzednich fragmentach rozdziau stanowiskach moemy odnale stwierdzenia (niekiedy zawarte jedynie implicite), i nie mona w peni okreli statusu dyscypliny komunikacji, poniewa nie posiada ona jeszcze zdefiniowanego rdzenia wiedzy (koherentnego zbioru teorii). Innymi sowy, nie charakteryzuje si jeszcze dojrza, wasn epistemologi, nie ma wypracowanych wsplnych teorii oraz metod badawczych. Jednake nie jest to przypado odnonej refleksji. Analizujc inne dziedziny badawcze (np. psychologii, socjologii czy kulturoznawstwa), zauwaymy, e i one cierpi na epistemologiczn schizm. Jeeli rzeczywicie definiujemy dyscypliny poprzez wsplny rdze teoretyczno-metodologiczny, to wwczas stwierdzimy, e dyscyplina komunikacji nie istnieje jako taka i jest mao prawdopodobne, i moe si pojawi. W zwizku z tym rozwaania nad moliwoci skonstruowania samodzielnej dyscypliny komunikacji zostan poprzedzone refleksj, ktra ma na celu: 1) przedstawienie relewantnoci ontologii komunikacyjnej jako czynnika sucego okreleniu i wyodrbnieniu dyscypliny naukowej; 2) wprowadzenie i objanienie terminw rzecz i narzdzie jako elementw umeblowania wiata oraz pojcia realnego istnienia i sposobu jego ujcia; 3) wskazanie na deprecjacj pojcia komunikacji (pojmowanej jako nie-rzecz i jeszcze nie jako narzdzie) od czasw nowoytnoci; 4) analiz Shepherdowskich trzech drg dla dyscypliny komunikacji; 5) wskazanie ontologii komunikacyjnej umoliwiajcej skonstruowanie dyscypliny komunikacji. Nale y zw rci uwag, e problemem przy w yznaczaniu (uznawaniu) dyscypliny jest nie tylko rdze wiedzy, ale przede wszystkim ontologia
66
Rozdzia II
komunikacyjna 14 pogldy na temat bycia 15 czyli postulowane umeblowania wiata. Gregory J. Shepherd, nawizujc do etymologicznych rozwaa nad terminem dyscyplina (Shepherd, 1993, s.83), przekonuje, i z jej nowoytnego rodowodu wynika przekonanie o istnieniu powszechnie ugruntowanego porzdku rzeczy. Cho w grunt jest podstaw przekona i dziaa, to mwi nam przede wszystkim o sposobie umeblowania wiata. Dlatego powinnimy rozumie dyscypliny akademickie jako co odmiennego od dziedziny studiw zbudowanej wok wiedzy na temat konkretnego fenomenu czy praktyk. W tej perspektywie dyscypliny akademickie s wyrniane nie poprzez byt, ktry badaj, lecz poprzez pogldy na byt, ktrych dostarczaj (Shepherd, 1993, s.84). Jest to myl zgodna z wczeniej przez nas cytowanymi pogldami Ajdukiewicza, goszcymi, i przedmiot badawczy nie wyznacza jeszcze problematyki dyscypliny naukowej. Naleaoby zatem zada pytanie, w jaki sposb moemy postrzega dyscyplin komunikacji, jeli przyjmiemy za Shepherdem, e kada dyscyplina charakteryzuje si przede wszystkim swoist ontologi, a definiowanie jej poprzez podzielany przez grup badaczy rdze teoretyczny nie jest wystarczajce. Skonstruowanie i eksplicytne przedstawienie perspektywy badawczej jest punktem wyjcia do mwienia o dyscyplinie akademickiej. Nie sam przedmiot badawczy wyznacza horyzont badawczy, lecz rwnie to, w jaki sposb postrzegane jest umeblowanie wiata, w ktrym odnony obiekt ma si znajdowa. Zwrmy uwag na rzecz, jak jest krzeso. Wszak moe by ono przedmiotem docieka fizyka, chemika, ekonomisty, archeologa czy filozofa. Jednake kady z nich
14 Terminu ontologia uywam w sposb instrumentalny, aby uwypukli, e ontologia komunikacyjna jest zbiorem zaoe, ktre wyznaczaj sposb postrzegania rzeczywistoci spoecznej i znajdujcego si w niej naszego przedmiotu badawczego, jakim jest komunikacja. W takim znaczeniu w skad ontologii komunikacyjnej wchodz twierdzenia, ktre przedstawiaj pogldy na temat przyjmowanego umeblowania wiata, jego struktury oraz cech konstruktw spoecznych (zbir twierdze akceptowanych lub respektowanych w danej kulturze, a nie twierdzenia opisujce wiat sam w sobie). Dlatego te mona mwi, i kada dyscyplina ma swoj ontologi, np. ontologia socjologii czy psychologii. 15 Terminy: rdze wiedzy (core of knowledge) oraz pogldy na temat bycia (views of Being) w odniesieniu do statusu dyscypliny komunikacji pochodz ze znakomitego artykuu Gregoryego J.Shepherda Building a Discipline of Communication (1993). Shepherd przedstawi trzy sposoby poradzenia sobie z zastan sytuacj (statusem procesu komunikacji i jego wpywu na status dyscypliny komunikacji), jednake nie rozpocz konstruowania wybranej przez siebie perspektywy. Przedstawiane w tym rozdziale ujcie wpyww wybranej ontologii na ksztat dyscypliny oraz konsekwencje owych wyborw wiele zawdziczaj ustaleniom Shepherda, ktre wszak odczytywane byy przez pryzmat podgldw Anny Paubickiej (na temat opisu fizykalnego i mentalnego) oraz Jerzego Kmity (w kwestii anty- i fundamentalizmu filozoficznego). Kiedy bd odnosi si bezporednio do tekstu Shepherda, zachowam oryginaln terminologi i bd pisa o pogldach na temat bycia. W pozostaych przypadkach, gdy nie bd przedstawia myli odnonego uczonego, lecz wasne rozwaania, bd posugiwa si terminem ontologia komunikacyjna, ktry moe by pod pewnymi warunkami traktowany jako synonim terminu Shepherdowskiego. Czyni tak z dwch powodw. Po pierwsze, termin ontologia komunikacyjna przyj si ju w literaturze przedmiotu. Po drugie, chocia Shepherd explicite nie odwouje si do Heideggerowskiego bycia, to jednak stosuje, zgodnie z przyjt w krajach anglojzycznych konwencj tumaczenia dzie Heideggera, termin Being (pisany zawsze wielk liter). Chocia w wielu miejscach zgadzam si z autorem Bycia i czasu, uwaam, e konsekwentne stosowanie wyraania pogldy na temat bycia w kontekcie sposobu postrzegania umeblowania wiata w ramach dyscypliny komunikacji musiaoby zosta poparte szerszymi wyjanieniami.
67
bdzie widzia w zupenie inny sposb w obiekt (jako zbir drgajcych strun, przedmiot zoony ze zwizkw organicznych i nieorganicznych czy jako narzdzie suce do siedzenia). Jednake wszyscy wskazani badacze nie odmwi odnonemu obiektowi realnego istnienia (w potocznym rozumieniu terminu), np. w momencie patrzenia na ow rzecz. Jeeli jednak analizowanym przedmiotem byby przedmiot bada humanistycznych (np. proces komunikacji), wwczas przykad ten staje w zupenie innym wietle. Jak w przypadku rzeczy badacze nie maj wikszych oporw z uznaniem ich obiektywnego istnienia, tak w przypadku procesu komunikacji ktry jest narzdziem mog pojawi si wtpliwoci, ktre, po pierwsze, naley rozwia, po drugie, objani powd ich pojawienia si. W tym momencie naley wprowadzi dwa rozrnienia, aby dalsze rozwaania byy moliwe. Przede wszystkim naley rozrni pojcie rzeczy i narz dzia oraz odrni od siebie potoczne uycie terminu narzdzie od tego, w jaki sposb w niniejszej pracy bdzie ono uywane. Powysze terminy ujmuj za Anny Paubickiej kulturoznawcz interpretacj rozwaa Heideggera, w ktrej rzecz charakteryzuje si okrelonymi parametrami czasoprzestrzennymi, posiada form i ksztat. Narzdzie natomiast przywodzi na myl przede wszystkim sposb jego uycia. Sens narzdzia ujawnia si w pytaniu do czego jak sugeruje Martin Heidegger, podkrelajc jego porcznociowy charakter () nie tylko to, co si zwykle rozumie przez to sowo, ale rwnie i sowa ujmuj jako narzdzia, nawet nasze myli, pogldy, biuteri czy innych ludzi. Wszystkie wymienione kategorie su lub mog by uywane do czego() (Paubicka, 2007, s.120-121). W potocznym rozumieniu narzdziem s np. motek, komputer, mikroskop, ale ju nie sowo, wypowied, gesty. Ja jednake przyjmuj w drugi, szeroki sposb rozumienia tego terminu, dlatego przypisz komunikacji narzdziowy charakter. Narzdziowo praktyki komunikacyjnej moe skoni do postawienia pytania o sposb istnienia procesu komunikacji, ktry ma by przedmiotem badawczym. Bo jeeli nie przyznajemy narzdziom (w szerokim rozumieniu) realnego istnienia, a komunikacja jest przez nas ujmowana jako narzdzie, to wwczas dla nas komunikacja nie charakteryzuje si realnym istnieniem. A w jaki sposb mielibymy stworzy nauk o czym, co nie istnieje dla nas realnie? Przed takim wanie dylematem stoj badacze komunikacji, ktrzy analizuj histori refleksji nad komunikacj. Nowoytno z Lockeem, Szekspirem, Newtonem i Kartezjuszem na czele wytworzya i umocnia w nas przekonanie o rozdwojeniu wiata16 podziale na wiat materialny (material) i niematerialny
16 Zaoenie o rozdwojonym wiecie jest fundamentem, na ktrym wyrastaj ujcia transmisyjne. Ujcia konstytutywne podkrelaj potrzeb holistycznego ujmowania tych zjawisk. EricW.Rothenbuhler pisze: Kady przypadek komunikacji jest bez wtpienia i nieodzownie syntez tego, co idealne i materialne, co indywidualne i zbiorowe. () Albowiem wszystko, co zalicza si do komunikacji, musi zawiera cechy przypisywane ideom (znaczenia, emocje, elementy dowiadczenia wewntrznego), przyj materialn form (pisan, mwion, rejestrowan, uzewntrznian), wyraan przez jak jednostk (dziaanie podjte przez kogo w jakim celu), w sposb zrozumiay dla innych (przy
68
Rozdzia II
(immaterial)17, wyznaczajc to, czemu przysuguje realne istnienie. Dyskusja na temat dyscyplin naukowych ugruntowana jest na metaforze nauki jako zwierciada natury, w ktrym jedynie to, czemu przysuguje obiektywne istnienie, moe by przegldane: nowoytno zdefiniowaa dyscypliny jako oczy skierowane na byt (Shepherd, 1993, s.85). Wyznawany i podtrzymywany dualizm doprowadzi do deprecjacji wszelkich, jak dzisiaj powiedzielibymy, dziaa komunikacyjnych jako niezasugujcych na badanie. Najbardziej jaskrawy przykad znajdziemy w sposobie ujmowania sw i wypowiedzi przez Johna Lockea, ktry traktowa je jedynie jako puste naczynia. wiat (rozdzielony na element jzykowy nieistotny i pozajzykowy istotny) umeblowany w taki sposb, nie mg (i wci nie jest w stanie) by podstaw do skonstruowania dyscypliny komunikacji pozwalajcej na zadowalajce teoretyzowanie praktyki komunikacyjnej. Shepherd, analizujc wpyw XVII-wiecznej literatury angielskiej oraz pogldw Lockea i Galileusza na sposb postrzegania realnoci istnienia w nowoytnoci, wprost zadaje pytanie: Jak moe istnie dyscyplina komunikacji z nowoytnego punktu widzenia? Nullius in Verba. Jak mona by wyznawc niczego? Komunikacja bdc zwykym wehikuem, nie posiada egzystencjalnego statusu w nowoytnoci. W tym sensie komunikacja moe transportowa bycie, ale jako taka, sama jest pozbawiona bytowoci. Jaki niepowtarzalny pogld na temat bycia moe dostarczy pozbawiona bycia idea? (Shepherd, 1993, s.87). Zestawienie ze sob interpretacji poj narzdzia oraz komunikacji traktowanej jako wehiku przekazujcy myli / idee (a wic sucy do czego) pokazuje, i aby mc mwi o dyscyplinie komunikacji, musimy nie tylko wskaza przedmiot naszych bada (w rzeczywistoci skonstruowa go), ale przede wszystkim by w stanie przedstawi tak ontologi komunikacyjn (Shepherdowskie pogldy na temat bycia), podug ktrej narzdzia istniej realnie i mog by ujmowane w refleksji. W zwizku z tym naley postawi pytanie: co istnieje obiektywnie?. W zgodzie z zaoeniami przyjmowanymi w tej ksice, a wic z przyjciem kultury jako gruntu, na ktrym budujemy rozumienie komunikacji i refleksji nad ni, bd za Paubick przyjmowa, i termin obiektywne istnienie (realne istnienie, rzeczywiste istnienie) odnosi si do istnienia niezalenego od indywidualnej wiadomoci podmiotu. Jak pisze Paubicka:
Stan rzeczy istnieje obiektywnie (kulturowo obiektywnie), jeeli przekonanie (sd) bdcy jego opisem jest intersubiektywny, a wic spoecznie akceptowany lub przynajmniej respektowany. Owo obiektywne istnienie, o ktrym mowa wyej, wyczerpuuyciu skadni, semantyki i pragmatyki, zgodnie ze wsplnym dla caej grupy systemem znakowym) (Rothenbuhler, 2003, s.12-13). 17 W nawiasach podaj angielskie odpowiedniki terminw, gdy w jzyku polskim zatraca si swoista gra sw. Material / immaterial to zarwno materialny / niematerialny, jak i istotny / nieistotny.
69
je spoeczne (intersubiektywne) respektowanie czy obowizywanie odnonego sdu w danej kulturze (Paubicka, 2001, s.15).
Jest to umeblowanie wiata cakowicie odmienne od tego, jakie pojawio si w refleksji nowoytnej i ktre wci jest niejednokrotnie podtrzymywane, chociaby na poziomie wiata ycia codziennego. Innymi, sowy partycypujcy w kulturze podmiot jest przekonany, e w oczywisty sposb moe wskaza na stany rzeczy istniejce w sposb obiektywny, tj. w indywidualnym zmysowym dowiadczeniu wskaza na rodzaj substancji charakteryzowany przez zestaw cech dostpnych zmysowo i zweryfikowa je z innymi podmiotami, uzyskujc w ten sposb intersubiektywny charakter dowiadczenia. W ten sposb na poziomie potocznoci mamy najczciej do czynienia ze stanowiskiem umocnionym przez filozofi nowoytn, mianowicie z realizmem metafizycznym lub naiwnym. Wynikiem tego jest takie postrzeganie wiata, i na jego umeblowanie skadaj si uprzedmiotowione byty. Innymi sowy, status realnego istnienia otrzymuj jedynie rzeczy. Trwanie przy takim stanowisku nie jest moliwe w refleksji humanistycznej, ktra stawiaaby sobie za cel rozumienie narzdzi, jakie bd charakteryzoway si wspczynnikiem humanistycznym. Zgodnie z wprowadzon dystynkcj na rzeczy i narzdzia oraz wprowadzonym rozumieniem realnego istnienia, naley rozway: jak istnieje rzecz i jak istnieje narzdzie?. Przyjmowany przez nas sposb istnienia zarwno rzeczy, jak i narzdzi jest obiektywnym sposobem istnienia. Piszc obiektywnym, bd od tej pory zawsze mie na myli istnienie obiektywno-kulturowe, a zatem zawsze dla nas, dla naszej kultury (zob. Paubicka, 2007, s.122-123). Oznacza to, e istnienie obiektywne jest zawsze istnieniem intersubiektywnym. Zatem adna rzecz nie istnieje ze wzgldu na siebie sam, pozakulturowo. Przyjmujemy, e obiektywne istnienie nie jest konstruowane przez pojedynczy podmiot, lecz jego konstrukcja dokonuje si na drodze interakcji, a dokadniej w ramach praktyki komunikacyjnej18. Oznacza to, e zarwno wszelkie rzeczy, jak i narzdzia istniejce w ramach pewnej kultury uzyskuj obiektywne istnienie dziki ich komunikacyjnemu skonstruowaniu. Dopiero tak pojmowane realne istnienie wprowadza do ontologii komunikacyjnej i przyjmowanej perspektywy obiektywne istnienie komunikacji. Co wicej, stanowisko to nie tylko umoliwia zaistnienie samodzielnej dyscypliny komunikacji, ale wynosi komunikacj do poziomu bycia jednym z najwaniejszych przedmiotw refleksji humanistycznej. Dlatego moemy zgodzi si ze stwierdzeniem, i porak [dyscypliny] komunikacji jest artykuowanie swoistej, podstawowej
18 Jeli komunikacj ujmujemy rwnie jako narzdzie, moe pojawi si pytanie: w jaki sposb zostaa skonstruowana komunikacja jako narzdzie, skoro jej rwnie przyznajemy istnienie obiektywno-kulturowe?. Zagadnienie to jednak nie bdzie w niniejszej pracy przeze mnie podejmowane, gdy zasuguje na oddzielne studium. Naley zauway jedynie, i pierwszymi narzucajcymi si odpowiedziami mogyby by, z jednej strony, stanowisko Heideggera czy Gadamera ontologizujce jzyk, z drugiej strony natomiast, stanowiska ewolucyjno-kognitywne, czyli psychologistyczne, ktre w rzeczywistoci nie byyby w stanie udzieli satysfakcjonujcej nas odpowiedzi.
70
Rozdzia II
ontologii, ktre odsuwa j od osignicia statusu dyscypliny, natomiast za porak nie mona uzna prby wykreowania uzgodnionego rdzenia wiedzy (Shepherd, 1993, s.85). Powysze rozwaania miay na celu wskazanie, i przesunicie rodka cikoci z koherentnego rdzenia teoretycznego na przyjmowan ontologi i sposb postrzegania umeblowania wiata jest warunkiem koniecznym (lecz oczywicie niewystarczajcym) do mwienia o dyscyplinie komunikacji jako takiej. Gregory J. Shepherd uwaa, i badacze, chcc uzasadni bd odrzuci istnienie dyscypliny komunikacji w wietle zakorzenionego w nowoytnoci pojcia komunikacji, maj w rzeczywistoci trzy drogi do przyjcia: 1) drog subdyscyplinarn19 mog zaakceptowa nowoytne rozdwojenie wiata i deprecjacj pojcia komunikacji, prbujc uzyska legitymizacj w ramach subdyscypliny uznanej dyscypliny akademickiej (np. biologia, socjologia) jest to sposb nieprowadzcy do powstania dyscypliny komunikacji; 2) drog adyscyplinarn mog pogodzi si z t wizj (uznajc j za nieistotn), jednoczenie odrzucajc fundamentalizm filozoficzny; wwczas nie ma adnych podstaw, nic nie jest istotowe, a kada ontologiczna perspektywa jest bezpodstawna jest to sposb zaprzeczajcy moliwoci powstania jakiejkolwiek dyscypliny; 3) drog dyscyplinarn mog nie zgodzi si z t perspektyw poprzez wykazanie, i komunikacji przysuguje realne istnienie oraz prbowa skonstruowa ontologi komunikacyjn ta droga jako jedyna daje nadziej na skonstruowanie dyscypliny komunikacji. Tradycyjnie (przez teoretykw komunikacji) obierana bya droga pierwsza. Chocia to, co badacze nazywaj interdyscyplinarn nauk o komunikacji, jest jedynie uznaniem istnienia wielu subdyscyplin. Oznacza to, zgodnie z tym, o czym pisaem wczeniej (m.in. w czci powiconej specyfice polskiego ujcia), i komunikacja nie jest podstawowym przedmiotem badawczym i podstaw, wok ktrej koncentruj si pogldy na temat bycia. Proces komunikacji (postrzegany jako proces przenoszenia informacji / idei / myli / zasad spoecznych przez puste naczynia) badany w ramach studiw psychologii, socjologii czy antropologii moe nam wiele powiedzie o istocie spoeczestwa, sposobie konstruowania jani, wiatopogldzie, jednake niewiele dowiemy si o komunikacji jako takiej. Co wicej, zaakceptowanie pierwszej drogi czyni z praktyki komunikacyjnej przedmiot, ktry przede wszystkim suy manipulowaniu, perswazji,
19 Shepherdowskie nazwy drg brzmi odpowiednio: niedyscyplinarna, antydyscyplinarna i dyscyplinarna. Jednake w odniesieniu do pierwszej drogi wydaje si, i bardziej adekwatnym terminem jest droga subdyscyplinarna ktry podkrela ograniczenie i zakotwiczenie refleksji nad komunikacj w ramach subdyscyplin dyscyplin szczegowych. Natomiast przedrostek a w nazwie drugiej drogi uwypukla zupen niemoliwo zaistnienia jakiejkolwiek dyscypliny naukowej (z punktu widzenie tej perspektywy).
71
transmitowaniu, a wszelkie badania i rozwaania na temat komunikacji sprowadzaj si jedynie do rozwijania kompetencji komunikacyjnej, trenowania skutecznego komunikowania si czy wiczenia najlepszego sposobu komunikacji. Biorc pod uwag ilo pojawiajcych si poradnikw na temat technologii komunikacji, programowania neurolingwistycznego czy skutecznego public rela tions, moemy zauway narastajcy proces autonomizacji wiedzy aplikacyjno-praktycznej, ktra w rzeczywistoci opiera si na wykorzystaniu efektw mylenia teoretycznego. Zatem przyjcie pierwszego rozwizania proponowanego przez Shepherda nie moe by brane pod uwag z dwch powodw: po pierwsze, doprowadza jedynie do usankcjonowania wielu subdyscyplin w ramach dyscyplin nie-komunikacyjnych (ktre nie uznaj prymarnoci aspektu komunikacyjnego); po drugie, doprowadza do namaszczenia wiedzy operacyjnej (knowhow) poprzez podawanie algorytmw rozwiza problemw bez zakotwiczenia ich w rozwaaniach teoretycznych. Obranie drugiej drogi wie si z przyjciem perspektywy antyfundamentalistycznej20, w ktrej wielkie narracje nie znajduj ju miejsca. W zwizku z tym nie tylko komunikacji odmawia si obiektywnego istnienia, ale rwnie wszelkim innym rzeczom. Paradoksalnie mona uzna, e to postmodernizm wzmacnia nowoytn wizj procesu komunikacji, twierdzc e wszystko jest sowem / tekstem i to, czego moemy dowiadczy, jest w rzeczywistoci tekstem / obrazem, nieustajcym dyskursem. Dla badaczy obejmujcych t drog pytanie o pogldy na temat bycia jest pytaniem ju u podstaw le postawionym, dlatego nie mona mwi nie tylko o dyscyplinie komunikacji, ale take o historii czy socjologii jako dyscyplinie naukowej. Godzi si zauway, i najczciej wybieranymi drogami s droga subdyscyplinarna i adyscyplinarna. Jednake nie s to jedyne sposoby uprawiania refleksji nad komunikacj. Jest jeszcze owa trzecia droga dyscyplinarna. Shepherd ostatecznie nie proponuje konkretnego rozwizania jego rozwaania miay jedynie obudzi badaczy komunikacji z dogmatycznej drzemki i zachci do zmiany optyki ujcia. Zdecydowanie odrzuca antyfundamentalizm filozoficzny, twierdzc, e w ten sposb nie jestemy w stanie skonstruowa dyscypliny komunikacji. Jednak nie tylko to jest powodem niemonoci uprawiania refleksji nad komunikacj. Antyfundamentalizm popada w sprzeczno performatywn (w rozumieniu K.-O. Apla), goszc, i nie mona mwi o adnych fundamentach i opierajc swe twierdzenia na fundamencie chociaby dyskursu. Czy miaoby to oznacza, i przyjmowana w tej pracy perspektywa (Shepherdowska trzecia droga) jest egzemplifikacj fundamentalizmu filozoficznego? A moe zgodnie z rozrnieniem Jerzego Kmity na antyfundamentalizm aktywny
20 Do wspczesnych nurtw antyfundamentalizmu filozoficznego zaliczy mona przede wszystkim neopragmatyzm wyrosy na rozwaaniach W. V. O. Quinea oraz postmodernizm (Kmita, 1998, s.15-22). Jednake w kontekcie rozwaaniach Shepherda pojawia si jedynie perspektywa postmodernistyczna.
72
Rozdzia II
(wskazywanie na bezowocno problematyki fundamentalistycznej) i bierny (rezygnacja z zadawania pyta o ugruntowujcy fundament refleksji / wiata) (Kmita, 1998, s.13-15) naleaoby odpowiedzie, i odrzucajc stanowisko antyfundamentalizmu aktywnego, w rzeczywistoci nie stawiamy pytania o istnienie pierwszych zasad bytu i poznania czy o podstawy fundujce refleksj w rnych dziedzinach kultury. Wwczas moglibymy stwierdzi, i jest to stanowisko antyfundamentalizmu biernego. Jednake zagadnienie to jest bardziej zoone. Wspczesna filozofia coraz czciej rezygnuje z poszukiwania swojego ugruntowania (samougruntowania) oraz z poszukiwania prawomocnej koncepcji umeblowania wiata czy wiedzy. W wietle zaoe przyjmowanych w pracy oraz rozwaa przedstawionych w tym rozdziale musimy wytumaczy, w jaki sposb jest przez nas ujmowana relacja pomidzy procesem komunikacji (narzdziem) a rzecz: pomidzy opisami fizykalnym i mentalnym opisujcymi odnone elementy, a dokadniej konstruujcymi dla nas odnone skadniki umeblowania wiata. Problemem jest to, i komunikacja ujmowana w sposb narzdziowy jest jednoczenie pierwszym narzdziem czy te meta-narzdziem, czyli podstawowym narzdziem konstrukcyjnym w wietle konstruktywizmu komunikacyjnego21. Oznacza to, i nie tylko inne narzdzia, ale take inne rzeczy s konstruowane w horyzoncie kultury. Jednake komunikacja nie tylko konstruuje nasz wiat spoeczno -kulturowy, ale rwnie sama dla siebie jest fundamentem (to wanie nazywane jest paradoksem komunikacji lub problemem autoodniesienia). W zwizku z tym zakadam, e wszelkie istniejce (w sposb obiektywno -kulturowy) skadniki wiata s konstruowane w i przez komunikacj. Zbir tych wszystkich skonstruowanych elementw jest wyznaczany przez katalog opisw fizykalnych22, ktre stwierdzaj, jakie rzeczy speniaj kryterium obiektywnego istnienia w danej kulturze. Natomiast narzdzia opisywane s w opisie mentalnym, w kategoriach sensu kulturowego (Paubicka, 2007, s.121). Trzeba podkreli, i s to opisy, czyli nie stwierdzamy istnienia zbioru rzeczy poza-kultur i poza-komunikacj nie mwimy o rzeczach samych w sobie, lecz jedynie o komunikacyjnie konstruowanym wiecie spoeczno -kulturowym. W refleksji humanistycznej nie moemy opiera si tylko na opisie fizykalnym, ktry jedynie zdawaby spraw z jawicego si stanu. Nie oznacza to rwnie, e moemy opiera si wycznie na opisie mentalnym (ktry charakteryzowany jest poprzez obecno postawy propozycjonalnej w aspekcie kulturowego jej usankcjonowania). Jak pisze Paubicka: brak
21 Pojcie komunikacyjnego konstruktywizmu oraz jego wykadni przyjmuj za Michaem Wendlandem, ktry w pracy Wybrane aspekty komunikacyjnego konstruktywizmu w humanistyce pisze: mona wskaza nastpujce aspekty konstruktywizmu komunikacyjnego, bdce jednoczenie jako poszczeglne stanowiska filozoficzne jego czciami skadowymi: aktywizm jzykowy (neokantowskiej proweniencji), determinizm i relatywizm, interakcjonizm i symbolizm komunikacyjny wraz z kulturalizmem oraz konwencjonalizm (Wendland, 2008b, s.204). 22 Charakterystyk opisu fizykalnego i mentalnego przyjmuj za Ann Paubick (zob. Paubicka, 2006, s.165-167).
4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiw nad komunikacj
73
[opisw fizykalnych] stwarza dogodn paszczyzn dla wszelkiej, niczym nieograniczonej kreacji spekulacyjnej pojawiajcej si w kulturoznawczych badaniach nad przeszoci (Paubicka, 2006, s.167). Relacja pomidzy dwoma opisami odnosi si w rzeczywistoci do zwizku pomidzy 1) wiatem realnym (obiektywno-kulturowym) a 2) wiatem ycia. Utrzymujc istotno wycznie jednego rodzaju opisu, mona byoby popa w skrajno, ktra mogaby doprowadzi nas, z jednej strony, do realizmu naiwnego, z drugiej za do postmodernistycznego antyfundamentalizmu filozoficznego. Dlatego te odpowied na pytanie, jak powinna wyglda realizacja postulatw owej Shepherdowskiej trzeciej drogi, jest skomplikowana i zaley midzy innymi od waciwego zbalansowania opisw mentalnych i fizykalnych, a przede wszystkim od wiadomego przyjcia przez badacza waciwej perspektywy badawczej.
4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiw nad komunikacj

Przede wszystkim naley podkreli, i bdzie mowa o gwnych perspektywach badawczych w studiach nad komunikacj. Oznacza to, i odnonych studiw nie traktuj jako samodzielnej dyscypliny, lecz jako zbir refleksji uprawianych nad okrelon dziedzin badawcz / polem badawczym czy polem wiedzy. Innymi sowy, przedstawi gwne perspektywy, w ktrych podejmowane s badania w ramach poszczeglnych subdyscyplin (np. psychologii komunikacji, biokomunikacji). Oczywicie biorc pod uwag zaoenia i warunki, jakie nakadam na komunikacj jako przedmiot badawczy (komunikacja jako praktyka oraz narzdziowo komunikacji) oraz na dyscyplin komunikacji 23, trzeba wskaza, czy w ramach prezentowanych perspektyw mona uprawia refleksj nad komunikacj, respektujc przyjmowane w tej pracy zaoenia. Dodatkowych wyjanie wymaga sposb uywania terminu perspektywa badawcza oraz relacji tego pojcia z pojciem przedmiotu badawczego, dyscypliny. Jeeli przyjmiemy, i przedmiotem badawczym jest proces komunikacji (jako praktyka w aspekcie indywidualnym i spoecznym), to chcemy, aby odnony przedmiot by rozwaany w ramach dyscypliny komunikacji. Rne aspekty przedmiotu badawczego (np. rola komunikacji w konstruowaniu obiektywno-kulturowego wiata czy wpyw praktyki komunikacyjnej na proces tworzenia si jani) analizowane przez odnon dyscyplin bd nazywa jej
23 Przekonanie, e przedmiot badawczy odnonej dyscypliny musi by ujmowany jako istniejcy w sposb obiektywno -kulturowy oraz to, i ta sama dyscyplina nie uzyskuje autonomicznego statusu poprzez jedynie czynniki instytucjonalne. Dodatkowo przyjem, i sam przedmiot badawczy nie wyznacza jeszcze dyscypliny, gdy naley do tego dooy stawiane problemy i cele badawcze.
74
Rozdzia II
dziedzin badawcz. Innymi sowy, przedmiot badawczy determinuje dziedzin badawcz, ktra jest ujmowana w ramach pewnej dyscypliny. Jednake relacja ta wymaga dopenienia. Sam przedmiot badawczy nie wyznacza problematyki badawczej ani realizowanych celw. Odbywa si to w ramach dyscypliny, przyjmowanych w jej ramach zaoe oraz perspektywy badawczej. Perspektywa jednak nie wciska si pomidzy przedmiot a dyscyplin niczym Wittgensteinowski jzyk umiejscowiony midzy przedmiotem a podmiotem. Perspektywa badawcza24 to strategia, ktra okrela, w jaki sposb zdobywana jest wiedza, oraz determinuje relacje pomidzy teori a praktyk. W zwizku z tym mona j rozpatrywa ze wzgldu na: przyjmowane zaoenia (wstpna kategoryzacja), uywane metody, teorie i modele, procedury. Perspektywy nie mona ujmowa w kategorii prawdy i faszu, a jedynie ze wzgldu na jej uyteczno w odniesieniu do analizowanego problemu. Wybr perspektywy determinuje status obranego przedmiotu badawczego oraz ma wpyw na przyjmowane cele do realizacji. Oznacza to, i w ramach jednej dyscypliny mona prowadzi rozwaania w horyzoncie rnych perspektyw. Innymi sowy, nie mona przyj takiej perspektywy badawczej, ktrej zaoenia ontologiczne i epistemologiczne odmawiaj obieranemu przez nas przedmiotowi realnego istnienia lub te powoduj redukcjonistyczne jego pojmowanie. Wsplnota badaczy, ktra w ramach jednej dyscypliny prowadzi badania, przyjmujc wspln perspektyw badawcz, nazywana jest szko. Niekiedy mwi si rwnie o nurtach czy te (przyjmujc niekuhnowsk interpretacj) o paradygmatach (Dobek-Ostrowska, 2001, s.15-35). Dlatego mona spotka si z konkurujcymi paradygmatami w studiach nad komunikacj bd paradygmatami dominujcymi. W zwizku z posugiwaniem si nieprecyzyjnymi terminami, ktrych znaczenie jest rozmyte, moemy spotka si z wieloma podziaami i kategoryzacjami perspektyw badawczych w ramach studiw nad komunikacj. Dla przykadu: Walery Pisarek we Wprowadzeniu do nauki o komuniko waniu piszc o gwnych orientacjach badawczych, przywouje trzy gwne perspektywy: 1) marksistowsk (marksistowsko -leninowsk), 2) empiryczno-funkcjonaln (administracyjn) i 3) krytyczn, ktre zinterpretowane s jako strategie suce do badania mediw i komunikacji masowej (Pisarek, 2008, s.190-195). Takich podziaw mona odnale wicej, naley jednak podkreli, e rozpito perspektyw pojawiajcych si w ramach jednej typologii zaley od tego, czy kategoryzacj bdziemy przeprowadza:
24 W literaturze przedmiotu niejednokrotnie zamiast o perspektywie badawczej pisze si o strategii badawczej, podejciu badawczym czy orientacji. Jednake uycie, a wic i znaczenie tych terminw jest takie samo. Anna Paubicka zauwaa, i kiedy mowa o perspektywach w odniesieniu do procesu poznania humanistycznego nasuwaj si dwa rozumienia tego terminu (). Przy pierwszym znaczeniu chodzi mniej wicej o co w rodzaju strategii osigania nakrelonego celu poznawczego bada. W drugim znaczeniu sowo perspektywa oznacza szacowanie szans ustale, w tym przypadku spodziewanych rezultatw poznawczych, w kadej z przyjtych strategii poznawczych (Paubicka, 2006, s.137).
4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiwnad komunikacj
75
1) ze wzgldu na przyjmowane perspektywy w ramach rozwaa nad przedmiotem badawczym okrelanym terminem komunikacja wwczas bdziemy mieli do czynienia z wieloma szczegowymi perspektywami czy quasi-paradygmatami, szkoami i nurtami, przez co wskazanie na gwne perspektywy bdzie trudne i trzeba bdzie ucieka si do geograficznych zabiegw25; 2) w kontekcie oglnych rozwaa nad rekonstrukcj nauk humanistycznych (Craig, 1989, s.105-107), sporu antynaturalizmu z naturalizmem, czy te dychotomii: nauka (perspektywa obiektywna) i interpretacja (pespektywa humanistyki) (Griffin, 2003, s.25-33) innym sowy, perspektywy badawcze bdziemy rozpatrywa w kontekcie caoci refleksji uprawianej w nauce i humanistyce. Obranie pierwszego sposobu doprowadzio Elihu Katza do wyrnienia czterech paradygmatw w nauce o komunikowaniu (Dobek-Ostrowska, 2001, s.18), wrd ktrych moemy odnale dodatkowe podziay. Podanie t drog moe wyda si zarwno poprawne, jak i uyteczne. Jednake w rzeczywistoci stwarzamy takie wyobraenie o dyscyplinie komunikacji, jakoby bya ona zamknita na dialog z innymi dyscyplinami i wyonia si bez odwoania do caej tradycji akademickiej. Dlatego nie bd przytacza rnych szczegowych klasyfikacji, z ktrymi moemy si spotka w literaturze przedmiotu (Dobek-Ostrowska, 2006; Fiske, 1999; Goban -Klas, 1999; Littlejohn, 2002; Mattelart, Mattelart, 2001; Pisarek, 2008), lecz przedstawi gwne podejcia w odniesieniu do szerszej refleksji nad perspektywami badawczymi przyjmowanymi w humanistyce. Pozwoli to nie tylko odnie si do bada i rozwaa uwaanych za nie-komunikacyjne, ale take jeszcze dokadniej umiejscowi przedkadan w tej pracy propozycj rozwinicia perspektywy praktycznej na mapie myli komunikacyjnej. Wyrniam trzy gwne perspektywy, ktre wystpuj w ramach studiw nad komunikacj, a dla badacza znajcego tradycj tyche cz si niejako naturalnie z podziaem na nurt empiryczny i nurt krytyczny, o ktrym pisaem wczeniej (naley rwnie wspomnie, i dla wielu jest to podzia zazbiajcy si z podziaem na nurt amerykaski i europejski). Chocia w preferowanej przeze mnie kategoryzacji rwnie znajd si okrelenia empiryczny i krytyczny, to nie bd przypisywa im takiego samego znaczenia. W literaturze przedmiotu odnona dystynkcja (nurt empiryczny i krytyczny) mogaby zosta zastpiona nastpujcym podziaem: socjologia komunikowania masowego/socjologia wiedzy (Dobek-Ostrowska, 2001; Goban-Klas, 1999; Pisarek, 2008). Biorc pod uwag najbardziej interesujcy nas wymiar perspektywy badawczej, czyli przyjmowan metodologi, przyjrzyjmy si, jak Bogusawa Dobek-Ostrowska charakteryzuje oba nurty:
25 Geograficznym zabiegiem nazywam wyrnianie perspektyw nie tyle na podstawie metod, teorii i podej, co uwarunkowa geopolitycznych oraz specyfiki narodw. W ten sposb postpuje np. Tomasz Goban-Klas, gdy, nawizujc do Roberta K. Mertona, wyrnia nurt amerykaski i nurt europejski w badaniach nad komunikacj (Goban-Klas, 1999, s.91-92).
76
Rozdzia II
1) nurt amerykaski (empiryczny) wykorzystuje rda wypracowane przez niego samego. W trakcie bada empirycznych dobr technik, metod i procedur badawczych jest waniejszy ni problem, jaki bada (kult danych empirycznych) (Dobek-Ostrowska, 2001, s.14); 2) nurt europejski (krytyczny) wykorzystuje wszystkie rodzaje materiaw historycznych, mao interesujc si problemami metodologicznymi (krytyka rde historycznych) (Dobek-Ostrowska, 2001, s.14). Powysza charakterystyka nie jest zadowalajca. Nie tylko znieksztaca obraz procesu badawczego, lecz sprowadza wszelk ref leksj komunikacyjn do powyszej dystynkcji, wyrzucajc poza nawias wszelkie inne podejcia (ciko byoby si zgodzi na zaliczenie filozofii Habermasa do tak scharakteryzowanego nurtu krytycznego). Dlatego te posu si trychotomicznym podziaem Arthura P. Bochnera, ktry rozpatrujc moliwo rekonstrukcji nauk humanistycznych (w kontekcie bada nad komunikacj), zaproponowa trzy podejcia badawcze26 (Bochner, 1985): empiryzm, hermeneutyk, teori krytyczn 27. Powysza typologizacja nie jest jakim novum, jednake przyja si na gruncie bada nad komunikacj. Mona odwoa si do Jrgena Habermasa klasyfikacji z pracy Interesy konstytuujce poznanie (1985), w ktrej podzieli on poznanie naukowe ze wzgldu na realizowany interes poznawczy i rodzaj wytwarzanej wiedzy naukowej. Wyrni praktyczny interes realizowany w ramach nauk historyczno-hermeneutycznych, techniczny interes (w ramach nauk empirycznych-analitycznych) oraz interes emancypacyjny (teoria krytyczna). Barbara Kotowa, analizujc zagadnienie epistemologicznej waloryzacji poznania i odnoszc si m.in. do koncepcji Habermasa, pisze, i fakt uwikania wszelkiego poznania w rozmaitego rodzaju interesy, poznania, ktrego zadaniem jest realizowanie w ramach okrelonego typu praktyki powszechnie wystpujcych, indywidualnych potrzeb jednostek ludzkich, pociga za sob okrelone konsekwencja dla kwestii poznawczej prawomocnoci wiedzy (Kotowa, 1996, s.25). Niemiecki filozof rozpatrywa zaoenia przyjmowane w ramach poszczeglnych typw bada w odniesieniu do relacji (przejtej z filozofii greckiej) pomidzy nastawieniem teoretycznym i ontologicznymi zaoeniami na temat struktury wiata. Zdaniem Habermasa sposb postrzegania tego zwizku (lub jego brak) wpywa na relacj pomidzy teori a oczekiwaniami co do jej skutecznoci praktycznej. Powracajc do Bochnerowskiego podziau, trzeba podkreli, i kada z tych trzech perspektyw jest pewnym stanowiskiem metateoretycznym, ktre u swych podstaw ma zaoenia ontologiczne, epistemologiczne, prakseologiczne
26 Niekiedy problem perspektyw badawczych w studiach nad komunikacj bywa metaforycznie nazywany wojnami naukowymi czy te grami wojennymi ze wzgldu na mocne, czasami pozanaukowe krytyki wyznawcw konkurujcych perspektyw. 27 Inne nazwy tych perspektyw to np. odpowiednio: empiryczno -analityczna, interpretacyjna, krytyczna.
77
i aksjologiczne (Anderson, 1996), ktre wyznaczaj perspektyw przyjmowan przez badacza. W wyrnionej perspektywie empirycznej (empiryzm) prbuje si zidentyfikowa oglne mechanizmy wyaniajce si z praktyki komunikacyjnej, co miaoby suy wyjanianiu, przewidywaniu oraz kontroli. W takim ujciu teoretyzowanie komunikacji i konstruowanie teorii przypomina zasadniczo sytuacj nauk przyrodniczych. Innymi sowy, teoria komunikacji podejmujca zagadnienie negocjacji czy perswazji powinna pozwoli na zwikszenie efektywnoci i skutecznoci nadawanych komunikatw, dziki manipulowaniu spoecznymi i psychologicznymi procesami. Perswazja nie jest postrzegana jako proces polegajcy na zrozumieniu uczestnika komunikacji i dostosowaniu swojej postawy, lecz zakada si, i mona wskaza obiektywne (w znaczeniu: istniejce realnie pozakulturowo) warunki zachodzenia odnonego procesu. Dlatego przyjmuje si, e z uoglnionego opisu fizykalnego konkretnej sytuacji komunikacyjnej mona wycign instrumentalne modele zachowa, dajce si opisa w formie algorytmu. Ujcie to zakada, i wwczas jestemy w stanie dotrze do obiektywnej prawdy, a nasze badania s wolne od wartociowa, czyli zakadamy istnienie neutralnego obserwatora, ktry z pozycji trzeciego opisuje, wyjania, przewiduje i weryfikuje hipotezy. W budowaniu teorii zakada si technologiczn relacj pomidzy teori a teoretyzowan praktyk, czyli przyjmuje si, e teoria (wyjaniajc i opisujc praktyk) moe by zaaplikowana do rozwizania praktycznych problemw i osignicia zakadanego celu. Jest to zaleno uwypuklana przez wikszo empirycznych nauk spoecznych, jednake naley pamita, e technologiczny empiryzm jest wolny od wartociowania i obiektywny w takim sensie, i nie odgrywa bezporedniej roli w wyborze celw, lecz jedynie usiuje dostarczy efektywne i skuteczne rodki do ich osignicia; cele s z gry zakadane czy wrcz implicytnie uznawane za oczywiste (Craig, 1989, s.107). W perspektywie empirycznej badacz przyjmuje nastawienie teoretyczne28, poprzez co utrzymuje iluzj obiektywnoci i odcina si od zwizku i badania wiata ycia. Ma to by nastawienie przedmiotowe, w ktrym pozbywamy si wszelkich podmiotowych elementw. Jednake zapomina si, i w rzeczywistoci badany ukad jest najpierw konstruowany przez badaczy w ramach strukturalizacji pierwotnej29. Tak postrzegana perspektywa empiryczna odpowiada naturalistycznej epistemologii w rozumieniu Karla Raimunda Poppera. Aparat pojciowy wypracowany
28 Jedynym poznaniem, ktre moe prawdziwie ukierunkowywa dziaanie, jest poznanie, ktre uwalnia si od zwykych ludzkich interesw i oparte jest na Ideach innymi sowy poznanie, ktre przyjo nastawienie teoretyczne (Habermas, 1985, s.157). 29 Zbigniew Spendel pisze, i proces formuowania strukturalizacji pierwotnej w znaczeniu wyodrbniania wstpnej struktury oraz cech badanego wiata w rnych koncepcjach pojawia si w takich terminach, jak np. humanistyczny wspczynnik metodologiczno -teoretyczny ( Jerzy Kmita), idea przyrodniczego porzdku (Stephen E. Toulmin), metawarstwa teorii (K. B. Madsen) zob. (Spendel, 2006, s.70-71).
78
Rozdzia II
w ramach przedmiotowo -naturalistycznej perspektywy uniemoliwia badanie ludzkiej podmiotowoci. Dlatego susznie zauwaa Anna Paubicka, i pozbywanie si kopotu poznawczego stworzonego przez wymg uwzgldniania roli wiadomoci w ludzkim kreowaniu wiata niesychanie upraszcza przedmiot bada humanistycznych i otwiera drog dla ekspansji metod poznawczych stosowanych w naukach przyrodniczych (Paubicka, 2009, s.71). Naley rwnie pamita, i nauki spoeczne w takim podejciu prbuj niczym przyrodoznawstwo skonstruowa oglne prawa, ktre miayby uzupenia eksplanans np. w procesie dowodzenia hipotez przez co zakada si, i refleksja nad komunikacj moe sta si nauk nomologiczn. W odniesieniu do naturalistycznej epistemologii Barbara Kotowa uwaa, e:
Wychodzc w swoim programie metodologicznym od charakterystyki nauk przyrodniczych jako takich dyscyplin, dla ktrych przedmiotem bada jest zastana, gotowa ju niejako rzeczywisto, traktowana wycznie w sposb przedmiotowy pozytywistycznie zorientowana epistemologia usiowaa, na wzr tego przedmiotowego przyrodoznawstwa, konstruowa obraz rzeczywistoci kulturowej, tak, jak gdyby stanowia ona analogicznie jak zastana przedmiotowa sfera bada przyrodniczych rzeczywisto pozaludzk. () Pozytywistyczny naturalizm metodologiczny uniemoliwia zatem porednie choby wyraenie () odrbnoci spoecznego dowiadczenia kulturowego i spoecznego dowiadczenia naturalnego (Kotowa, 1989, s.121).
Przyjmuje si, e w wiecie istniej nagie fakty, ktre moemy odkry i sklasyfikowa, wyrywajc je z kontekstu sytuacyjnego oraz przyjmujc metody z nauk przyrodniczych. Jednake przeoenie ich nie jest tak proste, gdy struktura wiata spoeczno-kulturowego opiera si takim uproszczeniom. Dlatego wyjanianie komunikacji przez behawioryzm czy metody ilociowe nie moe doprowadzi nas do adekwatnego obrazu wiata. Szczeglnie mocno wida to na przykadzie psychologii, ktra z jednej strony stara si zajmowa twardymi danymi i rzetelnymi pomiarami ilociowymi, z drugiej za strony paszczyzna terapeutyczna jest przede wszystkim logocentryczna i nazwalibymy j raczej hermeneutyczn ni empiryczn (Rogers, 2002; Spendel, 2006). Podobna sytuacja zachodzi ze statystyk, ktra rzeczywicie moe suy do przewidywania pewnych zachowa, jednake nie jest w stanie wyj poza swoj funkcj probabilistyczn. W perspektywie hermeneutycznej (inaczej interpretacyjnej) poszukuje si sposobw zrozumienia sfery rzeczy przemijajcych, czyli ludzkiej dziaalnoci. Badania prowadzone s w nastawieniu podmiotowo -antynaturalistycznym, co oznacza ukierunkowanie na podmiotowo ludzi oraz na cel, jakim jest ich rozumienie. Zakada si w ten sposb istotow rnic pomidzy wiatem badanym przez przyrodoznawcw a ludzkim wiatem ycia, czyli kultur. Czowiek postrzegany jest jako samointerpretujcy si byt, a refleksja nad nim musi
79
uwzgldnia interakcje intencjonalne, czyli wiadome i celowe. Budowane teorie nie su wyjanianiu, przewidywaniu czy kontroli, lecz maj pozwoli na zrozu mienie poszczeglnych dziaa ludzkich. Ostatecznym sprawdzianem konstrukcji teoretycznej nie jest jej skuteczno praktyczna i weryfikacja hipotez, ale interpretacja. Habermas podkrela, e praktyczny interes w tej perspektywie realizowany jest przez poznanie hermeneutyczne [ktre] dokonuje si za porednictwem swego przed-rozumienia, ktre pochodzi z wyjciowej sytuacji interpretatora. wiat znaczenia tradycyjnego odsania si interpretatorowi tylko w takim stopniu, w jakim rozjania mu si jednoczenie jego wasny wiat. Podmiot rozumienia ustanawia komunikacj midzy obu wiatami (Habermas, 1985, s.163-164). Dlatego teorie hermeneutyczne nie mog zosta ani potwierdzone, ani sfalsyfikowane, za skuteczno technologiczna (nauk empiryczno-analitycznych) zostaje zastpiona owocnoci interpretacji. Badacz nie abstrahuje od rozumienia danego mu w pierwotnym dowiadczeniu, ktre w ten sposb wyznacza pocztek horyzontu badawczego. Jednake podejcie interpretacyjne musi opiera si na gruncie antypsychologizmu. W przeciwnym wypadku bdziemy mieli do czynienia z interpretacj jednostki i popadniemy w subiektywizm, solipsyzm czy wrcz rezultaty naszej refleksji stan si podobne do wynikw uzyskiwanych na gruncie nauk kognitywnych. Perspektywa hermeneutyczna traktowana jest niekiedy przez przedmiotowo-naturalistyczn epistemologi jako jej niedojrzaa posta (zdroworozsdkowa), ktra z czasem zostanie przezwyciona. Perspektywa teorii krytycznej realizuje interes emancypacyjny poprzez krytyczn refleksj nad praktyk spoeczn. Jak zauwaa Craig, kiedy cele badawcze uoone s w trychotomiczn struktur, wwczas teoria krytyczna nie odrzuca cakowicie dwch pozostaych perspektyw, ale raczej je przekracza i wciela je do emancypacyjnego projektu (Craig, 1989, s.106-107). W odrnieniu od hermeneutyki perspektywa krytyczna wyznacza teorii szersze zadania w odniesieniu do praktyki: teoria ma poddawa w wtpliwo zastany ad i odsania ideologiczne iluzje oraz ukryte relacje wadzy. Rnica pomidzy teori krytyczn a perspektyw hermeneutyczn nie polega tylko na tym, e hermeneutyka stara si zrozumie praktyk, a teoria krytyczna wkracza w ni, zmienia. Krytyczne podejcie ma w teorii ujmowa niezmienne regularnoci dziaania spoecznego, ale rwnie odsania ideologicznie zamroone stosunki podlegoci, ktre zasadniczo mog zosta przeksztacone (Habermas, 1985, s.164). Zarwno hermeneutyka, jak i teoria praktyczna (konstruowana w perspektywie praktycznej w ujciu Roberta T. Craiga) postrzegaj praktyk jako praxis, a nie tylko jej techniczny wymiar. Dlatego przekroczenie technicznego interesu realizowanego w naukach empirycznych i jednostkowej sytuacji hermeneutycznej bdzie punktem wyjcia do przedstawienia w kolejnym rozdziale perspektywy praktycznej na tle trychotomicznego podziau podej badawczych.
80
Rozdzia II
Chocia punkt cikoci w ujciu Bochnerowskim jest skierowany na metody oraz relacje teorii z praktyk, a u Habermasa na cel realizowany w ramach podejmowanych bada, to jednake nie przeszkadzaoby to nam zamiennie uywa obu kategoryzacji. Zdecydowaem si nie przytacza adnych szczegowych podziaw w ramach studiw nad komunikacj, gdy potrzebne jest wpierw przyjrzenie si nie tyle skutkom, co przyczynom schizmy epistemologicznej. Oznacza to, i nie traktuj wyrnionych perspektyw badawczych jako swoistych dla refleksji komunikacyjnej, lecz jako wynikajcych z bardziej podstawowego podziau. W rzeczywistoci wybr pomidzy hermeneutyk, teori krytyczn a empiryzmem (wedug kategoryzacji Bochnera) sprowadza si do przyjmowanych zaoe odnonie do badanego przedmiotu i zakadanego celu. Dlatego punktem wyjcia w refleksji nad komunikacj, a szerzej kultur30, jest przyjcie metateoretycznego stanowiska, ktre ksztatuje relacj pomidzy przedmiotem badawczym a podmiotem go badajcym. Innymi sowy, trzeba zda spraw z bazowej dystynkcji metateoretycznej. Mowa mianowicie o podmiotowym i przedmiotowym podejciu do bada. Przekroczenie perspektywy empirycznej nakierowanej na wyjanianie i skuteczno technologiczn oraz perspektywy hermeneutycznej majcej wskaza nam warunki moliwoci rozumienia kultury jest zaoeniem, na ktrym opiera si Craigowski projekt dyscypliny praktycznej. W tym miejscu chciabym wskaza na pewne intuicje (nie przesdzajc jeszcze o ich zasadnoci) odnoszce si do projektu humanistyki zintegrowanej i przejcia od przedteoretycznego do teoretycznego stadium humanistyki. Zgodnie z przyjmowanymi w tej pracy zaoeniami kultura stanowi nie tylko grunt do bada procesu komunikacji, ale jest przede wszystkim przedmiotem badawczym wszystkich dyscyplin humanistycznych. Zdaniem Paubickiej pozwala to na postawienie tezy, i badanie kultury jest punktem wyjcia do zbudowania humanistyki zintegrowanej, ktra byaby uprawiana w perspektywie podmiotowo -przedmiotowej (Paubicka, 2009, s.67). Perspektywa ta miaaby w korygujcy sposb czy podmiotowo uprawiane badania z przedmiotow perspektyw, przyjmujc zgoa odmienne zaoenia31. Badacz obierajcy perspektyw podmiotow (antynaturalistyczn) zakada, i jego celem jest dotarcie do sensu, jaki wi dziaajce podmioty ze swoim dziaaniem. Innymi sowy, zgodnie z przyjt wykadni wspczynnika humanistycznego, badacz pragnie rozpozna, w jaki sposb jednostki partycypujce w kulturze postrzegaj wytwarzane przez siebie zjawiska czyli jak rozumiej
30 Zgodnie z przyjmowanymi przez nas zaoeniami komunikacja realnie istnieje jedynie w horyzoncie kultury, zatem badanie komunikacji musi rwnie respektowa zaoenia obierane w ramach refleksji nad kultur. 31 Podzia na perspektyw przedmiotow i podmiotow, zdaniem Anny Paubickiej, pokrywa si czciowo z podziaem Popperowskim na naturalistyczne i antynaturalistyczne epistemologie (Paubicka, 2006, s.140).
81
przedmioty, ktre dane s im w dowiadczeniu, bd jak ujmuj swoje wiadome czynnoci. Jak pisze Paubicka: bezporedni dostp ma badacz do takich zjawisk kulturowych, jak zachowania czy wzorce zachowa oraz wytworw czynnoci; nie ma takiego dostpu do motyww dziaania, ktre uruchamiaj proces aktywnoci czowieka. Perspektywa podmiotowa skupia uwag na interpretujcym rozpoznaniu przekona motywujcych aktywno ludzk w ogldzie dziaajcych (Paubicka, 2006, s.139). Zgodnie z przyjtym w spoeczno -regulacyjnej koncepcji kultury podziaem w ramach bada podmiotowych wyrnia si badania historyczno -podmiotowe i adaptacyjno -podmiotowe. Badania historyczno-podmiotowe posuguj si interpretacj historyczn, w ktrej uwzgldnia si wizje wiata interpretowanych podmiotw dziaajcych. Natomiast interpretacja adaptacyjna (w ramach bada adaptacyjno-podmiotowych) rezygnuje z odnonej wizji wiata (np. przy interpretowaniu innych kultur) i dostarcza interpretacji moliwej do zrozumienia w ramach kultury badacza. Perspektywa przedmiotowa (naturalistyczna) w ramach bada przyjmowana jest od pocztku wyaniania si dyscyplin humanistycznych. Podstawowym elementem odrniajcym odnon perspektyw od perspektywy podmiotowej jest ujmowanie wszelkich zjawisk bez wspczynnika humanistycznego. Jak pisze Paubicka: dla rzecznikw tego programu pozytywistyczny model uprawiania humanistyki, identyfikowany z naturalistycznym, kwestionuje zaoenie, ktre ma charakter fundamentalny dla wszelki odmian antynaturalizmu. Chodzi o uwzgldnianie w poznaniu humanistycznym okolicznoci, i ludzie dziaaj celowo, zatem motywy ich dziaa s ostatecznymi przyczynami wszelkich nadanych procesw, zjawisk i wydarze (Paubicka, 2006, s.148). Perspektywa ta byaby podstaw dla perspektywy empirycznej (w ujciu Bochnerowskim), w ktrej rwnie rezygnuje si z postrzegania i badania podmiotu ludzkiego jako dziaajcego wiadomie i celowo, przez co w nieuprawniony sposb redukuje si przedmiot bada humanistycznych. Badacze pozbywaj si w ten sposb kopotliwego zagadnienia rozumienia dziaa podmiotw partycypujcych w kulturze i kieruj si jedynie ku osiganiu wiedzy skutecznej technologicznie (tak, jak jest ona rozumiana w naukach przyrodniczych). Wprowadzenie perspektywy podmiotowej i przedmiotowej do rozwaa suy postawieniu pytania: czy refleksja nad komunikacj (komunikacja jako dyscyplina praktyczna) moe spenia warunki, jakie stawia si humanistyce zintegrowanej?. Pytanie to nasuwa si, gdy zestawimy ze sob wypowied Craiga z wypowiedzi Paubickiej. Autorka Mylenia w perspektywie porcznoci w podsumowaniu swojej ksiki pisze:
Naszkicowaam projekt uprawiania humanistyki, w ktrym owe przeciwstawne [podmiotowe i przedmiotowe przyp. E.K.] metody tworz spjn cao. Oddzielne stosowanie podmiotowego badania kultury realizowaoby wyrniony przez J.Habermasa interes rozumienia, natomiast badania przedmiotowe interes pano-
82
Rozdzia II
wania. Wyrniony () interes poznawczy w humanistyce zintegrowanej byby poczeniem bada podmiotowych z przedmiotowymi; pozna dan kultur to zrozumie i naby umiejtnoci posugiwania si ni (Paubicka, 2006, s.172).
W powyszym fragmencie Paubicka odnosi si do projektu humanistyki uprawianej w ramach perspektywy podmiotowo -przedmiotowej, ktra miayby znosi niedoskonaoci poszczeglnych perspektyw wchodzcych w jej skad (czyli perspektywy podmiotowej i przedmiotowej). Dla nas istotne jest to, i przyjmowana w tej perspektywie humanistyki zintegrowanej strategia osigania okrelonego celu poznawczego nie tylko realizuje cel perspektywy empirycznej (w ujciu Bochnera), czyli wskazuje na sposb uywania kultury, ale rwnie chce osign zrozumienie danej kultury (ktre oczywicie nie jest moliwe bez nabycia umiejtnoci posugiwania si ni). Oznacza to, i projekt humanistyki zintegrowanej wie ze sob w spjn cao interes rozumienia i panowania, przekraczajc ograniczenia wchodzcych w jej skad strategii. Przyjrzyjmy si teraz, w jaki sposb Craig wstpnie charakteryzuje perspektyw badawcz przyjmowan w ramach dyscypliny praktycznej.
W tym schemacie [trychotomicznym w ujciu Bochnera przyp. E.K.] dyscyplina praktyczna moe by w przyblieniu uznana za odmian teorii krytycznej, ze wzgldu na jej elementarne zorientowanie nie tylko na wyjanianie czy rozumienie praktyk komunikacyjnych, ale na ich kultywowanie: co oznacza zmienianie praktyk poprzez krytyczn refleksj. () Zatem jeli naszym pierwszym krokiem jest uznanie dyscypliny praktycznej za pokrewn teorii krytycznej (), musi nastpi drugi krok, w ktrym wyczymy dyscyplin praktyczn z tego trzyczciowego schematu. () Zarwno empiryczne, jak i interpretacyjne sposoby badawcze bd rozwijane przez dyscyplin praktyczn, jednake bd ujmowane jako pomocnicze skadniki najwaniejszego przedsiwzicia obejmujcego kultywowanie praxis poprzez studia krytyczne (Craig, 1989, s.106 -107).
Projekt dyscypliny praktycznej nie tylko miaby by remedium na problemy panujce w studiach nad komunikacj, ale miaby rwnie odnosi si do refleksji nad statusem i przyszoci humanistyki32 nie tylko poprzez wczenie empirycznych i interpretacyjnych perspektyw, ale rwnie poprzez przekroczenie punktu widzenia teorii krytycznej33. Zatem mona postawi pytanie: czy rozwijanie perspektywy empirycznej i interpretacyjnej w ramach dyscypliny praktycznej (a zatem kontynuowanie
32 Podrozdzia tekstu, z ktrego pochodzi powyszy cytat, brzmi: Dyscyplina praktyczna i rekonstrukcja nauk humanistycznych. 33 Dodatkowe pytanie, ktre naleaoby postawi, brzmi: Dlaczego dyscyplina praktyczna nie moe by zastpiona przez teori krytyczn, skoro kultywowanie praxis odbywa si poprzez studia krytyczne?. Zdaniem Craiga powodowane jest to celem, jaki stawia sobie teoria krytyczna
83
osigania interesu panowania i interesu rozumienia, jak ujby to Habermas) miaoby polega na zintegrowania perspektywy podmiotowej i przedmiotowej. Innymi sowy, na ile cel humanistyki zintegrowanej, czyli poznanie kultury i nabycie umiejtnoci posugiwania si ni, koresponduje z celem dyscypliny praktycznej, czyli kultywowaniem praxis? Na tym etapie rozwaa z oczywistych wzgldw nie mona udzieli odpowiedzi na to pytanie. Jednake gdyby okazao si, i projekty te mona ze sob zestawi, wwczas naleaoby przeanalizowa, czy dyscyplina praktyczna spenia warunki narzucane na humanistyk zintegrowan i co z rezultatw takich rozwaa wynika dla refleksji nad komunikacj34. Wpierw jednake naley rozway, w jaki sposb refleksja nad komunikacj moe by ujta jako dyscyplina praktyczna oraz dokona eksplikacji zaoe perspektywy praktycznej. Co wicej, Craigowska charakterystyka dyscypliny praktycznej wymaga nie tylko filozoficznego okrelenia, by moga rzeczywicie suy kultywowaniu praxis, ale rwnie rozwinicia w odniesieniu do problemu definiowania praktyk komunikacyjnych.
graniczajc w ten sposb relacj teorii i praktyki do odsaniania ideologicznych iluzji i realizowania interesu emancypacyjnego. 34 Interesujce rozwaania na temat projektu humanistyki zintegrowanej Czytelnik odnajdzie rwnie w tekcie Krystyny Zamiary pt. Humanistyka zintegrowana. Idea i sposoby jej realizacji (Zamiara, 2002).
Rozdzia III
Dyscyplina praktyczna. Geneza, cel, metoda

1. Kilka uwag o projekcie komunikacji jako dyscyplinie praktycznej
W niniejszym rozdziale zostanie zaprezentowana koncepcja amerykaskiego badacza, w ktrej proponuje on ujcie studiw nad komunikacj pozwalajce wypracowa grunt do dialogu pomidzy rnymi ujciami komunikacji. Przedstawiajc Craigowski projekt, nie roszcz sobie niesusznego mniemania, jakobym by w stanie przedstawi go w czystej postaci. Zgodnie z przyjtym rozrnieniem dwch rodzajw interpretacji humanistycznej na interpretacj historyczn i interpretacj adaptacyjn przedstawiany projekt ujcia komunikacji jako dyscypliny praktycznej jest w rzeczywistoci jego interpretacj historyczno-adaptacyjn. Innymi sowy, wyrnione dwa rodzaje interpretacji s typem idealnej interpretacji, ktra w rzeczywistoci nigdy nie pojawia si w badaniach w takiej ostatecznej formie. To, e komunikacja jako dyscyplina praktyczna bdzie przedstawiana historycznie, nie ulega wtpliwoci, gdy odnona propozycja bdzie rekonstruowana na podstawie danych historycznych, jakimi s teksty przywoywanego autora. Jednake ta perspektywa podmiotowa bdzie take zawieraa aspekty odniesienia
86
Rozdzia III
do aktualnego systemu kulturowego w naszym przypadku bdzie to zarwno kultura, w ktrej partycypuje autor niniejszej pracy, jak i te zaoenia przyjmowane w teje, do ktrych bdziemy si odnosi, dokonujc interpretacji propozycji Craiga. Poprzez takie ujcie strategii badawczej, z jednej strony, ponownie podkrelamy, i w refleksji naley podj prb zawieszenia wasnych przekona i ich neutralizacji, z drugiej za, e interpretacja neutralna aksjologicznie i nieuwikana w spoeczny kontekst kulturowy nie istnieje. Oznacza to, i przedstawiana propozycja nie jest opisem czy zdaniem relacji z nagiego faktu, lecz swoistym konstruktem wytworzonym w ramach praktyki komunikacyjnej. W zwizku z tym odczytaniu myli Craiga podporzdkowany zosta wybr tekstw 1 tego autora, co pozwala zaprezentowa stanowisko metateoretyczne w refleksji nad komunikacj. Oczywicie trzeba podkreli, e poprzez takie podejcie nie jest rozumiana dowolno niekompetentnej interpretacji, ale raczej wiadomo tego, i kada interpretacja zawsze dokonuje si z perspektywy wiatopogldu badacza. Projekt komunikacji jako dyscypliny praktycznej bdzie ujmowany w jak najszerszym zakresie, jednake podstaw bd teksty, ktre nazwiemy korpusem dyscypliny praktycznej, wskazywane w tym miejscu w porzdku chronologicznym: Practical criticism of the art of conversation: A methodological critique (1984), Communication as a Practical Discipline (1989), Why are there so many commu nication theories? (Craig, 1993), Grounded Practical Theory: The Case of Intellec tual (Craig, Tracy, 1995), Practical theoretical argumentation (1996a), Practical theory: A reply to Sandelands (1996b), Communication Theory as a Field2 (1999a) oraz Dewey and Gadamer on Practical Reflection: Toward a methodology for the practical discipline (2001a). Wczeniejsze przedstawienie projektu dyscypliny komunikacji nie jako nauki empirycznej czy teorii krytycznej, lecz jako jednej z dyscyplin praktycznych, nie byo moliwe jedynie na gruncie przyjmowanych w tej pracy zaoe. Naley podkreli, e Craigowski projekt jest (w ujciu autora) odpowiedzi na wane problemy spoeczne, czyli scharakteryzowan sytuacj w ramach studiw nad
1 Instytucjonalne wymogi oraz specyfika wspczesnej amerykaskiej myli komunikacyjnej, jak rwnie szerzej humanistyki, powoduje, i w gwnej mierze bdziemy mieli do czynienia z artykuami z czasopism naukowych, ktre uoone w spjn cao prezentuj autorsk koncepcj. Chodzi mianowicie o to, i stosunkowo rzadko mona spotka z ksikami (nie podrcznikami czy skryptami), w ktrych zarysowane s caociowo teorie czy systemy. I tak te jest w przypadku myli Roberta T.Craiga. 2 Ten kilkudziesiciu stronnicowy artyku, za ktry Craigowi midzynarodowe organizacje badaczy komunikacji przyznay nagrody (m.in. International Communication Association za najlepszy artyku oraz National Communication Associations Golden Anniversary Monograph Award w 2000 roku), jest bardzo czsto przywoywany w literaturze przedmiotu. Jednake podstawow przyczyn powoywania si na jego myl jest w rzeczywistoci prba ominicia problemu interdyscyplinarnoci nauki o komunikacji poprzez wskazanie na quasi-unifikacyjn koncepcj Craiga, majc obejmowa szerokie spektrum tradycji teorii komunikacji. Takie jedynie instrumentalne potraktowanie myli Craiga uwaam za niesuszne i traktuj je jako zaniechanie wykorzystania w peni potencjau odnonej koncepcji (zob. m.in. Griffin, 2003; Littlejohn, 2002).
87
komunikacj. W zwizku z tym, logiczny porzdek wywodu wymaga postawienia pytania3, na ktre odpowiedzi ma by komunikacja jako dyscyplina praktycz na. Innymi sowy, odwoujc si do Gadamera, kada wypowied jest w rzeczywistoci umotywowan odpowiedzi, a zatem naleao wpierw wskaza na rda i motywy naszego pytania. W wietle wczeniejszych rozwaa widoczna jest problematyczno wszelakiej refleksji nad komunikacj, czy to wyaniajcej si w ramach poszczeglnych subdyscyplin czy, tym bardziej, refleksji, ktra wyrasta ma na autonomiczn dyscyplin naukow. Wielo teorii, stanowisk, ktre pojawiy si chociaby w refleksji socjologicznej czy medioznawczej, pokazuje, i naley zwrci si przede wszystkim ku fundamentom owych stanowisk i zapyta o ich zasadno. Dlatego te w rozwaaniach podejmuj zagadnienie dyscypliny komunikacji, aby pokaza, czy luno powizane fragmenty wiedzy (czyli rnorakie teorie komunikacji) maj co istotnego do powiedzenia, czy s jedynie ujmowane jako studia nad komunikacj ze wzgldu na pojawiajce si nie tyle wsplne pojcie komunikacji, lecz sam wyraz komunikacja. Tak postawiony cel wymaga oprcz szeregu zabiegw, ktre nazwalibymy technicznymi (np. uporzdkowanie chaosu terminologicznego czy te kategoryzacja rnych stanowisk), przede wszystkim pokazania: czemu ma suy refleksja nad komunikacj w ramach dyscypliny praktycznej?. Innymi sowy, wskaza na cel i metod tak uprawianych bada w odnonej perspektywie badawczej. Temu bdzie suya interpretacja stanowiska Craiga. Jednake propozycj amerykaskiego uczonego mona odczytywa raczej jako pewnego rodzaju metodologiczny manifest ni skoczony projekt. Craigowska koncepcja cierpi na pewne niedostatki teoretyczne, ktre za pomoc filozoficznego aparatu pojciowego mona wypeni i, traktujc myl Craiga jako inspiracj, skonstruowa filozoficzny grunt namysu nad procesem komunikacji. Niezwykle istotn kwesti, ktra bdzie wynikaa z interpretacji odnonej koncepcji, jest problem definicji procesu komunikacji. Mowa tutaj o problemie, ktry pojawia si na dwch poziomach: z jednej strony, chodzi o problem definicji procesu komunikacji w samej propozycji Craiga (a dokadniej: o wielo tyche definicji i prb pokazania, czy wszystkie one mog pracowa w ramach odnonej koncepcji); z drugiej za strony, o wskazanie takiej definicji, ktra, po pierwsze, speniaaby zaoenia zakadane w niniejszej rozprawie, po drugie, byaby rzeczywistym przedmiotem badawczym komunikacji jako dyscypliny praktycznej i, po trzecie, cechowaaby si porcznoci i narzdziowym charakterem (w rozumieniu Heideggera). Innymi sowy, chodzi nam o wypracowanie zaoe do takiej definicji procesu komunikacji, ktra byaby uyteczna w rozwizywaniu problemw czy wanych
3 Wychodzc poza metafor, chodzi oczywicie o charakterystyk wspomnianych wczeniej dwch czynnikw oraz diagnoz dokonan poprzez kategori fermentu.
88
Rozdzia III
(kulturowo) zagadnie czyli o skonstruowanie takiego ujcia procesu komunikacji, ktre byoby do czego. Przejdmy zatem do powodw, ktre nakieroway Craiga ku ujciu refleksji nad procesem komunikacji w ramach dyscypliny praktycznej. Przede wszystkim badacz wychodzi od konstatacji, i obecna sytuacja w studiach nad komunikacj nie suy rzetelnym badaniom ani integrowaniu wiedzy. Mnogo teorii i uj paradoksalnie doprowadza do tego, e teoretycy komunikacji nie komunikuj si ze sob ani nie krytykuj, ani nie odnosz do swoich rozwaa, ale tylko obchodz si wzajemnie (Craig, 1999a, s.119-120). W zwizku z tym Craig stawia sobie za zadanie wypracowanie takiego sposobu teoretyzowania procesu komunikacji, ktry suc integrowaniu wiedzy oraz bdc odpowiedzi na problemy badaczy komunikacji, dostarczyby pojciowych rde do refleksji nad kwestiami praktyki komunikacyjnej. Dodatkowo, dyscyplina komunikacji powinna dostarczy narzdzi teoretycznych do oceny stosowalnoci praktycznej poszczeglnych teorii komunikacji, ktre wystajc z praktyki komunikacyjnej, pozostaj w niej zanurzone. Genezy projektu dyscypliny praktycznej naley szuka we wczesnych artykuach Craiga, z ktrych moemy odczyta przyczyny powstania projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Teksty te s wynikiem przeprowadzonych w perspektywie empirycznej bada nad praktykami komunikacyjnymi. Znamienne jest to, e w pniejszych tekstach (korpusie dyscypliny praktycznej) Craig nie odwouje si do swoich wczeniejszych bada. Wspomniane publikacje to 1) Limiting the scope of the spacial model of commu nication effect (1977), w ktrej stawia hipotez, i zmiana poznawcza wynika z wprowadzenia danych wejciowych moe by przedstawiona jako liniowy ruch konceptw w wielowymiarowej przestrzeni (Craig, 1977, s.309) oraz 2) A preli minary investigation of roletaking in descriptions of self and others in the twenty statements test (1981), w ktrej na bazie definicji poj procesu komunikacji oraz przyjmowania roli innego wyprowadzonych z perspektywy interakcjonizmu symbolicznego, studenci zostali poddani testowi skadajcemu si z dwudziestu pyta, w ktrych mieli opisa siebie oraz dwie inne osoby z wybranej grupy studentw (Craig, 1981, s.187-189). Istotne s nie tyle wnioski wynike z wyej wspomnianych bada, lecz to, i od tego miejsca mona zauway zmian Craigowskiej perspektywy. Mowa mianowicie o tym, i jak we wczesnych pismach znajdujemy po prostu zdanie relacji z prowadzonych bada (bez szerszego ta filozoficznego czy metodologicznego), tak w tekstach napisanych kilka lat pniej pojawia si refleksja nad problemem, ktry w rzeczywistoci jest kluczowy dla zrozumienia nie tylko przyczyn zarysowania Craigowskiego projektu, ale rwnie dla jego penego zrozumienia. W tym miejscu mamy na myli relacj pomidzy teori a praktyk, ktra to relacja zostaje przez Craiga zauwaona (jako nie do koca rozpoznana, zrozumiana i wiadomie ustanawiana) i poddana analizie na przykadzie teorii analizy dyskursu
89
(Craig,1984) oraz wspczesnej teorii komunikacji okrelanej mianem Retoryki Galileuszowej (Craig, 1983). W tych tekstach naley szuka pocztkw projektu dyscypliny komunikacji, gdy pojawiaj si w nich explicite rozwaania na temat relacji pomidzy, w terminologii Craiga, teoretycznymi sposobami mwienia o komunikacji a sposobami mwienia o teje w yciu codziennym. Craig rozpoczyna krytyk perspektywy empirycznej (bada empirycznych) gwnie pod ktem bdnego rozumienia zada stawianych teorii oraz relacji teorii z praktyk. Rozwaania na temat odnonej relacji le u podstaw caego projektu i, prowadzc przez projekt teorii praktycznej a do dyscypliny praktycznej, wci powracaj na nowo, stajc si krwioobiegiem caej koncepcji. Chcc zarysowa histori rozwoju Craigowskiej koncepcji dyscypliny praktycznej, punktu wyjcia naleaoby szuka we wspomnianym tekcie z 1983pt.Galilean rhetoric and practical theory. Taka historyczna rekonstrukcja myli moe nie tylko by pomocna dla Czytelnika jako wstpny schemat sucy zapoznaniu si z koncepcj amerykaskiego autora, ale przede wszystkim posuy przedstawieniu najwaniejszych elementw w caej konstrukcji. W zwizku z tym, powracajc do artykuu, w ktrym Craig krytykuje Retoryk Galileuszow, naley powiedzie, i pojawia si w nim po raz pierwszy przedstawienie wizji dyscypliny praktycznej badajcej proces komunikacji oraz takiej, ktra w uyteczny sposb przedstawia relacj teorii i praktyki. Wychodzc od krytyki perspektywy empirycznej, Craig zarzuca badaczom uprawiajcym refleksj w tej perspektywie, i nie stawiaj sobie podstawowych, najwaniejszych pyta m.in. o to, do czego mog by uywane rnorodne techniki komunikacyjne rozwijane w ramach bada. Jakie s caociowe konsekwencje uywania odnonych technik? Czy mog one sta si (np. w niezamierzony sposb) narzdziem masowej perswazji uywanej w dyskursie publicznym (por. Craig, 1983, s.411)? Zdajc sobie spraw z tego, i w ramach krytykowanej przez niego perspektywy nie zawsze udzielane s odpowiedzi na tego typu pytania, przedstawia wizj takiej dyscypliny, ktra mogaby postawionemu zadaniu podoa:
Wyobramy sobie instytucjonaln struktur dyscypliny, ktra mogaby w sposb systematyczny udziela odpowiedzi na pytania tego rodzaju. S to pytania empiryczne lub przynajmniej cechuj si empirycznymi implikacjami; zatem taka dyscyplina mogaby by t, ktra w cisy sposb prowadziaby naukowe badania do koca, aby udzieli odpowiedzi. () Taka dyscyplina nie byaby czyst nauk () ale te nie byaby to po prostu dziedzina stosowana, suca interesom specyficznych jednostek czy organizacji. Byaby to dyscyplina cechujca si rygorystycznymi metodami, rdzeniem wiedzy teoretycznej, instytucjonalnym zaangaowaniem w jej wasne wewntrzne wartoci. Byaby to dyscyplina praktyczna, ktrej cel przypominaby w oglnym zarysie zadanie, ktrego podejmuje si retoryka, tak charakteryzowana przez Bitzera: ukada lepsze alternatywy dla wspczesnych praktyk retorycznych oraz wykony-
90
Rozdzia III
wa teoretyczn i empiryczn prac, ktra moe uczyni te alternatywy skutecznymi (Craig, 1983, s.412).
W ten sposb Craig po raz pierwszy przedstawia plan, ku realizacji ktrego bdzie poda w kolejnych publikacjach. W krytyce rnych teorii konwersacji (dokonanej w tekcie Practical criticism of the art of conversation: a methodo logical critique) zarysowuje wstpne warunki, ktre winna spenia dyscyplina komunikacji, aby mc realizowa stawiane przed ni zadanie. Dlatego kluczowym tekstem jest Communication as a Practical Discipline, w ktrym na przykadzie wzorcw (retoryki i metodologii) oraz te (rnych teorii dziaania) przedstawia, w jaki sposb winnimy postrzega dyscyplin komunikacji4. Po przedstawieniu wzorcw, ktre mog by rozumiane jako wsze znaczenie paradygmatu pojawiajce si u Kuhna, koncepcja Craiga rozdziela si na dwie drogi, ktre prowadz do wsplnego celu. Mowa mianowicie o sposobie wyznaczenia dziedziny badawczej komunikacji jako dyscypliny praktycznej, czyli aspektw przedmiotu badawczego, ktre maj by badane w ramach teje. Zdaniem Craiga dziedzina moe by wyznaczona na sposb krytyczno -indukcyjny oraz na sposb krytyczno-dedukcyjny dystynkcj t uzasadnia sposb charakteryzowania retoryki jako wzorca, co zostanie przyblione w dalszej czci pracy. W zwizku z tym, rozwijajc pierwszy sposb, podejmuje zagadnienia zwizane z: 1) relacj pomidzy teori a praktyk komunikacyjn, 2) rodzajem teorii komunikacji konstruowanych w ramach dyscypliny komunikacji, 3) teori praktyczn (praktyczn teori ugruntowan) jako wzorem dla sposobw konstruowania i aplikowania teorii komunikacji w ramach dyscypliny komunikacji (Craig, 1993, 1995, 1996a, 1996b, 1999b; Craig, Sanusi, 2000; Craig, Tracy, 1995, 2005). Druga droga natomiast przedstawia sposb wyznaczenia dziedziny badawczej w sposb krytyczno-dedukcyjny, czyli nie podejmuje rozwaa na temat konstruowania nowych teorii w ramach dyscypliny praktycznej, lecz zajmuje si ujciem obecnych ju teorii komunikacji. Innymi sowy, wyznaczenie czy skonstruowanie dziedziny badawczej dyscypliny praktycznej ma nastpi poprzez zrekonstruowanie teorii komunikacji w ramach dziedziny badawczej, a celem tego przedsiwzicia jest dialogiczno-dialektyczna koherencja. Rozwijaniu tej drogi towarzyszy rozwijanie metodologii dyscyplin praktycznych (Craig, 1999a, 2001a, 2001b, 2003a, 2005, 2007b, 2008; Craig, Muller, 2007b). Odnoszc si do powyej zarysowanego rozwoju Craigowskiej koncepcji, naley stwierdzi, i w samych tekstach autora nie da si w tak wyrany sposb
4 Dla samego Craiga punktem wyjcia jest wspomniany tekst Communication as a Practical Disci pline oraz charakterystyka dwch wzorcw. Innymi sowy, Craig nie rozpoczyna prezentacji swojej koncepcji od analizy przedmiotu badawczego czy metod, lecz przywouje inne dyscypliny, ktre mog by uznane za dyscypliny praktyczne (czyli wzorce teje). Taki sposb prezentowania nowej, majcej si wyoni dyscypliny komunikacji zwizany jest z samym pojciem wzorcw (ang. exemplars) oraz ich roli w procesie przyswajania nowych podej.
2. Filozoficzna geneza dyscypliny praktycznej
91
wyrni poszczeglnych elementw czy przyporzdkowa konkretnego tekstu danemu elementowi. Spowodowane jest to poruszaniem si i odwoywaniem amerykaskiego autora do wielu tematw jednoczenie. Jednake rozproszone teksty analizowanego badacza zdaj si potwierdza naszkicowan wstpn rekonstrukcj. W zwizku z tym, budowa niniejszego rozdziau bdzie skorelowana z poszczeglnymi elementami odnonego schematu. Jednake od tej reguy uczyni wyjtek, o ktrym, dla jasnoci wywodu, winienem teraz wspomnie. Mowa mianowicie o prezentacji filozoficznej (Arystotelesowskiej) genezy pojcia dyscypliny praktycznej oraz zagadnie poruszanych przez Stagiryt, ktre pojawiaj si w koncepcji Craiga, otwierajc w ten sposb drog do praktyczne go ujcia refleksji nad procesem komunikacji. Przedstawienie koncepcji Craiga rozpoczniemy wanie od wskazania na filozoficzn genez caej koncepcji, a nie jak chciaby tego rozpatrywany autor od porwnania i skontrastowania pojcia dyscypliny praktycznej ze wzorcami i tami. Czyni tak dlatego, i analiza wzorcw tylko wtedy bdzie owocna, gdy w poprawny sposb posugiwa si bdziemy Craigowskimi interpretacjami kategorii praxis, sztuk praktycznych czy np. phronesis. Wstpna charakterystyka dyscypliny praktycznej dokonanej przez Craiga zostanie odniesiona do rozwaa Thomasa Kuhna na temat roli wzorcw, paradygmatu oraz macierzy dyscyplinarnej. Chocia refleksja nad Kuhna Struktur rewolucji naukowych nie pojawia si bezporednio w pismach Craiga5, to jednak badacz korzysta z Kuhnowskiej interpretacji pojcia paradygmatu (mowa oczywicie o poprawionym ujciu z drugiego wydania Struktury, czyli o macierzy dyscyplinarnej), aby wskaza, w jaki sposb naley konstruowa (w sposb krytyczno-dedukcyjny) dziedzin badawcz. Dodatkowo, jak pokaemy w dalszej czci tego rozdziau, wzorcom wyznacza rol w taki sposb, w jaki czyni to Kuhn w posowiu do drugiego wydania swej ksiki. W zwizku z tym, wpierw zostanie zaprezentowana filozoficzna genez dyscypliny praktycznej oraz wskazane zostan podstawowe problemy, ktre wynikaj z zestawienia rozwaa Stagiryty i Craiga, by mc, prezentujc elementy stanowiska Kuhna, wskaza wzorce dla dyscypliny praktycznej.
2. Filozoficzna geneza dyscypliny praktycznej

Wskazanie na filozoficzn genez sposobu postrzegania dyscyplin praktycznych przez amerykaskiego badacza komunikacji jest z pozoru zadaniem atwym, gdy autor eksplicytnie przywouje rozwaania Arystotelesa dotyczce podziau nauk.
5 Tam gdzie Craig odwouje si explicite do Kuhna, nie czyni tego w odniesieniu do wspominanych terminw, lecz jedynie do pojcia niewspmiernoci; zob. np. (Craig, 1999a, s.121).
92
Rozdzia III
Naley pamita, i jest to jedynie punkt wyjcia, dlatego te, nim przejdziemy do dalszej czci wywodu, Czytelnikowi naley si kilka sw wyjanienia. Przede wszystkim naley podkreli, i Craig (podobnie jak autor niniejszej rozprawy) nie odwouje si do rozwaa Edmunda Husserla dotyczcych dyscyplin praktycznych i normatywnych prowadzonych przeze w Badaniach logicznych. Na gruncie przyjmowanych zaoe odcicie si od niemieckiego fenomenologa powinno by klarowne. Jednake dla Czytelnika zaznajomionego z polsk myl filozoficzn czy, szerzej, humanistyczn pewnego rodzaju pominiciem moe by to, i do tej pory nie pojawi si w rozwaaniach ani Tadeusz Kotarbiski twrca polskiej prakseologii, ani Adam Podgrecki, ucze Kotarbiskiego wybitny metodolog nauk praktycznych. W tym miejscu chciabym jedynie zasygnalizowa, i wynika to przede wszystkim z odmiennych tradycji, w jakich wyrosa myl Kotarbiskiego i Podgreckiego, z jeden strony, a Craiga z drugiej. Jednake, jak postaram si zasygnalizowa w rozdziale dotyczcym metodologii dyscyplin praktycznych (dyscypliny praktycznej drugiego rzdu w rozumieniu Craiga), polska refleksja prakseologiczna moe by fundamentem dla przyszej pracy nad stworzeniem metodologii dla wszystkich dyscyplin praktycznych. Husserl nie moe by uznany za wielkiego nieobecnego tych rozwaa. Powicenie mu w tym miejscu chwili uwagi, pomimo jego uzasadnionej absencji w niniejszej pracy, powodowane jest dwiema przesankami: 1) fenomenologia Husserlowska wywara przemony wpyw na rozwj filozofii ubiegego wieku, a w rozwaaniach Husserla pojawiaj si explicite wtki dotyczce rozrniania i ugruntowania dyscyplin teoretycznych, praktycznych i normatywnych oraz krytyczny stosunek do psychologizmu; 2) przywoywana komunikologia Lanigana (a w tym kontekcie krytyka utosamiania terminw komunikologia i nauka o komunikacji) bazuje na refleksji Husserla i traktuje j jako punkt wyjcia do zbudowania fenomenologii komunikacji w zwizku z tym, wskazanie na brak powiza pomidzy rozwaaniami prowadzonymi w niniejszej rozprawie z rozwaaniami Husserla uwypukli rnic pomidzy tzw. nauk o komunikacji, komunikologi a komunikacj jako dyscyplin praktyczn. W zwizku z tym wska jedynie na kilka elementw, ktre s kluczowymi przesankami nieodnoszenia si do pism fenomenologa. Po pierwsze, Husserl za Kantem uznaje, i granice dyscyplin nie mog zachodzi na siebie, gdy znieksztaca to same dyscypliny (Husserl, 2006, s.25). Natomiast za Lenkiem wskazaem, i rol refleksji filozoficznej jest podnoszenie problemw pojawiajcych si w badaniach interdyscyplinarnych, w zwizku z czym, na gruncie wspczesnego ksztatu nauki (szeroko pojtej), naley raczej podj dialog midzy zachodzcymi na siebie dyscyplinami, ni jedynie przywraca im stare granice. Uwzgldniajc uwarunkowania wspczesnej humanistyki, zgadzam si z Ann Zeidler-Janiszewsk, i stawianie pyta o status bada nad kulturowymi
2.1. Punkt wyjcia i rdo koncepcji Roberta T.Craiga
93
ekspresjami wspczesnoci (a wic w naszym wypadku pyta o moliwy status refleksji nad praktykami komunikacyjnymi) pociga za sob upynnienie granic midzy tradycyjnymi dyscyplinami badawczymi (Zeidler-Janiszewska, 2008b, s.9). Po drugie, niemiecki fenomenolog w czystej logice poszukiwa ugruntowania wiedzy oraz obiektywnoci poznania. Po trzecie, Husserl poszukiwa w dyscyplinach teoretycznych fundamentw dyscyplin praktycznych (a szczeglnie normatywnych). Po czwarte, dla Husserla kada dyscyplina normatywna, a tym bardziej praktyczna, ma u swych podstaw dyscyplin teoretyczn, ktr mona odczy od praktycznej oraz wskaza na oglno i obiektywno wystpujcych w niej twierdze oglnych. Waga czwartego elementu stanie si czytelniejsza, gdy podejmiemy rozwaania na temat konstruowania teorii komunikacji w ramach dyscyplin praktycznych i wskaemy na rozrnienie na teorie normatywne i praktyczne (w interpretacji wyrosej na gruncie amerykaskiego pragmatyzmu).
2.1. Punkt wyjcia i rdo koncepcji Roberta T.Craiga

Autor Communication Theory as a Field uwaa, i dopiero wtedy mona mwi o samodzielnej dyscyplinie komunikacji, gdy bdzie ona rozpatrywana jako jedna z dyscyplin praktycznych, dla ktrej podstawowym przedmiotem badawczym jest proces komunikacji, a najwyszym priorytetem kultywowanie6 komunikacyjnej praxis. Wwczas taka dyscyplina moe suy owocnemu dialogowi pomidzy niewspmiernymi teoriami komunikacji, konstruujc w swoich ramach odpowiedni aparatur pojciow. Punktem wyjcia caego projektu teoretyzowania, czyli w terminologii Craiga sformalizowanego rozszerzenia codziennej praktyki senso-twrczej oraz rozwizywania problemw, jest przedstawienie metateoretycznych zaoe, podug ktrych konstruowane s rne teorie komunikacji. We wstpie do ksiki7 Theorizing communication: Reading Across Traditions (Craig, Muller, 2007a) mona odnale explicite przedstawione cztery wymagania, jakie stoj przed
6 Naley jasno podkreli, i tak rozumiane kultywowanie nie ma nic wsplnego z teori kultywowania Georga Gerbnera, w skrcie nazywan niekiedy kultywacj. Teoria ta dotyczy kultywowania przez odbiorcw programw telewizyjnych postaw, ktre ogldali w rnorakich materiaach telewizyjnych (zob. szerzej na ten temat: Griffin, 2003, s.381-391; Shanahan, 2009). 7 Autorami wspominanego wprowadzenia s Robert T.Craig oraz Heidi L.Muller. Jednake odnone cztery wymagania, przedstawione w charakteryzowanym fragmencie, pojawiaj si po raz pierwszy w tekstach Craiga jako formalne wymogi oraz wyzwania stojce przed badaczami komunikacji. Kady z wymogw mona z osobna odnale we wczeniejszych tekstach Craiga, dlatego te cztery wymagania przypisuj Craigowskiej koncepcji, a nie jako element rozwaa zarwno Craiga, jak i Muller.
94
Rozdzia III
teoretykiem komunikacji, ktry chce teoretyzowa proces komunikacji w ramach dyscypliny komunikacji (Craig, Muller, 2007a, s.X). Mowa mianowicie o: 1) zrozumieniu bliskiego zwizku pomidzy teoretycznymi sposobami mylenia i mwienia o procesie komunikacji oraz naszymi sposobami mylenia i mwienia o procesie komunikacji w yciu codziennym (midzy metadyskursem teoretycznym a metadyskursem praktycznym) czyli punktem wyjcia jest zrozumienie istotnoci ustanawiania reflektywnej relacji pomidzy teori a praktyk komunikacji; 2) zrozumieniu logiki teorii praktycznej, czyli tego, w jaki sposb powinnimy konstruowa teorie komunikacji i stosowa je do rozwizywania praktycznych problemw; 3) zrozumieniu tradycji 8 teorii komunikacji oraz ich uytecznej roli w integrowaniu dziedziny badawczej (namys nad ktr odbywa si w ramach dyscypliny praktycznej); 4) zrozumieniu tego, i wyrnione tradycje nie powinny by reifikowane ani przyjmowane za pewnik projekt teoretyzowania procesu komunikacji wymaga dodatkowo postawienia wielu wakich pyta w obrbie samych wyrnionych tradycji. Tak wic celem rozwaa, do jakich teraz przystpujemy, jest wskazanie na rda refleksji Craiga, a nastpnie okrelenie struktury, metody i celu komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Krokiem nastpnym bdzie wykorzystanie konsekwencji wynikajcych z zaproponowanej tutaj przez nas interpretacji koncepcji amerykaskiego autora do zarysowania elementw definicyjnych procesu komunikacji, czyli przedstawienie propozycji naszego sposobu ujcia praktyk komunikacyjnych. Termin dyscyplina praktyczna musi uzyska peniejsze wyjanienie swego pochodzenia, zanim przystpimy do wypenienia go treci. Dlatego te naley wskaza, w jaki sposb Craig ujmuje to, co okrela odnonym terminem. Po pierwsze, naley zaznaczy, i nie chodzi w tym wypadku o tzw. nauk stosowan, gdy mona spotka si z synonimicznym uywaniem odnonych terminw 9. Jednake jak w przypadku nauk stosowanych (z ang. applied sciences) mamy z nimi do czynienia gwnie w dziedzinach inynieryjnych i technologicznych, ktre to nauki odznaczaj si przede wszystkim aplikacj zastosowa teoretyczno-technologicznych w praktyce badawczej, tak w przypadku dyscypliny praktycznej mamy do czynienia z refleksj, ktra odnosi si zarwno do praktyki
8 Chodzi o wskazane przez Craiga siedem tradycji teorii komunikacji, ktry to podzia, a take same owe tradycje rwnie bd przedmiotem rozwaa. Na tym etapie wskamy jedynie, i mowa tutaj o tradycji retorycznej, semiotycznej, fenomenologicznej, cybernetycznej, socjopsychologicznej, socjokulturowej i krytycznej. 9 Na przykad gdy mwi si o pedagogice jako nauce penicej funkcje poznawcze i / lub bdcej nauk stosowan, ktre wykorzystuje w praktyce wyniki teoretyczne osignite w ramach realizowania funkcji poznawczej. Dlatego stosowana pedagogika nie jest samodzieln dyscyplin, gdy zasadza si na rozstrzygniciach pedagogiki jako takiej.
2.2. Rola Arystotelesowskiego podziau nauk
95
badawczej, jak i praktyk spoecznych realizowanych w wiecie ycia, a istot jej jest nie tylko aplikowanie rozstrzygni teoretycznych zaczerpnitych z refleksji wyszego rzdu, co rwnie dojcie do owych rozstrzygni dotyczcych dziaa ludzkich. Robert T.Craig po raz pierwszy w tekcie Communication as a Practical Disci pline, przedstawiajc peny zarys projektu, odwouje si do Arystotelesowskiego pojcia praxis, aby przedstawi podstawowy problem lecy u podstaw ujcia procesu komunikacji w ramach dyscypliny praktycznej: ujcie dwch aspektw procesu komunikacji jako Arystotelesowskie kategorie praxis i techn. Pomimo e Craig pisma Arystotelesa traktuje jedynie instrumentalnie oraz jako historyczny punkt wyjcia10 i prardo dokonanego w XX wieku powrotu11 do filozofii praktycznej (w rozumieniu Arystotelesa), uwaam, i naley bliej przyjrze si rozwaaniom Stagiryty, aby mc dokadniej i rzetelniej zarysowa projekt dyscypliny praktycznej.

Samo pojcie dyscyplin praktycznych nie pojawia si w pismach Arystotelesa. Jest to termin wspczesny, utosamiany z filozofi praktyczn 12 bd z tym, co sam grecki filozof nazywa naukami praktycznymi, czyli rozwaaniami na temat etyki, polityki i, co wci pozostaje dyskusyjne, retoryki. Pojcie nauk praktycznych wyrasta z rozwaa Arystotelesa nad rol i znaczeniem filozofii, ktra w swym rozwoju staa si nauk bezinteresown. Jak zauwaa Kazimierz Leniak, Arystoteles przyj, i w swojej refleksji wyoy zasady, ktrymi niewiadomie kierowali
10 Jednym z powodw takiego podejcia jest moliwo wykorzystania Deweyowskiej i Gadamerowskiej interpretacji kategorii dziaania i przyjcie, i wsplne rdo odnonych interpretacji ley w pismach Arystotelesa. Dziki temu Craig z rozwaa Deweya i Gadamera czyni m.in. punkt wyjcia do pniejszego zarysowania metodologii dyscyplin praktycznych. 11 Uwidacznia to si np. w pismach Martina Heideggera, Hansa-Georga Gadamera, Johna Deweya czy Hannah Arendt. Szersze rozwaania na temat odwrcenia si od modernistycznej perspektywy i zwrcenia ku kategorii praktyki oraz odnowienia zainteresowania filozofi praktyczn Czytelnik moe znale w pracy Stephena Toulmina Hidden Agenda of Modernity (zob. w szczeglnoci: Toulmin, 1990, s.186-192). 12 Witold Wrblewski podkrela, e wyraenie filozofia praktyczna nie znajduje uzasadnienia w pismach Arystotelesa (Wrblewski, 1991, s.7). Jednake w literaturze przedmiotu przyjo si mwi o filozofii praktycznej w odniesienie do pism Stagiryty, gdzie w rzeczywistoci mowa jest o naukach praktycznych. Wspczenie, odwoujc si do Arystotelesowskich rozrnie, w ten sposb mwi si o dyscyplinach praktycznych tzn. o takich dyscyplinach, ktrych w oczywisty sposb grecki filozof nie wyodrbnia, ktre jednake odwouj si do przedmiotu i celu, jaki stawiay sobie wyodrbnione nauki praktyczne. W zwizku z tym, przywoujc pogldy Arystotelesa, bd mwi bd to o filozofii praktycznej, bd o naukach praktycznych. W pozostaych przypadkach, gdy bd analizowa np. Craigowsk interpretacj metodologii Kaplanowskiej, bd mwi wanie o dyscyplinach praktycznych.
96
Rozdzia III
si jego poprzednicy, dziki czemu pozwoli sobie na przeprowadzenie ostatecznego podziau nauk, ktry by pokaza, jakie zachodz midzy nimi zalenoci i powizania i jakie rnice (Leniak, 1965, s.82). W ten sposb wyodrbni nauki: a) teoretyczne, b) praktyczne i c) wytwrcze. Nauki teoretyczne13, czyli fizyka, matematyka i filozofia pierwsza (teologia)14, d do sformuowania wiedzy dla niej samej (theora), a episteme (cnota dianoetyczna) pojmowana jest jako dyspozycja do dowodzenia i zarazem jako relacja odniesienia wiedzy do jej przedmiotu (zob. Wesoy, 2002, s.126). Celem nauk teoretycznych jest czyste kontemplowanie prawdy, czyli czyste poznanie. W naukach teoretycznych osiga si wiedz o tym, co jest niezmienne. W ksidze Metafizyki Arystoteles stwierdza, e celem wiedzy teoretycznej jest prawda, a wiedzy praktycznej dziaanie (); nawet bowiem, jeeli praktycy badaj zwizki midzy rzeczami, to jednak bior pod uwag to, co jest wzgldne i obecne, a nie to, co jest wieczne (Arystoteles, 1983, s.41). Nauki praktyczne maj zasadniczo odmienny cel. Przedmiotem ich badania jest samo dziaanie (praxis). Jerzy Siwecki podkrela, e Arystoteles nieprzypadkowo umiejtnoci pozateoretyczne nazywa naukami, gdy rwnie w ich ramach odbywa si poznanie (Siwecki, 1935, s.197). Do nauk praktycznych zalicza Arystoteles etyk, polityk, ekonomik i medycyn, a interpretatorzy staraj si wczy retoryk w zakres zagadnie filozofii praktycznej15. Ich podstaw stanowi proha iresis, czyli rozwany wybr16, ktry zaley od podmiotu dziaania. Naley zauway, e dla Arystotelesa wnioski nauk teoretycznych s innego rodzaju ni te wystpujce w naukach praktycznych. Mowa mianowicie o rnicy ich oglnoci i koniecznoci. Nauki teoretyczne mwi o prawdach oglnych, ktre wyprowadza si z logicznej koniecznoci, natomiast nauki praktyczne przedstawiaj wnioski, ktre nie mog mie charakteru prawd oglnych, gdy dotycz tego, co moe by inne ni jest czyli dziaania. Jak pisze Leniak: mog by co najwyej oglnymi reguami sprawdzajcymi si w wikszoci wypadkw, jednake z uwagi na przypadkowy charakter faktw, ktrych dotycz, naraonymi na konieczno uwzgldniania rnych wyjtkw (Leniak, 1965, s.85). Stagiryta za nadrzdn umiejtno praktyczn uzna
13 Jerzy Siwiecki zauwaa, e wyraenie nauki teoretyczne jest pleonazmem (Siwecki, 1935, s.196). 14 Teologi ujem w nawias, gdy jak wrd interpretatorw matematyka i fizyka nie budz wtpliwoci (w odniesieniu do podziau nauk teoretycznych), tak jako trzecia nauka teoretyczna pojawia si bd teologia (Brun, 1999, s.33), bd metafizyka (Leniak, 1965, s.83; Wesoy, 2002, s.126-127). Zaley to oczywicie od relacji pomidzy teologi a filozofi pierwsz, za skoro Arystoteles za przyczyn pierwsz uznawa boga, to czasem filozofi pierwsz nazywa teologi. Sam Stagiryta w Metafizyce pisze: Musz przeto istnie trzy nauki badawcze: matematyka, fizyka i teologia (Arystoteles, 1983, s.151). 15 Wicej na temat problemu umiejscowienia retoryki w ramach filozofii praktycznej zob. prac Witolda Wrblewskiego Filozofia praktyczna Arystotelesa i jej antropologiczne aspekty (1991, s.13-15). 16 Kazimierz Leniak tumaczy prohairesis jako rozwany wybr, natomiast Daniela Gromska jako postanowienie.
97
polityk, ktrej podporzdkowa etyk, strategi, ekonomi i retoryk (Wrblewski, 1991, s.27). Jednake w Etyce nikomachejskej doda kolejn umiejtno praktyczn, czyli phronesis17. Marian Wesoy pisze, i phronesis jest dyspozycj (cnot) dianoetyczn majca na celu osiganie dobra praktycznego przez obmylenie (bouleusis) rodkw do jego realizacji. Phronesis to zdolno trafnego namysu nad tym, co dobre i poyteczne, nie w jakiej specjalnej dziedzinie czy techn, np. w zakresie zdrowia, lecz w odniesieniu do dobrego ycia w ogle. Deliberacja nie dotyczy rzeczy koniecznych, czyli tych, co nie mog by inaczej, ani te niemoliwych do zrealizowania, std phronesis nie moe by episteme ani techn (Wesoy, 2002, s.136). Phronesis pojmowana jest jako mdro praktyczna bd wiedza praktyczna (praktyczno-moralna, rna od teoretycznej i praktyczno-technicznej); innymi sowy, zdolno uycia sdw w sytuacjach, ktre dla dalszego dziaania wymagaj namysu i wyborw. Pomimo e dziaanie ludzkie (praxis) jest jednostkowe (tzn.moe by inne, ni jest), to wanie phronesis stara si pozna racje oglne, czyli wspomniane oglne reguy sprawdzajce si w wikszoci wypadkw. Phro nesis jest zdolnoci, ktra pozwala czowiekowi wybra pomidzy tym, co jest dla niego dobre i poyteczne. A zatem jest to wiedza (mdro) praktyczna o czowieku i dla czowieka jej rdem natomiast jest nasze dziaanie w wiecie. Oznacza to, i nauki praktyczne d do rozwijania phronesis, aby mona byo uytecznie osdzi sytuacje wymagajce wyboru bd zastanowienia. Trzecim wyrnionym przez Arystotelesa obszarem s nauki wytwrcze (poiesis), ktrych przedmiotem badania jest wytwarzanie dzie zewntrznych w stosunku do wytwarzajcego. Analogicznie do nauk praktycznych, w ramach poiesis moemy wskaza na dyspozycj dianoetyczn, ktr tutaj jest techn ujmowana jako biego, pewne mistrzostwo w rzemiole. Techn ujmowana jako wiedza wytwrcza ma wiele wsplnego z wiedz praktyczn. Oznacza to, e w odrnieniu od episteme, phronesis i techn swoje rdo znajduj w tym samym podmiocie. Jednake Stagiryta podkrela, e tworzenie i dziaanie to dwie rzeczy rne () tak e tzw. trwaa dyspozycja do opartego na rozumowaniu dziaania jest czym rnym od takieje dyspozycji do opartego na rozumowaniu tworzenia. Dlatego te adna z nich nie obejmuje drugiej: ani bowiem dziaanie nie jest tworzeniem, ani tworzenie dziaaniem (Arystoteles, 2000, s.196). Naley rwnie pokreli, i mdro praktyczna, ktra dotyczy zarwno spraw oglnych, jak i jednostkowych, rdo swoje czerpie z dowiadczenia. Podsumowujc, celem nauk teoretycznych jest poznanie prawdy cechujcej si oglnoci i koniecznoci; celem nauk praktycznych jest konkretne dziaanie i poznanie regu, sprawdzajcych si w wikszoci przypadkw; celem nauk
17 Interesujce rozwaania na temat kategorii phronesis, rozwoju jej pojmowania oraz wkadu Arystotelesa w uksztatowanie koncepcji phronesis jako mdroci praktycznej Czytelnik moe znale m.in. w Przedmowie do Platona (Havelock, 2007, s.248-249).
98
Rozdzia III
wytwrczych jest za samo tworzenie. Marian Wesoy podkrela, i zgodnie z naturalizmem metodologicznym Stagiryty moemy powiedzie, e:
ludzie w swej aktywnoci badawczej poznaj natur, w swej praktyce spoecznej z natury organizuj si w rne wsplnoty, a w swej wytwrczoci, wzorujc si na naturze, stwarzaj wasne dziea. Podstaw jest w kadym razie physis, od ktrej wywodzi si czowiek ze swymi dyspozycjami do wiedzy, do dziaania praktycznego i wytwrczego. Tak jak czowiek to wytwr natury, tak praxis i techn s dzieem czowieka w naturze (Wesoy, 2002, s.127).
Arystotelesowskie wyobraenie nauki nie jest oczywicie adekwatne wzgldem tego, co dzi nazywa si nauk i praktyk badawcz. Jednake nie oznacza to, i pewne elementy czy intuicje nie mog zosta z niego zaczerpnite i wykorzystane. Co wicej, duym bdem byoby twierdzenie, i rozwaania Stagiryty nie s co najmniej punktem wyjcia w badaniach dotyczcych wytworw ludzkich czy czynnoci kulturowych. Chocia Arystoteles ujmowa czowieka jako wytwr natury (ja skonny bybym rzec, i czowiek a nie Homo sapiens pojawia si dopiero jako jednostka partycypujca w kulturze), to wszak dziaania i wytwory dziaa uznaje za jedynie ludzk sfer. Nie sposb byoby chociaby wymieni mylicieli, dla ktrych Arystotelesowskie rozumienie kategorii praxis byo horyzontem, do ktrego odnosili pojcie praktyki, a do phronesis odwoywali si, podejmujc zagadnienie mylenia praktycznego czy wiedzy praktycznej. T drog pody rwnie Craig, przedstawiajc projekt ujcia dyscypliny komunikacji jako jednej z dyscyplin praktycznych. Stwierdza on, i to, e dyscypliny praktyczne konstytuuj wyrniony rodzaj dyscyplin naukowych, wyrasta z filozofii praktycznej zakorzenionej w pismach Arystotelesa (Craig, 2001a; Craig, Tracy, 1995). Mona wskaza na cztery podstawowe elementy koncepcji komunikacji jako dyscypliny praktycznej, ktre swoj rdow inspiracj znajduj w pismach Stagiryty. Po pierwsze, kategoria praxis, czyli praktyka zatem komunikacyjna praxis jest rozumiana przez Craiga jako praktyka komunikacyjna (Craig, 2001a, s.131). Po drugie, prba zczenia Arystotelesowskiej praxis z techn i potraktowanie tyche kategorii jako dwch aspektw procesu komunikacji. Po trzecie, wskazanie, i celem dyscypliny komunikacji jest kultywowanie komunikacyjnej praxis (podczas gdy Arystoteles w ramach nauk praktycznych dy do kultywowania phronesis). Po czwarte, wykorzystanie Deweya i Gadamera interpretacji refleksji praktycznej, ktr zainteresowanie w ubiegym wieku wrcio wraz z ponownym skierowaniem uwagi na filozofi praktyczn. O pierwszym (komunikacyjna praxis jako komunikacyjna praktyka), o drugim (zespolenie praxis z techn) i czwartym (kategoria refleksji praktycznej) wskazanym przez nas skadniku Craig mwi expli cite w swoich tekstach (Craig, 2001a, s.133; Craig, Tracy, 1995, s.251-252). Jednake o trzecim elemencie w naszej strukturze paradoksalnie niewiele napisa. Chocia
99
podejm w dalszej czci pracy rozwaania nad celem dyscypliny praktycznej wskazanym przez amerykaskiego badacza, to jednak naley ju teraz zauway pewn istotn rnic. Oczywicie trzeba mie na uwadze, i pisma Arystotelesa s dla Craiga jedynie punktem wyjcia. W swych rozwaaniach posuguje si on terminami praxis, techn, phronesis, ref leksja praktyczna, lecz s to w oczywisty sposb terminy zaadaptowane do kultury badacza. Przyjrzyjmy si zatem bliej celowi dyscypliny komunikacji, nie z punktu widzenia samej koncepcji Craiga, lecz w odniesieniu do pism Stagiryty. Okae si wwczas, i wypywajce wnioski s wane dla samej koncepcji komunikacji jako dyscypliny praktycznej, a take dla umiejscowienia odnonej propozycji na mapie myli komunikacyjnej, czy te w trychotomicznym schemacie Bochnera. Craig w wielu miejscach podkrela, i celem dyscypliny komunikacji jest kultywowanie komunikacyjnej praxis, inaczej sztuki praktycznej, poprzez studia krytyczne (1989, s.98; 2001a, s.131; 1995, s.251). Niekiedy pisze o kultywowaniu praktyki (1984, s.186), kultywowaniu praxis (1989, s.111), kultywowaniu dziedziny praktyki spoecznej (1996a, s.468), kultywowaniu praxis, inaczej sztuki praktycznej (1989, s.98), kultywowaniu spoecznej praktyki komunikacji (2001a, s.131). To, w jaki sposb Craig rozumie praktyk i praktyk spoeczn, przedstawione zostao w ostatniej czci pierwszego rozdziau. Jednake otwart kwesti pozostaje to, w jaki sposb amerykaski badacz rozumie sztuki praktyczne. Z powyszych cytatw wynikaoby, i utosamia sztuki praktyczne z praktyk komunikacji. Craig pierwszy zarys metodologii i celu komunikacji jako dyscypliny praktycznej przedstawi w tekcie dotyczcym krytycznej analizy konwersacji, ktra bya rozumiana jako sztuka praktyczna. Termin ten natomiast rozumia na sposb Arystotelesowski poprzez kategori techn oczywicie nie w czystym ujciu Arystotelesa, lecz w jego dwudziestowiecznej pragmatycznej interpretacji. Zatem poprzez sztuk praktyczn mona rozumie np. retoryk, w ktrej sposb zespolenia praxis i techn jest, zdaniem Craiga, wzorcowy dziki czemu na jej przykadzie Craig charakteryzuje, czym moe by dyscyplina komunikacji. Zespolenie tych dwch aspektw w retoryce i odczytywanie teje jako nalecej do nauk praktycznych zgodne jest z wieloma wspczesnymi interpretacjami. Witold Wrblewski, rozpatrujc rnorodne podejcia do umiejscawiania retoryki w filozofii Arystotelesa, pisze: Najwaniejsze miejsce, jako wany rodek spoecznej komunikacji, zajmuje retoryka, uywajc wspczesnego jzyka, bez ktrego urzeczywistnienie norm etycznych, szczeglnie w zakresie etyki politycznej i spoecznej, byoby niemoliwe (Wrblewski, 1991, s.63). W samym terminie sztuka praktyczna Craig widzi ju zespolenie dwch odnonych aspektw komunikacji: sztuk czy z techn, w ktrej to nie ma rozrnienia na sztuki pikne i sztuki uytkowe, a praktyczno czy z kategori praxis,
100
Rozdzia III
czyli z uwarunkowanymi etycznie rozwaaniami nad dziaaniami ludzkimi, rozumianymi jako praktyki racjonalnie ugruntowane w systemie zasad (Craig, 1984, s.186). Dlatego te w pniejszych pracach cel dyscypliny praktycznej rozszerzy o, obok kategorii praxis, kategori sztuki praktycznej, w rzeczywistoci utosamiajc je, dziki czemu owym celem jest kultywowanie obu aspektw procesu komunikacji, czyli praxis i techn. Craig, wspominajc o odnowieniu filozofii praktycznej na gruncie myli dwudziestowiecznej (np. w pismach Deweya, Heideggera czy Wittgensteina), stwierdza, i komunikacja jako dyscyplina praktyczna moe wnie wane rozstrzygnicia pozwalajce wesprze rozwaania wewntrz rnych nurtw, ktre powracaj do kwestii poruszonych przez Stagiryt (Craig, Tracy, 1995, s.251). Takim wkadem moe by szczeglny sposb zjednoczenia praxis i techn. Stagiryta zaliczy retoryk do techn, jednake zakwalifikowa j rwnie jako odgazienie etyki, dlatego retoryk identyfikuje si take z praxis. Zdaniem Craiga owo powizanie techn z praxis jest istotne dla zrozumienia sytuacji, w ktrej znajduje si refleksja nad komunikacj. Problem polega na tym, e proces komunikacji bywa postrzegany jedynie przez pryzmat komunikacji za pomoc rodkw przekazu (mediw) lub jako dziaanie spoeczne. Najczciej proces komunikacji definiowany jest jako jeden z czonw tej alternatywy (ewentualny drugi czon peni rol buforow suy wrzuceniu pozostaych aspektw komunikacji). Dlatego tak wane jest, aby rozumie proces komunikacji jako zarwno 1) moralnie i politycznie znaczc praktyk spoeczn oraz 2) techniczn, wytwrcz aktywno obejmujc uywanie technologii. Zatem podstawowym problemem naszej dyscypliny jest to, jak poczy te dwa aspekty komunikacji moralny i polityczny (praxis) z technicznym i wytwrczym (techn) (Craig, Tracy, 1995, s.252). Naleaoby rwnie doda, gdy w adnym miejscu Craig tego nie czyni, i poczenie praxis z techn zakrela obszar, ktry nie dotyczy tego, co naturalne a sztuczne czyli wytwarzane przez czowieka. Zatem tak postrzegany proces komunikacji nie moe by rozpatrywany poza spoeczno -kulturowym horyzontem. Owo poczenie ma si odbywa w ramach procesu bada krytycznych, ktre obejmuj reflektywny, dialektyczny ruch pomidzy teori a praktyk (Craig, Tracy, 1995, s.252). Zespolenie praxis z techn czy si cile z zagadnieniem celu, jaki Craig stawia przed dyscyplin praktyczn. Wskazalimy, i jest nim kultywowanie komunikacyjnej praxis, inaczej sztuki praktycznej. Owo kultywowanie odbywa si poprzez zaangaowanie si wraz ze wsplnot praktykw (dziaajcych jednostek) w dyskurs reflektywny, bdcy procesem krcym po kontinuum relacji teorii z praktyk. Celem tego procesu jest zaangaowanie teorii do praktyki w taki sposb, i bdzie ona w rzeczywistoci pomocna w rozwijaniu techn i phronesis umiejtnoci technicznej pod rzdami osdu mdroci praktycznej wewntrz wsplnoty dziaajcych jednostek (Craig, 1996a, s.468-469).
101
Ten wanie cel, zdaniem Craiga, w oczywisty sposb sprawia, i dyscyplina praktyczna musi by odrniona od dyscypliny naukowej, w ktrej celem jest teoretyczne zrozumienie natury. Ten dialektyczny ruch od teorii do praktyki, bdcy podstaw rozwaa na temat teorii praktycznej, jest wspomnianym przez nas krwioobiegiem caej koncepcji. Zgodnie z tym, na co wskazalimy powyej, Craig traktuje praxis jako praktyk spoeczn. Jednake dla Arystotelesa praxis ujte jako dziaanie nie jest przedmiotem, ktry naleaoby kultywowa. Tym, co na to zasuguje, s cnoty (zarwno moralne, jak i intelektualne). W polskich przekadach pism Stagiryty oraz w komentarzach pisze si raczej o pielgnowaniu cnt ni ich kultywowaniu. Jednake kultywowanie, rozumiane jako podtrzymywanie, uprawianie, ksztacenie, doskonalenie czy wanie pielgnowanie, zdaje si obejmowa szerszy wachlarz praktyk, gdy zawiera aspekt ksztacenia i doskonalenia, natomiast pielgnowanie implikuje niejako utrzymywanie status quo (chocia mona nie zgodzi si z takim odczytywaniem zabarwienia semantycznego odnonego terminu). Dlatego te angielski termin cultivate bd tumaczy jako kultywo wanie zgodnie z tym, co napisaem przed chwil oraz w nawizaniu do przekadu Etyki nikomachejskiej na jzyk angielski, gdzie cultivate jest odpowiednikiem polskiego terminu pielgnowa, np.: Now he who exercises his reason and cultivates it seems to be both in the best state of mind and most dear to the gods (E.N. 1179a, Aristotle, 2006). Natomiast w polskim przekadzie Danieli Gromskiej ten sam fragment brzmi nastpujco: Czowiek dziaajcy zgodnie z rozumem i pielgnujcy go zdaje si najlepiej do tej sprawy ustosunkowywa i by te bogom najmilszy (Arystoteles, 2000, s.295). Przykad ten pokazuje rwnie to, dlaczego Craig wskazywa, i naley odrni praktykowanie czego od praktyki (wspominany w pierwszym rozdziale przykad z czynnociami wykonywanymi przez onierza czyli wprawianie si). W polskim przekadzie powyszego fragmentu z Etyki nikomachejskiej mowa jest o czowieku, ktry dziaajc, pielgnuje cnot dianoetyczn. W angielskim natomiast mowa jest o czowieku, ktry wiczy, wprawia si (exercise) i w ten sposb pielgnuje / kultywuje cnot dianoetyczn. Rnica polega na rozoeniu akcentw i wskazaniu roli praxis. Dlatego Craig stwierdza, i dla Arystotelesa filozofia praktyczna czy, jak to nazywa, badanie spekulatywne w obszarze praxis (polityka, etyka itd.) s o tyle wane, o ile mog potencjalnie pomaga w kultywowaniu phronesis (Craig, 2001a, s.132). Dla Arystotelesa pielgnowanie czy kultywowanie phronesis (jak i pozostaych cnt), nie jest celem samym w sobie, gdy w ostatecznym rozrachunku ma prowadzi czowieka do osignicia szczcia. Zatem nauki praktyczne s istotne, o ile pomagaj w pielgnowaniu np. wiedzy praktycznej poprzez waciwe postpowanie, waciwe odczuwanie i posiadanie wiadomoci dziaania. Innymi sowy, nauki praktyczne s pomocne w kultywowaniu np. phronesis, ktra ley u podstaw mdrego dziaania, prowadzcego
102
Rozdzia III
ostatecznie do ycia szczliwego, a wic phronesis jest kultywowana dlatego, i moe nakierowywa dziaanie ludzkie w odpowiedni sposb, aby ostatecznie prowadzio do prawdziwego szczcia. W zwizku z tym naley zapyta, co jest takim ostatecznym celem komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Innymi sowy, czemu suy kultywowanie praktyk komunikacyjnych? Zestawiajc np. Arystotelesowsk etyk z dyscyplin praktyczn (w tym wypadku dyscyplin komunikacji), wyranie wida, i Craig ogranicza w cel: jak kultywowanie cnt byo dla Arystotelesa drog do osignicia szczcia, tak kultywowanie komunikacyjnej praxis jest dla Craiga celem ostatecznym. Porzdkujc rozwaania, mona byoby powiedzie, i Stagiryta w nauce praktycznej tworzy trjczonow relacj: praxis phronesis szczcie, a kultywowanie cnt (odnoszcych si m.in. do praxis) jest rodkiem do celu, jakim jest szczcie. Zatem jak zarysowa analogiczn relacj w rozwaaniach Craiga? Naleaoby powiedzie, i relacja ta w dyscyplinie praktycznej staje si relacj dialektyczn, nieustannym ruchem w kontinuum teorii-praktyki. Oznacza to, i trjczonowa relacja mogaby zosta przestawiona jako: praxis18 phronesis praxis. Innymi sowy, wychodzc od praktyki spoecznej, staramy si teoretyzowa i ujmowa j w oglnoci oraz poznawa powszechne reguy (czyli to, co robi phronesis nad jednostkow praxis) jednake w rzeczywistoci wci pozostajemy na poziomie praktyki spoecznej (metadyskurs w rozumieniu Craiga wci pozostaje jedynie dyskursem nad dyskursem). Dlatego te Craig pisze, i gwnym celem dyscypliny komunikacji winno by kultywowanie praktyki komunikacyjnej, ktre moe odbywa si w ramach studiw krytycznych. W takim wypadku uzasadnione jest postawienie czterech pyta: 1) Jaka jest relacja pomidzy komunikacyjn praxis (sztuk praktyczn) a teori komunikacji? (pytanie o zwizek teorii z praktyk) 2) Poprzez co, tzn. jakimi metodami, moemy kultywowa komunikacyjn praxis, czyli czym s studia krytyczne? (pytanie o metod i teori praktyczn) 3) W jakim stosunku znajduje si dyscyplina komunikacji wzgldem perspektyw badawczych (wyrnionych przez Bochnera), czyli w jakiej perspektywie prowadzone jest kultywowanie praxis oraz co jest osigane, realizowane w trakcie wypeniania celu dyscypliny komunikacji? (pytanie o perspektyw badawcz oraz interes poznawczy) 4) W jaki sposb, dziki komunikacji jako dyscyplinie praktycznej, posugujc si aparatem pojciowym wypracowanym na jej gruncie, moemy
18 Zarwno w pierwszym, jak i trzecim czonie tej relacji (Craigowskiej, a nie Arystotelesowskiej), pod pojciem praxis naley rozumie i Craigowsk interepretacj, i pojmowanie sztuki praktycznej, gdy zgodnie z tym, co zostao powiedziane do tej pory, poprzez czenie praxis z techn Craig ostatecznie utosamia sztuki praktyczne z komunikacyjn praxis, czyli praktyk komunikacyjn.
103
odnie si do podjtych w historii myli komunikacyjnej rozwaa na temat procesu komunikacji? Udzielenie odpowiedzi na powysze pytania bdzie w rzeczywistoci odpowiedzi na pytania o cel, metod, przedmiot i dziedzin badawcz komunikacji jako dyscypliny praktycznej. W zwizku z tym, przechodzc od powyszych rozwaa wprowadzajcych do prezentacji koncepcji dyscypliny komunikacji, podymy do zrekonstruowania i usystematyzowania myli Roberta T.Craiga. Naley jednake zauway, i postawione pytania s zczone z czterema wymaganiami stawianymi teoretyzacji procesu komunikacji przedstawionymi przez amerykaskiego badacza. Odpowiedzi, jakich chcemy udzieli, s jednoczenie warunkami, ktre zdaniem Craiga naley speni, aby mona byo teoretyzowa komunikacj i w ten sposb kultywowa praktyki komunikacyjne. Zestawiajc teraz cztery warunki Craiga z naszymi pytaniami, uzyskamy zagadnienia, ktre wyznacz tok wywodu. Chocia kade z pyta odpowiada kolejno kademu warunkowi (np. pytanie o zwizek teorii z praktyk odpowiada warunkom stawianym przez Craiga zwizkowi midzy metadyskursem teoretycznym a metadyskursem praktycznym), to jednak zestawiajc je ze sob i traktujc jako punkt wyjcia do dalszych rozwaa, zmieniamy kolejno powstaych w ten sposb zagadnie: by skutek nie poprzedzi przyczyny. Mowa oczywicie o ustaleniach moliwych do poczynienia dopiero wtedy, gdy wczeniej przedstawimy odpowiednie zaoenia: np. zanalizowanie i rozrnienie na krytyczno-dedukcyjny i krytyczno-indukcyjny sposb wyznaczania dziedziny komunikacji moe by wprowadzone dopiero wtedy, gdy zostanie zaprezentowane, w jaki sposb Craig postrzega perspektyw praktyczn. W zwizku z tym zajmiemy si: 1) tym, w jakiej perspektywie prowadzona jest refleksja w ramach komunikacji jako dyscyplinie praktycznej, odwoujc si do trychotomicznego schematu Bochnera (Rozdzia III.4. Perspektywa praktyczna i cel dyscypliny komunikacji); 2) relacj pomidzy teori a praktyk: jak jest ustanawiana w rnych perspektywach badawczych, czy jest to relacja jednostronna, dwustronna czy moe relacja reflektywna; innymi sowy, w jaki sposb naley postrzega zwizek pomidzy metadyskursem teoretycznym, metadyskursem praktycznym oraz dyskursem (Rozdzia IV.1. Teoria a praktyka); 3) sposobem konstruowania teorii w ramach dyscypliny praktycznej, czyli metod kultywowania praxis; przyjcie pierwszego warunku Craiga (status zwizku metadyskursu teoretycznego z praktycznym) implikuje w konstruowaniu teorii komunikacji przeksztacenie rozumienia teorii normatywnych i empirycznych, za konstruowanie teorii praktycznej jest w ujciu Craiga sposobem na krytyczno -indukcyjne skonstruowanie dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji (Rozdzia IV.1.4. Praktyczna teoria ugruntowana jako droga krytycznoindukcyjna);
104
Rozdzia III
4) wyrnionymi tradycjami teorii komunikacji, ktre maj w sposb krytyczno -dedukcyjny konstytuowa dziedzin badawcz dyscypliny komunikacji zasadno wyrnienia poszczeglnych perspektyw (Rozdzia IV.2. Droga krytycznodedukcyjna). Wskazane cztery podrozdziay bd odnosi si kolejno do powyszych czterech zagadnie (ktre s poczeniem Craigowskich warunkw oraz pyta, jakie stawiamy prezentowanej koncepcji z perspektywy przyjmowanych przez nas zaoe). Nim to jednake zostanie przedstawione, zgodnie z tym, co zostao napisane na pocztku niniejszego rozdziau, przedstawiajc rys historyczny rozwoju koncepcji Craiga, przejd teraz do wprowadzenia Kuhnowskiego aparatu pojciowego wykorzystywanego przez Craiga oraz do prezentacji wzorcw.
3. Ksztatowanie dyscypliny praktycznej poprzez wzorce

Termin paradygmat zosta spopularyzowany przez Kuhna. Samo pojcie paradygmatu nie pochodzi od niego, jak sugerowayby (na gruncie studiw nad komunikacj) wypowiedzi Dobek-Ostrowskiej (2001, s.15) czy Olsona (1998, s.42). Do obszaru rozwaa filozofii nauki wprowadzi je w XVIII wieku Georg Christoph Lichtenberg, a zdaniem Kazimierza Jodkowskiego, wspczesne rozumienie pojcia paradygmatu wywodzi si z pnych prac Wittgensteina (zob. Jodkowski, 1981, s.55, przypis 10). Prowadzone przez amerykaskiego badacza nauki rozwaania zaprezentowane w pierwszym wydaniu Struktury rewolucji naukowych (polskie wydanie: Kuhn, 1968) zostay poddane szerokiej krytyce i zmusiy Kuhna do napisania Postscrip tum do wydania kolejnego, w ktrym doprecyzowa i rozszerzy swoje rozumienie paradygmatu. W odniesieniu do pierwszego wydania przytaczanej pracy Margaret Masterman wyrnia dwadziecia dwa rne sposoby rozumienia odnonego pojcia (Jodkowski, 1983, s.55; Kuhn, 2009, s.302). Nie ulega wtpliwoci, i Kuhnowska interpretacja wyznaczya od drugiej poowy XX wieku rozumienie pojcia paradygmatu oraz dyskusj nad nim. Prbujc przedstawi, jedynie heurystycznie, Kuhnowskie rozumienie paradygmatu, moglibymy rzec, i jest to, z jednej strony, zbir problemw, zjawisk, amigwek, ktre naukowcy rozwaaj, z drugiej za strony, zbir metod sucych do rozwizywania amigwek. Sam Kuhn pisze, i definiuje paradygmat w sposb kolisty, gdy jest on tym, co czy dan wsplnot uczonych oraz, jednoczenie, tym, co dana wsplnota uczonych podziela przez co wzajemna relacja zalenoci oraz sposobu wyodrbniania dwch skadowych elementw (paradygmatu i struktury spoecznoci) jest niezwykle problematyczna.
105
Nie bd podejmowa dyskusji z Kuhnem na temat zasadnoci takiego a nie innego ujmowania paradygmatu, rewolucji naukowych i dziejw nauki. Naley tylko podkreli, i Kuhn pojcie paradygmatu odnosi tylko do nauk przyrodniczych. Jednake nauki spoeczne, humanistyka przejy jego terminologi i zredefinioway jej znaczenia co oczywicie nie oznacza, i te nowe pojcia zostay wprowadzone w sposb jasny i wyrany. Na gruncie studiw nad komunikacj w jednoznaczny sposb t sytuacj okreli Scott R.Olson: trzymajc si cile definicji Kuhna, paradygmaty s wyjtkowe, hegemoniczne, rzadko si zmieniaj i organizuj wiedz jednoczenie we wszystkich dziedzinach ()paradygmat sta si () synonimem szkoy mylenia lub modelu. W wyniku tego badacze spoeczni mwi o paradygmatach wewntrz dziedzin (zamiast o wsplnych dla rnych dziedzin) i o zoonych, jednoczenie wystpujcych paradygmatach konkurujcych (Olson, 1998, s.43). Rwnie Dobek-Ostrowska podkrela, e refleksja nad komunikacj zawaszczya paradygmat w rozumieniu nie-Kuhnowskim (Dobek-Ostrowska, 2001, s.17-18). Moe by to zrozumiae, jeli uwiadomimy sobie, i przyjmujc w peni rozwaania Kuhna, okazuje si, e nie moe zaistnie autonomiczna dyscyplina komunikacji, gdy teorie komunikacji s nieparadygmatyczne. A zatem nie tylko nie mona wskaza na paradygmat, lecz refleksja nad komunikacj nie moe go wypracowa, gdy do tego potrzebne jest wpierw stadium przedparadygmatycznoci. W zwizku z problematycznoci pierwotnie wprowadzonego przez Kuhna sposobu rozumienia terminu paradygmat oraz wieloma niekonsekwencjami stylistycznymi (jak je sam nazywa) w sposobie jego prezentowania, amerykaski badacz nauki wprowadzi we wspominanym posowiu termin macierz dyscyplinarna19. Argumentujc, i wszystkie wskazane przez jego krytykw sposoby uywania terminu paradygmat mona sprowadzi do dwu rnych sensw, wprowadza rozrnienie na paradygmat (cudzysw uywany w oryginalnym tekcie wskazuje na to, i zastosowanie wyrazu paradygmat w tym miejscu ma jedynie warto heurystyczn) w znaczeniu: 1) socjologicznym (szerokie rozumienie paradygmatu) paradygmat rozumiany jako konstelacja przekona, wartoci i technik, ktre s wsplne czonkom spoecznoci naukowej; 2) wzorcowych osigni wsze rozumienie paradygmatu jako jednego z elementw wchodzcych w skad konstelacji przekona podzielanych przez dan wsplnot uczo19 Angielski termin disciplinary matrix w odniesieniu i do Kuhna, i do Craiga bd tumaczy jako macierz dyscyplinarna. Kazimierz Jodkowski proponuje natomiast tumaczenie macierz dyscypliny naukowej, za Helena Ostromcka matryca dyscyplinarna. Za w peni uzasadnione uznaj argumenty Jodkowskiego, aby matrix w odniesieniu do koncepcji Kuhna przekada jako macierz, a nie matryca, szczeglnie uwzgldniajc rol wzorcw w macierzy ( Jodkowski, 1990, s.143-144), uwaam jednake, e polski termin macierz dyscyplinarna nie jest jedynie krtsz wersj terminu macierz dyscypliny naukowej, chociaby dlatego, i pierwszy okrela rodzaj odnonej macierzy, drugi natomiast wskazuje, czego jest ona macierz.
106
Rozdzia III
nych 20. Innymi sowy, pierwszy sens uzyskuje miano macierzy dyscyplinarnej, drugi bdcy jej elementem nazwany jest wzorcem. Sam Kuhn pisze w sposb nastpujcy:
() matryca dyscyplinarna: dyscyplinarna, gdy chodzi o co stanowicego wspln wasno uczonych zajmujcych si konkretn dyscyplin; matryca, poniewa skada si ona z uporzdkowanych elementw rnego rodzaju, z ktrych kady wymaga dalszej specyfikacji. Skadnikami matrycy dyscyplinarnej byyby wszystkie lub wikszo przedmiotw wsplnych grupie przekona, ktre ujmowaem dawniej jako paradygmaty, czci paradygmatw lub paradygmatyczne. Jako takie tworz one pewn cao i wsplnie funkcjonuj (Kuhn, 2009, s.315).
Macierz dyscyplinarna charakteryzowana jest poprzez wchodzce w jej skad elementy, ktre jednak, jak podkrela Kuhn, nie powinny by rozwaane w taki sposb, jakby byy jednorodnej natury. Co wicej, stwierdza on, i nie bdzie si podejmowa charakterystyki ani wskazania wyczerpujcej listy odnonych skadnikw, lecz skupi si jedynie na czterech bazowych. W zwizku z tym wyrnia nastpujce cztery elementy: 1) symboliczne uoglnienia (ang. symbolic generalizations)21, 2) metaf izyczne czci paradygmatw / przekonania metaf izyczne (ang. metaphysical presumptions), 3) wartoci (teoretyczne) (ang. values), 4) wzorce22 , wzorcowe rozwizania amigwek / modelowe rozwizania (ang.exemplars). Symboliczne uoglnienia to w oglnym zarysie formalne lub dajce si uj w formu logiczn skadniki macierzy dyscyplinarnej. Takim symbolicznym
20 Definiowanie paradygmatu w taki sposb wprowadza w obrb koncepcji Kuhna problem zwizany z przywoywan kolistoci procesu definiowania: macierz dyscyplinarna jest najpierw wskazywana w sposb socjologiczny, poprzez wyodrbnienie grupy badaczy. Wyodrbnienie to jednake musi by oparte na kategoriach, ktrych wskazanie moliwie jest dopiero wtedy, gdy analizujemy dan wsplnot badaczy. Innymi sowy, w odniesieniu do koncepcji Craiga i refleksji nad komunikacj, kwestia ta wyglda nastpujco: macierz dyscyplinarna rozumiana jako dialogiczno-dialektyczna koherencja ma umoliwi badaczom owocny dialog poprzez ufundowanie gruntu do dyskusji. Wybr poszczeglnych wsplnot badaczy (w ten sposb mona u Craiga rozumie tradycj teorii komunikacji) zaley od tego, czy i w jaki sposb definiuj oni proces komunikacji czyli jaki paradygmat przyjmuj. Relacja pomidzy wsplnot badaczy a modelowymi rozwizaniami amigwek wci pozostaje jednym z najwaniejszych problemw na gruncie filozofii nauki i socjologii wiedzy. 21 Przy kadym z wyrnionych czterech elementw podaj oryginalne angielskie wyraenie uywane przez Kuhna, gdy w polskich przekadach, a take w polskiej literaturze przedmiotu moemy spotka si z rnymi nazwami odnonych elementw. Powodem tego jest nie tylko intencja tumaczy, lecz rwnie Kuhnowski sposb prezentacji czterech skadnikw, ktry w sposb ostateczny nie nadaje nazwy analizowanym skadnikom (zob. Kuhn, 2009, s.312-329). 22 W zwizku z tym, i ten skadnik macierzy dyscyplinarnej bdzie omawiany w odniesieniu do koncepcji Craiga, uwaam za wane zaznaczenie, i angielski termin exemplar bd tumaczy wanie jako wzorce (tak jak czyni to Jodkowski), a nie jako wzory (jak ma to miejsce w tumaczeniu Ostromckiej).
107
uoglnieniem jest na przykad prawo naukowe przyjmujce posta f = ma albo I = V / R, cho czasami prawa mog by wyraane sowami, a nie poprzez symbole. Kuhn stwierdza, i uoglnienia, cho wygldaj jak prawa natury, nie musz peni dla czonkw wsplnoty badaczy takiej funkcji. Niekiedy funkcja symbolicznych uoglnie przeobraa si w definicje uywanych w odnonych prawach symboli. Drugi skadnik macierzy dyscyplinarnej to analizowane w pierwszej wersji Struktury paradygmaty metafizyczne bd metafizyczne czci paradygmatw, czyli specyficzny rodzaj przekona podzielanych przez czonkw wsplnoty badaczy. Kuhn wskazuje przykady takich przekona: ciepo to energia kinetyczna czstek skadowych; wszystkie postrzegalne zjawiska s rezultatem oddziaywa pozbawionych jakoci atomw poruszajcych si w prni albo, alternatywnie, materii i siy, albo te pl (Kuhn, 2009, s.318). Powysze przekonania metafizyczne okrela jako wiar w konkretne modele heurystyczne i modele ontologiczne, ktre su m.in. do wskazywania adekwatnych analogii i metafor oraz do okrelenia tego, co jest amigwk i rozwizaniem teje, czyli stawianego problemu badawczego. Zdaniem Jodkowskiego ten skadnik macierzy (a dokadnie: modele ontologiczne) wskazuje uczonym skadniki, z jakich skada si badany wiat23 (Jodkowski, 2005, s.426). Innymi sowy, prezentuje prawomocne w obrbie danej macierzy dyscyplinarnej (czyli konstelacji grupowych przekona) umeblowanie wiata. Wartoci s trzecim skadnikiem macierzy dyscyplinarnej. W ich zakres wchodz wartoci dotyczce prognozowania i oceniania teorii, wewntrznej i zewntrznej spjnoci, zgodno z innymi teoriami czy te wartoci goszce, i nauka powinna by spoecznie uyteczna. Wartoci te, zdaniem Kuhna, peni dwie funkcje: 1) s czynnikami determinujcymi zachowanie czonkw wsplnoty badawczej, za 2) zmienno w stosowaniu wartoci moe peni istotne funkcje dla nauki, gdy jak pisze Kuhn: gdyby wszyscy czonkowie danej spoecznoci reagowali na kad anomali jak na rdo kryzysu albo przyjmowali kad now teori () nauka by si skoczya (Kuhn, 2009, s.322). Najwaniejszym skadnikiem macierzy dyscyplinarnej s modelowe rozwizania amigwek, stanowice drugi znaczenie paradygmatu, a okrelane terminem wzorce. S to konkretne rozwizania problemw badawczych, z jakimi spotykaj si badacze na drodze prowadzcej do zaznajomienia si z wasn dyscyplin naukow, i to wanie zestaw wzorcw wpywa na subteln, opart na
23 Jodkowski twierdzi, i ma to zwizek z wczeniem elementw metafizyki i uznaniem ich istnienia w obrbie nauki. Kuhn pisze Jodkowski nie mia obaw, by umieci elementy o charakterze metafizycznym wewntrz nauki. By historykiem nauki i wielokrotnie widzia, jak wielk rol metafizyka odgrywa zarwno na etapie powstawania nowych teorii, jak i w trakcie ich funkcjonowania ( Jodkowski, 2005, s.426). Jednak moe nie trzeba zaprzga metafizyki do charakterystyki tego komponentu macierzy dyscyplinarnej moe bardziej adekwatn rol odegraaby tutaj ontologia dyscyplinarna, czyli, jak ju pisaem, zbir zaoe, ktre wyznaczaj sposb postrzegania rzeczywistoci i znajdujcego si w niej naszego przedmiotu badawczego. Innymi sowy, na przykadzie dyscypliny komunikacji (a raczej macierzy dyscyplinarnej dyscypliny komunikacji) mona stwierdzi, i owym modelem ontologicznym jest wskazywana w niniejszej pracy ontologia komunikacyjna.
108
Rozdzia III
wsplnocie struktur nauki (Kuhn, 2009, s.323). Wzorce speniaj swoj funkcj poprzez aplikacj symbolicznych uoglnie do rnego rodzaju typw problemw (amigwek). Poprzez stosowanie wzorcw badacz rozpoznaje i uczy si posugiwa przyjmowanymi w ramach macierzy dyscyplinarnej teoriami, niczym student rozwizujcy zadania z podrcznika, ktrych rozwizanie znajduje si na kocu ksiki. Zatem zadania te (wzorce) musz posiada konkretne rozwizania, by mogy peni swoj funkcj. Naley wskaza, w jaki sposb amerykaski badacz komunikacji czyni uytek z rozwiza zaprezentowanych przez autora Struktury oraz czemu ma to suy w obrbie samej Craigowskiej koncepcji. Wzorce jako element macierzy dyscyplinarnej su badaczowi (ktrego sytuacja na pocztku drogi naukowej w danej dyscyplinie jest porwnywana przez Kuhna do sytuacji studenta rozpoczynajcego nauk) do wstpnego okrelenia, czym jest dana dyscyplina naukowa (a dokadniej macierz dyscyplinarna) oraz co jest jej przedmiotem badawczym. W zwizku z tym punktem wyjcia w zarysowaniu ksztatu kadej dyscypliny, a w szczeglnoci takiej, ktra wci prbuje nazwa swj status, powinno by przedstawienie wzorcw, rozumianych jako modelowe rozwizania. Podkrelmy raz jeszcze, i koncepcja Kuhna odnosi si w gwnej mierze do nauk przyrodniczych, a nie do humanistyki, ktra to przeja wpierw pojcie paradygmatu, aby nastpnie przyswoi sobie pojcie macierzy dyscyplinarnej. W oczywisty sposb rozwaania Kuhna traktowane s w sposb instrumentalny, jednake, przejmujc okrelone pojcie i przekadajc je na inny grunt (w tym przypadku grunt humanistyki), naley albo dokona jego redefinicji, albo przyj wszystkie elementy z caym zapleczem metodologicznym czy filozoficznym czyli z przekonaniami metafizycznymi, w takim sensie, w jakim ujmuje je amerykaski badacz nauki. W dalszej czci niniejszych rozwaa trzeba bdzie odnie si do problemu, w jaki sposb Craig wykorzystuje koncepcj Kuhna, jednake wpierw musi zosta zaprezentowana sama koncepcja amerykaskiego badacza komunikacji, aby mona byo prowadzi tego typu rozwaania. W tym miejscu sygnalizuj jedynie, i oczywistym zagadnieniem jest problem okrelenia wszystkich skadnikw macierzy dyscyplinarnej w koncepcji Craiga. Mowa mianowicie o tym, i Craig wskazuje (poprzez krytyczno-dedukcyjny sposb) na moliwo skonstruowania macierzy dyscyplinarnej dyscypliny komunikacji, a take na wzorce oraz wartoci teoretyczne (sposb oceniania i konstruowania teorii zagadnienie to bdzie poruszone wraz z prezentacj krytyczno-indukcyjnego podejcia). Mona rwnie zrekonstruowa cz przekona metafizycznych, jednake nie s one w peni ugruntowane w ramach samej koncepcji i wymagaj rozwinicia. Robert T.Craig, prezentujc rol wzorcw, pisze w sposb nastpujcy: Praktyczna dyscyplina bdzie wstpnie zdefiniowana poprzez dwa wzorce zaczerpnite z intelektualnej tradycji dziedziny badawczej [komunikacji przyp. E.K.]. Zdefiniowane w ten sposb pojcie zostanie skontrastowane z wieloma tami,
109
ktre uka, w jaki sposb dyscyplina praktyczna rni si od szeregu metodologicznych i metateoretycznych pogldw, jednoczenie odsaniajc jej pokrewiestwo z oglniejszymi kierunkami w naukach humanistycznych (Craig, 1989, s.98). Podkrela jednoczenie, i sam wybr wzorcw i tego, co nazywa tami, jest wyborem arbitralnym i niekiedy moe wydawa si bdny, gdy owe ta mog bardziej przyblia nas do pojcia dyscypliny praktycznej ni wzorce. Jednake jest to zgodne z zamierzeniem i ma suy wypracowaniu takiego dialektycznego argumentu (sucego wskazaniu, czym jest dyscyplina praktyczna), w ktrym pojcie dyscypliny praktycznej staje si stopniowo odrnialne od innych stanowisk poprzez wskazywanie, czym ono nie jest (por. Craig, 1989, s.119). Odnone dwa wzorce, czyli retoryka (sztuka retoryczna) i metodologia, maj suy, po pierwsze, wprowadzeniu na ich przykadzie pojcia dyscypliny praktycznej, po drugie, wykorzystaniu w ramach macierzy dyscyplinarnej ich modelowych rozwiza. W zwizku z tym, i s to wzorce, a wic paradygmaty w wszym sensie, nie mog one zastpi samej macierzy dyscyplinarnej dyscypliny komunikacji. Naley jednake wskaza, w jaki sposb amerykaski badacz komunikacji ujmuje retoryk oraz metodologi, czyli jak rozumie przedmiot i cel retoryki oraz jaka metodologia moe by ujta jako dyscyplina praktyczna. Przejdmy zatem do sztuki retorycznej jako wzorca. Historia komunikacji jako dyscypliny praktycznej jest, zdaniem Craiga, histori kultywowania praktyk komunikacyjnych poprzez refleksj krytyczn, a pierwsz tak praktyk, ktra zostaa ujta w form przedmiotu studiw krytycznych, bya sztuka retoryczna zapocztkowana w antycznej Grecji. Co rwnie wane, retoryka wci pozostaje jedn z najwaniejszych form kultywowania dyskursu publicznego i na jej przykadzie mona w doskonay sposb wskaza, czym ma by praktyczna dyscyplina komunikacji. Sztuka retoryczna czasw Izokratesa, Gorgiasza i jej Platoska oraz Arystotelesowska krytyka i rekonstrukcja mog by przykadami kultywowania praktyk komunikacyjnych, tak samo jako wkad myli rzymskiej na sposb postrzegania retoryki czy XVIII-wieczna rekonstrukcja retoryki dokonana pod wpywem empiryzmu brytyjskiego oraz wspczesne prace Chama Perelmana. Zdaniem Craiga badacze komunikacji a do lat szedziesitych ubiegego wieku nie byli zaznajomieni z histori rozwoju sztuki retorycznej, a zwrcili si ku retoryce dopiero dziki komunikacyjnemu odczytaniu Platoskiego Fajdrosa. Retoryka czerpie wiele z prac empirycznych prowadzonych w ramach bada w obszarze komunikacji (dokadnie speech communication), jednake sama, jak j nazywa Craig, wspczesna nauka o komunikacji nie widzi potrzeby wczenia rozwaa retorycznych w obszar dyscypliny komunikacji i nie dostrzega tego, i refleksja nad komunikacj powinna traktowa retoryk jako swoje rdo. Dodatkowo bdne jest twierdzenie, i wspczesnej refleksji nad komunikacj brak cigoci z historyczn refleksj retoryczn (Craig, 1989, s.98-99). W tym miejscu Craig krytykuje rwnie stawianie takiej cezury sugerujcej, jakoby refleksja nad
110
Rozdzia III
komunikacj rozpocza si w pierwszej poowie ubiegego wieku, w czasach gdy tworzyli Ojcowie Zaoyciele, czyli Lasswell, Lazarsfeld, Hovland i Lewin. Poprzez postrzeganie dyscypliny komunikacji przez pryzmat dyscypliny praktycznej mona prbowa wczy na nowo sztuk retoryczn do refleksji nad procesem komunikacji. Nie powinnimy by rwnie zdziwieni tym, i rozpatrujc historycznie problemy, ktre pojawiy si w ramach teoretyzowania praktyki retorycznej, odnajdziemy wzorcowe rozwizania zagadnie, przed ktrymi badacze komunikacji staj w swej codziennej praktyce. Craig proponuje rozway trzy charakterystyczne cechy sztuki retorycznej, ktre mog by oglnymi wzorcami dla teorii komunikacji (Craig, 1989, s.99): 1) dialektyczne wzajemne oddziaywanie pomidzy teori i praktyk, 2) szczegowy techniczny opis praktyki, 3) szereg koherentnych, zuniwersalizowanych rekonstrukcji praktyki, ktre jako cao uwypuklaj jej wewntrzne zasady i wartoci oraz problemy i paradoksy, ktrym praktyka nieuchronnie podlega. Pierwsza cecha odnosi si do sposobu zestawiania praktyki retorycznej oraz jej teoretycznych opisw, ktre zdaniem Craiga w caej historii sztuki retorycznej zawsze oddziayway na siebie wzajemnie. Inspirujc si rozwaaniami Georgea Alexandra Kennedyego, stwierdza, i konceptualizacja retoryki (czyli przejcie do poziomu teoretycznego) moe odbywa si na sposb 1) indukcyjny wwczas powstanie retoryki ujmowane jest jako proces opisywania praktyki, lub 2) dedukcyjny kiedy retoryka wychodzi od oglnych zaoe. Craig zgadza si z Kennedym, i nie mona mwi o pocztkach retoryki poprzez wycznie jeden sposb jej konceptualizowania, gdy w praktyce badawczej te sposoby nie wystpuj w takiej czystej formie. Na poparcie tego argumentu przywouje rol pierwszych podrcznikw sztuki retorycznej, w ktrych opisywane byy techniki suce mwcom, z drugiej za strony, doktrynalny sposb trzymania si kurczowo racjonalnych zasad, ktre nie miay oparcia w praktyce, lecz dzisiaj powiedzielibymy, i zostay uznane na sposb aprioryczny (Craig, 1989, s.99). Wskazanie na powstawanie retoryki na sposb indukcyjno -dedukcyjny, ktre rodzi si z potrzeby ujcia wzajemnoci oddziaywa praktyki retorycznej i refleksji nad ni, moemy nazwa pierwszym zadaniem, jakie ma speni retoryka ujta jako wzorzec. Innymi sowy, na przykadzie modelowych rozwiza, tzn. na przykadzie zrekonstruowania powstania retoryki, Craig chce podkreli, i projektowana dyscyplina komunikacji rwnie musi si odnie do relacji teorii z praktyk, a co waniejsze, i dziedzina badawcza musi zosta ukonstytuowana na sposb indukcyjno-dedukcyjny, a dokadniej krytyczno-indukcyjny i krytyczno-dedukcyjny. Drug cech retoryki jako wzorca, ktra mogaby suy jako modelowe rozwizanie dla badaczy komunikacji, jest szczegowy opis techniczny dotyczcy praktyki. Craig odwouje si do piciu klasycznych kanonw retorycznych,
111
ktre zbudowane na bazie opisu praktyki oraz przyjmowanych zaoe (wynikajcych z teorii) kodyfikuj sztuk retoryczn i umoliwiaj jej adeptom wkraczanie w ni w sposb zdyscyplinowany, za trzymanie si wyznaczanych przez nie zasad pozwala korygowa i ulepsza praktyk retoryczn. W ten sposb Craig pragnie uciec w badaniach nad komunikacj od wspczesnego edukacyjnego argonu (Craig, 1989, s.99), ktry zamiast mwi o praktyce oraz jej opisach (np. poprzez kanony), ucieka si do metafor goszcych, i praktyka jest przetwarzana w kompetencje czy biegoci (np. komunikacyjne). Innymi sowy, z jednej strony, w takim ujciu praktyka traktowana jest jako rodek do wywiczenia si w czym, a pewne algorytmy (podawane np. w poradnikach) maj jedynie suy nabyciu biegoci wykonywania danej czynnoci; z drugiej za strony, opis poprawnego wykonywania praktyki polega na wskazywaniu biegoci, ktr naley posiada do jej wykonania, a nie jest, jak ma to miejsce w przypadku retoryki, rozbudowanym opisem technicznym (opierajcym si na ustaleniach teoretycznych) sucym rozwojowi co oczywicie wynika z pierwszej wskazanej cechy retoryki, czyli wzajemnej relacji midzy praktyk a teori. Wspomniane opisy techniczne mog wraz z historycznym rozwojem spoeczestw sta si bahymi zasadami, ktre przerodz si w zbir niekoherentnych i redukcjonistycznych przesanek majcych kierowa praktyk. Zdaniem Craiga jednake i z tym retoryka sobie poradzia owo poradzenie sobie jest trzecim modelowym rozwizaniem, ktre moe by wzorem dla praktyki. Mowa o kultywowaniu filozoficznej refleksji nad praktyk. Amerykaski badacz jako przykad podaje rozwaania Arystotelesa nad uniwersalnoci form dyskursw, ktrych nie mona traktowa jako koczcych filozoficzn refleksj nad sztuk retoryczn, ale raczej jako punkt wyjcia do cigego kultywowania dialogu pomidzy praktyk a teori. Dlatego te wspczesna dyscyplina komunikacji powinna traktowa retoryk jako wzorzec i rozszerzy, w ramach wasnej dziedziny badawczej, zakres rozwaanych praktyk komunikacyjnych. Craig przestrzega rwnie przed pochopnym stawianiem zarzutu etnocentryzmu w odniesieniu do dyscypliny komunikacji inspirujcej si grecko -rzymsk retoryk: kada (historyczna) wsplnota ma swoje wasne praktyki komunikacyjne, ktre s zrozumiae i kultywowane w swoich wasnych terminach. Tak postrzegana dyscyplina komunikacji rni si od etnografii komunikacji, a najbardziej fundamentaln rnic jest to, e dyscyplina praktyczna powinna raczej przej aktywn rol w kultywowaniu praktyk poprzez studia krytyczne, ni je opisywa czy interpretowa (Craig, 1989, s.119). Zdaniem Craiga takie wprowadzenie pojcia praktycznej dyscypliny komunikacji poprzez wzorzec retoryki moe badaczom wyda si dziwaczne nie ze wzgldu na to, co wcza (czyli kultywowanie), lecz ze wzgldu na to, czego nie wcza. Wskazuje jednake, i traktowanie dyscypliny komunikacji jako sztuki praktycznej nie oznacza, i porzuca si automatycznie rozwijanie technik bada
112
Rozdzia III
empirycznych, gdy mog one odgrywa wan rol w procesie refleksji krytycznej nad praktykami komunikacyjnymi. Co wicej, dyscypliny komunikacji nie mona sprowadza jedynie do sztuki praktycznej, gdy moe by ona pomylana jako metodologia, w ramach ktrej mona rozwija metody komunikowania. Jednak naley podkreli, i chodzi o metodologi wyros na gruncie pragmatyzmu, ktry w najbardziej znaczcy sposb wpyn na ksztat wspczesnych studiw nad komunikacj. Odpowied na pytanie, w jaki sposb Craig ujmuje metodologi (a wic drugi wzorzec dyscypliny praktycznej), pozwoli nam doprecyzowa ksztat komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Naley dookreli, i nie chodzi tutaj np. o metodologi nauk przyrodniczych, lecz o tzw. metodologi Kaplanowsk wyros na gruncie klasycznego pragmatyzmu, czyli projekt metodologii zaproponowany w 1964 roku przez Abrahama Kaplana w ksice The Conduct of Inquiry. W studiach nad komunikacj metodologia pojmowana jest najczciej jako dyscyplina zajmujca si badaniem metod, ktre pojmowane s jako systematyczne procedury, suce technicznym aspektom bada (Craig, 1989, s.101). Kaplan ujmuje metodologi jako studia opis, wyjanienie i uzasadnienie nad metodami, jednake nie nad samymi metodami (Kaplan, 1998, s.18). Metod nie naley myli ze specyficznymi technikami badawczymi, takimi jak technika skalowania Likerta, jak rwnie nie naley zrwnywa ich z rozwaaniami epistemologicznymi dotyczcymi indukcji czy dedukcji (Craig, 1989, s.102). Dla Kaplana metody s czym porednim pomidzy, z jednej strony, specjalistycznymi technikami a, z drugiej, fundamentalnymi zaoeniami przyjmowanymi w badaniu. Pojmuje je raczej jako redniego zasigu zasady bada sondaowych, w odniesieniu do ktrych uycie bardziej szczegowych technik moe by racjonalizowane i oszacowywane. Dla Craiga podstawowym problemem jest to, z jakiego rda pochodz metody, czyli jaka jest metoda metodologii (Craig, 1989, s.102). Wskazanie na to moliwe jest jedynie poprzez zrekonstruowanie praktyki naukowej. Jednake taka rekonstrukcja nie moe si opiera jedynie na opisie metod obecnie uywanych przez badaczy ani nie moe zatrzyma si jedynie na wyprowadzeniu metod z przyjmowanej epistemologii. W tym miejscu wida powd zestawiania przez Craiga interpretacji retoryki w ujciu Kennedyego (chodzi o indukcyjno-dedukcyjny sposb opisywania sztuki retorycznej) oraz metodologii w ujciu Kaplana. W obu wzorcach metarefleksja przebiega od poziomu praktyki do poziomu teorii, czyli relacja midzy indukcyjnie zrekonstruowan praktyk a dedukcyjnie wyznaczonymi zasadami praktyki jest relacj reflektywn. Zdaniem Kaplana codzienna praktyka naukowa badaczy moe zosta scharakteryzowana jako styl poznawczy (ang. cognitive style) lub logika-w-uyciu (ang. logicinuse), czyli sposb postpowania, ktry moe by w duej mierze intuicyjny lub jedynie milczco rozumiany przez naukowca (Craig, 1989, s.103). W zwizku z tym nie mona wskaza (nawet w obrbie jednej szkoy mylenia)
113
jednej logiki-w-uyciu, lecz jedynie zakres odnonych logik. W odniesieniu do stylu poznawczego mona wskaza na cel uprawiania metodologii, ktry polega na wskazywaniu i zrozumieniu, dlaczego pewne badania naukowe cechuj si wiksz efektywnoci ni inne, a nastpnie wyniki tych rozwaa uporzdkowa w projekcie zrekonstruowanej logiki bada, ktra jest idealizacj praktyk, ocenianych jako skuteczne w ramach praktyki badawczej. Craig zauwaa, i cel stawiany przez Kaplana mona odnie do rozwaa Arystotelesa wyoonych w Retoryce, w ktrej pisze o posugiwaniu si sztuk retoryczn bd to ze wzgldu na wyczucie, bd dziki nabytej w dowiadczeniu dyspozycji: Skoro pisze Stagiryta istnieje jedna i druga moliwo, to oczywicie problem ten moe sta si przedmiotem metodycznego rozpatrzenia. Mona bowiem zbada przyczyn, dlaczego jedni osigaj ten sam cel dziki dowiadczeniu, a inni samorzutnie. A takie badanie, zgodzimy si na to wszyscy, jest ju zadaniem sztuki (Arystoteles, 1988, s.61). Projektem Kaplana jest metodologia penica normatywn rol, wynikajc jednake nie z dedukcyjnie wyprowadzonych przesanek, lecz z moliwoci dowiedzenia skutecznoci wskazywanych przez ni metod w pracy badawczej. W ujciu Craiga rola ta przybiera posta stosowalnoci w praktyce badawczej: metodolog, ktry obstaje za tym, i nauka musi respektowa dystynkcj logiczn pomidzy dziaaniem ludzkim a ruchem fizycznym, musi przyj na siebie brzemi wykazania, i odnona dystynkcja wprowadza praktyczne rozrnienie, wpywajc w ten sposb na sukces badania. Naley zauway, i chodzi o apliko walno tej dystynkcji, czyli jej zastosowanie, a nie o metafizyczn czy formaln zasadno (Craig, 1989, s.103). W zwizku z tym metodologia nie moe by rozumiana (w jej aspekcie normatywnym) jako instancja oceniajca, lecz jako refleksja umoliwiajca wskazywanie skutecznych drg w badaniu. Koczc w tym miejscu rekonstrukcj metodologii Kaplanowskiej w ujciu Craiga, wskamy jeszcze na to, co moe zaczerpn dyscyplina praktyczna z wzorca metodologii. Po pierwsze, metodologia moe by rozumiana jako dyscyplina praktyczna drugiego rzdu. Jak pisze Craig:
Tak samo jak komunikacja jako dyscyplina praktyczna kultywuje sztuk komunikacji, metodologia jako dyscyplina praktyczna drugiego rzdu kultywuje sztuk badawcz w odniesieniu do dyscyplin pierwszego rzdu, takich jak dyscyplina komunikacji. Z tego punktu widzenia teoria komunikacji byaby analogiczna wzgldem metodologii, ale na innym poziomie logicznym. Teoria komunikacji byaby metodologi dyscypliny komunikacji; zajmowaaby si metodami redniego zasigu zrekonstruowanych logik dyscypliny komunikacji, tak i mogaby charakteryzowa si normatywnym statusem, jeli chodzi o wskazywanie najlepszych praktyk komunikacyjnych (Craig, 1989, s.104).
Po drugie, zgodnie z rozwaaniami Kaplana, mona przyj, i nie trzeba czy zrekonstruowanej logiki jedynie z metodologi bada empirycznych, ale mona dostrzega jej rol we wskazywaniu skutecznych drg badawczych.
114
Rozdzia III
Zestawiajc ze sob retoryk i metodologi oraz podsumowujc ich rol jako wzorcw, moemy okreli elementy, ktre maj wypenia stawian wzorcom rol, czyli maj wprowadza badacza w obszar komunikacji jako dyscypliny, bdc jednoczenie rdem wiadomoci o niej (Craig, 1989, s.105). Po pierwsze, zdaniem Craiga, zarwno retoryka, jak i metodologia kultywuj dialogiczn relacj pomidzy teori a praktyk. Po drugie, w kadym ze wzorcw mona odnale prb ugruntowania specyficznych technik w zasadach oglnych. Dla amerykaskiego badacza komunikacji najwaniejsze jest jednak to, i w ramach wzorcw teoretyzacja praktyki nie jest oceniana ze wzgldu na formaln poprawno czy zgodno z apriorycznymi zaoeniami, lecz przez kategori uytecznoci. Dziki temu konceptualizacja praktyki koncentruje si zarwno na celach praktyki, jak i na rodkach uywanych do ich realizacji. Oceniajc rol wprowadzanych wzorcw, amerykaski badacz pisze: prawdopodobnie z tych dwch wzorcw metodologia w bardziej naturalny sposb wyraa pokrewiestwo dyscypliny praktycznej ze wspczesn naukow racjonalnoci, podczas gdy retoryka w sposb bardziej naturalny odsania wano usytuowania wspczesnych praktyk wewntrz bogatej kulturowej tradycji sztuk praktycznych (Craig, 1989, s.105). Zdaniem Craiga, czerpic z obu wzorcw, mona wyoni dyscyplin praktyczn, ktra bdzie zawieraa w sobie metodologi, jakiej niejednokrotnie brakuje rozwaaniom retorycznym, natomiast retoryka moe wnie w rozwaania metodologiczne horyzont historyczny i kulturowy, ktry niejednokrotnie w metodologii bywa pomijany. W zwizku z tym (i zgodnie z Kuhnowskim rozumieniem wzorcw), wprowadziwszy wzorce, naley przekroczy ich ograniczenia.
4. Perspektywa praktyczna i cel dyscypliny komunikacji

Prezentacja perspektywy badawczej, w jakiej osigany jest cel badawczy w ramach dyscypliny praktycznej, nie jest zadaniem atwym. Przyczyn tego jest utosamianie przez Craiga poj metateorii i perspektywy badawczej, ale przede wszystkim, w gwnej mierze nieeksplicytne, przedstawienie perspektywy praktycznej (bo tak nazywa perspektyw badawcz, w ramach ktrej uprawiana jest dyscyplina praktyczna) poprzez pryzmat samej dyscypliny. Innymi sowy, prezentujc, czym jest dyscyplina praktyczna i jak w jej ramach prowadzone s rozwaania, prezentuje, czym jest odnona perspektywa. Niekiedy pisze zamiast o metateorii czy perspektywie praktycznej o podejciu teorii praktycznej, majc na uwadze nie sam teori, lecz rozwaania na temat lecych u jej postaw metateoretycznych zaoe (Craig, Muller, 2007b, s.56).
115
Perspektyw praktyczn (oraz pozostae perspektywy) naley rozpatrywa ze wzgldu na przyjmowan wstpn kategoryzacj, stosowane metody, teorie, modele czy procedury, a take, co staraem si pokaza, poprzez interesy konstytuujce poznanie. W zwizku z tym naley podkreli, i niniejsze rozwaania nie wyczerpuj caego zagadnienia perspektywy praktycznej, lecz s jedynie przyczynkiem od prezentacji teje poprzez rozwaania na temat relacji teorii i praktyki, oraz zagadnieniem dwch sposobw ukonstytuowania dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji. Amerykaski badacz komunikacji swoje rozwaania na temat teoretyzowania i dyscypliny praktycznej nazywa metateori czyli prb odpowiedzi na pytania: czym jest teoria? Jakie zaoenia le u jej podstaw? Jakie s jej cele? Jak konstruowa teori? Wskazywane cztery warunki stawiane badaczowi nazywa metateoretycznymi zaoeniami, od ktrych zaley ksztat teorii. Odwouje si rwnie do wskazywanych przez Andersona czterech przesanek metateoretycznych, o ktrych bya mowa przy okazji analizowania perspektyw badawczych w studiach nad komunikacj. Zdaniem Craiga artykulacja i obrona koherentnego zbioru metateoretycznych zaoe jest celem rozwaa metateoretycznych, ktre w ostatecznym rozrachunku powinny umoliwi uprawianie praktyki teoretyzowania (Craig, Muller, 2007b, s.56). Zbir przesanek metateoretycznych dotyczy przyjmowanej ontologii, epistemologii, prakseologii (celw teorii) i aksjologii24. Przesanki ontologiczne wskazuj m.in. na sposb istnienia natury i jednostki ludzkiej oraz relacji midzy nimi. Craig nie uywa tego terminu, mona byoby jednake powiedzie, i odnone przesanki wskazuj prawomocny w danej kulturze sposb umeblowania wiata. Przesanki epistemologiczne wskazuj na warunki, pod jakimi mona posiada prawomocn wiedz o wiecie, oraz na to, w jaki sposb moemy j uzasadni czy poprzez odniesienie do dowiadczenia, czy na bazie apriorycznych zaoe. Przesanki prakseologiczne determinuj praktyk teoretyzowania i wskazuj, w jaki sposb teoria ma odnosi si do praktyki oraz w jaki sposb powinna by skonstruowana (w aspekcie jej struktury i aparatu pojciowego). Natomiast przesanki aksjologiczne wskazuj na wartoci, ktre determinuj warto teorii. Innymi sowy, wskazuj, czy (w zamierzeniach twrcw) jest moliwa refleksja wolna od wartociowa, czy te wrcz przeciwnie. Prezentacj proponowanej perspektywy Craig przeprowadza na dwch poziomach, ktrych wyznaczenie zaley od akcentw kadzionych na owe cztery zaoenia metafilozoficzne. Z jednej strony zestawia perspektyw praktyczn (wwczas niejednokrotnie nazywa j podejciem teorii praktycznej) z naukow teori empiryczn oraz filozoficzn teori normatywn. Owo zestawienie
24 Charakterystyk czterech przesanek przedstawiam zarwno na bazie rozwaa Andersona, jak i tekstw Craiga. Porwnanie tych dwch stanowisk ukazuje, i Craig przejmuje od Andersona charakterystyk metateorii in toto (por. Anderson, 1996; Anderson, Baym, 2004; Craig, 1989, 2009; Craig, Muller, 2007b).
116
Rozdzia III
ugruntowane jest na rozrnieniu perspektywy ze wzgldu na metateoretyczne przesanki dotyczce bezporednio sposobu konstruowania teorii. Ten poziom zostanie rozszerzony w dalszej czci pracy, w ktrej podejmiemy problem relacji teorii z praktyk; jednake naley podkreli, i Craig wskazuje rwnie wiele innych kategoryzacji podej badawczych rozrnianych ze wzgldu na akcentowany aspekt badawczy (np. postmodernizm, naukowy realizm czy postpozytywizm). Jednake swoj perspektyw praktyczn analizuje wanie w odniesieniu do tego sposobu konstruowania teorii i ustawiania relacji pomidzy teori i praktyk, ktra wyznacza cele stawiane teorii. Drugim poziomem, na ktrym zestawiona jest perspektywa praktyczna, jest z jednej strony, schemat Bochnera i wskazane przez Andersona przesanki, z drugiej za, interesy konstytuujce poznanie w ujciu Habermasa. Zdaniem Craiga na bazie tych rozwaa mona pokaza, czym jest perspektywa praktyczna, gdy koncentruj si one na najistotniejszych zaoeniach metateoretycznych, w szczeglnoci za na zaoeniach aksjologicznych, czyli celach stawianych teorii (Craig, Muller, 2007b, s.57). Podug tego charakteryzuje on dyscyplin praktyczn, zestawiajc j z perspektyw empiryczn, hermeneutyczn i perspektyw teorii krytycznej. Rozwijajc te zestawienia, kontrastuje perspektyw praktyczn m.in z perspektyw racjonalnej etyki deliberatywnej czy teorii generatywnej jednake wnioski z tego zestawienia s identyczne jak w przypadku skontrastowania z trzema gwnymi perspektywami przyjmowanymi w ramach studiw nad komunikacj (Craig, 1989, s.119). Wanie te inne perspektywy nazywa tami (kontrprzykadami), ktre uwypuklaj ksztat perspektywy i dyscypliny praktycznej, czyli przedstawiaj ksztat odnonych poj poprzez rnorakie dyferencje. W zwizku z tym przeledmy, w jaki sposb Craig charakteryzuje trzy gwne perspektywy badawcze (schemat Bochnera) poprzez wyrnione przez Andersona cztery rodzaje przesanek. Perspektywa empiryczna (nazywana niekiedy przez Craiga po prostu teori naukow) zakada na poziomie przyjmowanej ontologii, i zachowanie jednostki jest zdeterminowane przez przyczyny, ktre mona pozna poprzez badanie empiryczne (przesanka epistemologiczna). W odniesieniu do przesanek prakseologicznych Craig uznaje, i w perspektywie empirycznej teorie powinny by spjne logiczne, a take musz podlega procedurze testowania przez niezalenych obserwatorw / badaczy. Celem teorii jest natomiast obiektywne wyjanienie fenomenu komunikacji, a nie krytyka praktyk komunikacyjnych czy te argumentowanie na rzecz opartych na wartociowaniu twierdze na temat tego, czym proces komunikacji powinien by (aksjologia) (Craig, 2009). Perspektywa hermeneutyczna (zwana rwnie interpretacyjn nauk spoeczn) na poziomie przyjmowanej ontologii zakada ontologiczn rnic pomidzy dziaaniem spoecznym a procesami naturalnymi, gdy czowiek (jako jednostka partycypujca w kulturze) jest postrzegany jako samointerpretujcy si byt. Rozwaania z zakresu epistemologii nie tyle koncentruj si na wyjanianiu czy
117
raczej na objanianiu, co raczej suy maj skonstruowaniu aparatury pojciowej przeznaczonej do zrozumienia poszczeglnych dziaa ludzkich teoria nie suy przewidywaniu dziaa, lecz ma dostarczy struktury pojciowej umoliwiajcej zrozumienie dziaania w danej sytuacji i kontekcie (przesanka prakseologiczna). Craig podkrela, e przyjmowana aksjologia uwypukla wewntrzn warto kulturowo-historycznie ugruntowanego rozumienia. Perspektywa teorii krytycznej (podejcie krytyczne) przyjmuje szeroki wachlarz zaoe ontologicznych i epistemologicznych od deterministycznej teorii polityczno-ekonomicznej do postmodernistycznego sceptycyzmu. Od strony przesanek prakseologicznych, zdaniem Craiga, perspektywa teorii krytycznej explicite obejmuje i suy celom etycznym i politycznym, a przyjmowana aksjologia umiejscawia odnon perspektyw w horyzoncie bada prowadzonych bez moliwoci ucieczki od wartociowania. Jako czwart perspektyw Craig wskazuje wanie perspektyw praktyczn (okrelan niekiedy jako teoria praktyczna). W perspektywie praktycznej przyjmuje si zaoenie zgodne z podejciami krytycznymi, i teoria moe i powinna mie wpyw na zmienianie wiata, tzn. moe suy jednostce nie tylko poprzez wyjanianie i dostarczenie aparatu pojciowego dostarczajcego rozumienia. Craig, prezentujc perspektyw praktyczn, najpierw wskaza na jej pokrewiestwo z perspektyw krytyczn, aby nastpnie zasygnalizowa konieczno przekroczenia jej ogranicze przyjmuje, i perspektywa praktyczna dzieli wiele zaoe ontologicznych i epistemologicznych z perspektyw krytyczn, rni si jednake w zasadniczych kwestiach odnonie do przyjmowanych zaoe prakseologicznych i aksjologicznych. Teoria praktyczna konstruowana w ramach perspektywy praktycznej nie tyle ma suy interesowi emancypacyjnemu oraz odsanianiu ideologicznych iluzji, co raczej powinna by odpowiedzi na problemy praktyczne, z ktrymi jednostki spotykaj si w ramach codziennego praktykowania komunikacji, oraz wskazywa nowe moliwoci umoliwiajce wspieranie dziaania oraz udoskonalenia praktyk komunikacyjnych w spoeczestwie (Craig, 2009). Craig za J.Kelvinem Bargeem wyrnia trzy gwne subperspektywy w ramach perspektywy praktycznej: 1) odwzorowujc, 2) tzw. zaangaowan refleksj oraz 3) przeobraajc praktyk. Jeeli refleksja koncentruje si na odwzorowywaniu praktyki, wwczas skupia si na konstruowaniu opisw strategii przyjmowanych w ramach praktyk komunikacyjnych oraz na wykorzystaniu tyche do rozwizywania problemw komunikacyjnych. Drugi rodzaj podejcia zwizany jest z ujciem procesu teoretyzowania jako reflektywnego procesu, w ktrym teoria i praktyka owocnie wpywaj na siebie. W ramach tego podejcia w perspektywie praktycznej rozwijana jest przez Craiga praktyczna teoria ugruntowana (Craig, 1996a, 1999b, 2005; Craig, Tracy, 1995), ktra jest fundamentem krytyczno-indukcyjnego sposobu konstytuowania dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji. W ramach trzeciego podejcia transformacja konkretnej praktyki polega nie tyle na specyficznym wpywie, jaki moe wywrze teoria na dziaajce jednostki,
118
Rozdzia III
ile na wczeniu si teoretyzujcego badacza w konkretn praktyk i przyjciu aktywnej roli uczestnika. Na bazie powyszych ustale wida, i w ramach perspektywy praktycznej Craig umieszcza jedynie krytyczno-indukcyjn drog swoich rozwaa. Powodowane jest to uznaniem (za Andersonem) fundamentalnej roli, jak odgrywaj cztery kategorie przesanek metateoretycznych na ksztat teorii i jej relacji z praktyk. W ten sposb, piszc explicite o perspektywie praktycznej, utosamia j z metateori. Nie oznacza to jednake, i droga krytyczno -dedukcyjna suca ustanowieniu dialogiczno-dialektycznej dziedziny nie jest podejmowana z perspektywy praktycznej. Zagadnienie to wie si szerzej z pojciem i rol teorii praktycznej w caej koncepcji komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Problematyczno przyporzdkowania drogi krytyczno -dedukcyjnej ley w czeniu przez Craiga dialogiczno -dialektycznej macierzy dyscyplinarnej (Craig, 1999a, s.120) rozumianej jako zbir zaoe, ktre mog doprowadzi do dialogu pomidzy rnymi tradycjami teorii komunikacji z szeroko (a wic nie w kontekcie krytyczno-indukcyjnym) rozumian teori praktyczn (Craig, Muller, 2007a, s.XII), ktrej konstruowanie25 (owa droga krytyczno -dedukcyjna) suy konceptualizowaniu istniejcych ju teorii komunikacji i umoliwieniu owocnego dialogu midzy nimi. Innymi sowy, sposb krytyczno -dedukcyjny sucy ukonstytuowaniu dziedziny badawczej komunikacji jako dyscypliny praktycznej realizuje te same cele, ktre zakadane s w sposobie konstruowania teorii w ramach drogi krytyczno-indukcyjnej. Perspektywa praktyczna, w ramach ktrej rozwijana jest dyscyplina komunikacji, ma by zdaniem Craiga krytycznym przedsiwziciem powiconym kultywowaniu sztuk komunikacyjnych, takich jak retoryka, komunikacja interpersonalna czy podejmowanie demokratycznych decyzji (Craig, Muller, 2007b, s.59). Teoretyzowanie tych zagadnie nie powinno by redukowane jedynie do odsaniania ideologicznych iluzji, lecz kultywowanie ma polega przede wszystkim na zmienianiu, rozwijaniu praktyki. Nie oznacza to, i pozostae perspektywy nie stawiaj sobie takiego celu, jednake w praktycznej perspektywie doskonalenie praktyki odbywa si w innym zakresie. Spowodowane jest to przede wszystkim spostrzeeniem istotowej rnicy pomidzy ujmowaniem praktyki komunikacyjnej zarwno jako praxis, jak i techn. W podejciu empirycznym pytania dotyczce oceny konkretnej sytuacji i praktyki komunikacyjnej w odniesieniu do mdroci praktycznej a wic uznanie jednostkowoci konkretnej praktyki i niemoliwoci wprowadzenia nomologicznych regu j opisujcych s albo zawieszane, albo niebrane pod uwag. W perspektywie praktycznej (przekroczenie technicznego interesu oraz jednostkowej sytuacji hermeneutycznej ma by cech odrniajc odnon
25 Konstruowanie szeroko pojtej teorii praktycznej, czyli po prostu dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji, polega ma midzy innymi na rekonstruowaniu istniejcych teorii.
119
perspektyw) naley zaproponowa tak metodologiczn hipotez () racjonaln rekonstrukcj dyscypliny komunikacji (Craig, 1989, s.117), z ktrej wyoni si dyscyplina zdolna do przedstawienia hermeneutycznej interpretacji, krytyki i rekonstrukcji praktyk komunikacyjnych oraz ktra bdzie owocnym punktem wyjcia w rozwijaniu autonomicznej refleksji nad komunikacj. Oznacza to, i w odrnieniu od innych podej, wyrastajcych z odnowienia filozofii praktycznej, dyscyplina komunikacji nie powinna by charakteryzowana poprzez odrzucenie technologicznej mentalnoci, lecz poprzez poszukiwanie roli dla technologicznego aspektu procesu komunikacji. Craig podkrela, i takie sztuki praktyczne, jak retoryka, od pocztku skupiay si na rozwijaniu technik, a take refleksja nad retoryk uwzgldniaa refleksj nad uywanymi technikami. Dlatego przytacza cytat z dziea Richarda J.Bernsteina, ktry, parafrazujc Kanta, twierdzi, i techn bez phronesis jest lepa, a phro nesis bez techn pusta (cyt. za: Craig, 1989, s.118). W ten sposb wyraniejszy staje si postulat Craiga, by perspektywa praktyczna, w ktrej jest uprawiana refleksja w dyscyplinie komunikacji, czya ze sob badania empiryczne (perspektyw przedmiotow realizujc interes panowania) oraz hermeneutyczno -krytyczn refleksj nad praktyk (perspektyw podmiotow realizujc interes rozumienia). Prezentacja celu dyscypliny komunikacji moe przysporzy wielu problemw interpretatorom pism amerykaskiego badacza komunikacji. Podstawow przyczyn jest rozpito podejmowanych przez Craiga tematw, ktre czy wsplny mianownik dyscypliny praktycznej. Wskazaem ju, i celem dyscypliny komunikacji jest kultywowanie praxis rozumianej jako sztuka praktyczna kultywowanie odbywa si ma poprzez studia krytyczne (ktre wymagaj jeszcze eksplikacji w niniejszym studium). w cel realizowany jest w praktyczno -teoretycznym przedsiwziciu, ktre jest zaprojektowane i przeznaczone do kultywowania praktyk reflektywnych26 (Craig, 1996a, s.463). Podejmujc to zagadnienie, naley odrni dwa cele. Mowa mianowicie o 1) celu, jaki przywieca ujciu refleksji nad procesem komunikacji w ramach jednej z dyscyplin praktycznych oraz o 2) celu, jaki ma by realizowany w trakcie praktyki badawczej prowadzonej w ramach komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Realizacja pierwszego denia wie si w oczywisty sposb z zastan przez amerykaskiego badacza sytuacj w studiach nad komunikacj, jej interdyscyplinarnymi korzeniami czy z wielorakimi ujciami procesu komunikacji. W zwizku z tym zrozumiaa jest prba ukonstytuowania samodzielnej dyscypliny akademickiej, ktra swego naukowego ugruntowania nie opieraaby na porzdku instytucjonalnym, lecz na podejmowanych problemach i przede wszystkim metateoretycznych zaoeniach pozwalajcych jej ugruntowa swj przedmiot badawczy (czyli to,
26 Poprzez praktyki reflektywne Craig rozumie takie praktyki, ktre s zaangaowane w teori wie si to z pniejszym ujmowaniem Teorii i Praktyki jako kontinuum, w ktrym nie mona ostatecznie wskaza na czyst praktyk i czyst teori.
120
Rozdzia III
co zostao nazwane w niniejszej pracy ontologi komunikacji) oraz przyjmowanych metodach (w tym przypadku wynikajcych z relacji pomidzy teori a praktyk). Celem Craigowskiego projektu dyscypliny komunikacji jest prba rozwizania problemu braku komunikacji w ramach bada nad komunikacj. Suy temu moe filozofia, penica rol konstruktora paszczyzny umoliwiajcej multidyscyplinarne spotkanie wielu rnych dyscyplin humanistycznych. Rozwj studiw nad komunikacj, wspierany podoem f ilozof iczno-metodologicznym, mgby stanowi swoisty rodek zaradczy na niewspmierno teorii komunikacji oraz nieprzystawalno praktyki akademickiej do praktyki ycia spoecznego (zob. Craig, 1999a, s.119-132). Filozofii mona postawi za cel zarysowanie filozoficzno -metodologicznego gruntu, na ktrym bdzie mg toczy si dyskurs naukowy, niebdcy zupenie oderwanym od praktyki ycia codziennego. Cel ten moglimy nazwa celem zewntrznym, poniewa przedsiwzicie realizowane w ramach projektu dyscypliny praktycznej suy ma przede wszystkim pokazaniu, i (niemale) wszystkie teorie komunikacji (nawet te nieskonstruowane w ramach perspektywy praktycznej) maj co istotnego do powiedzenia w odniesieniu do praktyki komunikacyjnej zatem komunikacja jako dyscyplina praktyczna mogaby si sta forum, polem badawczym, na ktrym rne tradycje badawcze mogyby zaoferowa swoj potencjaln uyteczno w rozwizywaniu problemw badawczych, ale przede wszystkim problemw napotykanych przez ludzi w trakcie ich codziennej komunikacji. w zewntrzny cel realizowany jest w szczeglnoci w tym, co Craig nazywa krytyczno -dedukcyjn drog konstytuowania dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji w niej tradycje teorii komunikacji konstytuuj dziedzin badawcz. Zapytajmy, co w takim wypadku z drugim celem, ktry moglibymy okreli mianem wewntrznego. w drugi cel zasadza si na kultywowaniu praktyki spoecznej, a dokadnie praktyki komunikacyjnej. Dla Craiga kultywowa oznacza udoskonala (Craig, 2003b), a wic praktyki komunikacyjne maj by udoskonalane (i rozumiane) poprzez praktyk badawcz, ktr s studia krytyczne27. Jednake nie jest tak, i te cele s zupenie niezalene od siebie zrozumieniu ich wzajemnych oddziaywa posuy moe wprowadzony ju termin metadyskurs28. Dla Craiga metadyskurs jest rwnie praktyk spoeczn, ktra moe przybiera form metadyskursu teoretycznego (rozumianego wwczas jako teoria komunikacji) lub metadyskursu praktycznego (rozumianego jako potoczne sposoby
27 Gadamer, analizujc rol oraz pojcie ksztacenia, pisze: kultywowanie jakiej predyspozycji to rozwj czego danego, tak e wiczenie i pielgnowanie jej stanowi tylko rodek do celu (Gadamer, 2007, s.37). 28 Zob. rozdzia I.4. Praktyka indywidualna i spoeczna. Proces komunikacji jako praktyka. Dookrelenie metadyskursu oraz rozrnienie na metadyskurs teoretyczny i praktyczny przedstawi w kolejnym podrozdziale IV.1. Teoria a praktyka.
121
mylenia i mwienia o procesie komunikacji). Zgodnie z tym, co napisalimy, przedstawiajc metodologi jako wzorzec dyscypliny komunikacji, komunikacja jako dyscyplina praktyczna kultywuje praktyk komunikacyjn. Natomiast metodologia jako dyscyplina praktyczna (rozumiana jako dyscyplina praktyczna drugiego rzdu) kultywuje praktyk badawcz uprawian w ramach dyscypliny komunikacji (rozumianej jako dyscyplina praktyczna pierwszego rzdu). Metody czy, szerzej, metodologia w ramach dyscypliny komunikacji jest ujmowana jako teoria komunikacji, ktra powinna rwnie podejmowa zagadnienie zrekonstruowanych logik dyscypliny komunikacji w rozumieniu Kaplana. Oznacza to, i teoria komunikacji (czyli metadyskurs teoretyczny) rwnie suy kultywowaniu praktyki komunikacji a wic Craigowska droga krytyczno-dedukcyjna, majca by odpowiedzi na brak komunikacji pomidzy badaczami komunikacji i majca realizowa wskazany tutaj cel zewntrzny, ostatecznie suy kultywowaniu szeroko rozumianej praxis. Oznacza to, i rozwijanie metod w dyscyplinie komunikacji dokonuje si w ramach drogi krytyczno -indukcyjnej. Natomiast metodologia metodologii, czyli dyscyplina praktyczna, ktra kultywuje praktyk badawcz w dyscyplinach praktycznych, zatem rwnie w dyscyplinie komunikacji, jest ujmowana jako drugiego rzdu dyscyplina, ktra kultywuje praktyk badawcz, jak moe by metadyskurs teoretyczny w ramach teorii komunikacji (Craig, 1989, s.104). W zwizku z tym cel wewntrzny realizowany jest, z jednej strony, poprzez drog krytyczno -indukcyjn, a w niej rozwijanie projektu praktycznej teorii ugruntowanej, z drugiej za (przyjmujc, i metadyskurs teoretyczny jest rwnie komunikacyjn praxis) poprzez konstytuowanie dialogiczno -dialektycznej macierzy dyscyplinarnej w ramach drogi krytyczno-dedukcyjnej. Cel zewntrzny moe by ostatecznie zrealizowany tylko wtedy, gdy rozpocznie si prac nad metodologi metodologii rwnoczenie z prac nad projektem komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Rozwijajc metodologi pierwszego rzdu, czyli sposb (re)konstruowania teorii komunikacji (droga krytyczno -dedukcyjna) oraz konstruowania i aplikowania praktycznej teorii ugruntowanej (droga krytyczno -indukcyjna), Craig podejmuje rozwaania dotyczce samego procesu badawczego i prowadzonej praktyki badawczej. W przeciwnym wypadku nie mgby wskaza, na czym miayby polega studia krytyczne, ktre ostatecznie su do realizacji zarwno celu wewntrznego, jak i zewntrznego. Metodologiczny aspekt rozwaa nad dyscyplin praktyczn i, wej, dyscyplin komunikacji z koniecznoci musi by tutaj rozdzielony, aby utrzyma wyrazisto wywodu. Dlatego przejd teraz do analizy podwalin pod metodologi dyscyplin praktycznych, by nastpnie, poprzez rekonstrukcj pogldw amerykaskiego badacza komunikacji na temat relacji teorii z praktyk, wprowadzi Craigowskie dwie drogi i przyjmowane w jej ramach metody.
122
Rozdzia III
5. Metodologia dyscyplin praktycznych; dyscyplina praktyczna a prakseologia

Prezentacja komunikacji jako jednej z dyscyplin praktycznych opiera si na zaoeniu, i jest ona, w ujciu Craiga, dyscyplin praktyczn pierwszego rzdu. Oznacza to, i metodologia (potencjalnie) rozwijana na jej podstawie jest metodologi szczegow konkretnej dyscypliny praktycznej w przypadku dyscypliny komunikacji w ramach odnonej metodologii znajduj si rozwaania dotyczce praktycznej teorii ugruntowanej czy dialogiczno -dialektycznej matrycy dyscyplinarnej. Jednake niezalenie od tego moe, czy wrcz powinna, by rozwijana metodologia wszelkich dyscyplin praktycznych, czyli w ujciu Roberta T.Craiga metodologia drugiego rzdu. Amerykaski badacz zdaje sobie spraw, i pod pewnymi wzgldami jest to autonomiczny projekt wzgldem komunikacji jako dyscypliny praktycznej, ktry jednak powinien by podejmowany przez badaczy. Konstatuje, i skoro dyscypliny praktyczne s odmiennym (od teoretycznych) rodzajem dyscyplin, wwczas powinny zosta rozwinite metodologiczne zaoenia takich dyscyplin, jednak jak pisze prawdopodobnie nie zostao to jeszcze zrobione (Craig, 2001a, s.131). W zwizku z tym podejmuje si okrelenia podstawy, na ktrej metodologia dyscyplin praktycznych mogaby powsta. Jest ni wyrosa na gruncie amerykaskiego pragmatyzmu teoria badania Johna Deweya oraz elementy hermeneutyki filozoficznej Hansa -Georga Gadamera wsplnym mianownikiem dla ujcia tych dwch odmiennych tradycji jest wedug Craiga nawizanie zarwno przez Deweya, jak i Gadamera do Heglowskiej dialektyki, a przede wszystkim powrt do filozofii praktycznej i kategorii refleksji praktycznej. Craig nie tworzy podwalin pod metodologi dyscypliny praktycznej, a jedynie wskazuje na pewn tradycj i jej elementy, ktre mog suy rozwijaniu odnonej dyscypliny praktycznej drugiego rzdu. Dlatego te prezentacja jego rozwaa bdzie zaledwie szkicem, gdy gbsza analiza teorii bada Deweya i hermeneutyki Gadamera wymaga co najmniej osobnego studium. Jednake w oczywisty sposb nie mona pomin take tych rozwaa amerykaskiego badacza, gdy s one uzupenieniem refleksji na temat samej dyscypliny komunikacji. Prba wskazania przez Craiga ewentualnych podwalin pod metodologi dyscyplin praktycznych z punktu widzenia polskiej humanistyki moe by wywaaniem czciowo otwartych drzwi. Mowa mianowicie o prakseologicznych rozwaaniach Tadeusza Kotarbiskiego oraz przede wszystkim ucznia tego, czyli Adama Podgreckiego. Kotarbiski zaproponowa ujcie prakseologii odmienne od tego, ktre przedstawi Ludwig von Mises przedstawiciel szkoy austriackiej w ekonomii. Podgrecki natomiast przedstawi zarys metodologii nauk praktycznych, ktra nie moe by utosamiana z prakseologi, gdy stoi na
5. Metodologia dyscyplin praktycznych; dyscyplina praktyczna a prakseologia
123
innym poziomie logicznym. Podobny argument wysun Craig, by podkreli, e nie naley utosamia metodologii dyscyplin praktycznych z (w przypadku dyscypliny komunikacji) metodologi dyscypliny komunikacji. W zwizku z tym, nie wchodzc w szczegowe analizy, mona wskaza, i Craig nie tylko nie do koca poprawnie diagnozuje refleksj nad metodologi dyscyplin praktycznych, wskazujc, i nie zostaa ona jeszcze rozwinita 29, ale przede wszystkim nie zauwaa potrzeby istnienia dyscypliny trzeciego rzdu30 (czy byaby to te dyscyplina praktyczna o tym nie przesdzam). Mianowicie zgodnie z rozwaaniami Podgreckiego i posugujc si terminologi Craiga, mona powiedzie, i dyscyplin pierwszego rzdu jest kada dyscyplina praktyczna np. prezentowana w niniejszej pracy dyscyplina komunikacji. Dyscyplin drugiego rzdu jest metodologia dyscyplin praktycznych, ktra jest metodologi wszystkich dyscyplin praktycznych. Dyscyplin trzeciego rzdu31 jest natomiast prakseologia. Odrnienie metodologii dyscyplin praktycznych od prakseologii (w odniesieniu do polskiej refleksji) jest uzasadnione ze wzgldu na poziom ogl noci rozwaa oraz, jak pisze Podgrecki, dlatego e metodologia nauk praktycznych jest szczegln postaci rozwinicia podstawowej zasady prakseologicznej, a mianowicie zasady ekonomizacji dziaa (Podgrecki, 1962, s.134). Oczywicie nie mona w prosty sposb zastosowa rozwaa Podgreckiego na temat metodologii dyscyplin praktycznych, ani te prakseologii Kotarbiskiego. Craig opiera si na tradycji pragmatyczno-hermeneutycznej, natomiast polscy autorzy zwizani bezporednio czy porednio ze szko lwowsko -warszawsk przyjmuj zgoa odmienne, jak moglibymy powiedzie, posugujc si wyraeniem Kuhna, metafizyczne czci paradygmatw. Problematyczne byoby ju
29 Adam Podgrecki w swej rozprawie habilitacyjnej Charakterystyka nauk praktycznych z 1962roku w bardzo podobny sposb charakteryzowa amerykask refleksj nad metodologi dyscyplin praktycznych. Przytaczam w przypisie duszy cytat z tego dziea, gdy moim zdaniem diagnoza ta jest nadal aktualna (a przez to podpiera konstatacj Craiga): Podjcie problematyki metodologii nauk praktycznych uzasadnione jest rwnie faktem, e w istniejcej literaturze naukowej prace z tej dziedziny s bardzo nieliczne. W nauce amerykaskiej, jak dotd najszerzej zajmujcej si tymi lub pokrewnymi zagadnieniami, brak, jak si zdaje opracowa, ktre by si problematyk nauk praktycznych zajmoway bezporednio, jakkolwiek jest bardzo wiele prac powiconych zagadnieniom zblionym. Stan nauki amerykaskiej w zakresie interesujcej nas problematyki mona by scharakteryzowa nastpujco: rozwinito tu wiele dziedzin, ktre mog by pomocne dla opracowania metodologii nauk praktycznych, jednake sam metodologi dotychczas waciwie si nie zajmowano (Podgrecki, 1962, s.11). 30 Naley zaoy, i Craig po prostu nie zna dzie ani Kotarbiskiego, ani Podgreckiego, jednak, co trzeba podkreli, dwie najwaniejsze publikacje, czyli Traktat o dobrej robocie Kotarbiskiego i Charakterystyka nauk praktycznych Podgreckiego, zostay przetumaczone na jzyk angielski ju kilkadziesit lat temu (Traktat w roku 1965 ukaza si nakadem Pergamon Press PWN; Charakte rystyka w roku 1975 w Londynie w wydawnictwie Routledge, Kegan, Paul), a myl Podgreckiego (gwnie socjologia prawa) jest wci komentowana w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, gdzie przez wiele lat wykada. 31 To, czy tak dyscyplin nazwalibymy dyscyplin trzeciego rzdu, czy moe dyscyplin drugiego rzdu (znajdujc si jednake na innym poziomie logicznym ni metodologia dyscyplin praktycznych), zaley od tego, jak pojmujemy relacj pomidzy metodologi dyscyplin praktycznych a prakseologi.
124
Rozdzia III
samo wskazanie, i dyscyplina komunikacji, tak jak jest ona ujmowana w niniejszej rozprawie, jest dyscyplin praktyczn ze wzgldu na to, i dla Kotarbiskiego w ramach nauk praktycznych podejmuje si dziaania, ktre su do konstrukcji czego. I wanie to, co podpada pod to co, zdaniem przedstawiciela szkoy lwowsko-warszawskiej, jest pierwszym wyzwaniem, przed ktrym stanlibymy, chcc zastosowa polsk myl filozoficzn do rozwaa nad dyscyplin komunikacji. Jednake, jak postaram si szkicowo zasygnalizowa w podrozdziale III.5.2.Metodologia dyscyplin praktycznych w polskiej refleksji filozoficznej, na gruncie przyjmowanych zaoe dotyczcych umeblowania wiata oraz konstruktywistycznego ujcia komunikacji, mona pod pojciem konstruowania czego rozumie rwnie konstruowanie wiata spoeczno-kulturowego w ramach praktyk komunikacyjnych.
5.1. Metodologia dyscyplin praktycznych w ujciu Roberta T.Craiga

Na gruncie powyszych ustale dotyczcych metodologii dyscyplin praktycznych oraz przede wszystkim komunikacji jako dyscypliny praktycznej naley wskaza, na jakim fundamencie moe by, zdaniem Craiga, ugruntowana dyscyplina praktyczna drugiego rzdu. Naley podkreli, i podstawowym powodem poczenia pragmatycznej teorii badania Deweya oraz elementw filozoficznej hermeneutyki Gadamera jest dla Roberta T.Craiga moliwo wywiedzenia z tych dwch projektw koncepcji refleksji praktycznej, ktr amerykaski badacz rozumie jako dialektyczny proces interakcji pomidzy teori a praktyk, ktry w ju zorganizowanej dyscyplinie komunikacji kultywowany jest poprzez krytyczne badanie (Craig, 2001a, s.133). W zwizku z tym celem metodologii dyscyplin praktycznych jest dostarczenie odpowiedniego opisu tego reflektywnego procesu, ktry dyscypliny praktyczne pierwszego rzdu maj kultywowa. Z perspektywy dyscypliny komunikacji, kulturowe oraz techniczne aspekty procesu komunikacji s poczone w procesie studiw krytycznych, dotyczcych zorientowanego na refleksj, dialektycznego ruchu pomidzy teori a praktyk. Teoria i praktyka mog by rozumiane jako momenty koa hermeneutycznego wwczas dyscyplina praktyczna moe by zdefiniowana jako formalne, akademickie przedsiwzicie, ktre stara si zwikszy, uatwi i objani ten reflektywny obrt myli i dziaania, poprzez zaangaowanie w to aparatu systematycznych studiw krytycznych i teoretycznej rekonstrukcji praktyk w spoeczestwie (Craig, Tracy, 1995, s.252). Moliwo poczenia elementw filozofii Deweya z myl Gadamera Craig dostrzega poprzez pryzmat prac Richarda Rortyego oraz przede wszystkim prac Thomasa A.Alexandra uznanego komentatora myli Deweya. Powoujc
125
si na prac Alexandra Eros and Understanding: Gadamers Aesthetic Ontology of Community, stwierdza, i poczenie tych dwch filozofii jest moliwe, gdy pragmatyzm moe zaoferowa hermeneutyce krzepk filozofi wsplnoty (cyt.z dziea Alexandra, za: Craig, 2001a, s.134), a hermeneutyka pragmatyzmowi estetyczn ontologi wsplnoty, ktra jest w stanie uzupeni w kluczowych miejscach Deweyowski pragmatyzm. Zdaniem Craiga elementy pozwalajce ujmowa wsplnie teorie amerykaskiego i niemieckiego myliciela le nie tyle w prardle, czyli Arystotelesowskiej filozofii praktycznej, ile w podobiestwie ujmowania refleksji praktycznej, ktrej rozumienie wyrasta z transformacji i aplikacji Heglowskiej dialektyki. To, co Craig rozumie przez refleksj praktyczn, w pracach Deweya pojawia si pod pojciem badania, ktrego koncepcje amerykaski pragmatysta rozwin w dziele Logic: Theory of Inquiry (1938). Proces badania powstay w naturalny sposb w trakcie ewolucji jest utosamiany z procesem poznania. W zwizku z tym Dewey ujmuje go bardzo szeroko: w jego zakres wchodz nie tylko badania naukowe, ale rwnie wszelakie intencjonalne dziaania przeprowadzane przez czowieka w yciu codziennym, w ktrym napotyka on na problemy, z jakimi musi si zmierzy. Struktur, w ramach ktrej odbywa si proces badania, jest sytuacja, dlatego badanie jest odpowiedzi bd prb rozwizania problematycznoci sytuacji, za modelem dla badania nie jest wcale nauka z jej czysto teoretycznymi problemami, lecz z jednej strony idea przystosowania si organizmw do rodowiska, a z drugiej nieco zmodyfikowana Heglowska dialektyka (Gutowski, 2002, s.121-122)32. Jak pisze Tadeusz Buksiski, Dewey rozumie badanie jako kierowane i kontrolowane przeksztacanie niezdeterminowanych lub nieustalonych, nieokrelonych sytuacji, w sytuacje zdeterminowane, okrelone, to jest takie, w ktrych elementy pierwotnej sytuacji stanowi uporzdkowan cao (Buksiski, 1981, s.19). Pocztek procesu badawczego (refleksji praktycznej) ma miejsce w wtpliwociach pojawiajcych si w dowiadczeniu, ktre jest sposobem przejawiania si natury, bdcej rzeczywistoci dowiadczenia dla czowieka. Refleksja praktyczna prowadzi ostatecznie do tego, co mona oznaczy jak pisze Dewey sowami wiara i wiedza (Dewey, 1938, s.7). Chocia badanie wywodzi si z natury, to jednak w ramach rozwoju czowieka zostaje skomplikowane i rozszerzone na elementy kulturowe: jzyk symboliczny oparty na tzw. sztucznych znakach, w odrnieniu od naturalnych znakw, czyli oznak (zob. Dewey, 1938, s.50-52). Dziki symbolom proces badania moe zosta ujty poprzez abstrakcyjne formy rozumowania czy metody, w wyniku czego wstpne stadium niewiedzy
32 Piotr Gutowski w Midzy monizmem a pluralizmem. Studium genezy i podstaw filozofii Johna Deweya (2002) przedstawia problematyk Deweyowskiego badania w szerszym kontekcie. Ze wzgldu na tematyk niniejszej rozprawy dla Czytelnika interesujce mog by przede wszystkim rozdziay Sytuacje oraz Poznanie i komunikacja.
126
Rozdzia III
i niezdeterminowania moe zosta przekute w idee, teorie, systemy, ktre ujmowane s jako instrumenty rekonstruujce33 konkretn sytuacj problematyczn. Oznacza to, e sytuacje niezdeterminowane czy nieustalone maj dla nas status przedpoznawczy (precognitive), zatem pierwszym rezultatem wywoania procesu badawczego jest ujcie takiej sytuacji jako sytuacji problematycznej. Zdaniem Deweya dostrzeenie, i sytuacja wymaga badania, jest inicjujcym krokiem w procesie badania (Dewey, 1938, s.107). Stan niezdeterminowania sytuacji (wczajc w to rwnie aspekt mentalny) nie jest uprzedmiotowiony jako taki w wiadomoci, w zwizku z czym umys dla Deweya skada si w duej czci z niewiadomoci i aspektw historyczno-spoecznych. Dewey twierdzi, i wiksza cz umysu jest jedynie implicite wiadoma dziaania, wic genezy umysu naley szuka w aspektach spoecznych, a nie jednostkowych umys, ktry pojawia si w jednostkach, nie jest umysem wyrosym z jednostki, lecz raczej obejmuje dziedzin symboliczn ustanowion pod wpywem nawykw i tradycji (por. Craig, 2001a, s.136). Zdaniem Deweya jzyk jest metanarzdziem, ale nie dlatego, i jest zupenie uprzedmiotowiony w wiadomoci, ale dlatego, e jest obdarzony treci jako rdo wszelkiego znaczenia. Oznacza to, i nie moemy wyrwa si z kontekstu spoeczno -kulturowego, gdy nie jestemy indywidualnymi umysami i nie moemy odizolowa si od tego, co badamy w zwizku z tym nasze badanie nie suy tworzeniu obrazu wiata, lecz poprzez rozwizywanie sytuacji problematycznych moe udoskonala nasze nawyki kulturowe, ktrych dziki badaniu jestemy wiadomi. Prowadzone badanie (refleksja praktyczna) suy poszukiwaniu metod. Metody badawcze, zdaniem Craiga, rozumiane s przez amerykaskiego pragmatyst niczym metoda w rozumieniu Kaplana, a na pewno nie jako Metoda-przez due-M, ktrej pojcie krytykowane jest przez Rortyego czy Gadamera (Craig, 1989, s.104-105). Ostatecznym sprawdzianem skutecznoci metody jest jej uyteczno praktyczna wzgldem zakadanego celu, a nie testy prawdziwociowe. Poznanie jest instrumentem skutecznego dziaania i skonstruowania praktycznych rozwiza problemw, z ktrymi stara si zmierzy jednostka ostatecznie nie suy temu, aby podporzdkowa sobie wiat, lecz ma by rodkiem do utworzenia wsplnoty, w ktrej jednostki bd mogy si swobodnie komunikowa. Rzeczywisto dla Deweya jest kontinuum, w ktrym zawieraj si rodki i cele a skoro poznanie jest rodzajem dziaania, wwczas powinno podlega tym samym kryterium oceniajcym wyniki tych dziaa. Buksiski, rekonstruujc teori bada Deweya, podkrela rzeczywiste istnienie narzdzia w momencie posugiwania si nim:
33 Rekonstrukcj utosamia Dewey z procesem mylenia i badania (zob. Gadacz, 2009, s.335). Deweyowski instrumentalizm oraz sposb rozumienia instrumentw nie moe by utosamiany z krytykowanym przez Gadamera rozumem instrumentalnym.
127
Pozna znaczy umie manipulowa dan rzecz, umie jej uywa jako instrumentu, jako rodka do osignicia podanych celw. () Poznajemy bowiem rzecz nie jako zesp cech danych w zmysach, bo one s po prostu dane, ale rzecz jako rodek, narzdzie. A to dokonuje si w wyniku uycia rzeczy w procesie badania. Uycie jest sprawdzianem skutecznoci i tym samym rzeczywistoci narzdzia (Buksiski, 1981, s.23).
Takie rozumienie przez Deweya procesu badawczego, czyli po prostu dziaania, przywodzi na myl to, co zostao okrelone jako mylenie w perspektywie porcznoci, oraz stwierdzenia na temat obiektywno -kulturowego sposobu istnienia narzdzia. Dla Paubickiej owo mylenie spontaniczno -praktyczne jest najstarszym sposobem mylenia, ktre powstao w trakcie radzenia sobie ze wiatem. Dla Deweya badanie jest rwnie najstarszym procesem pojawiajcym si na drodze ewolucji czowieka i take pojawia si w momencie zaistnienia niezdeterminowanej sytuacji, ktra staje si sytuacj problematyczn, czyli tak, z ktr (poprzez refleksj praktyczn) musimy sobie poradzi. Rwnie diagnoza charakteryzujca przejcie od, nazwijmy je tak, badania podstawowego do badania bardziej skomplikowanego zdaje si podobna. Dla Deweya powodowane jest to rozszerzeniem podstawowego procesu badawczego o elementy kulturowe, czyli symbole, dziki czemu proces badania moe by wspierany przez abstrakcyjne rozumowanie. Dla Paubickiej przejcie od mylenia w perspektywie porcznoci do mylenia pojciowego rwnie odbywa si na drodze upojciowienia tego prymarnego dla czowieka sposobu mylenia. To, co Dewey ujmuje jako niewiadome czci naszego umysu, zasadzajce si na gruncie kultury i tradycji, jest po prostu nawykiem kulturowym (myleniem spontaniczno-praktycznym), ktry moemy udoskonala dopiero wtedy, gdy stajemy si go wiadomi w procesie skomplikowanego, czyli opierajcego si na symbolach, badania. Innymi sowy, posugujc si terminami uywanymi przez Paubick, mylenie spontaniczno -praktyczne moe by poddane procesowi refleksji (udoskonalaniu nawykw i technik w sensie, jaki przypisaby jej Dewey) dopiero wtedy, kiedy jestemy w stanie odrni sposb mylenia od wiadomoci mylenia czyli w momencie pojawienia si symbolu semantycznego. Rwnie w kontekcie kulturowego istnienia narzdzi i rzeczy moemy dostrzec pewne pokrewiestwo pogldw: zwaszcza gdy Paubicka pisze, i poznanie kultury jest jej zrozumieniem i nabyciem umiejtnoci posugiwania si ni; dla Deweya za wynikiem poznania jest uywanie danej rzeczy, posugiwanie si ni jako narzdziem (cho wydaje si, i w tym kontekcie poprawniejszy byby Deweyowski termin instrument). Rzeczywisto w ujciu Deweya nie jest gotowym wiatem dla czowieka: czowiek jest wsptwrc otaczajcego go wiata. Jest to moliwe, z jednej strony, dziki temu, i rzeczywisto ma charakter praktyczny (tzn. zmienny i plastyczny), z drugiej za dziki procesowi badania i, mwic za Paubick,
128
Rozdzia III
dziki konstrukcyjnemu charakterowi narzdzi. Co wicej, to, co zostao powiedziane do tej pory na temat definiowania procesu komunikacji w perspektywie antypsychologizmu, znajduje rwnie wsparcie argumentacyjne w myli Deweya. Przypomnijmy: w perspektywie antypsychologizmu komunikacja nie moe by redukowana do stanw mentalnych poszczeglnych jednostek (ktre miayby by pocztkiem odnonego procesu), lecz przeciwnie, poszczeglne jednostki (jako partycypujce w kulturze) wyaniaj si dopiero w interakcji spoecznej, a dokadniej w ramach praktyki komunikacyjnej. Dla Deweya jzyk, mylenie i poznanie (a wic badanie lub po prostu refleksja praktyczna) nie s warunkami dla komunikacji, lecz przeciwnie komunikacja, a dokadniej intencja komunikacyjna jest warunkiem jzyka i mylenia. Amerykaski pragmatysta pisze:
Istot jzyka nie jest wyraanie czego uprzedniego, a ju z pewnoci nie wyraanie uprzednich myli. Jest nim komunikacja, [czyli] ustalenie kooperacji w dziaaniu, w ktrym uczestnicz partnerzy, [kooperacji], w ktrej aktowo kadego jest modyfikowana i regulowana przez [owo] partnerstwo (Dewey, Experience and Nature, cyt.za: Gutowski, 2002, s.198).
W tym samym dziele, z ktrego pochodzi powyszy cytat, Dewey odnosi si do rozwaa Malinowskiego zawartych w tekcie Problem znaczenia w jzy kach pierwotnych (2000), ktre, zdaniem amerykaskiego filozofa, w kontekcie znaczenia i roli komunikacji, maj empirycznie potwierdza jego rozwaania na temat sprawczego charakteru mylenia i uywania jzyka jako dziaania w wiecie oraz narzdzia sucego do radzenia sobie z nim (por. Dewey, 1958, s.205-207). Wracajc do moliwoci poczenia pod hasem refleksji praktycznej rozwaa Deweya i Gadamera, naley zauway, i ujcie umysu jako osadzonego w tradycji i kulturze jest dla Craiga punktem wyjcia do wsplnego ujcia tych dwch koncepcji. Powodowane jest to tym, i Deweyowskie badanie, a wic przeksztacanie sytuacji niezdeterminowanej w sytuacj problematyczn wymagajc rozwizania dokonuje si poprzez nakierowanie uwagi na pierwotn sytuacj. Dlatego badanie nie wystpuje niezalenie od tego, co Gadamer nazywa dowiadczeniem hermeneutycznym. Zdaniem Craiga badanie jest refleksj praktyczn, w ktrej tradycyjne znaczenia s dostosowywane w trakcie ich uywania do rekonstruowania obecnej sytuacji, w ktrej przewidywanie zawiodo, przerwao dziaanie. Proces ten wyania si w wiadomej refleksji, ale nie dokonuje si jako w peni wiadomy akt (Craig, 2001a, s.137). Amerykaski badacz komunikacji uwaa rwnie, i metoda w rozumieniu Deweya (ktra w formie uoglnionej tworzy schemat badania) najpierw suy zauwaeniu, i sytuacja, z jak mamy do czynienia, jest problematyczna. Jednake kada prba poradzenia sobie ze wiatem jest ju umotywowana, jest ju zawsze odpowiedzi na pytanie dlatego nie mona odizolowa od siebie sytuacji wyjciowej oraz momentu rozwizania problemu. W podobny sposb Gadamer
129
postrzega umotywowanie kadej wypowiedzi, ktra zawsze jest ju odpowiedzi, a nie opowieci. Odpowiedzie na jakie pytanie pisa niemiecki filozof oznacza jednak: uwiadomi sobie sens pytania wraz z jego podstaw motywacyjn (Gadamer, 1997, s.146). Wedug Deweya schemat badania konstytuuje metody, ktre nie s jednak jakimi obiektywnymi procedurami, ktrym Gadamer przeciwstawia dowiadczenie hermeneutyczne. Deweyowskie rozumienie metody oparte jest na uoglnianiu skutecznych praktycznie dziaa i stosowaniu tego uoglnienia w reflektywnym procesie umoliwiajcym samowiadome dziaanie i rozwizywanie problemw 34. Zdaniem Craiga, pomimo Gadamerowskiej krytyki metody i techniki, mona uzna, i na fundamentalnym poziomie pogldy niemieckiego hermeneuty i amerykaskiego pragmatysty dotyczce metod i ich roli s podobne. Wie si to rwnie z pogldami na temat gruntu, na jakim odbywa si proces badania (Dewey) oraz interpretacji (Gadamer). Jak dla Deweya podstawow rol odgrywa otoczenie, rodowisko, ktre jest historyczne i jako takie rekonstruowane w refleksji praktycznej, tak dla Gadamera istotn rol odgrywa tradycja oraz przed-sdy, ktre s warunkami procesu rozumienia. Oznacza to, i proces refleksji praktycznej warunkowany jest wczeniejszymi od teje przedpojciowymi zaoeniami, ktre determinuj nie tylko sposb postrzegania sytuacji do tej pory niezdeterminowanej, ale take po prostu umoliwiaj sobie poradzenie z ni w procesie Deweyowskiego badania bd Gadamerowskiej interpretacji. Grayna Woroniecka, analizujc rol przed-sdw w koncepcji Gadamera, pisze, i przed-rozumienia traktowane jako niezbywalny element komunikacji () zbudowane s przedpojciowo i z tego powodu intersubiektywnie niekomunikowalne. W ich strukturze zaoenia wtopione zostaj w cao dowiadczenia (Woroniecka, 1998, s.55). W ten sposb mona przyj, i Gadamerowskie przed-sdy speniaj t rol, ktr Dewey przypisuje niewiadomym czciom naszego umysu. Zarwno dowiadczenie hermeneutyczne, jak i badanie s kategoriami, ktre pozwalaj Craigowi zarysowa punkt wyjcia procesu badawczego, dokonujcego si w yciu codziennymi. Innymi sowy, proces radzenie sobie w i ze wiatem dokonywany w yciu codziennym stanowi praxis, ktra dziki nakierowywaniu (wspomaganiu) przez technik czy si z kategori techn. Mona powiedzie, i zaprezentowane do tej pory pogldy Deweya i Gadamera odnosz si do tego, co Craig nazywa metadyskursem praktycznym, czyli refleksj, ktra w sposb naturalny dokonuje si w naszym wiecie ycia. Jednake naley podkreli, i obaj wielcy filozofowie ubiegego wieku nie s przywoywani jedynie w tym celu filozoficzne rozwizania maj suy przede wszystkim wskazaniu gruntu,
34 Krytyk takiego sposobu rozumienia roli i celu badania jako sposobu sformuowania procedury rozwizywania wszystkich problemw Czytelnik znajdzie w monografii Piotra Gutowskiego, ktry rozpatruje to zagadnienie pod ktem wewntrznej sprzecznoci koncepcji Deweya: badanie jako rodek do sformuowania procedury rozwizywania wszystkich problemw w wietle zakadanego przez amerykaskiego pragmatyst konstekstualizmu (zob. Gutowski, 2002, s.220-225).
130
Rozdzia III
na ktrym bdzie moliwe ukonstytuowanie metodologii dyscyplin praktycznych. Dlatego naley si przyjrze dwm najistotniejszym (w tym kontekcie) kategoriom. Mowa o zastosowaniu (aplikacji) oraz teorii. Deweyowski wzorzec badania na podstawowym poziomie jest po prostu modelem rozwizywania sytuacji problematycznych, z ktrymi jednostka spotyka si w yciu codziennym. Natomiast proces interpretacji dla Gadamera jest zawsze pewnego rodzaju dialogicznym zaangaowaniem (zanurzonym w tradycji) interpretujcego i interpretowanego, ktre obejmuje rwnie proces zastosowania. Nie moe by ono jednak rozumiane jako zwyka aplikacja, gdy stanowi moment samego rozumienia. Jak pisze Gadamer: Zastosowanie nie jest wtrn aplikacj do konkretnego przypadku czego oglnego, co byoby z gry dane i najpierw zrozumiane samo w sobie, lecz stanowi rzeczywiste zrozumienie samego tego czego oglnego (Gadamer, 2007, s.465). Jak sdzia moe zrozumie zapis prawny jedynie poprzez zastosowanie go do konkretnego przypadku, tak kada interpretujca jednostka jest w procesie rozumienia zaangaowana w aplikacj a dokadniej w proces projektowania zastosowania. Jednake, co podkrela Craig, problematyczne jest zestawienie modelu bada Deweya z procesem dowiadczenia hermeneutycznego Gadamera, gdy dla amerykaskiego pragmatysty kade badanie czy si z pewnym dziaaniem natomiast dla niemieckiego hermeneuty interpretacja moe mie konsekwencje dla samorozumienia, ale nie wymaga robienia czego (por. Craig, 2001a, s.142). Dlatego dla Craiga sposb rozumienia przez Gadamera teorii, ktra nie ma suy rozwizywaniu praktycznych problemw, obarczony jest trudnociami interpretacyjnymi. Chocia dowiadczenie hermeneutyczne jak pisze amerykaski badacz komunikacji zawsze obejmuje zastosowanie, filozofia hermeneutyczna jest projektem teoretycznym podejmowanym bez adnych zaoonych celw praktycznych (Craig, 2001a, s.143). Gadamer przyjmuje, i hermeneutyka filozoficzna nie ma by metod interpretacji, lecz jedynie opisuje to, co i tak w tym procesie si zawsze wydarza jest zatem teori, ktra stara si wyartykuowa cechy dowiadczenia hermeneutycznego. Jednake w ramach filozofii praktycznej teoria nigdy nie jest tosama z phronesis. Wspczesne teorie zakorzenione w nauce (gwnie przyrodniczej) stay si tylko rodkami do celu, jakim jest podporzdkowanie wiata czowiekowi. Zdaniem Gadamera zerwanie ze staroytnym rozumieniem teorii, ktra bya najwyszym sposobem bycia czowieka, przyczynio si do stawiania w pierwszym rzdzie na aplikacj a z czasem wrcz na jej autonomizacj. Dla niemieckiego hermeneuty natomiast zastosowanie jest czci interpretacji, a nie jej (odseparowanym) celem. Zarwno Dewey, jak i Gadamer utrzymuj, e wiadomo jest ukonstytuowana historycznie, a jej rozwj dokonuje si w procesie dialektycznej refleksji, ponadto obaj sprzeciwiaj si rozdzielaniu rodkw od celu w ramach tzw. racjonalnoci
131
technicznej. Jednake pojcie refleksji praktycznej, ktre ma wyrasta z zespolenia procesu badania i interpretacji, nie jest takie jednoznaczne. Naley raz jeszcze podkreli, i prezentowane zagadnienie metodologii dyscyplin praktycznych nie zostao jeszcze przez amerykaskiego badacza komunikacji rozwinite a, patrzc na nie krytycznie, mona stwierdzi, e jest ono wrcz projektem metodologicznego manifestu. Craig wierzy, i w zespoleniu aspektw filozofii Deweya i Gadamera mona odnale fundament dla sposobu uprawiania refleksji praktycznej, ktra ma by metod uprawiania studiw krytycznych, sucych kultywowaniu komunikacyjnej praxis. Jednake zagadnienie, czym miaaby by ostatecznie refleksja praktyczna i jaki powinna przyj ksztat w poszczeglnych dyscyplinach praktycznych, pozostaje kwesti przyszych rozwaa. Ostatnim punktem, jaki chciabym podnie, jest umiejscowienie w ramach dyscypliny pierwszego rzdu (w tym przypadku dyscypliny komunikacji) zagadnienia, ktre jest w rzeczywistoci problemem rozpatrywanym przez metodologi dyscyplin praktycznych. Mowa o relacji reflektywnej pomidzy teori a praktyk, ktrej ksztat w oczywisty sposb wyznacza nie tylko sposb kultywowania praktyki, ale jest kluczowy dla odrnienia dyscyplin praktycznych od dyscyplin teoretycznych. Skoro zagadnienie to nie jest swoiste tylko dla dyscypliny komunikacji, lecz moe mie rwnie wane konsekwencje dla pozostaych dyscyplin praktycznych, to uwaamy, i powinno ono zosta podjte w szerszym kontekcie (na innym poziomie logicznym) wanie w ramach metodologii dyscyplin praktycznych. Craig czyni oczywicie takie uwagi, jednak s one prowadzone niejako na marginesie gwnych rozwaa koncentrujcych si na komunikacji jako dyscyplinie praktycznej. Oczywista problematyczno rekonstrukcji odnonych rozwaa nie moe naturalnie obligowa do pozostawienia ich na uboczu. Zostanie przedstawiony Craigowski punkt widzenia, a ujcie praktyki, teorii i aplikacji jako momentw procesu interpretacji moe by punktem wyjcia dla zrozumienia Craigowskiego ujcia relacji teorii z praktyk jako kontinuum. Rwnie sposb postrzegania punktu wyjcia dla metadyskursu praktycznego mona odnie do Deweyowskiej teorii bada gdzie badanie rozpoczyna si wraz z uwiadomieniem sobie sytuacji problematycznej, nastpnie za poprzez refleksj, staje si poszukiwaniem rozwizania problemu. W podobnym wietle Craig stawia podjcie refleksji nad procesem komunikacji w yciu codziennym (a wic w ramach metadyskursu praktycznego) dopiero wtedy reflektujemy nad swoj komunikacj, gdy zauwaamy, i co nie dziaa czyli rozpoznajemy konkretn sytuacj jako sytuacj problematyczn. Co wicej, dla Craiga proces teoretyzowania, rozumiany w szerokim sensie, polega na sformalizowanym rozszerzeniu codziennej praktyki senso -twrczej oraz rozwizywaniu problemw w tym sformuowaniu wyranie wida odwoania do hermeneutyki Gadamera i teorii bada Deweya.
132
Rozdzia III
5.2. Metodologia dyscyplin praktycznych w polskiej refleksji filozoficznej

Traktujc Craigowsk propozycj ugruntowania metodologii dyscyplin praktycznych na rozwaaniach Deweya i Gadamera jako szkic manifestu metodologicznego, chciaem zaznaczy, i ramy odnonej propozycji nie s sztywno zarysowane. W zwizku z tym na bazie rozwaa Kotarbiskiego i Podgreckiego sprbuj wskaza, co w projektowanej dyscyplinie drugiego rzdu powinno si znajdowa i co moe do tego projektu wnie tradycja polskiej filozofii. Zaznaczam jednoczenie, i bdzie to jedynie schematyczne wskazanie przyszej drogi, ktr mona lub naleaoby pody. Punktem wyjcia dla tego zagadnienia jest, zdaniem np. Tadeusza Kotarbiskiego, Adama Podgreckiego czy Tadeusza Wjcika, problem klasyfikacji nauk. Klasyczne podziay, takie jak Andr M.Apmrea, Augusta Comtea czy Wilhelma Wundta, dotycz jedynie nauk teoretycznych, z takich, ktre mwi o tym, co jest zatem, wedug rozrnienia wprowadzonego przez Wjcika s to nauki-obrazy przedstawiajce jaki obraz rzeczywistoci (Wjcik, 1964, s.189 -190). Chocia wyodrbnienia nauk praktycznych dokona ju Arystoteles, a rozwin Franciszek Bacon, to np. zdaniem Podgreckiego wspczenie zagadnienie to na nowo podjli dopiero twrca austriackiej szkoy ekonomii Karl Menger czy polski prawnik i filozof Leon Petraycki. Wskazywali oni, i nauki praktyczne posuguj si innymi metodami ni nauki teoretyczne, dlatego wraz z wyodrbnieniem tych pierwszych jako osobnych dyscyplin naukowych potrzebna jest analiza uywanych w ich obrbie metod. Naley rwnie podkreli, i w odniesieniu do wskazywanej przez nas polskiej tradycji metodologii dyscyplin praktycznych jej prarda naley szuka nie tyle w pismach Stagiryty, co w rozwaaniach Immanuela Kanta z zakresu nauk praktycznych. Nauki praktyczne postuluj zmian rzeczywistoci poprzez manipulowanie ni i konstruowanie, a ponadto jak pisze Jerzy Kosiewicz wyrnia je to, i uwzgldniaj oceny majce dla ycia spoecznego szczegln donioso, posiadaj wasne, autonomiczne, waciwe dla nauk praktycznych problemy teoretyczne, ktre tylko one potrafi postawi i rozwiza (Kosiewicz, 2002, s.34). Nauki teoretyczne d do sformuowania w praktyce badawczej adekwatnego obrazu wiata, natomiast w ramach nauk praktycznych bada si warunki niezbdne do realizacji projektowanych stanw rzeczy (Wjcik, 1964, s.178). Wedug Kotarbiskiego nauk praktyczn jest taka nauka, dla ktrej celem naczelnym jest co innego ni zdobywanie prawd (Kotarbiski, 1972, s.6) naczeln robot nauk praktycznych jest projektowanie, dlatego Kotarbiski pisze, i nauk praktyczn mona by nazwa wszelk specjalno inyniersk (nauk budowy mostw, nauk budowy maszyn) (Kotarbiski, 1986, s.355).
133
Zdaniem Podgreckiego po wprowadzeniu wstpnej klasyfikacji nauk naley dokona kategoryzacji dwch rodzajw ocen, dziki czemu bdziemy mogli rozrni takie dyscypliny, jak medycyna, technika, gramatyka czy etyka normatywna zwizane jest to z tym, i nauki praktyczne zajmuj si przyszymi (projektowanymi) stanami rzeczy ze wzgldu na takie a nie inne oceny. Oznacza to, e wyznacznik dziaania (czyli przedmiot nauk praktycznych) jest koniunkcj oceny oraz opisu. Podgrecki rozrnia (za Mari Ossowsk) oceny waciwe (emocjonalne) oraz oceny utylitarne35. Oceny waciwe wyznaczaj cele do realizacji, lecz nie nale do jzyka nauk praktycznych pochodz z systemw normatywnych. W naukach praktycznych zawieraj si natomiast oceny utylitarne, a celem nauk praktycznych jest znalezienie adekwatnych rodkw do realizacji wskazywanych przez oceny utylitarne celw. Podgrecki wprowadza definicj nauk praktycznych, ktre rozumie jako zespoy zda oglnych stwierdzajcych, jak w oparciu o zalenoci midzy faktami mona zrealizowa stany rzeczy zalecone przez uznane oceny (Podgrecki, 1962, s.32). W zwizku z tym podstawowym kryterium klasyfikacji nauk oraz wyodrbniania nauk praktycznych jest podzia zda, na ktrych nauki si opieraj. Podstawowym skadnikiem nauk praktycznych jest tok postpowania celowociowego, ktry obejmuje rozumowanie i dziaanie prowadzce do realizacji akceptowanych celw. Jak zauwaa Tadeusz Wjcik, uywanie przez Podgreckiego w odniesieniu do klasyfikacji nauk praktycznych terminu ocena jest co najmniej niefortunne: zdanie powinno si ochrania ycie ludzkie jest norm aksjologiczn, natomiast ochraniaj ycie ludzkie! jest dyrektyw. Wyodrbnieniu nauk praktycznych z oglnej klasyfikacji nauk winno towarzyszy wskazanie na metodologi nauk praktycznych, czyli metodologi badajc metody majce zastosowanie jedynie w tyche. Zdaniem Kotarbiskiego naley odrni wpierw trzy rodzaje metod: 1) metody oglne majce zastosowanie we wszystkich rodzajach nauk (np. metoda maksymalnej symplifikacji); 2) metody oglne nauk praktycznych rozwijane w ramach metodologii nauk praktycznych (np. obmylanie); 3) metody szczegowe poszczeglnych nauk praktycznych. Kotarbiski, Podgrecki i Wjcik podkrelaj, i w ramach nauk praktycznych znajduj si dziaania o charakterze teoretycznym: Zanim mistrz nauki praktycznej pisze Kotarbiski zacznie manipulowa, by wzorzec obmylony urzeczywistni, musi po drodze niejako rozwizywa zadania teoretyczne i oczywicie w tych wszystkich przypadkach stosowa metody swoiste nauk teoretycznych (Kotarbiski, 1972, s.11). Dlatego pojawiy si gosy, i w rzeczywistoci wprowadzanie tak mocnej metodologicznej dystynkcji na nauki praktyczne i teoretyczne jest anachronizmem metodologicznym w rzeczywistoci mamy mie
35 Oceny waciwe to np. powinno si ochrania ycie ludzkie, natomiast oceny utylitarne to np. w danym okresie historycznym i w danym spoeczestwie stosowanie kary mieci prowadzi do ochrony ycia ludzkiego w skali spoecznej (Podgrecki, 1962, s.30).
134
Rozdzia III
do czynienia z naukami mieszanymi (Kosiewicz, 2002, s.34-35). Podejmujc si takiej krytyki, Wjcik wprowadzi rozrnienie na nauki-obrazy i nauki-wzory. Nauki-obrazy przedstawiaj rne obrazy fragmentw rzeczywistoci, natomiast nauki-wzory s wzorami fragmentw rzeczywistoci stanowicych twory (produkty) czowieka (nauki-wzory) (Wjcik, 1964, s.189). w podzia przeciwstawia si zasadnoci podziau na nauki teoretyczne i praktyczne (sam Podgrecki przyznawa, e nauki praktyczne s po czci teoretyczne), gdy wszystkie nauki-wzory opieraj si na naukach-obrazach, poniewa, jak pisze Wjcik, wstpn faz wszelkiego tworzenia wzoru stanowi faza rozeznania, diagnozy a wic faza tworzenia obrazu (Wjcik, 1964, s.190). Charakterystyk dziaalnoci teoretycznej naleaoby przeprowadza na linii tworzenia obrazw i wzorw, natomiast dziaalno praktyczn rozumie jako proces realizowania wzorw. Oczywicie mona byoby rwnie odnie si do idealizacyjnej teorii nauki Leszka Nowaka, ktra zmienia optyk wyodrbniania dyscyplin praktycznych, wskazujc, i nie istniej czyste nauki praktyczne pozbawione wartociowania. Odrnienie metodologii dyscyplin praktycznych od samych dyscyplin praktycznych wynika z oglnoci badanych metod i zda oraz ze specyfiki poszczeglnych dziaa podejmowanych w ramach konkretnej nauki praktycznej. W zwizku z tym logiczne oddzielenie tych dwch poziomw nie powinno sprawia zbyt wielkich trudnoci. Jednake naley si zastanowi, w jaki sposb odnosz si do siebie dyscypliny praktyczne i prakseologia. Prakseologia, zdaniem Kotarbiskiego, stawia sobie za cel zdobywanie i uzasadnianie wskaza dotyczcych tego, co naley czyni, dobrze jest czyni lub wystarczy czyni, aby zrealizowa zamierzony i akceptowany cel. W zwizku z tym w ramach prakseologii rozwija si zdania nazywane dyrektywami praktycznymi. Rnica pomidzy prakseologi a (konkretn) dyscyplin praktyczn polega na umiejscowieniu danej dyrektywy w wewntrznej hierarchii dyscypliny. Kiedy wemiemy pod uwag dyrektyw o postaci W sytuacji S wystarczy podj dziaanie D, aby osign cel C oraz jej egzemplifikacj, np. w dyscyplinie komunikacji / nauce o obyczaju: W sytuacji S wystarczy ucaowa rk kobiety, aby okaza szacunek, to ta dyrektywa praktyczna znajduje si w innej hierarchii w dyscyplinie praktycznej, a na innym poziomie w obrbie prakseologii. Podstaw teoretyczn powyszej dyrektywy jest zaleno przyczynowa D od C w naszym przypadku jest to zaleno okazania szacunku kobiecie od ucaowania jej rki. Baz techniczn dyrektywy s materiay i narzdzia, ktre zastosowane s w dziaaniu wynikajcym z dyrektywy (Rechlewicz, 2007, s.88). W ramach konkretnej dyscypliny praktycznej rozwj umiejtnoci praktycznych zaley od rozwoju podstawy teoretycznej bd zmian w bazie technicznej. Rnica pomidzy konkretn dyscyplin praktyczn a prakseologi polega na tym, i to, co dla prakseologii jest pierwszorzdne czyli sposoby dziaania ()dla danej dyscypliny praktycznej jest bardziej lub mniej wane w zalenoci
135
od tego, czy postpy na obszarze tej dyscypliny uzalenione s gwnie od zmian w podstawach teoretycznych i bazie technicznej, czy od zmian w sposobach dziaania (Rechlewicz, 2007). Oznacza to, i prakseologia stara si formuowa jak najbardziej oglne dyrektywy dziaania, natomiast w ramach konkretnej dyscypliny praktycznej nie jest wane to, czy dyrektywy przyjmowane w jej ramach s skuteczne w obrbie innej dyscypliny praktycznej. W tym miejscu naley raz jeszcze podkreli, i z pewnego punktu widzenia, tak wskazany cel prakseologii moe wydawa si tosamy z celem metodologii dyscyplin praktycznych. Jednake jak t relacj ustawimy, zaley przede wszystkim od tego, w jaki sposb bdziemy rozumieli sam prakseologi. Jeeli uznamy, i podstawow zasad prakseologiczn jest zasada ekonomizacji dziaa (tak jak ma to miejsce u Kotarbiskiego czy Podgreckiego), wwczas metodologia dyscyplin praktycznych moe by ujta jako szczeglna posta rozwinicia odnonej zasady bd jako oglny schemat osigania projektowanych i akceptowanych celw w takiej relacji (metodologia dyscyplin praktycznych jako oglny schemat) prakseologia byaby ujta jako nauka wskazujca na reguy informujce (nakierowujce) dziaanie realizowane w ramach tego oglnego schematu; reguy te miaby umoliwia maksymalnie skuteczny sposb realizacji celu (Podgrecki, 1962, s.134). Podsumujmy. W polskiej myli prakseologicznej nauki praktyczne wyodrbniane s ze wzgldu na odmienno celu wzgldem nauk teoretycznych: celem tym nie jest tworzenie obrazw wiata, lecz realizacja akceptowanych i projektowanych zamierze. We wczeniejszych rozwaaniach wskazalimy, i rozwaania Kotarbiskiego czy Podgreckiego mog posuy rozwijaniu metodologii dyscyplin praktycznych, ktra obejmowaaby rwnie metody analizowane w ramach komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Jednake Czytelnikowi nale si tutaj sowa wyjanienia, dlaczego uznaem, i zadanie to, jeeli zostanie podjte, moe by zrealizowane. Ju na podstawie szkicowo przedstawionego sposobu charakteryzowania przez Kotarbiskiego i Podgreckiego dyscyplin praktycznych wida, i wczenie w zakres nauk praktycznych dyscypliny komunikacji moe by problematyczne. Chocia za pomoc tego aparatu pojciowego rozwija si nauk o zarzdzaniu i organizacji czy teori walki sportowej, to jednak w tej perspektywie dyscyplina komunikacji nie podpada w tak prosty sposb pod zbir dyscyplin praktycznych. Mona wskaza na dwa problematyczne zagadnienia, ktre wchodziyby w zakres metafizycznych czci paradygmatw danej macierzy dyscyplinarnej czy po prostu dyscypliny praktycznej. Mowa mianowicie o kategorii narzdzia oraz dziea, wytworu czy tworzywa. Kotarbiski twierdzi, i nauki praktyczne odnosz si do rzeczy, ktre mona zmienia, mona nimi manipulowa, wpywa na nie (uywajc narzdzi), co ostatecznie prowadzi do realizacji projektowanego celu. Jednake poprzez to, co mona zmienia i czym manipulowa, pojmuje rzeczy (co oczywicie wynika
136
Rozdzia III
i jest zgodne z reizmem przyjmowanym przez polskiego filozofa), ktrymi byyby choby materiay budowlane czy np. w medycynie ciao ludzkie (por. Kotarbiski, 2000, s.22-32). Natomiast w Traktacie o dobrej robocie za narzdzia uznaje przedmioty, ktre:
same s rdem siy, i dzieem naszym jest, e wywieraj nacisk bezporedni lub poredni na dan rzecz, bd su do przenoszenia takiego nacisku lub naszego wasnego impulsu dowolnego z obiektu nacinitego na inny obiekt, w obu za przypadkach przedmioty urobione do tego celu z zewntrznego tworzywa (Kotarbiski, 2000, s.33).
Jak wida, narzdzia wchodzce w skad bazy technicznej dyrektyw Kotarbiski rozumie we wskazywany przez nas potoczny sposb. W zwizku z tym uznanie, i prakseologia oraz rozwijana na polskim gruncie metodologia dyscyplin praktycznych moe suy rozwijaniu dyscypliny komunikacji, musi pociga za sob zmian sposobu rozumienia narzdzia ktre naley ujmowa w szeroki sposb, czyli narzdzie ujmowane jest poprzez to, i suy do czego. Dopiero wtedy bdziemy mogli uzna, e praktyka komunikacji jako narzdzie moe zmienia, przeksztaca i realizowa projektowany cel. W tym miejscu wida jednak, i w odniesieniu do projektowanych celw naleaoby rwnie wprowadzi pewne dookrelenia, a raczej poszerzy zakres wchodzcych w ich skad projektw moliwych do skonstruowania. Bo jak w przypadku medycyny mona projektowa i osiga np. zanicie pacjenta chorujcego na bezsenno poprzez narzdzie, jakim s tabletki nasenne, tak w dyscyplinie komunikacji wpierw naleaoby przyj (tak jak to zostao uczynione w niniejszym studium) konstruktywistyczny charakter narzdzia, jakim jest proces komunikacji. Innymi sowy, uznaem, i midzy innymi praktyka komunikacyjna moe suy do konstruowania i utrzymywania obiektywnego wiata-spoeczno kulturowego. Jedynie przy takim zaoeniu mona byoby postulowa umiejscowienie wskazywanej przez nas dyscypliny komunikacji w obrbie nauk praktycznych wyrnianych przez Kotarbiskiego i Podgreckiego. Jedynie na bazie takich przesanek mona twierdzi, i w ramach dyscypliny komunikacji projektuje si zmiany rzeczywistoci, ktre polegayby nie tyle na uleczeniu chorego pacjenta czy wybudowaniu wieowca, co na skonstruowaniu w ramach praktyki spoecznej wizi spoecznych czy powszechnie akceptowanych norm. W przeciwnym razie bardzo trudno byoby uzasadni praktyczno dyscypliny komunikacji w wietle polskiej tradycji prakseologicznej. Oczywicie ze wzgldu na ingerencje w podstawowe modele ontologiczne (jak nazwaby Kuhn rozszerzenia sposobu rozumienia pojcia narzdzia oraz tego, co jest konstruowane) naleaoby uwanie przeledzi, czy wszystkie rozwaania prowadzone w ramach prakseologii Kotarbiskiego bd metodologii dyscyplin praktycznych Podgreckiego nadal zachowuj wano.
Rozdzia IV
Konstytuowanie dziedziny badawczej

1. Teoria a praktyka 1.1. Uwagi wprowadzajce
Wskazywanie na metodologiczn odrbno dyscyplin praktycznych musi pociga za sob przeksztacenie sposobu rozumienia relacji pomidzy teori a praktyk oraz ksztatu i celu konstruowanych teorii. Prowadzone do tej pory rozwaania miay za zadanie wskazanie na podstawowe zaoenia suce prezentacji komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Jeeli uznajemy, i refleksja nad procesem komunikacji moe by postrzegana jako autonomiczna dyscyplina, wwczas warunkiem prezentacji teje musi by przedstawienie tego, w jaki sposb zmienia si zwizek pomidzy konstruowanymi przez badaczy teoriami a praktyk spoeczn, nad ktr reflektuj. Podejmowane zagadnienie zwizku teorii z praktyk jest kolejnym, drugim zagadnieniem prezentowanym w ramach zestawienia czterech Craigowskich wymaga stawianych teoretyzowaniu komunikacji oraz postawionych przez nas pyta. Niniejsze rozwaania bd suy prezentacji sposobu (re)konstruowania dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji1. Przyjem, i pod terminem dziedzina badawcza bd rozumia analizowane przez konkretn dyscyplin naukow
1 Pisz w tym miejscu o (re)konstruowaniu dziedziny, ktre w przypadku analizowanego projektu mona utosami z konstytuowaniem dziedziny, gdy proces ten polega, z jednej strony, na konstruowaniu nowych teorii z perspektywy praktycznej, z drugiej za na rekonstrukcji istniejcych ju tradycji teorii komunikacji.
138
Rozdzia IV
rne aspekty przedmiotu badawczego, czyli np. rol praktyki komunikacyjnej w konstruowaniu obiektywno -kulturowego wiata. Zostao wskazane rwnie, i zdaniem Craiga dziedzina badawcza danej dyscypliny praktycznej nie jest konstytuowana jedynie poprzez jedn z drg: indukcyjn bd dedukcyjn takie pojmowanie procesu konstytuowania si dziedziny badawczej wywodzi si z dowiadcze sztuki retorycznej, bdcej wzorcem dla dyscypliny komunikacji. Idc dalej: indukcyjny sposb konstruowania dziedziny badawczej, a wic analizowania rnych aspektw procesu komunikacji, polega na skonstruowaniu (w ramach perspektywy praktycznej) takiej teorii praktycznej, ktra nie tyle ma si wywodzi z apriorycznych przesanek, co raczej by ugruntowana na empirii. Dlatego realizacja przedsiwzicia, jakim jest skonstruowanie dziedziny badawczej w ramach dyscypliny komunikacji (na sposb krytyczno-indukcyjny), przebiega w ramach konstruowania, rozwijania i aplikowania praktycznej teorii ugruntowanej (teori t mona postrzega jako szczeglny przypadek teorii prak tycznej). Natomiast konstytuowanie dziedziny badawczej na sposb krytyczno-dedukcyjny przebiega w procesie rekonstrukcji rnych (ju istniejcych) teorii komunikacji w ramach konstruowanej teorii praktycznej. Innymi sowy, droga krytyczno-indukcyjna podejmuje si konstruowania teorii, wychodzc z perspektywy praktycznej. Natomiast droga krytyczno-dedukcyjna stara si zrekonstruowa rne teorie komunikacji (szerzej tradycje teorii komunikacji) w taki sposb, by konstruowana teoria praktyczna moga by forum dialogu pomidzy rnymi teoriami komunikacji. Zarwno droga indukcyjna, jak i dedukcyjna s drogami krytycznymi. Naley pamita, i wskazywany cel wewntrzny dyscypliny komunikacji, czyli kultywowanie dwch aspektw procesu komunikacji (praxis i techn), ma si odbywa poprzez studia krytyczne, a teoria rozumiana jako metadyskurs teoretyczny postrzegana jest przez pryzmat kategorii praktyki co wynika z ujmowania relacji teorii z praktyk jako relacji reflektywnej. Studia krytyczne (inaczej dyskurs reflektywny) ujmowane s jako rodzaj praktyki badawczej, ktrej istota wyrasta z ujmowania relacji teorii z praktyk jako kontinuum, w ktrym nie mona wskaza czystej teorii ani praktyki. W ramach studiw krytycznych badacz musi porusza si po tym kontinuum, gdy jak pisze Craig:
Dyskurs dyscypliny praktycznej moe by scharakteryzowany jako dialektyczny ruch pomidzy teori a praktyk, przenoszenie argumentacji krytycznej tam i z powrotem poprzez rozam, ktry wci na nowo powstaje midzy teori a praktyk. Z teoretycznej strony praktyka jest teoretyzowana i krytykowana. Z praktycznej strony teoria jest aplikowana i sprawdzana. Teoretyzowanie praktyki jest ruchem pojciowej abstrakcji i systematyzacji, czyli racjonalnej rekonstrukcji (Craig, 1996a, s.469).
W zwizku z tym naley wskaza, w jaki sposb moe by teoretyzowana praktyka, czyli wskaza na rdo i ksztat teorii praktycznej i jej uszczegowienia
1.2. Relacja teoria praktyka jako kontinuum
139
w ramach praktycznej teorii ugruntowanej. Jednoczenie wie si to z koniecznoci wprowadzenia Craigowskiego sposobu postrzegania relacji pomidzy teori i praktyk jako kontinuum oraz wskazania na sposb ujmowania poszczeglnych czonw teje.

Punktem wyjcia amerykaskiego autora do refleksji nad relacj teoria praktyka jest pytanie, jakie zada w tytule artykuu Why Are There So Many Communi cation Theories?2 (1993). Wyraone w tym tekcie pogldy, bdce odpowiedzi Craiga, mona nazwa odosobnionymi w odniesieniu do pogldw wielu innych badaczy komunikacji. Konstatacja Craiga jest nastpujca: pomimo e badacze konstruuj coraz wicej rnych teorii komunikacji, to tak naprawd przestali rozumie to, co konstruuj. Uczony twierdzi, i my-badacze nauczylimy si od Poppera, i wielkie gmachy teoretyczne (chociaby te tworzone na ksztat teorii Talcotta Parsonsa) nie speniaj warunku falsyfikowalnoci, a od Robert K. Mertona nauczylimy si, e zamiast Wielkich Teorii powinnimy konstruowa teorie redniego zasigu. Kuhn natomiast pozwoli zrozumie badaczom komunikacji, i ich dyscyplina nie jest paradygmatyczna. Nie to jednake stao si gwn przyczyn problematycznoci teoretyzowania komunikacji. S ni oglniejsze zmiany, jakie dotkny ca humanistyk. Wakim powodem obecnego ksztatu studiw nad komunikacj jest uteore tycznienie humanistyki, ktre doprowadzio wielu badaczy do postrzegania roli i ksztatu teorii (teoria-jako -wiedza naukowa) przez pryzmat takich kryteriw epistemologicznych, jak naukowe wyjanianie czy falsyfikacja. W zwizku z tym wielu teoretykw odrzucio teorie literacko -retoryczne (teoria-jako-dyskurs), ktrych zadaniem nie byo wyjanianie, ale rozumienie, objanianie. W ten sposb przepa pomidzy teori a praktyk jedynie si zwikszya, gdy klasyczna teoria empiryczna majca przewidywa, kontrolowa i opisywa, chce rwnie posiada konstytutywn rol w yciu spoecznym. Jednake sposb pojmowania aplikacji takiej teorii na gruncie przyjmowanych przez ni zaoe epistemologicznych jest spraw niezwykle trudn. Pojmowanie teorii jako w peni oderwanej od praktyki oraz pojmowanie aplikacji teorii przez pryzmat logicznego wynikania stao si dla Lloyda E. Sandelandsa (2007) punktem wyjcia do krytykowania myli Kurta Lewina, ktry twierdzi, i nie ma nic tak praktycznego jak dobra teoria.
2 Dlaczego jest a tyle teorii komunikacji? artyku ten wchodzi w zakres specjalnego numeru Journal of Communication, w ktrym postawiono now diagnoz, dotyczc statusu studiw nad komunikacj zaczto mwi o fragmentaryzacji dziedziny.
140
Rozdzia IV
Zrozumienie, dlaczego ostrze krytyki Sandelandsa jest le wymierzone, jest moliwe zdaniem Craiga dopiero wtedy, kiedy przestaniemy postrzega teori jako przedsiwzicie zupenie oderwane od praktyki spoecznej oraz takie, ktre mogoby by z praktyk poczone jedynie w relacji logicznej. Wedug Craiga teoria (przynajmniej na gruncie studiw nad komunikacj) moe by pojmowana jako metadyskursywna praktyka, inaczej (meta)dyskurs teoretyczny. Taka teoria np. proponowana przez Craiga praktyczna teoria ugruntowana moe dostarcza sposobw interpretowania wiedzy praktycznej, dziki ktrej dziaamy w ramach praktyki spoecznej. Wiedza taka, jak pisze Craig, jest milczca i niewiadoma (Craig, 2006, s.43), jednak ow cech niewiadomoci wiedzy mona byoby nazwa po prostu jej kulturowo ugruntowanym aspektem. Przykadem na trudno wskazania takiej wiedzy jest prba wyartykuowania wszystkich skadnikw, jakie umoliwiaj nam prowadzenie osigajcej zamierzony cel konwersacji. Oczywicie naley si zgodzi, i nie jest to zadanie atwe, jednak nie dlatego, e jest ona przez nas wykonywana w sposb niewiadomy, lecz dlatego, e czsto oparta jest na nawyku kulturowym, a wic nasza efektywna konwersacja odbywa si w perspektywie porcznociowej. Dostarczanie sposobw interpretowania wiedzy praktycznej przez teori mona by porwna z przechodzeniem z poziomu wiadomoci praktycznej do wiadomoci dyskursywnej (w rozumieniu Anthonyego Giddensa). Rnica polega na poziomie wiadomoci stosowanych regu i procedur w naszym dziaaniu, czyli na przejciu z poziomu nawykowego do poziomu opisu (fizykalnego) odnonych procedur. Konstruowanie opisu jest ju interpretacj wiedzy praktycznej, ktra nakierowuje nasze dziaanie. Dlatego rne teorie, skupione na rnych aspektach interpretowanej wiedzy, sugeruj rne podejcia do rozwizywania praktycznych problemw komunikacyjnych (Craig, 2006, s.42-44) w zwizku z czym np. teoria empiryczna bdzie skupiaa si na uyciu wiadomych technik, aby zrealizowa zakadany cel, czyli na rozwizaniu sytuacji problematycznej. W zwizku z tym naley postrzega kad teori i kad konkretn praktyk jako momenty umiejscowione w kontinuum (spektrum) Teorii-Praktyki3. Kady dyskurs teoretyczny cechuje si aspektami praktycznymi, tak jak kady dyskurs praktyczny cechuje si aspektami teoretycznymi (Craig, 1996a, s.461-463). Przypomnijmy, i w pniejszych tekstach Craig posuguje si zaczerpnitymi od Deborah Cameron terminami metadyskurs praktyczny i teoretyczny. Jednake ich uycie jest tosame, gdy kady metadyskurs jest rodzajem praktyki uporzdkowanym na odmiennym poziomie logicznym. Poruszanie si po kontinuum Teorii3 Pojcie kontinuum Teorii-Praktyki amerykaski badacz komunikacji zaczerpn od Alberta R. Jonsena i Stephena E. Toulimina, ktrzy w dziele The Abuse of Casuistry: A History of Moral Argu ment (1988), analizujc medycyn kliniczn jako jedn z dyscyplin praktycznych, pisali o zaprzestaniu postrzegania relacji teorii z praktyk w kategoriach rozamu i koniecznoci postrzegania teje przez pryzmat spektrum. W kontekcie niniejszej rozprawy interesujce fragmenty Czytelnik moe odnale w rozdziale pt. Theory and Practice wspomnianej ksiki ( Jonsen, Toulmin, 1988, s.23-46).
141
-Praktyki od jednego do drugiego punktu skrajnego jest dyskursem reflektywnym, czyli teoretyzowaniem praktyki. Od rodzaju uywanej argumentacji zaley to, czy dany dyskurs reflektywny bdzie postrzegany jako teoria (argumenty formalne), czy praktyka (argumenty praktyczne). Czysta teoria i praktyka s jedynie wyidealizowanymi typami, ktre nie wystpuj w takiej formie. Teoria w humanistyce nie moe by postrzegana przez pryzmat klasycznych teorii naukowych ani te w wietle modelu nomologiczno -dedukcyjnego Hempla-Oppenheima. W szczeglnoci teoria praktyczna musi by rozpatrywana bez odrywania jej od procesu teoretyzowania (dyskursu reflektywnego). Jak pokaza Kuhn, nawet w przypadku teorii fizycznych wybr warunkowany jest przez sdy praktyczne, pojawiajce si w dyskursie prowadzonym przez wsplnot badaczy. Uznanie danego dyskursu za (meta)dyskurs teoretyczny czy praktyczny wynika rwnie z praktycznego osdu oceniajcego stopie sformalizowania argumentacji danego dyskursu. W kontinuum Teorii-Praktyki, pisze Craig:
Teoria jest istotnie zaangaowana w wysoce nieformalny dyskurs argumentacyjny w naszym codziennym yciu, nie mniej ni Praktyka, ktra jest istotnie zaangaowana w najbardziej rygorystyczny formalny dyskurs dyscyplin naukowych. To zasadnicze zaangaowanie Teorii w Praktyk jest podstaw praktyk reflektywnych, czyli podstawowym zadaniem, ktre naley kultywowa w dyscyplinach praktycznych, takich jak studia nad komunikacj (Craig, 1996a, s.463).
Przedsiwzicie, jakiego podejmuje si badacz komunikacji, czyli teoretyzowanie praktyki komunikacji, jest rekonstrukcj teoretyczn danej praktyki, ktra polega na procesie idealizowania poszczeglnych praxis poprzez konstruowanie opisw teje w terminach teoretycznych. Zdaniem Craiga wynika z tego, i w procesie idealizowania praktyki, rekonstrukcja teoretyczna racjonalizuje praktyk, co oznacza, i wartoci i przesanki implicite zawarte w praktyce s wyraane explicite, przez co konstruuje si racjonalne podoe dla dobrych praktyk i sdw krytycznych o praktyce (Craig, Tracy, 1995). Teoria praktyczna moe by rozumiana jako racjonalna rekonstrukcja praktyki, ktrej celem nie jest odkrycie jakiej niezmiennej istoty, lecz skonstruowanie doranego, lecz racjonalnego modelu normatywnego, ktry bdzie relewantny dla szerokiego spektrum praktyk komunikacyjnych. W zwizku z tym, i ma to by model normatywny, jego uyteczno nie moe by osdzana poprzez kategorie teorii empirycznych, lecz musi by rozpatrywana poprzez inaczej rozumian kategori zastosowania i aplikacji w odniesieniu do uytecznoci wzgldem praktyki i refleksji. Innym sowy, naley raz jeszcze zastanowi si nad sformuowaniem Lewina odnonie do praktycznoci dobrej teorii. Lloyd Sandelands, prezentujc krytyk moliwoci konstruowania teorii praktycznej, wskazywa, i teoria i praktyka s niewspmiernymi kategoriami, pomidzy ktrymi nie ma adnego logicznego przeoenia. Takie ujcie odnonych
142
Rozdzia IV
kategorii wskazuje na niemoliwo praktycznej aplikacji teorii, gdy zastosowanie musi podlega kategoriom logicznym (Sandelands, 2007, s.247-255). Zdaniem autora What is so Practical about Theory? Lewin Revisited teorie rozumiane jako wiedza, e, za praktyki jako wiedza jak, czyli wiedza jako wyjanianie (teoria) i wiedza jako rozumienie (praktyka), nie mog by ze sob zestawiane, a wic praktyka nie moe wynika z teorii zatem adna teoria nie moe by praktyczna (por. Craig, 1996b, s.66). Krytyka Sandelandsa wydaje si bezzasadna. Mianowicie wiedza jak bya pierwotnym dla wsplnot ludzkich sposobem radzenia sobie z rzeczywistoci; Sandelands natomiast, mwic o odnonym rodzaju wiedzy, ma na myli wiedz aplikacyjno-praktyczn, ktrej efekty zale przede wszystkim od wykorzystania w praktycznej aplikacji mylenia teoretyczno -metafizycznego. Praktyczna aplikacja teorii nie musi by utosamiana z procesem translacji teoretycznych generalizacji w praktyk. Jak stara si pokaza Gadamer, zastosowanie jest nieodcznym skadnikiem samego procesu badawczego i powinno by ujmowane jako element kolistego procesu rozumienia radzenia sobie ze wiatem. Dlatego praktyczno teorii, czyli uyteczno jej zastosowania, nie moe by osdzana poprzez kryteria logiczne. Jest to teoretyczny i praktyczny problem rozumienia i kultywowania praktyk reflektywnych w wiecie spoecznym (Craig, 1996b, s.77). Wyzwanie, jakie stoi przed badaczami uprawiajcymi refleksj w perspektywie dyscyplin praktycznych, polega na uwiadomieniu sobie, i proces rozumienia rodzcy si w trakcie badania (rozumianego szeroko w Deweyowskim znaczeniu) posiada praktyczne implikacje.
1.3. Rodzaje teorii w studiach nad komunikacj

Kada prba totalnej kategoryzacji istniejcych teorii naukowych musi zakoczy si niepowodzeniem. Nie jest tak, i jestemy w stanie wskaza ostateczne kryterium, podug ktrego moglibymy usystematyzowa i pogrupowa rne perspektywy postrzegania teorii sposoby ich konstruowania oraz cele, jakie si im stawia. Ju prezentacja perspektyw badawczych w ramach studiw nad komunikacj ukazaa, e w ramach odnonych perspektyw rozmaicie ujmuje si istot efektu teoretyzowania dowiadczenia czy praktyki spoecznej. Prbujc dokona jak najszerszego podziau rodzajw teorii, moglibymy wskaza na teorie reprezentacyjne i teorie nie-reprezentacyjne podzia ten mgby zosta zestawiony z Wjcika podziaem nauk na nauki-obrazy i nauki-wzory. Rwnie czsto spotykanym podziaem jest podzia na teorie empiryczne i nie -empiryczne, czy te teorie formalne i teorie nieformalne. Przyjmowany podzia zaley od tego, w jaki sposb pojmuje si teori: czy jest ni zbir twierdze przedstawiajcych zwizki pomidzy klasami zmiennych, czy opowie o fragmencie rzeczywistoci, czy
143
te (jak ma to miejsce w przypadku Craiga) teoria jest praktyczn odpowiedzi na dowiadczane problemy komunikacyjne. Nas jednake w tym miejscu nie moe zajmowa kategoryzacja teorii w caej nauce. Ograniczymy si, tak jak uczynilimy to w przypadku perspektyw badawczych, do szeroko rozumianych studiw nad komunikacj, aby na ich tle umiejscowi teori praktyczn oraz praktyczn teori ugruntowan. Stanley J. Baran oraz Dennis K. Davis przyjmuj, i w ramach studiw nad komunikacj mona wyrni: 1) teorie empiryczne (postpozytywistyczne), 2)teorie hermeneutyczne, 3) teorie krytyczne oraz 4) teorie normatywne (Baran, Davis, 2007, s.35). Ustalenia odnonie do teorii empirycznych, hermeneutycznych i krytycznych zaprezentowane zostay ju w czci dotyczcej perspektyw praktycznych. Jednake jak wida na podstawie powyszego wyliczenia, w obrbie czterech kategorii teorii znajduj si teorie normatywne, brak jest natomiast wskazywanej przez nas teorii praktycznej. Dlatego trzeba doprecyzowa ten podzia i dookreli jego elementy. Naley rwnie podkreli, i niejednokrotnie przywoywanym gwnym podziaem teorii komunikacji jest podzia na teorie obiektywne i hermeneutyczne jest on traktowany np. przez Ema Griffina jako kontinuum, na ktrym mona umieszcza poszczeglne teorie, lecz rzadko kiedy mona wskaza, i dana teoria jest czysto hermeneutyczna czy czysto obiektywna (Griffin, 2003, s.26 -37, 522-526). Wskazywane cztery rodzaje teorii nie pozwol nam umiejscowi propozycji teorii praktycznej oraz praktycznej teorii ugruntowanej, po pierwsze dlatego, i w ramach teorii empirycznych nie s rozrnione klasyczne teorie empiryczne (pozytywistyczne i wyrastajce z nich teorie postpozytywistyczne) od empirycznych teorii ugruntowanych. Po drugie, pod pojciem teorii normatywnych rozumie si najczciej jedynie tzw. normatywne (normatywistyczne) teorie mediw, natomiast nie ujmuje si tego, co Craig nazywa filozoficznymi teoriami normatywnymi. Po trzecie, wyczajc z podziau teorie formalne (aksjomatyczne), co w odniesieniu do studiw nad komunikacj jest zrozumiae, nie przywouje si tzw. teorii nieformalnych, czsto nazywanych teoriami praktycznymi (Malewski, 1998, s.116 -117), w ramach ktrych wyrnia si podejcie / teorie action research wobec nich praktyczna teoria ugruntowana ma by kontrpropozycj. Badania okrelane mianem action research lub action science Craig nazwa tem dla swojej propozycji czyli tym, wedle czego dyscyplina praktyczna moe by skontrastowana, gdy action research rozumiane s rwnie jako studia krytyczne, ktre postrzegaj jedno teorii i praktyki (zob. Malewski, 1998, s.116-133). Zasadnicza rnica pomidzy action science a komunikacj jako dyscyplin praktyczn polega ma na tym, i w ramach pierwszego podejcia prowadzi si badania, ograniczajc si jedynie do zastosowania metodologii uczestniczcej, uywanej w badaniu specyficznej grupy osb. Natomiast badania prowadzone
144
Rozdzia IV
w ramach dyscypliny praktycznej nie pozostaj wycznie na poziomie metodologii uczestniczcej, lecz uwzgldniaj np. filozoficzne rozwaania na temat podstawowych poj i terminw uywanych w badaniu. Action science rwnie su kultywowaniu komunikacyjnej praxis, jednake zdaniem amerykaskiego badacza komunikacji, w pewnym sensie, nie uwzgldniajc gruntu filozoficznego, s zbyt wskie (Craig, 1989, s.112-113). W zwizku z tym zaproponuj schemat podziau teorii w ramach szeroko rozumianych studiw nad komunikacj. Podstaw poniszego podziau jest rozrnienie na teorie-obrazy i teorie-wzory. Rozrnienie to inspirowane jest Wjcika klasyfikacj nauk. Naley podkreli, i terminy te, przy pewnych zaoeniach, mogyby by zastpione terminami: teorie empiryczne i teorie nie-empiryczne, jednake wielu problemw mogaby przysporzy obrona stanowiska, i wskazywane teorie interpretacyjne czy action research s nie-empiryczne pod stwierdzeniem nie-empiryczne nie rozumiabym wwczas teorii formalnych, ale raczej teorie nie -pozytywistyczne. Poniszy schemat jest propozycj kategoryzacji rodzajw kategorii w ramach studiw nad komunikacj, ktra uwzgldnia proponowany przez Craiga praktyczny sposb konstruowania teorii. Teorie-obrazy Teorie-wzory
klasyczna teoria teoria ugruntowana teorie (pozytywistyczna, interpretacyjne postpozytywistyczna)
teorie nieformalne (praktyczne)
teorie normatywne
teoria hermeneutyczna
teoria krytyczna
normatywne teorie mediw
lozo czne teorie normatywne
(droga krytyczno-dedukcyjna)
teoria praktyczna
action research
praktyczna teoria ugruntowana

(droga krytyczno-indukcyjna)
Rys. 1. Rodzaje teorii w studiach nad komunikacj Schemat ten ukazuje Craigowskie zamierzenie wczenia w ramach teorii praktycznej empirycznych i interpretacyjnych perspektyw oraz przekroczenie
145
punktu widzenia teorii krytycznej. Wczenie perspektywy empirycznej polega na przekroczeniu problemw wyrosych na gruncie teorii ugruntowanych (teorii redniego zasigu), natomiast perspektywy interpretacyjnej na rozwiniciu teorii praktycznej poprzez przekroczenie perspektywy teorii krytycznej4. Diagram wskazuje, i teoria praktyczna 5 realizowana na sposb krytyczno-dedukcyjny (polegajcy na stworzeniu dialogiczno -dialektycznej koherencji) jest rodzajem teorii nieformalnej6, ktra czerpie inspiracj z teorii krytycznej (m.in. poprzez przeobraenie sposobu pojmowania refleksji krytycznej i studiw krytycznych). Teoria praktyczna czy si w relacji reflektywnej (oznaczonej strzak dwukierunkow) z praktyczn teori ugruntowan, ktra wyrasta z przekroczenia klasycznej teorii ugruntowanej poprzez uwzgldnienie normatywnoci teorii praktycznej (Craig, 1995). Poczenie teorii praktycznej i praktycznej teorii ugruntowanej odzwierciedla dedukcyjno -indukcyjny sposb ukonstytuowania dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji. Eksplikacji wymagaj rwnie pozostae skadowe elementy schematu. Wyrnione teorie -obrazy, nazywane niekiedy po prostu teoriami empirycznymi, wyrastaj z pozytywistycznego sposobu pojmowania modelu nauki. Klasyczne teorie (post)pozytywistyczne staray si usun z procesu teoretyzowania podmiot poznawczy, aby w ten sposb mc bada nagie fakty. Jak pokazaa krytyka Kuhna czy Poppera, nie jest moliwe wskazanie na ahistoryczne i akulturowe warunki uprawiania nauki, a koncepcja czystych faktw wskazywanych poprzez indukcyjne uoglnienia nie zadowalaa badaczy wychodzcych w badaniach z perspektywy empirycznej. Wczenie podmiotu poznajcego w proces teoretyzowania (w odnonej perspektywie) miao miejsce wraz z pojawieniem si teorii ugruntowanej (grounded theory), ktra miaa by udoskonalon wersj metodologii empiryzmu (Konecki, 2000, s.26 -27; Malewski, 1998, s.51-52). Metodologia teorii ugruntowanej, ktrej rozkwit rozpocz si wraz z prac Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research Anzelma Straussa i Barneya Glasera, polega na budowaniu teorii (redniego zasigu) na podstawie systematycznie zbieranych danych empirycznych (Konecki, 2000, s.26). Konstruowanie teorii wie si z badaniami terenowymi i zbieraniem
4 Owo przekroczenie byoby lepiej widoczne na powyszym schemacie, gdybym posuy si terminologi zaproponowan przez Ema Griffina i nazwa teorie-obrazy teoriami obiektywnymi, natomiast teorie-wzory teoriami interpretacyjnymi (hermeneutycznymi). Wwczas jednake pojawiby si nastpujcy problem: zestawienie oglnych teorii interpretacyjnych z teoriami hermeneutycznymi czy normatywnymi teoriami mediw. Co wicej, niektre zaoenia Griffina odnonie do ujmowania relacji teorii obiektywnych-interpretacyjnych jako kontinuum mogyby niepotrzebne znieksztaci rozumienie relacji teorii i praktyki jako kontinuum. W zwizku z tym nie zdecydowaem si na taki zabieg. 5 Mona rwnie wskaza na inne teorie praktyczne w ramach studiw nad komunikacj, takie jak teorie Burnetta W. Pearcea czy Vernonea E. Cronena. 6 Gdybym nie bra pod uwag propozycji Craiga, wwczas na schemacie mona byoby zamiast teorii nieformalnych umieci teorie praktyczne i utosami je np. z badaniami typu action research. Jednake propozycja Craiga nie moe by sprowadzona do tego typu bada.
146
Rozdzia IV
danych empirycznych tworzenie hipotez odbywa si podczas prowadzonych bada, a nie w oparciu o logiczn metod dedukcyjn. Taka teoria ugruntowana powinna pozwoli nie tylko przewidywa i wyjania praktyk spoeczn, ale take pozwoli na jej zrozumienie. Kolejnym elementem schematu, ktry domaga si wyjanienia, jest rozrnienie na dwa rodzaje teorii normatywnych. Klasycznym przykadem tego, co ujmuje si jako teori normatywn w obrbie studiw nad komunikacj, s tzw. normatywne teorie mediw, ktre wyznaczaj idealny sposb funkcjonowania danego systemu medialnego takie teorie maj wyznacza idealne wartoci do realizowania. Wrd tak rozumianych teorii normatywnych mona jako charakterystyczne wskaza koncepcje mediw na rzecz rozwoju, koncepcj rozwojow czy koncepcj rewolucyjn (Baran, Davis, 2007, s.140-142). Wyrniony drugi rodzaj teorii normatywnych zwizany jest z Craigowskim podziaem na trzy rodzaje teorii komunikacji. Amerykaski badacz uwaa, i wszelkie teorie komunikacji mona uzna za jeden z wariantw 1) empirycznej teorii naukowej, 2) filozoficznej teorii normatywnej bd 3) teorii praktycznej. Pod pojciem pierwszego rodzaju teorii rozumie zarwno teorie postpozytywistyczne, jak i teori ugruntowan. Do filozoficznych (filozoficznie ugruntowanych) normatywnych teorii komunikacji zalicza np. Bubera filozofi dialogu, Gadamera rozwaania nad dowiadczeniem hermeneutycznym, Habermasa teori dziaania komunikacyjnego czy pragmatyk normatywn Fransa van Eemerena, teori dyskursw argumentacyjnych, teori dialogicznej komunikacji. Tego rodzaju teorie maj wyania si z dedukcyjnie wyprowadzonych zaoe oraz przedstawia idealny model procesw komunikacyjnych jak mog lub powinny przebiega. Teorie komunikacji mog by normatywne, jeeli ow normatywno bdziemy rozumieli jako moliwo dostarczenia racjonalnych podstaw do rozwaa (deliberowania), inaczej krytycznego oceniania poszczeglnych dziaa komunikacyjnych (Craig, Tracy, 1995, s.248). Natomiast w skad trzeciego rodzaju teorii, czyli teorii praktycznych, wchodz midzy innymi szeroko ujmowane badania okrelane mianem action research oraz teoria praktyczna (konstruowana w ramach drogi krytyczno-dedukcyjnej) i praktyczna teoria ugruntowana (konstruowana w ramach drogi krytyczno-indukcyjnej). Amerykaski badacz uwaa, i teorie empiryczne oraz ich zaoenia mog by sprawdzane i potwierdzane poprzez badania empiryczne, jednake teorie normatywne (oraz ich przesanki) nie mog by sprawdzane w aden sposb czy to empiryczny, czy logiczny (powinnoci nie mona wycign z adnego zbioru zda deskryptywnych). Zarzuca teoriom empirycznym niemale cakowity brak stosowalnoci praktycznej. Innymi sowy, uwaa, e podejcie to nie tylko nie pomaga w rozwizywaniu problemw komunikacyjnych, ale take uniemoliwia zrozumienie fenomenu komunikacji. Natomiast, jego zdaniem, teoriom normatywnym brakuje rygorystycznych metod oraz legitymizacji.
147
Dobra teoria naukowa moe by uyteczna praktycznie: zdolno do przewidywania i kontrolowania wydarze dziki teorii naukowej powinna da moliwo racjonalnego okrelenia najbardziej efektywnych rodkw do osignicia zakadanego celu. Jednake jest to praktyczno techniczno-uytkowa, ktra nie jest w stanie odnie si zasadniczo do interpretacyjnych i etycznych wymiarw ludzkich zachowa. Craig podkrela, i:
Praktyczne dziaanie zaley od interpretacji i zrozumienia sytuacji oraz wymaga rozwaenia celw i norm etycznych (refleksja normatywna), a take rodkw (racjonalno techniczna). Termin praxis wszed do uycia wanie jako sposb podkrelania tej peniejszej koncepcji praktyki jako zorientowanego na refleksj, moralnie odpowiedzialnego ludzkiego dziaania. Jeli praktyczna warto teorii komunikacji jest osdzana poprzez to, czy suy potrzebom praxis, wczajc w to potrzeb uporzdkowanej refleksji normatywnej sucej objanieniu praktycznego zachowania, wwczas tendencja do porwnywania teorii komunikacji wycznie do teorii naukowej w rzeczywistoci ogranicza obszar uytecznoci praktycznej takiej teorii (Craig, Tracy, 1995, s.249).
Zdaniem amerykaskiego badacza powinnimy pooy wikszy nacisk na rozwj teorii normatywnych w celu suenia potrzebom komunikacyjnej praxis. Jednake to, jak teraz teorie normatywne wygldaj, wprowadza kolejne ograniczenia: teoria normatywna ma zamiar nakierowywa praktyk, ale tak naprawd pytaniem jest: jak istniejce teorie normatywne s przydatne w objanianiu refleksji normatywnej w praktycznych sytuacjach, np. jak uyteczne s teorie dialogu w dowolnej sytuacji, w jakiej odbywa si komunikacja (Craig, Tracy, 2005). Teorie normatywne wyrastajce z filozoficznych rozwaa nie radz sobie z operacjonalizacj ich w praktyce lub s nierelewantne w odniesieniu do problemw, jakich zazwyczaj dowiadczaj podmioty praktyk komunikacyjnych. Oznacza to, i uyteczno praktyczna teorii normatywnych musi by zwizana z rzeczywistymi problemami pojawiajcymi si w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. W zwizku z tym pojawia si problem, na podstawie jakich kryteriw moemy oceni sposb odnoszenia si teorii normatywnych do praktyki. Zdaniem Craiga do tej pory brak jest wyranej metodologii, ktra pozwoliaby rozwija i ocenia teorie normatywne. Dlatego proponuje on nowy sposb konstruowania teorii komunikacji, ktry wynika m.in. z diagnozy obecnego statusu teorii komunikacji w ramach studiw nad komunikacj: badacze prbuj skonstruowa teori, ktra pozwoli usun pojawiajce si problemy komunikacyjne, jednake takie przedsiwzicie nie moe si powie. Celem teoretyzowania praktyki komunikacyjnej powinien by taki rodzaj metadyskursu teoretycznego, ktry by informowa czy nakierowywa podmiot komunikacyjny na okrelone dziaania w ramach praktyki komunikacyjnej. W podejciu praktycznym: lec u podstaw filozofi nie jest realizm
148
Rozdzia IV
(teoria opisuje wiat) czy idealizm (teoria konstytuuje wiat), ale raczej reflektywny pragmatyzm (teoria informuje praxis) (Craig, Tracy, 1995, s.252). To jak mylimy i mwimy o procesie komunikacji, wpywa na to, jak si komunikujemy, a sposb komunikacji wpywa na nasz sposb mylenia o komunikacji. Podsumujmy. Proces teoretyzowania jest praktyczn odpowiedzi na dowiadczane komunikacyjne problemy. Nie chodzi o to, aby rozwija teori, ktra pozwoli komunikatorom usun problemy komunikacyjne. Praktyczne teoretyzowanie ma pozwoli nam wczy si w dyskursy, w ktrych bdziemy mogli przeanalizowa i nazwa problemy oraz dostarczy sobie nowych sposobw mylenia i mwienia o komunikacji oraz narzdzi do poradzenia sobie z kluczowymi problemami w naszej komunikacji (Craig, Muller, 2007b, s.xii). Teoria praktyczna ma na celu dostarczenie pojciowych rde do refleksji nad problemami komunikacyjnymi.
1.4. Praktyczna teoria ugruntowana jako droga krytycznoindukcyjna

Praktyczna teoria ugruntowana to trzecie wskazywane zagadnienie, jakie naley podnie, rozpatrujc przedsiwzicie Craiga (obok zagadnie perspektywy praktycznej, relacji teorii z praktyk i drogi krytyczno -dedukcyjnej). Naley jednak podkreli, i pogbiona analiza aplikowalnoci drogi krytyczno -indukcyjnej, tzn. analiza sposobw wykorzystania tworzonego w niej modelu teorii, nie bdzie w niej podejmowana. Po pierwsze dlatego, i peen rozwj droga krytyczno-indukcyjna uzyskuje niejako poza metateoretycznymi rozwaaniami Craiga na temat ukonstytuowania samodzielnej dyscypliny naukowej (w pismach badaczy zainspirowanych rozwaaniami amerykaskiego autora). Po drugie, kluczowa dla niniejszego studium jest droga krytyczno-dedukcyjna, poprzez ktr ma si dokona konstytucja macierzy dyscyplinarnej dyscypliny komunikacji. Po trzecie, niezwykle wanym zadaniem, przed jakim obecnie stoj badacze komunikacji, jest poradzenie sobie z iloci istniejcych stanowisk i teorii komunikacji oraz sam definicj komunikacji. Oczywicie, jak wskazuje Craig, kada dyscyplina praktyczna i jej dziedzina badawcza musi by rozpatrywana odnonie do procesu jej konstytuowania zarwno pod ktem indukcyjnym, jak i dedukcyjnym. Jednake w obliczu rozwaa prezentowanych w drugim oraz trzecim rozdziale niniejszej rozprawy wida, i palcym problemem spoecznym jest przede wszystkim prba skonstruowania forum, na ktrym rne ujcia komunikacji mogyby doj do gosu. Nie oznacza to, i droga krytyczno-indukcyjna moe by pominita, gdy, o czym naley pamita, w jej ramach ma si konstruowa dziedzina badawcza dyscypliny komunikacji, poprzez oparcie
1.4. Praktyczna teoria ugruntowana jako droga krytyczno indukcyjna
149
si na nowym, praktycznym modelu teorii komunikacji, ktrego ksztat wynika midzy innymi z przyjcia spektrum Teorii-Praktyki jako punktu wyjcia. Zmiana sposobu postrzegania zwizku teorii z praktyk implikuje odmienne ujmowanie kategorii zastosowania i aplikacji. W poprzednim podrozdziale zostay wskazane rda praktycznej teorii ugruntowanej, ktrej konstruowanie ma suy zarwno kultywowaniu praktyk komunikacyjnych, jak i (niejako dodatkowo) konstruowaniu dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji. Oprcz wymienianych explicite rde naleaoby rwnie doda te, ktre ju pojawiy si w niniejszej rozprawie, jednake w innym kontekcie. Mowa o Arystotelesowskim rozumieniu kategorii praxis i techn, pragmatycznym rozumieniu procesu badawczego przez Deweya, Gadamerowskim postrzeganiu zastosowania jako nieodcznego aspektu rozumienia, czy te Habermasowskim rozumieniu krytyki jako dyskursywnej refleksji. Naley podkreli, i w wietle projektu Craiga, jakim jest ujcie refleksji nad komunikacj jako jedn z dyscyplin praktycznych, droga krytyczno-indukcyjna jej podstawy metateoretyczne i metodologiczne wywodzi si bezporednio z rozwaa amerykaskiego badacza komunikacji i jego sposobu postrzegania perspektywy praktycznej. Zaczynajc od tej drogi, wyznaczy rodki i cele, ktrymi podyli inni badacze, uywajc praktycznej teorii ugruntowanej jako narzdzia badawczego7. Craigowski projekt swoje zastosowania znalaz w rozwaaniach takich badaczy, jak chociaby Karen Lee Ashcraft, Sarah E. Dempsey, Robert Agne czy Karen Tracy, ktrzy analizuj rnego rodzaju praktyki komunikacyjne. Ostatnia wymieniona badaczka Karen Tracy oprcz stosowania praktycznej teorii ugruntowanej w swoich badaniach, jest wspautork napisanego wraz z Craigiem podstawowego tekstu prezentujcego podstawy metodologiczne odnonej teorii (Craig, Tracy, 1995), a take, ju we wasnych badaniach, dookrela podstawy metateoretyczne tego stanowiska (Tracy, 1995, 2001, 2005). Mona powiedzie, i w ten sposb teoretyzowanie komunikacji (rozumiane jako dyskurs reflektywny) kultywuje akademick praktyk komunikacyjn. W ramach praktycznej teorii ugruntowanej dokonuje si racjonalnej rekonstrukcji praktyki, ktra ma by oparta na normatywnych aspektach teoretycznych. W zwizku z tym naley zada pytanie, jak dokonuje si takiej rekonstrukcji i dookreli, jak postrzega wspomnian normatywno teorii, gdy dla wielu teoretykw normatywno jest nie do pogodzenia z uytecznoci. Za normy uznaje si pewne realizowane wartoci, standardy, ktre jednostka partycypujca w kulturze powinna przestrzega, niezalenie od tego, czy s one uyteczne, czy te nie. Craig uwaa, i z perspektywy przyjmowanego przez niego pragmatyzmu, normy nie trzeba postrzega jako takiej, ktra moe by wdroona bezporednio
7 Najnowsze teksty amerykaskiego badacza dotycz przede wszystkim zagadnie dotyczcych drogi krytyczno-dedukcyjnej oraz sposobu konstruowania dialogiczno-dialektycznej macierzy dyscyplinarnej dyscypliny komunikacji.
150
Rozdzia IV
w praktyk, lecz jako kontrfaktualne pojcie (niczym Habermasowska idealna sytuacja komunikacyjna), mogce by uytecznym w procesie refleksji krytycznej nad praktyk, ktra w oczywisty sposb oddala si od normy. W zwizku z tym teoretyzowanie w ramach praktycznej teorii ugruntowanej nie jest czysto filozoficznym przedsiwziciem, lecz takim, ktre wyrasta w ramach procesu badawczego w sytuacjach komunikacyjnych, w ktrych pojawiaj si problemy dlatego teoria musi by ugruntowana w praktyce, jednake badania empiryczne musz by krytycznie nakierowane, gdy proces teoretyzowania wymaga oceny, wyboru i osdu tego, co zostaje empirycznie wskazane w praktyce. Praktyka komunikacyjna moe by poddana krytyce w takich aspektach, jak: integralno, wiedza i umiejtno. Craig podkrela, i krytyka ta opisuje tylko jedn stron dialektyki teorii-praktyki. Z drugiej strony, teoria jest stosowana i testowana w praktyce (Craig, 1996a, s.469). Oznacza to, i ostrze krytyki dosiga zarwno praktyki, jak i teorii, gdy opisanie praktyki ju zawsze jest jej teoretyzowaniem. Dlatego praktyczna teoria ugruntowana pomimo inspiracji teori ugruntowan Glasera i Straussa przekracza jej perspektyw. W podejciu teorii ugruntowanej pragnie si skonstruowa teori eksplanacyjn, ktra mogaby by sprawdzana na wzr ilociowych bada behawioralnych. Natomiast praktyczna teoria ugruntowana poszukuje takiego sposobu konstruowania teorii praktycznej, aby teoria ta moga by normatywna8 (Craig, 1995, s.178; Tracy, 2005, s.304). O komunikacji zaczynamy myle i mwi w momencie, w ktrym sam proces komunikacji ulega zaburzeniu. Innymi sowy, komunikacja najczciej staje si przedmiotem rozwaa w codziennym yciu dopiero wtedy, gdy w proces nie przebiega poprawnie bd gdy musimy dokona wyboru sposobu czy te treci komunikacji: kiedy trwajce dziaanie zostaje zablokowane, wwczas mylimy: i poprzez owo mylenie reinterpretujemy sytuacj problemow tak, aby kontynuowa dziaanie (Craig, Tracy, 1995, s.252). Wwczas rozpoczyna si ruch w spektrum Teorii-Praktyki czy oddziaywanie pomidzy metadyskursem praktycznym a teoretycznym, gdy problemy komunikacyjne istniej jedynie wwczas, gdy jako takie je skonstruujemy (Craig, 2003a, s.12). Racjonalna rekonstrukcja praktyki odbywa si poprzez analiz na trzech poziomach teoretycznych, tj. technicznym, problemu oraz filozoficznym (Craig, Tracy, 1995, s.253).
8 We wczesnych tekstach, w ktrych pojawia si krytyczno-indukcyjna droga konstytuowania dziedziny badawczej, Craig pisze nie o praktycznej teorii ugruntowanej, lecz normatywnej teorii ugruntowanej, nawet gdy odwouje si do jeszcze nieopublikowanych tekstw, w ktrych pisze jedynie o praktycznej teorii ugruntowanej (zob. np. Craig, 1995). Jest to zwizane z prb zestawiania wasnej propozycji z pragmatyk normatywn van Eemerena i wskazaniem na dwa sposoby pojmowania normatywnoci praktycznej teorii. W zwizku z tym mona twierdzi, i praktyczna teoria ugruntowana jest szczeglnym przypadkiem normatywnej teorii ugruntowanej lub e jest to jedynie zmiana nazwy odnonej teorii. Uwaam, e (w adnym tekcie amerykaski badacz tego nie wyjania) przyczyn zmiany nazwy jest rozoenie akcentw na praktyczn uyteczno normatywnej teorii, a nie na jej normatywno Craig w odniesieniu do tradycji pragmatyzmu przeformuowuje sposb rozumienia normatywnoci, ktra ma by uyteczna w procesie refleksji krytycznej, a wic praktyczna.
1.4. Praktyczna teoria ugruntowana jako droga krytyczno indukcyjna
151
Na poziomie technicznym dokonuje si rekonstrukcji praktyki, ktra jest postrzegana jako repertuar specyficznych komunikacyjnych strategii oraz technik, jakie dziaajce jednostki w sposb rutynowy (poprzez nawyk kulturowy, a wic mylenie w perspektywie porcznoci) stosuj w praktyce. Mona uzna, i na poziomie technicznym rekonstrukcja praktyki powinna si odbywa przy uyciu opisu fizykalnego. Rekonstrukcja dokonywana na poziomie problemu wskazuje na konkretne dylematy, problemy, ktre w odniesieniu do dziaajcych komunikacyjnie jednostek warunkuj uycie poszczeglnych strategii czy technik. W zwizku z tym mona byoby mwi o prbie rekonstruowania motyww jednostek dziaajcych, ktre wywouj z jednej strony refleksj normatywn (na trzecim poziomie filo zoficznym), z drugiej za (wskutek nawyku kulturowego bd wiadomego intencjonalnego dziaania) uycie strategii lub techniki, rekonstruowanej na poziomie pierwszym (por. Craig, Tracy, 1995, s.253). Najwyszym poziomem abstrakcyjnoci (teoretycznoci) charakteryzuje si poziom filozoficzny9, na ktrym praktyka komunikacyjna jest rekonstruowana w ramach wypracowywania ideaw normatywnych oraz obejmujcych cao praktyki zasad, dostarczajcych racjonalnej podstawy do rozwizywania problemw (rekonstruowanych na poziomie drugim). Radzeniu sobie z dan sytuacj mog suy alternatywne sposoby rozwiza, wypracowane na bazie ideaw usytuowanych (situated ideals)10. Praktyka zatem moe by rekonstruowana poprzez artykuowanie takich ideaw jako eksplicytnych filozoficznych stanowisk (Craig, Tracy, 1995, s.254). Pojcie ideaw usytuowanych podkrela, zdaniem Craiga, praktyczn rol filozoficznego poziomu rekonstrukcji, gdy nie maj one by niezmienne, lecz maj by niejednokrotnie doranym aparatem pojciowym danej rekonstrukcji. Kluczowym poziomem w odniesieniu do kultywowania komunikacyjnej praxis jest poziom problemu, poniewa radzenie sobie z sytuacj problemow wymaga uycia rwnoczenie strategii, technik komunikacyjnych oraz refleksji filozoficznej (wskazujcej na podane ideay) do znalezienia, zastosowania odpowiednich technik. Oznacza to, i na poziomie rozwizywania problemw w praktyce komunikacyjnej skupiaj si zarwno jej techniczne, jak i moralne aspekty, czyli dokonuje si poczenie praxis z techn. Craig podkrela, i wiele z normatywnych teorii komunikacji jest nieistotnych (nieuytecznych) praktycznie wzgldem konkretnych, rozwizywanych sytuacji problemowych, gdy prezentowane przez odnone teorie idealne sytuacje komunikacyjne s guche na rzeczywicie pojawiajce si problemy.
9 Brak trzeciego poziomu w refleksji typu action research jest przyczyn krytykowania teje, pomimo jej zaangaowania w proces kultywowania praxis. 10 Karen Tracy pisze, e ideay usytuowane, ktre na poziomie filozoficznym praktycznej teorii ugruntowanej s rekonstruowane, s przekonaniami jednostek (partycypujcych w danej praktyce) dotyczcymi tego, jak dobrze postpi w danej sytuacji dobrze, oznacza w tym przypadku takie postpowanie, ktre pozwala osign zakadany cel (Tracy, 2005, s.314-315).
152
Rozdzia IV
Na drugim poziomie rekonstrukcji w praktycznej teorii ugruntowanej znajduj si te skadniki kadej praktyki komunikacyjnej, ktre powoduj w problem, czyli powoduj zaburzenie, zatrzymanie dziaania komunikacyjnego a jego rozwizanie warunkowane jest refleksj (Dewey nazwaby to badaniem) dotyczc bd to technicznych aspektw praktyki (uywanych strategii), bd aspektw (m.in. moralnych) wicych si z sam kategori praxis. Analizujc pierwszy aspekt, okaza si moe, e dziaajcy podmiot na gruncie swojej wiedzy nie jest w stanie wyoni odpowiednich rodkw do realizacji celu. W drugim natomiast moe si okaza, i podmiot zakada wiele celw, ktrych nie da si zrealizowa na gruncie konkretnej praktyki komunikacyjnej, gdy s ze sob sprzeczne i powoduj konflikt wielo celw jako podstawowa przeszkoda w praktykach komunikacyjnych, a zarazem punkt wyjcia do dyskursu reflektywnego (uwiadamiania sobie problematycznoci niezdeterminowanej sytuacji komunikacyjnej) jest dla Craiga i Tracy roboczym, podstawowym zaoeniem modelu praktycznej teorii ugruntowanej (Craig, Tracy, 1995, s.254). Podstawowym celem konstruowania modelu praktycznej teorii ugruntowanej nie moe by zatem naukowe wyjanianie czy przewidywanie dziaa komunikacyjnych, lecz dostarczenie gruntu czy forum, na ktrym mona wypracowa modele normatywne (wspomniane situated ideal) mogce naprowadza i ukierunkowywa zarwno praktyk komunikacyjn, jak i jej krytyk. Craig zdaje sobie spraw, i zaakceptowanie takiego sposobu konstruowania teorii komunikacji pociga za sob konieczno zmiany kryterium testowania teje, czyli osdzania, w jaki sposb teoria ta moe by uyteczna. Kryteria te nie s jeszcze ostatecznie ugruntowane, jednake ocenianie wanoci tego modelu powinno bra pod uwag, i jego celem, a wic celem kultywowania praxis, jest obudzenie w dziaajcych podmiotach komunikacyjnych samowiadomoci procesu mylenia i dziaania. Taki podmiot, nazywany przez Bolesawa Andrzejewskiego homo communicativus, jest to osobowo nie tylko kompetentna, wyposaona w wysok komunikacyjn sprawno, lecz nade wszystko posiadajca komunikacyjn wia domo, wiadomo tego mianowicie, i bez uzdrowienia spoecznej komunikacji trudno sobie wyobrazi korzystny bieg dziejw (Andrzejewski, 2006, s.5-6). Dlatego te nie moe by praktyczna teoria ugruntowana osdzana przez pryzmat logicznego wynikania teorii z praktyki czy te falsyfikacji ideaw usytuowanych, lecz przez pryzmat suenia (meta)dyskursowi praktycznemu, ktry nie jest dyskursem naukowym wykorzystanie danej techniki komunikacyjnej (warunkowanej np. przez ideay usytuowane) w odniesieniu do rozwizywanego problemu nie jest kwesti logicznego wynikania, lecz sdu praktycznego. Praktyczna teoria ugruntowana ma nakierowywa podmiot do uznania najbardziej adekwatnego11 sdu w odniesieniu do konkretnej sytuacji problemowej, a wic jest to:
11 Adekwatnego a nie efektywnego, gdy Craig przyznaje, e uywanie w tym kontekcie terminu efektywny nie jest wskazane (por. Craig, Tracy, 1995, s.267).
2. Droga krytycznodedukcyjna
153
Alternatywna koncepcja teorii komunikacji, ktra jest przeznaczona do zmniejszenia (zniesienia) rnicy pomidzy teori a praktyk () teoria wkracza w konwersacj kulturow jako aktywny uczestnik trwajcej reflektywnej krytyki oraz rekonstrukcji praktyk komunikacyjnych we wsplnocie (Craig, Tracy, 1995, s.269).
Naley podkreli, i konstruowanie uytecznych wzgldem praktyki komunikacyjnej teorii komunikacji jest zadaniem niezwykle wanym, gdy poprzez tak rozumian praktyk badawcz mona realizowa cel dyscypliny praktycznej, czyli kultywowanie komunikacji w jej dwch aspektach. Praktyczna teoria ugruntowana znalaza swoje zastosowanie jako nowa droga w analizie dyskursu. Jednake dyscyplina praktyczna nie wyrasta na jaowym gruncie. I wanie z t sytuacj problemow naley si zmierzy w ramach drogi krytyczno-dedukcyjnej.
2. Droga krytycznodedukcyjna 2.1. Teorie komunikacji jako dziedzina dialogicznodialektyczna

Droga krytyczno -dedukcyjna jest zagadnieniem, skupiajcym najwaniejsze zadania, stojce przed dyscyplin komunikacji, w ramach ktrej ma by teoretyzowana praktyka komunikacyjna. W dwch pierwszych rozdziaach analizowane byy problemy, ktre nkaj badaczy komunikacji i nie pozwalaj im osign konsensusu w odniesieniu do statusu dyscyplinarnego wasnej refleksji. Analiza tej drogi ukonstytuowania dziedziny badawczej poprzez rekonstrukcj istniejcych ju teorii komunikacji jest czwartym wskazywanym zagadnieniem, powstaym z zestawienia warunkw stawianych przez Craiga teoretyzowaniu komunikacji oraz pyta, ktre powinny by postawione przed realizacj takiego przedsiwzicia. Poradzenie sobie z rnymi stanowiskami teoretycznymi na gruncie studiw nad komunikacj nie jest zadaniem atwym i na pewno nie powinno polega na prbie skonstruowania unifikacyjnej teorii komunikacji. Oznacza to, i nie sposb wskaza, na gruncie stanowiska uznajcego multidyscyplinarno tzw. nauki o komunikacji, na dziedzin badawcz dyscypliny komunikacji, czyli na zbir teorii badajcych rne aspekty praktyk komunikacyjnych. Jeeli patrzymy na refleksj nad procesem komunikacji pod takim ktem, wwczas naley zgodzi si z Craigiem, i teoria komunikacji jako moliwa do zidentyfikowania dziedzina badawcza jeszcze nie istnieje (Craig, 1999a, s.119), a patrzc dodatkowo na problemy z definiowaniem procesu komunikacji oraz na niewspmierno rnorakich uj, rwnie konkluzja, i teoria (teorie) komunikacji nie moe jeszcze stanowi koherentnej dziedziny badawczej, wydaje si zasadna.
154
Rozdzia IV
W kontekcie rozwaa nad komunikacj jako dyscyplin praktyczn, amerykaski badacz komunikacji uwaa, i warunkiem zaistnienia koherentnej dziedziny badawczej jest uznanie, e praktyka komunikacyjna to istotne pojcie suce do dyskursu ref lektywnego oraz e rne tradycje teorii komunikacji prowadzce proces teoretyzowania praktyki w rny sposb (rnymi sownikami) s w stanie w projektowanej dziedzinie badawczej odnale forum, na ktrym bdzie mg by uprawiany metateoretyczny dyskurs nad rol praktyk komunikacyjnych w spoeczestwie. Dlatego te dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji nie naley postrzega jako unifikacyjnej teorii, ale jako dialogiczno -dialektyczn macierz dyscyplinarn (dialogiczno -dialektyczn koherencj) rozumian jako zbir zaoe, ktre mog doprowadzi do owocnej argumentacji pomidzy rnymi tradycjami teorii komunikacji. Macierz dyscyplinarna dyscypliny komunikacji moe by rozwijana, zdaniem Craiga, za pomoc jej skadnikw: 1) modelu konstytutywnego jako metamodelu komunikacji oraz 2) zaoenia, i teoria komunikacji jest metadyskursem. Naley dook reli znaczenie rekonstrukcji teorii komunikacji jako dialogiczno-dialektycznej koherencji w odniesieniu do dyscypliny komunikacji, a dokadniej macierzy dyscyplinarnej. W pracy zostay wyrnione podstawowe skadniki kadej macierzy: 1) symboliczne uoglnienie, suce rwnie za definicje; 2) metafizyczne czci paradygmatw w odniesieniu do dyscypliny komunikacji analizowane tutaj jako ontologia komunikacji; 3) wartoci zwizane z teori i praktyk oraz 4) wzorce, czyli modelowe przykady rozwiza amigwek (w przypadku dyscypliny komunikacji byy nimi retoryka i metodologia). Macierz dyscyplinarna na gruncie humanistyki musi by rozumiana zgoa inaczej ni tak, jak widzia to Kuhn w odniesieniu do nauk fizycznych. Podkrelaem ju, i refleksja humanistyczna przyja aparat pojciowy Kuhna, redefiniujc go na wasny uytek. Tak te, mona sdzi, czyni Craig, posugujc si odnonym pojciem. W caym projekcie amerykaskiego badacza mona wyrni zarwno wzorce (pojawiajce si explicite), jak i wartoci oraz, do pewnego stopnia, metafizyczne czci paradygmatw ktre jednake naleao zrekonstruowa z caoci rozwaa autora. To, czego powinna dokona droga krytyczno -dedukcyjna, suy ma ukonstytuowaniu dziedziny badawczej jako dialogiczno -dialektycznej koherencji. Mona wskaza, i konstruowanie dziedziny oparte na metamodelu konstytutywnym oraz pojciu metadyskursu i prowadzce ostatecznie do wskazania siedmiu tradycji teorii komunikacji (ktre postrzegane s jako praktyki teoretyzowania komunikacji dostarczajce rnych sownikw) odpowiada skadnikom macierzy dyscyplinarnej, takim jak symboliczne uoglnienia oraz metafizyczne czci paradygmatw. Tradycje teorii komunikacji traktowane jako dziedzina badawcza dostarcza maj, oprcz forum, na ktrym moe doj do owocnej argumentacji, sposobw definiowania i postrzegania procesu komunikacji, ktre bd mogy
2.2. Dwa filary drogi krytyczno dedukcyjnej
155
wej ze sob w dialog (dialogiczno owej koherencji) oraz, wyrastajc z praktyki, wci bd si odnosiy dialektycznie do dwch biegunw kontinuum Teorii-Praktyki (dialektyczno koherencji). W ramach dialogiczno-dialektycznej koherencji ma mie miejsce konceptualizowanie ju istniejcych teorii wczajc w to zarwno naukowe, jak i filozoficzne teorie w terminach ich praktycznych aplikacji oraz stosujc je do konkretnych problemw komunikacyjnych (Craig, Muller, 2007b, s.xii). Dlatego te prcz drogi krytyczno -indukcyjnej, w ktrej teorie s konstruowane ju z perspektywy praktycznej, naley, zdaniem Craiga, podj si zrekonstruowania rnych teorii komunikacji w procesie konstruowania dziedziny badawczej wynika to z praktycznej uytecznoci teorii z rnych tradycji oraz z przyjmowanego przez amerykaskiego badacza zaoenia, i nie mona stworzy unifikacyjnej teorii, ktra rozwizywaaby naraz wszystkie skonstruowane komunikacyjne problemy. Dodajmy jeszcze, i dialogiczno -dialektyczna koherencja nie tyle ma suy rozwizywaniu problemw, co nakierowywaniu naszej praxis w ramach tworzonej teorii praktycznej. Dziedzina badawcza dyscypliny komunikacji postrzegana jest jako teoria, gdy stanowi to rodzaj metadyskursu, ktry (zgodnie z zaoeniem o kontinuum Teorii-Praktyki) posuguje si nie tylko argumentami praktycznymi, czyli stosowanymi np. na poziomie potocznoci.
2.2. Dwa filary drogi krytycznodedukcyjnej

Ujmowanie teorii komunikacji jako dziedziny badawczej moliwe jest wwczas, gdy przyjmie si dwa wskazywane powyej skadniki konstytutywne: metamodel komunikacji i teorie jako metadyskurs. Zakadany przez Craiga metamodel komunikacji wyrasta ma z przeksztacenia pojmowania relacji pomidzy modelem transmisyjnym i konstytutywnym. Prowadzone w pierwszym rozdziale rozwaania pokazay, i w ramach studiw nad komunikacj proces komunikacji ujmuje si najczciej w ramach ujcia konstytutywnego bd transmisyjnego. Zaznaczylimy rwnie, i w tradycji amerykaskiej mwienie o modelu transmisyjnym czy konstytutywnym odnosi si nie do konkretnego modelu (np. Lasswella czy Shannona), lecz do caego spektrum stanowisk, ktre w dany sposb ujmuj proces komunikacji. Amerykaski badacz podkrela, i dystynkcja na model transmisyjny i konstytutywny (definiowany najczciej w odnonej dystynkcji przez przeciwstawienie modelowi transmisyjnemu) nie suy w rzeczywistoci samej refleksji nad komunikacj, gdy nie mona twierdzi, i w ramach modelu konstytutywnego nie ujmuje si procesu komunikacji rwnie poprzez transmisj. W zwizku z tym naley raczej mwi o modelu transmisyjnym i metamodelu konstytutywnym.
156
Rozdzia IV
Oznacza to, e w ramach metamodelu konstytutywnego zakada si, i komunikacja jest konstytuowana w ramach interakcji spoecznych, ale rwnie wcza si elementy modelu transmisyjnego, przyjmujc, e konstytuowanie komunikacji symbolicznej odbywa si take przy udziale jakiego rodzaju transmisji. Tak ujty metamodel otwiera pojciow przestrze, w ktrej wiele innych teoretycznych modeli komunikacji moe wchodzi ze sob w interakcj (Craig, 1999a, s.126-127). Pierwszego rzdu model konstytutywny moe by uyteczny np. w rozrnieniu nadawcy i odbiorcy w ramach bada systemw informacyjnych czy mediw. Analizujc to zaoenie, Stephen Littlejohn pisze:
Podstawow przesank dla metamodelu jest () to, e komunikacja jest podstawowym procesem, w ramach ktrego ycie ludzkie jest dowiadczane; komunikacja konstytuuje rzeczywisto. To, w jaki sposb komunikujemy o naszym dowiadczeniu, formuje lub stwarza nasze dowiadczenie. Rne formy dowiadczenia s tworzone w rnych formach komunikacji. Nasze znaczenia zmieniaj si w odniesieniu do rnych grup, zaoe i czasu, ze wzgldu na to, i komunikacja jest procesem dynamicznym, przekraczajcym sytuacje (Littlejohn, 2002, s.12).
Oznacza to, i metamodel konstytutywny jest modelem drugiego rzdu, ktry zwraca uwag przede wszystkim na aspekty modeli (uj) pierwszego rzdu, np.modelu transmisyjnego. W metamodelu przedstawia si modele pierwszego rzdu jako rne sposoby symbolicznego procesu konstytuowania komunikacji. Zdaniem Craiga to, co inni badacze nazywaj modelem konstytutywnym (czyli rne ujcia konstytutywne w klasycznym rozumieniu), prowadzi do pewnego rodzaju samo-sprzecznoci: w ramach takich uj zakada si, e adne z poj nie posiada prawdziwej istoty poza komunikacyjnie skonstruowanym kulturowo-obiektywnym istnieniem, jednoczenie zakadajc, i ujcie to jest odpowiednie, adekwatne czy po prostu prawdziwe. A jak moemy wywnioskowa chociaby na poziomie metadyskursu praktycznego z naszej codziennej praktyki komunikacyjnej, proces komunikacji nie jest nigdy binarnym wyborem pomidzy transmisj a interakcj (por. Craig, 1999a, s.127). Oczywicie takie stanowisko moe prowadzi, w sposb niezamierzony, do chaosu terminologicznego, spowodowanego nieodrnieniem dwch poziomw, na ktrych umiejscowione s odnone modele i metamodel. Przede wszystkim naley podkreli, i metamodel nie mwi, czym jest proces komunikacji, czyli nie definiuje tego, a jego celem jest wykazanie, e proces komunikacji moe by symbolicznie konstytuowany (oczywicie w i poprzez komunikacj) na wiele rnych sposobw, takich jak proces transmisji (dlaczego nie, skoro jest to uyteczne do jakich celw?) (Craig, 1999a, s.127). Craig, bronic si przed zarzutem pomieszania modeli pierwszego i drugiego rzdu, twierdzi, i metamodel
2.2. Dwa filary drogi krytyczno dedukcyjnej
157
konstytutywny nie moe by zestawiany z tradycj socjokulturow (jedn z tradycji teorii komunikacji, ktre wyznaczaj dziedzin badawcz), w ktrej komunikacja jest teoretyzowana jako proces produkowania i reprodukowania porzdku spoecznego. Zdaniem Craiga, stwierdzenie, e metamodel konstytutywny i tradycja socjokulturowa s ze sob tosame, implikowaoby, e pozostae wyrnione tradycje nie nale do dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji. Natomiast celem projektu teoretyzowania nie jest odrzucenie tych tradycji, ale zaoenie, i mog by zrekonstruowane zgodnie z metamodelem konstytutywnym jako alternatywne sposoby wyjaniania procesu komunikacji, wyjaniania opartego nie tylko na nie-komunikacyjnych czynnikach(Craig, 1999a, s.128). Tak konstruowana dziedzina badawcza nie ma si charakteryzowa wspominan przez nas fragmentaryzacj, gdy badacze mog ujmowa teori komunikacji jako metadyskurs w kontekcie dyscypliny praktycznej. Zaoenia, na bazie ktrych Craig mwi o teorii jako o metadyskursie teoretycznym, przywoalimy ju w momencie okrelania procesu komunikacji jako szczeglnego przypadku praktyki spoecznej. Naley jednak doda, i teoria komunikacji rozumiana jako metadyskurs ma si wcza w nakierowywanie naszej praktyki na rozwizywanie problemw komunikacyjnych poprzez rozszerzenie i rozbudowywanie metadyskursu praktycznego czyli rozwaa nad praktyk komunikacyjn na poziomie potocznoci. W zwizku z tym tworzenie dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji jako zbioru tradycji rnych teorii komunikacji musi rekonstruowa teori komunikacji jako metadyskurs teoretyczny zaangaowany w dialog z metadyskursem praktycznym, co wynika rwnie bezporednio z konstytutywnego metamodelu komunikacji. Metadyskurs teoretyczny konstytuowany jest w ramach argumentacji na temat alternatywnych teorii komunikacji. Dlatego celem drogi krytyczno-dedukcyjnej jest pokazanie, w jaki sposb wszystkie teorie komunikacji maj praktyczny potencja (bez wzgldu na ich dyscyplinarne korzenie), ktry moe by wykorzystany do skonstruowania dziedziny, wsplnego gruntu, wsplnej (meta)dyskursywnej przestrzeni, gdzie wszystkie teorie komunikacji mog wchodzi ze sob w owocn interakcj (Craig, 1999a, s.131). Teoria jako metadyskurs teoretyczny wyrasta z metadyskursu praktycznego, ktry jednoczenie uteoretycznia. W taki sposb teoria moe by istotna dla praktyki, dlatego e jest 1) moliwa do przyjcia, gdy wyrasta z poj dowiadczenia potocznego na temat komunikacji, oraz 2) interesujca i wana, jeeli poddaje w wtpliwo inne pojcia wyrastajce z potocznego dowiadczenia 12.
12 Wskazane dwie cechy metadyskursu teoretycznego w odniesieniu do metadyskursu praktycznego su Craigowi do naszkicowania schematu tradycji teorii komunikacji, ktry jest prezentowany w niniejszej pracy w tabeli 1 (wskazana pierwsza cecha: wiersz 5 Moliwa do przyjcia, kiedy odnosi si metadyskursywnych poj dowiadczenia potocznego, takich jak; druga cecha Wana, kiedy podaje w wtpliwo metadyskursywne pojcia dowiadczenia potocznego, takie jak:).
158
Rozdzia IV
Dlatego rne teorie, odnoszc si do rnych elementw metadyskursu praktycznego, mog by w rny sposb istotne dla praktyki komunikacji. Debata pomidzy teoriami komunikacji, na gruncie dialogiczno-dialektycznej koherencji, jest potrzebna, abymy mogli dostrzec uyteczno rnych teorii. Wskazanie na praktyczn uyteczno rnych tradycji teorii komunikacji musi rwnie zakada, i konstruowana w ramach drogi krytyczno-dedukcyjnej metadyskursywna praktyka (czyli przywoywana teoria praktyczna) rwnie powinna by uyteczna. Wszystkie powysze zaoenia odnoszce si do tego sposobu konstytuowania dziedziny badawczej su Craigowi do wskazania na siedem tradycji teorii komunikacji, ktre wyznaczaj pole badawcze (dziedzin) dyscypliny komunikacji. Nie naley zapomina, i tradycje te w yznaczone s w ramach drogi krytyczno-dedukcyjnej i zgodnie z tym, co do tej pory zaprezentowalimy, caociowe ujcie komunikacji jako dyscypliny praktycznej wymaga rwnie uwzgldnienia drugiej drogi indukcyjnej. Dlatego wskazywanych siedmiu tradycji nie mona traktowa jako opisu caej dziedziny badawczej pozostaj wszak jeszcze teorie skonstruowane ju w ramach perspektywy praktycznej, takie jak praktyczna teoria ugruntowana. Niektrzy krytycy Craiga zdaj si o tym zapomina i analizuj drog krytyczno-dedukcyjn jako zamknit cao, czy wrcz system zamknity 13 (Myers, 2001; Russill, 2008). Rwnie badacze odnoszcy si do rozwaa Craiga w sposb afirmatywny zdaj si nie dostrzega siedmiu tradycji komunikacji jako elementu projektu teoretyzowania komunikacji, a spogldaj na nie tak, jakby Craig przedstawia ostateczn charakterystyk studiw nad komunikacj (por. Griffin, 2003; Littlejohn, 2002).
2.3. Siedem tradycji teorii komunikacji

Tradycje teorii komunikacji w ramach drogi krytyczno -dedukcyjnej mog by ujte jako struktura dziedziny badawczej. Wybr tych siedmiu tradycji (retorycznej, semiotycznej, fenomenologicznej, cybernetycznej, socjopsychologicznej, socjokulturowej i krytycznej) jest oczywicie wyborem arbitralnym. Jednake dla Craiga czynnikiem pozwalajcym mwi o jakiej wyrnionej tradycji jest to, i w ramach tej tradycji definiuje si praktyk komunikacyjn w taki sposb, e definiowanie to nie moe by zredukowane do adnej innej tradycji. Innymi sowy, kada z wyrnionych tradycji ma przedstawia metadyskurs teoretyczny, sow13 Do krytyki Davida Myersa i Chrisa Russilla odnios si w dalszej czci rozdziau, gdy pewne jej elementy naley uzna za trafione, ale przede wszystkim wpyny na dalszy ksztat Craigowskiego projektu teoretyzowania komunikacji.
159
nik, ktry nie moe by wywiedziony z innych teorii komunikacji. W ten sposb schemat dziedziny badawczej ma umoliwia badaczom dialog pomidzy swoimi stanowiskami i pobudza ich do dyskursu jednym z podstawowych palcych problemw badaczy komunikacji jest brak komunikacji midzy badaczami komunikacji, ktrzy zamiast dyskutowa ze sob, obchodz si nawzajem. Robert T. Craig przyznaje, i zarysowywana w ten sposb struktura macierzy w zasadniczy sposb rni si od klasycznego ujcia teje w refleksji naukowej14 oraz od charakteryzowania studiw nad komunikacj, ktre opisywane i kategoryzowane s gwnie ze wzgldu na: dyscyplinarne korzenie refleksji, poziomy komunikacji czy lec u podstaw przyjmowan epistemologi. Natomiast Craigowska kategoryzacja opiera si na lecych u podstaw pojciach praktyki komunikacyjnej (Craig, 1999a, s.135). W kontekcie naszych rozwaa naleaoby doda, i t cech wyrniajc (wskazywan przez Craiga) jest to, co okreliem mianem ontologii komunikacyjnej. Jednake wwczas, zgodnie z tym, co do tej pory zostao powiedziane o warunkach, jakie dyscyplina komunikacji powinna nakada na swj podstawowy przedmiot badawczy15, musielibymy zakwestionowa w schemat tradycji teorii komunikacji. Jednake celem konstytuowania dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji w ramach drogi krytyczno -dedukcyjnej nie jest wyonienie definicji procesu komunikacji, lecz umoliwienie konstruktywnego dialogu pomidzy badaczami wywodzcymi si z rnych tradycji. Dlatego te wyrnianie danej tradycji poprzez to, w jaki sposb definiuje ona praktyk komunikacyjn, jest, jak moglibymy to okreli, kategoryzacj zewntrzn, tzn. Craig nie zestawia danej tradycji teorii komunikacji z wypracowan (w ramach komunikacji jako dyscypliny praktycznej) definicj praktyki komunikacyjnej a jedynie bierze pod uwag to, w jaki sposb definiuje si praktyk komunikacyjn w obrbie danej tradycji. Naley podkreli, i Craig, piszc o definiowaniu praktyki komunikacyjnej w obrbie danej tradycji, w pewien sposb nie zauwaawasnego zaoenia, e proces komunikacji jest praktyk komunikacyjn (komunikacyjn praxis) i niejako narzuca wyrnionym przez siebie tradycjom pojmowanie procesu (fenomenu) komunikacji jako praxis. Trudno byoby si zgodzi, i wyrniona tradycja cybernetyczna charakteryzuje proces komunikacji jako rodzaj praktyki spoecznej. Dlatego w pewnym sensie Craig przyjmuje wiele definicji procesu komunikacji, tzn. definicji wywodzonych z kadej z tradycji, ktrym pragnie stworzy
14 Mona doda, i rni si przede wszystkim od wprowadzonej przez Kuhna koncepcji macierzy dyscyplinarnej i jej elementarnych skadnikw, czego powodem jest przeniesienie myli Kuhna na grunt refleksji humanistycznej. 15 Chodzi o dwa podstawowe warunki: 1) przedmiot badawczy musi by skadnikiem takiego umeblowania wiata, w ktrym istnieje w sposb obiektywny dla badacza; 2) czynniki komunikacyjne musz by czynnikami logicznie pierwszymi, innymi sowy, poprzez czynniki komunikacyjne powinnimy by wstanie objani inne czynniki nie -komunikacyjne, np. czynniki socjologiczne, psychologiczne czy ekonomiczne.
160
Rozdzia IV
pojciowy grunt do dialogu moliwo tak, jego zdaniem, daje to, i tradycje te nie s wyrniane ze wzgldu na przyjmowan metodologi czy charakterystyk poziomw komunikacji, lecz ze wzgldu na sposb teoretyzowania samego procesu komunikacji. Wydaje si, i szkic siedmiu tradycji moe mie sabe podstawy, jeeli to, co okrelilimy mianem ontologii komunikacyjnej, nie zostao dookrelone w projekcie dyscypliny komunikacji: przyjmowana przez Craiga definicja komunikacji jako praktyki jest jak si zdaje niewystarczajco rozbudowana, a przecie suy m.in. do wyboru i analizy siedmiu tradycji teorii komunikacji, ktre maj by rozumiane jako dziedzina badawcza dyscypliny komunikacji. Amerykaski badacz tradycj rozumie za Gadamerem jako grunt wanoci naszych sdw, ktry nie jest statyczny, lecz nieustannie si zmienia. Teoretycy komunikacji swoje teorie zawsze tworz w jakiej tradycji, w ktrej pojcia i idee s zanurzone w tym sensie kada teoria nadbudowuje wczeniejsze teorie z danej tradycji. Rozwizywanie problemw jest zawsze prac w pewnym kontekcie kulturowo -historycznym, dlatego nie mona nie uwzgldnia caej tradycji w szerokim projekcie teoretyzowania. Tradycja jest przestrzeni sensotwrcz, ktra umoliwia debat nad przekonaniami i wartociami charakteryzujcymi j. Hans-Georg Gadamer oraz Alasdair McIntyre pokazuj, e dopiero umiejscowienie (a czasami przypisanie) konkretnych teorii wewntrz tradycji ukazuje innowacyjno tych teorii i nawet teoria, ktra przeciwstawia si danej tradycji, a nawet zaprzecza jej gwnym czciom, nadal w pewien znaczcy sposb przynaley do tej tradycji. Zdaniem RobertaT.Craiga powinnimy rozpatrywa teorie komunikacji jako zanurzone w tradycji, z ktrej wyrastaj (Craig, Muller, 2007a, s.xiv), co oznacza, e w projekcie teoretyzowania nie chodzi o to, aby zajmowa si kad poszczegln teori, ale raczej wskaza tradycje teorii komunikacji, z ktrych takowe teorie wyrastaj. Korzyci niejako historyczn ze sposobu postrzegania obszaru badawczego komunikacji jako zbioru tradycji teorii komunikacji jest to, e jestemy zdolni postrzega lini rozwoju mylenia o komunikacji jeeli zrozumiemy to pojcie w jego socjohistorycznym i kulturowym kontekcie. Oprcz tego analiza innych tradycji, z ktrych si nie wyrasta oraz nie jest si w nich zanurzonym, moe umoliwi odkrycie innych obszarw badawczych pozwalajcych nam dostrzec rozwizanie kwestii problematycznej w naszej wasnej tradycji. Kada tradycja w inny sposb postrzega i odnosi si do praktyki komunikacyjnej dziki temu podejcie tradycyjne (perspektywa uwzgldniajca wielorakie tradycje) pozwala na podjcie bada multi-perspektywowych nad zrozumieniem fenomenu praktyki komunikacyjnej. Amerykaski badacz uwaa, i niezwykle wak kwesti jest to, w jaki sposb moemy wykorzysta rne tradycje komunikacji do lepszego zrozumienia ludzkiej komunikacji. W tym miejscu naley jednake uczyni pewne zastrzeenia. Mowa mianowicie o ograniczeniu prezentacji drogi krytyczno-dedukcyjnej w niniejszej pracy. Chocia koncepcja Roberta T. Craiga jest przywoywana najczciej w zwiz-
161
ku z siedmioma tradycjami teorii komunikacji, nie bd omawia szczegowo kadej tradycji teorii komunikacji, ale jedynie zaprezentuj ich krtk charakterystyk oraz wska na podstawowych przedstawicieli kadej z nich. Zgodnie z tym, co zostao zaoone w pierwszym rozdziale, praca ta nie pretenduje do roli monografii na temat rnorakich stanowisk teoretycznych w studiach nad komunikacj, lecz zawiera prb ucile, kategoryzacji oraz ustale metodologicznych, ktre pozwol uprawia samodzieln refleksj nad procesem komunikacji. Oznacza to, i siedem tradycji zostanie przywoanych jedynie w sposb szkicowy prezentacja samych zaoe przyjmowanych (czy to implicite, czy explicite) w ramach kadej z tradycji zasuguje co najmniej na oddzieln prac. Co wicej, wydaje si, i schemat tradycji wyrnionych przez Craiga jest w rzeczywistoci schematem tradycji refleksji humanistycznej. Innymi sowy, schemat ten jest tak rozlegy, i prba caociowego objcia go w tej pracy musiaaby si zakoczy niepowodzeniem. W zwizku z celem, jaki zosta postawiony w pracy, przedstawi zarys odnonych tradycji, lecz przede wszystkim zapytam o zasadno takiego schematu. Wska rwnie, i mimo jednoznacznego stanowiska Craiga, e droga krytyczno-dedukcyjna nie ma udziela odpowiedzi na pytanie, czym jest proces komunikacji, w projekcie tym musi by zakadana definicja tego procesu w przeciwnym wypadku byby on nieuyteczny oraz nie-praktyczny. Na kolejnych stronach znajduj si dwie tabele, w ktrych Craig zawar szkic zestawiania tradycji. Wskazuj one m.in. na przyjmowan w ramach poszczeglnych tradycji definicj odnonego procesu, metadyskursywne terminy (tabela 1) oraz na moliwo krytycznego odniesienia kadej tradycji do pozostaych, wczajc w to kategori samokrytyki, czyli wewntrznej krytyki danej tradycji (tabela 2). Wskazana jako pierwsza, tradycja retoryczna jest najstarszym sposobem ujmowania praktyk komunikacyjnych. Oczywicie problematyczno uzasadnienia wyodrbnienia tej a nie innej tradycji jako pierwszej pociga za sob daleko idce konsekwencje (zagadnienie to porusz w dalszej czci rozdziau). Zdaniem amerykaskiego badacza proces komunikacji charakteryzowany jest w odnonej tradycji jako sztuka dyskursu. Pocztkw takiego ujcia winnimy szuka u sofistw, w pismach Platona, Arystotelesa, wspczenie za u takich autorw, jak Kenneth Burke czy Sonja K. Foss i Cindy L. Griffin. Napicie pomidzy teori retoryczn a praktyk, ktre pojawio si w tej tradycji ju w czasach antycznej Grecji, oraz sposb poradzenia sobie z tym napiciem jest zdaniem Craiga wzorcem dla komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Retoryczne ujcie procesu przemawiania, wpywania na odbiorcw oraz kanony retoryczne powinny zosta wczone (ponownie) w obszar refleksji komunikacyjnej. Tradycja semiotyczna z Johnem Lockeem, Charlesem Sandersem Peirceem, Ferdynandem de Saussureem czy Rolandem Barthesem ujmuje procesy komunikacyjne poprzez relacje semiotyczne. Mona zgodzi si z Craigiem, i zestawienie ze sob w jednym rzdzie koncepcji Lockea i Peircea uzasadnione jest ze wzgldw historycznych.
162
Retoryczna Semiotyczna Fenomenologiczna Cybernetyczna Socjopsychologiczna Socjokulturowa Krytyczna Dyskursywna refleksja (Re)produkcja porzdku spoecznego Ekspresja, interakcja oraz wpyw Przetwarzanie informacji Dowiadczenie innych; dialog Intersubiektywne zaporedniczenie poprzez znaki
Komunikacja teoretyzowana jako:
Praktyczna sztuka dyskursu
Tabela 1. Siedem tradycji teorii komunikacji
rdo: (Craig, 1999a, s.133)

Nieporozumienie albo rozam pomidzy subiektywnymi punktami widzenia Nieobecno lub niepowodzenie dowiadczania autentycznych relacji ludzkich Haas; przecienie; niedocienie; nieprawidowe dziaanie albo bd w systemie Sytuacja wymagajca manipulowania przyczynami zachowania,by osign okrelone rezultaty Konflikt; wyobcowanie; niedopasowanie; brak wsppracy Zachowanie, zmienna (parametr), efekt, osobowo, emocje, percepcja, poznanie, postawa, interakcja Spoeczestwo, struktura, praktyka, rytua, regua, socjalizacja, kultura, tosamo, konstrukcja rdo, odbiornik, sygna, informacja, haas, sprzenie zwrotne, redundancja, sie, funkcja Dowiadczenie, ja i inny, dialog, autentyczno, ofiarno, otwarto Znak, symbol, ikona, indeks, znaczenie, przemawiajcy, kod, jzyk, medium, (nie)zrozumienie Ideologia hegemoniczna; systematycznie znieksztacana mowa sytuacyjna Ideologia, dialektyka, ucisk, wzrost wiadomoci, opr, emancypacja Zrozumienie wymaga wsplnego jzyka; wszechobecne niebezpieczestwo braku komunikacji Potrzeba kontaktu z drugim czowiekiem; powinno si traktowa innych jako osoby, szanowa rnice; szukanie wsplnego podoa Tosamo umysu i mzgu; warto informacji i logiki; zoony system moe by nieprzewidywalny Komunikacja odzwierciedla osobowo; przekonania oraz uczucia wpywaj na sdy; ludzie w grupie oddziauj na siebie Jednostka jest produktem spoeczestwa; kade spoeczestwo ma oddzieln kultur; dziaania spoeczne maj niezamierzone efekty Samoutrzymy wanie si mocy i bogactwa; warto wolnoci, rwnoci i rozumu; dyskusja tworzy wiadomo, wgld Sowa maj poprawne znaczenia i oznaczaj myli; kody i media s neutralnymi kanaami Komunikacja jest umiejtnoci; sowo nie jest rzecz; fakty s obiektywne, a wartoci subiektywne ludzie i maszyny rni si; emocje nie s logiczne; linearny porzdek przyczyn i skutkw ludzie s racjonalnymi istotami; znamy swoje wasne umysy; wiemy, co widzimy Jednostkowe dziaanie, odpowiedzialno; absolutna tosamo Ja; naturalno porzdku spoecznego Naturalno i racjonalno tradycyjnego porzdku spoecznego; obiektywno nauki i technologii
Problemy komunikacji teoretyzowane jako:
Spoeczna sytuacja krytyczna wymagajca wsplnego rozwaania i osdu
Metadyskursywne terminy, takie jak:
Sztuka, metoda, osoba komunikujca, publiczno, strategia, powszechne dowiadczenie, logika, emocja
Moliwa do przyjcia, kiedy odnosi si do metadyskursywnych poj dowiadczenia potocznego, takich jak:
Moc sw; warto uzasadnionego osdu; moliwo ulepszenia praktyki
Wana, kiedy podaje w wtpliwo metadyskursywne pojcia dowiadczenia potocznego takie jak:
Zwyke sowa nie s dziaaniem; powierzchowno nie jest rzeczywistoci; styl nie jest istot; opinia nie jest prawd
Rozdzia IV
Retoryczna Fenomenologiczna Cybernetyczna Socjopsychologiczna Socjokulturowa Krytyczna Retoryka odzwierciedla tradycyjne, instrumentalne i indywidualistyczne ideologie Teoria retoryczna jest kulturowo ograniczona i przecenia jednostkowe dziaanie wobec struktury spoecznej Retoryka cierpi na brak dobrych empirycznych dowodw na to, e jej techniki przekonywania rzeczywicie dziaaj tak, jak to jest zaoone Interwencja w zoony system pociga za sob problemy techniczne, ktrych retoryka nie moe uchwyci Strategiczna komunikacja jest waciwie nieautentyczna i czsto przynosi skutki odwrotne od zamierzonych
Semiotyczna
Przeciwko retorycznej
Sztuka retoryczna moe by nauczana tylko poprzez praktyk; teoria jedynie rozprasza
Nie uywamy znakw; raczej one uywaj nas
Przeciwko semiotycznej Langueparole i znaczcyznaczony s faszywymi rozrnieniami; jzykowo konstytuuje wiat
Kade uycie znakw jest uyciem retorycznym Znaczenie skada si z funkcyjnych relacji wewntrz dynamicznych systemw informacji Semiotyka nie potrafi wyjani czynnikw, ktre wpywaj na tworzenie i interpretowanie wiadomoci System znakowy nie jest autonomiczny, istnieje tylko we wsplnych praktykach rzeczywistych spoeczestw
Jzyk to fikcja; znaczenie i intersubiektywno s niezdeterminowane
Znaczenie nie jest ustalone przez kod; jest to cz konfliktu spoecznego
Tabela 2. Toposy argumentacyjne przekrj przez tradycje
Przeciwko fenomenologicznej
Autentyczno jest niebezpiecznym mitem; dobra komunikacja musi wynika ze sztuki retorycznej, a wic strategicznej Dowiadczenie innych nie jest dowiadczane bezporednio, ale tylko jako konstytuowane w wiadomoci Ego Fenomenologiczne dowiadczenie musi wystpowa w mzgu jako przekaz informacji Fenomenologiczna introspekcja faszywie przyjmuje samowiadomo procesw poznawczych
Ja i inni s semiotycznie zdeterminowanymi przedmiotami stanowisk i istniej tylko w i jako znaki
Intersubiektywno jest produkowana przez procesy spoeczne, ktrych fenomenologia nie moe wyjani
Jednostkowa wiadomo jest konstytuowana spoecznie, a wic jest ideologicznie wypaczona
Przeciwko cybernetycznej
Rozum praktyczny nie moe (lub nie powinien) by redukowany do formalnych oblicze Funkcjonalizm nie potrafi wyjani znaczenia jako ucielenionego, wiadomego dowiadczenia
Funkcjonalistyczne wyjanienia ignoruj subtelnoci systemw znakowych
obserwator musi by zawarty w systemie
Cybernetyka jest zbyt racjonalistyczna, np. nie docenia roli emocji
Cybernetyczne modele nie potrafi wyjani, jak znaczenie oddziauje na interakcje spoeczne
Cybernetyka odzwierciedla dominacj rozumu instrumentalnego
163
164
Retoryczna Semiotyczna Fenomenologiczna Cybernetyczna Socjopsychologiczna Socjokulturowa Krytyczna Tradycja socjopsychologiczna odzwierciedla ideologie indywidualizmu i instrumentalizmu Socjopsychologiczne prawa s kulturowo ugruntowane i oparte na jednostkowoci Socjopsychologiczne teorie maj ograniczon moc predykatywn, nawet w laboratorium Socjopsychologiczne teorie maj ograniczon moc predykatywn, nawet w laboratorium Komunikacja obejmuje kolisty, a nie liniowy zwizek przyczynowy Socjopsychologiczna dychotomia podmiotu przedmiotu musi by transcendentna
Tabela 2. Toposy argumentacyjne przekrj przez tradycje (cig dalszy)
rdo: (Craig, 1999a, s.134)

Socjokulturowe zasady itd. s w peni systemami znakw Spoeczny wiat, w ktrym yjemy ma fenomenologiczny fundament Funkcjonalna organizacja jakiegokolwiek systemu spoecznego moe by formalnie modelowana Socjokulturowa teoria jest niejasna, niesprawdzalna, ignoruje psychologiczne procesy, ktre le u podstaw porzdku spoecznego Socjokulturowy porzdek jest szczegowy i lokalnie negocjowany, ale teoria musi by abstrakcyjna i oglna Socjokulturowa teoria uprzywilejowuje konsensus wobec konfliktu i zmiany Nie ma niczego poza tekstem Krytyka jest immanentnie zawarta w kadym autentycznym spotkaniu z tradycj Samoorganizujce si systemy modeli stanowi o spoecznym konflikcie i zmianie Teoria krytyczna miesza fakty i wartoci, narzuca dogmatyczn ideologi Teoria krytyczna narzuca ramy interpretacyjne, nie jest w stanie doceni lokalnych znacze Teoria krytyczna jest elitarna i bez prawdziwego wpywu na zmian spoeczn
Przeciwko socjo psychologicznej
Efekty s sytuacyjne i nie mog by precyzyjnie przewidziane
Przeciwko socjokulturowej
Tradycja socjokulturowa, zasady itd. s kontekstami i rdami dla retorycznego dyskursu
Przeciwko krytycznej
Rozum praktyczny jest oparty na konkretnych sytuacjach, a nie uniwersalnych zasadach
Rozdzia IV
165
Jednak twierdzenie, i w tradycji tej komunikacja jest rozumiana jako intersubiektywne zaporedniczenie poprzez znaki, staje si problematyczne, jeli przywoywanych autorw zestawimy ze sob bez gbszej analizy nastpujcej kwestii: czy znaki przenosz co istniejcego przed nimi (np. idee, myli, znaczenia), czy moe w ramach relacji semiotycznej konstytuowane s znaczenia. Wskazywaem rwnie, i konsekwencj przyjcia Lockeowskiego sposobu postrzegania procesu komunikacji jest ujmowanie teje jedynie przez pryzmat kategorii transmisji natomiast charakterystyka taka nie jest w peni adekwatna wzgldem XX-wiecznej refleksji semiotycznej. Dziea Edmunda Husserla, Martina Bubera czy Hansa-Georga Gadamera s, zdaniem Craiga, podwalinami fenomenologicznej tradycji teorii komunikacji, w ktrej proces komunikacji rozumiany jest jako intencjonalny proces, dialog, ktrego celem jest zrozumienie przez obie strony sytuacji drugiego (Griffin, 2003, s.67). Analiza komunikacji opiera si na refleksji nad dowiadczeniami ycia codziennego z punktu widzenia jednostki uczestniczcej, natomiast celem komunikacji ma by zrozumienie (oparte na empatii) drugiej jednostki. Tradycja cybernetyczna analizowana bya szerzej w pierwszym rozdziale pracy, zatem naley doda jedynie, i oprcz Shannona, Weavera czy Wienera, w ramy tej tradycji amerykaski badacz wcza takich teoretykw, jak Paul Watzlawick, Annie Lang czy Niklas Luhmann. W tradycji tej rozumienie komunikacji oparte jest na kategorii informacji oraz jej przepywu pomidzy nadajnikami i odbiornikami (nadawcami i odbiorcami). Socjopsychologiczna tradycja teorii komunikacji reprezentowana np. przez Carla Hollanda, Charlesa R. Bergera czy Alberta Bandur sprowadza refleksj nad komunikacj do systematycznego opisu i obserwacji, ktre powinny pozwoli odkry istot procesw komunikacyjnych. Jest to klasyczna perspektywa empiryczna nastawiona na odkrywanie tego, co jest, oraz ukierunkowana na konstruowanie teorii charakteryzujcych si moc deskryptywn i predywistyczn. Interakcjonizm symboliczny wczony jest w ramy tradycji socjokulturowej, ktrej przedstawicielami maj by George Herbert Mead, Mark Poster, James R. Taylor czy zdaniem Ema Griffina Edward Sapir i Benjamin Lee Whorf. W ujciu tym proces komunikacji suy produkcji i reprodukcji porzdku spoecznego, bdc jednoczenie (poprzez jzyk) filtrem, przez ktry dowiadczamy rzeczywistoci. Natomiast jednostki komunikujce si ze sob wsptworz wasne wiaty spoeczne (Griffin, 2003, s.63). Ostatnia wyodrbniona tradycja krytyczna zwizana jest z twrcami szkoy frankfurckiej oraz ich inspiratorami. Dlatego te Craig zalicza do przedstawicieli odnonej tradycji Karola Marksa, Maxa Horkheimera, Theodora W. Adorna czy Jrgena Habermasa. Analiza samej tradycji zasuguje na osobne studium. Wskamy jedynie, i perspektywa przyjmowana przez frankfurtczykw jest zupenie odmienna np. od tej przyjmowanej w ramach tradycji cybernetycznej, w ktrej kontrola nad jzykiem (dziki badaniom empirycznym, ktrych zdaniem
166
Rozdzia IV
przedstawicieli tradycji krytycznej nie mona bezkrytycznie akceptowa) moe suy umacnianiu interesw ekspertw, chociaby poprzez wadz nad rodkami masowego przekazu. Wyrnione w pierwszej tabeli definicje procesu komunikacji, czyli to, w jaki sposb proces ten jest teoretyzowany wewntrz kadej tradycji, ukazuj, i projekt teoretyzowania inicjowany przez amerykaskiego badacza ma by spojrzeniem z lotu ptaka, majcym ujmowa tylko te tradycje, ktre: 1) same wewntrz siebie uznaj, e podejmuj zagadnienie procesu komunikacji; 2) nie mog zosta zredukowane do innych tradycji. Dodatkowo autor zakada, i w ten sposb wyznaczona dziedzina badawcza jest otwarta, tzn. mona wczy kolejne tradycje, jeeli bdziemy w stanie stwierdzi ich nieredukowalno do ju wskazanych siedmiu tradycji. Oczywicie zakada rwnie, i w ramach dziedziny powstaj teorie, ktre sytuuj si na granicy rnych tradycji, tzw. zapylenie krzyowe (Griffin, 2003, s.67), a wic nie s np. czyst semiotyczn teori komunikacji, gdy wczaj rwnie rozwaania fenomenologiczne (w ten sposb mona by zakwalifikowa komunikologi Lanigana jako jedn z teorii komunikacji wpisujc si w odnonych schemat). Jednake patrzc na powysz charakterystyk dziedziny badawczej komunikacji jako dyscypliny praktycznej, rodzi si pytanie: Czym rni si ta mapa myli komunikacyjnej od innych, analogicznych przedsiwzi?. Wydaje si, i zasadne jest rwnie postawienie przewrotnego pytania w odniesieniu do prezentowanej w tym miejscu propozycji Craiga: Czym nie jest proces komunikacji?. Choby pobiena analiza stanowisk wczanych w struktur dziedziny ukazuje, i proces komunikacji rozumiany jest w ramach tradycji retorycznej jako praktyczna sztuka dyskursu, uywanie znakw (tradycja semiotyczna), przetwarzanie informacji, ktre implikuje rozumienie procesu mylenia jako intrapersonalnej komunikacji (Craig, 1999a, s.141) w tradycji cybernetycznej oraz wiele innych stanowisk, z ktrymi czciowo zgadzaem si niniejszej pracy, a take takie stanowiska, ktre zdecydowanie odrzucaem. W pierwszym rozdziale wskazywane byy rnorakie trudnoci zwizane ze sposobem definiowania pojcia komunikacji. Na przykadzie refleksji Cartiera, Harwooda czy Dancea przedstawiem trudnoci, z jakimi borykaj si teoretycy komunikacji, gdy prbuj uj odnony proces in toto. Z jednej strony, poprzez wsk definicj nie wczaj w jej zakres niektrych aspektw procesu, ktre my (my inni badacze) uznajemy za prymarne, z drugiej za strony, tworzc szerok definicj, skazuj j na nieostro i ostatecznie na bezuyteczno. Craigowska ucieczka przed tym problemem poprzez mwienie o uytecznoci i praktycznoci kadego ujcia komunikacja moe wydawa si wanie uyteczna i nowatorska (na gruncie studiw nad komunikacj), lecz wymaga solidnego filozoficznego doprecyzowania. Propozycj takiego ujcia studiw nad komunikacj mona byoby zaakceptowa, jeeli bymy przyjli, i nie ma ona by niczym wicej ni kolejn map
167
myli komunikacyjnej, czyli zbiorem takich stanowisk teoretycznych, ktrych wsplnym mianownikiem jest (spogldajc na nie od wewntrz z perspektywy danej tradycji) reflektowanie nad procesem komunikacji, a patrzc spoza tych tradycji, wsplnym mianownikiem jest w rzeczywistoci wyraz komunikacja. Oczywicie w pewnej naiwnej perspektywie moglibymy przyj, i wszystkie te tradycje odnosz si do tych samych praktyk spoecznych, a jedynie konceptualizuj je w rnorakich sownikach. Wwczas jednake trzeba byoby stan na stanowisku realizmu metafizycznego i zdecydowanie odrzuci przyjte zaoenia o kulturowym gruncie uprawiania refleksji komunikacyjnej, bd te przyj drog adyscyplinarn i pody za pluralizmem postmodernistycznym. Jeeli dialogiczno -dialektyczna koherencja, ktra jest celem projektowania w ramach drogi krytyczno -dedukcyjnej, jest konstruowana po to, aby stworzy grunt do dialogu pomidzy rnymi ujciami procesu komunikacji, to wydaje si, i paradoksalnie Craig nie przedstawia swojego stanowiska odnonie do definicji procesu komunikacji, ktre w rzeczywistoci zakada, twierdzc, i komunikacja jest zespoleniem praxis i techn. Dodatkowo zdaje si nie zauwaa trudnoci, jakie towarzysz mwieniu, z jednej strony, o niewspmiernych teoriach komunikacji (w Kuhnowskim rozumieniu terminu niewspmierno), z drugiej za, o projektowanej dialogiczno -dialektycznej koherencji, ktra ma wyrasta z owych niewspmiernych teorii. W dalszej czci pracy wska, i propozycja amerykaskiego badacza komunikacji, aby na gruncie jego koncepcji pogodzi ze sob niewspmierne teorie poprzez stworzenie gruntu do dialogu midzy nimi, musi zakada jak ontologi komunikacyjn. Schematyzacja refleksji nad komunikacj proponowana przez amerykaskiego autora spotkaa si z zasadnicz krytyk wan i konstruktywn ktra jednake nie podnosi zasadniczego problemu. Koncentruje si ona na metamodelu konstytutywnym jako filarze dialogiczno -dialektycznej koherencji oraz na problematycznoci tradycji pragmatycznej w projekcie Craiga. W dalszej czci rozdziau przejd do przedstawienia teje krytyki, by nastpnie podj prb wskazania i dookrelenia stanowiska amerykaskiego badacza: wska mianowicie na to, i odrzucenie modelu transmisyjnego oraz wczenie go w ramach metamodelu, ktry nie ma prezentowa, czym jest proces komunikacji, jest zadaniem uniemoliwiajcym projektowanie dyscypliny komunikacji. Uwaam rwnie, i palcym problemem propozycji Craiga jest implicytne zakadanie definicji procesu komunikacji (komunikacja jako praktyka spoeczna), ktra staje si nie-praktyczna w odniesieniu do wanego aspektu odnonego projektu, czyli przedstawienia charakterystyki refleksji nad komunikacj.
168
Rozdzia IV
3. Krytyka krytycznodedukcyjnego sposobu konstytuowania dziedziny

Recepcja myli Craiga (w odniesieniu do drogi krytyczno -dedukcyjnej) przebiega dwojako: 1) przyjmuje si, i jest to uyteczna mapa myli komunikacyjnej, ktra moe by rozwijana i moe suy ugruntowaniu refleksji pomidzy rnymi tradycjami teorii komunikacji (tak wykorzystuj ten projekt m.in. Littlejohn (2002) i Griffin (2003) w swoich klasycznych podrcznikach wprowadzajcych do studiw nad komunikacj; 2) podejmuje si prb dyskusji z rozwizaniami Craiga, czyli w rzeczywistoci podejmuje si metateoretyczny dyskurs o dyscyplinie komunikacji. Innymi sowy, w pewnym sensie Craigowski projekt nie moe zakoczy si niepowodzeniem, gdy albo znajduje pen akceptacj, albo jest krytykowany, czyli badacze zaprzestaj wzajemnego obchodzenia si i wczaj si we wsplny dyskurs argumentacyjny (pozostaje oczywicie jeszcze trzecia droga: absolutna obojtno). Nie naley jednak odnosi wraenia, e jest to zamierzona przewrotno samego projektu, lecz raczej naley spojrze na krytycznie mimo i w terminach projektu amerykaskiego badacza rozpoczynamy to, czego on sam od badaczy oczekuje i do czego projekt ten jest tworzony. Wanym punktem k r ytyk i jest problematyczno pier wszego f ilaru dialogiczno -dialektycznej koherencji, czyli metamodelu komunikacji. David Myers w tekcie A Pox on All Compromises: Reply to Craig (1999) (2001) podwaa zasadno rozrnienia na komunikacyjne modele pierwszego i drugiego rzdu. Punktem wyjcia krytyki jest konstatacja, i Craigowski schemat, cho interesujcy, nie jest niczym wyjtkowym w historii studiw nad komunikacj, gdy z podobnymi przedsiwziciami badacze spotykaj si od kilku dekad. Oryginalne pomysy Craiga, takie jak tworzenie przestrzeni argumentacyjnej poprzez wczenie metadyskursu teoretycznego w metadyskurs praktyczny, zdaniem Myersa s konstruktywistyczne () i trendy, ale nie maj zbyt wiele sensu (Myers, 2001, s.218). Uwaa on rwnie, e chocia przedstawiona przez Craiga diagnoza studiw nad komunikacj jest suszna i wskazuje najwaniejsze problemy, to jednak zaproponowana strategia poradzenia sobie z nimi jest po prostu bdna, a Craig uparcie tkwi w przekonaniu o jej susznoci. Krytyka Myersa sprowadza si do krytyki Craigowskiego ujcia metamodelu komunikacji. Analizujc ten problem, Myers przytacza argumentacj Craigowsk, ktra jego zdaniem wyglda w sposb nastpujcy: 1) jest wiele konkurujcych ze sob teorii komunikacji; 2) najlepszym sposobem poradzenia sobie z tym stanem jest umoliwienie i uatwienie procesu komunikacji i argumentacji pomidzy tymi teoriami; 3) aby zrealizowa punkt poprzedni, naley skonstruowa (meta)teori teorii komunikacji; 4) odnona metateoria powinna by oparta na konceptualizacji (teorii) komunikacji jako praktyce spoecznej (Myers, 2001, s.219). Pod pojciem (meta)teorii rozumie on wszystkie terminy, ktre rozrnia
3. Krytyka krytyczno dedukcyjnego sposobu konstytuowania dziedziny
169
Craig, mianowicie: zbir zaoe, metamodel, metadyskurs teoretyczny16. W zwizku z tym, jak we wskazywanych dwch pierwszych argumentach krytyk Craiga nie widzi problemu, tak ju dwa pozostae jego argumenty uwaa po prostu za bdne, mimo e cel, ktry miaby by osignity, brzmi obiecujco. Zdaniem Myersa Craig miesza ze sob ujcie konstytutywne z metamodelem konstytutywnym oraz zakada, i w ramach metamodelu mona zrekonstruowa modele pierwszego rzdu. Jak podkrela Myers, logicznie kady model teoretyczny moe by wczony w kady inny jako faszywy lub znieksztacony. Natomiast to, co Craig chce uczyni, to: zaimportowa zrekonstruowane wersje swoich alternatyw, oywi puste ciaa tych teorii i jednoczenie pozbawi je ich paradygmatycznej duszy (Myers, 2001, s.221). Rekonstrukcja taka miaaby zatem by pragmatyczna, a nie paradygmatyczna, nie byaby wic w stanie odrzuci adnej alternatywy ujcia konstytutywnego, jeeli ono samo (wewntrz siebie) zakada, i jest refleksj nad procesem komunikacji. Odrzucajc w ten sposb wszelkie kryteria prawdziwoci czy faszywoci, projekt Craiga ma si opiera na uzyskaniu koherencji i uytecznoci. Jednake w ten sposb nie bdziemy w stanie jakkolwiek ograniczy rozprzestrzeniania si rnorodnych teorii komunikacji, ktre nie odnosz si do procesu komunikacji. Na podstawie jakiego bowiem kryterium mielibymy to stwierdzi, skoro za jedynie suszne kryteria przyjmujemy uyteczno i koherencj? Dlatego metamodel musi zawie, e nie moe jednoczenie zachowywa wewntrznych fundamentalnych dystynkcji i zaoe wprowadzanych w ramach poszczeglnych tradycji oraz promowa produktywnej argumentacji pomidzy tymi teoriami gdy naleaoby zapyta, na jakim gruncie argumentacja ta miaaby przebiega. Craig w odpowiedzi na krytyk stara si jeszcze mocniej wyeksplikowa przesanki lece u podstaw projektu. Ponownie podkrela, i abstrahuje od logiki formalnej, bo w przeciwnym wypadku nie byby w stanie poradzi sobie z paradoksem komunikacji, czyli problemem samoodniesienia. Zdaniem Craiga naley tak uczyni, gdy w codziennej komunikacji nawet nie staramy si walczy z tym paradoksem, poniewa nie istnieje adna droga logiczna, ktra pozwoliaby nam to uczyni mona jedynie nad nim reflektowa lub go zignorowa. Jednake w paradoks nie uniemoliwia owocnej komunikacji (Craig, 2001b, s.233). Dlatego te argument Myersa, i metamodel konstytutywny jest faszywie przedstawiany przez Craiga, bo w rzeczywistoci jest to model konstytutywny w przebraniu, Craig uznaje za nietrafiony. W rzeczywistoci jego zdaniem:
16 W odpowiedzi na krytyk Craig przyznaje, i termin metamodel konstytutywny mona by zastpi terminem metateoria, jednak przestrzega, aby nie utosamia z nim metadyskursu teoretycznego (Craig, 2001b, s.231). Wydaje si, e niektre argumenty Myersa s nietrafione ze wzgldu na spogldanie na propozycj Craiga jedynie przez pryzmat jednego tekstu. Oczywicie nie usprawiedliwia to Craiga z mtnego sposobu prezentacji pogldw w tyme.
170
Rozdzia IV
Metamodel konstytutywny radykalnie przeksztaca model konstytutywny, raczej uznajc, ni odrzucajc (tak jak to model konstytutywny eksplicytnie czyni) w paradoks reflektywny [problem samoodniesienia przyp. E.K.]. To potwierdzanie dalekie jest od wczania modelu konstytutywnego w wielk teori dziedziny badawczej, raczej efektywnie dekonstruuje ono ten paradoks. () Metamodel konstytutywny jest wyborem praktycznym, a nie prawd empiryczn czy logiczn koniecznoci; proponuj go jedynie jako praktyczne uzasadnienie (Craig, 2001b, s.234).
Argumentacja Craiga jest nastpujca: jeeli przyjmiemy, e ujcie konstytutywne jest jedynie prawdziwe, wwczas uznamy, i proces komunikacji jest konstytuowany jedynie w procesie komunikacji. Jednake dowiadczenie wskazuje, e praktyka komunikacyjna moe by konstytuowana na wiele rnych sposobw, dlatego te nie mona przyj, i ujcie konstytutywne procesu komunikacji jest ostatecznie prawdziwe. Tym samym naley model konstytutywny przyj i ruszy dalej (Craig, 2001b, s.234). Innymi sowy, Craig w odmiennym sowniku przedstawia problem, na ktry w niniejszej pracy zwrciem uwag, prezentujc umeblowanie wiata, ktre uznaje kulturowo -obiektywne istnienie rzeczy i narzdzi oraz przyjem, i wiat spoeczno -kulturowy konstruowany jest w ramach praktyki komunikacyjnej. Wskazaem rwnie, i zasadne jest postawienie pytania o to, w jaki sposb zostaa skonstruowana praktyka komunikacyjna (traktowana jako narzdzie suce do konstrukcji odnonego wita), skoro jej rwnie przyznajemy rzeczywiste istnienie. W zwizku z tym stwierdziem, i z jednej strony problem ten ujmowany jest np. w ramach filozofii Gadamera poprzez ontologizacj jzyka, z drugiej za w ramach uj ewolucyjno-kognitywnych. Craig natomiast do tego problemu stara si podej ze zgoa odmiennej perspektywy. Zauwaajc problem, nie stwierdza, i naley szuka jego rozwizania np. w ramach nauk formalnych poprzez ontologizacj komunikacji, lecz przeciwnie trzeba przej nad nim do porzdku dziennego, tak jak czynimy to w ramach codziennej komunikacji. W ten sposb rwnie odpowiada na zarzut Myersa, i w ramach swojego ujcia pozbawia teorie paradygmatycznej duszy. Podkrela mianowicie, e w ramach metamodelu konstytutywnego poszczeglne teorie nie tylko nie zatracaj swoich charakterystycznych cech, ale wrcz s one uwypuklane. Poprzez to Craig chce wskaza, i kada teoria ma praktyczne implikacje (Craig, 2001b, s.235), a w zwizku z tym argument Myersa, i projekt ten uniemoliwia zatrzymanie rozprzestrzenia si teorii komunikacji, jest nietrafiony. Ujcie tradycji teorii komunikacji jako dziedziny badawczej komunikacji jako dyscypliny praktycznej ma suy pluralistycznemu dialogowi, a nie odcinaniu niezgodnych z naszym stanowiskiem teorii. Jednake amerykaski badacz, bronic si przed zarzutami, wpada w bdne koo. Odpowiadajc na zarzut, e metamodel konstytutywny nie suy do niczego, stwierdza, i w ramach wczeniejszych rozwaa wypracowa metodologi suc do testowania teorii komunikacji.
171
Odwoujc si w tym miejscu do praktycznej teorii ugruntowanej (Craig, 2001b, s.236) oraz do regu jej konstruowania z perspektywy praktycznej, z jednej strony przyznaje, i metamodel powinien umoliwi ocenianie teorii komunikacji z rnych tradycji, z drugiej za miesza ze sob konstruowanie teorii (ju w ramach dyscypliny komunikacji) oraz rekonstruowanie teorii w ramach metamodelu konstytutywnego. Gdyby potraktowa ten argument powanie, naleaoby stwierdzi, i wyrnienie siedmiu tradycji teorii komunikacji suy ma jedynie ich odrzuceniu. Zdaniem Craiga krytyka Myersa byaby zasadna, gdyby wypracowywana w ramach drogi krytyczno-dedukcyjnej dziedzina badawcza miaa by osdzona u swych podstaw poprzez kategori absolutnej prawdy. Tak jednak nie jest, gdy caa propozycja jest w istocie wycznie opcj praktyczn, gdy innej, zdaniem Craiga, w obliczu paradoksu komunikacji nie mona zaproponowa. Innymi sowy, kryterium prawdziwoci (zasadnoci) danej teorii komunikacji sprowadzone jest do jej praktycznej implikacji, czyli do kategorii uytecznoci. Tak jasno postawiona kwestia przesanek, ktre maj decydowa o adekwatnoci danej teorii komunikacji, musi implikowa postawienie pytania o implicytnie przyjmowane przez Craiga przesanki zwizane z perspektyw pragmatyzmu innymi sowy, czy projekt z(re)konstruowania dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji nie jest w rzeczywistoci pragmatyczn (meta)tradycj teorii komunikacji. Ju samo kryterium testowalnoci teorii praktycznej poprzez kategori uytecznoci przywouje tradycj filozofii pragmatycznej. Craig jednake w aden sposb explicite nie przywouje pragmatyzmu jako tradycji teorii komunikacji, a take w ramach drogi krytyczno -dedukcyjnej nie wspomina, i odnona tradycja ley u podstaw caego projektu. Jednak nie sposb odmwi susznoci czci argumentw Myersa, w ktrych wskazuje, i metamodel konstytutywny jest w rzeczywistoci wielk teori komunikacji. Niespena kilka lat po opublikowaniu podstawowych tekstw dla dyscypliny komunikacji (korpusu) Craig, odwoujc si do rozwaa Chrisa Russella, zaprezentowa w artykule Pragma tism in the Field of Communication (Craig, 2007b) takie ujcie pragmatyzmu, ktre, z jednej strony, miaoby lee u podstaw caej koncepcji, z drugiej za miaoby by wyrnion sm tradycj teorii komunikacji. Zaprezentowa nawet rozszerzenie schematu (prezentowane tabele) tak, aby jak sam pisa dobudowa nowe kolumny i wiersze (Craig, 2007b, s.136 -137). Jednake lektura i interpretacja odnonego tekstu w kontekcie caego projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej powinna by niezwykle ostrona. Chodzi mianowicie o stwierdzenia, ktre eksplicytnie jedynie w tym tekcie zostay przedstawione przez Craiga, a ktre mog zaway na odczytaniu i wartoci caego projektu. Punktem wyjcia w prezentacji tradycji pragmatyzmu jest ponowne odniesienie si do krytykowanego przez Myersa metamodelu konstytutywnego. Craig podkrela, i w metamodel sytuuje teori komunikacji w ramach spoecznego procesu komunikacji, ktry konstytuuje i reguluje komunikacj jako praktyk
172
Rozdzia IV
spoeczn. Celem jest ujrzenie procesu komunikacji jako spoecznie skonstruowan praktyk i teori komunikacji jako praktyczny sposb partycypowania w spoecznym dyskursie na temat regu praktyki (Craig, 2007b, s.127). Dlatego te, patrzc z tego poziomu, dyskusja na temat teorii komunikacji jest w rzeczywistoci debat na temat praktycznych implikacji wynikajcych z procesu konstytuowania procesu komunikacji na rne sposoby sposoby te maj by rekonstruowane w ramach rnych tradycji teorii komunikacji. Jak podkrela amerykaski badacz:
Nie istnieje adna absolutna rzeczywisto procesu komunikacji (traktowana raczej jako praktyka spoeczna ni zwyky biologiczny czy behawioralny fenomen) oprcz tej, ktra jest spoecznie ukonstytuowana w dyskursie (Craig, 2007b, s.128).
Zamieniajc sownik, moglibymy powiedzie, e nie istnieje w aden sposb rzeczywisto poza-kulturowa, w ktrej ma miejsce praktyka spoeczna ktra zawsze jest praktyk spoeczn dla nas, czyli charakteryzuje si wspczynnikiem humanistycznym, a kulturowo-obiektywny wiat, w ktrym partycypujemy, musi by przez nas skonstruowany. Craig uwaa, i pragmatyzm moe by wyrniony jako oddzielna tradycja17, gdy (jak zrekonstruowa to Russill) na podou radykalnego empiryzmu Williama Jamesa, teorii spoecznej Johna Deweya oraz interakcjonizmu G.H.Meada wyroso takie teoretyzowanie procesu komunikacji, ktre ujmuje go jako odpowied na poradzenie sobie z problemem niewspmiernoci, czyli problemem wsppracy w pluralistycznym wiecie spoecznym, w ktrym nie istniej absolutne normy, do ktrych moglibymy przyoy nasze rozwaania. Tak scharakteryzowany proces teoretyzowania praktyk komunikacyjnych jest niemale identyczny z przedstawian przez Craiga charakterystyk studiw nad komunikacj oraz celami, jakie ma osign projekt dyscypliny praktycznej a wic ma umoliwi grunt dla praktyki komunikacyjnej w ramach pluralistycznego wiata teoretykw komunikacji. Craig przyznaje: przyjem pragmatyzm jako epistemologiczno-metodologiczne stanowisko bez zaznaczenia, i dostarcza ono rwnie wyrnionego sposobu teoretyzowania procesu komunikacji (Craig, 2007b, s.133). W stwierdzeniu tym odnosi si oczywicie do metodologii drugiego rzdu, w ktrej odwouje si do Gadamera i Deweya oraz odnowienia filozofii praktycznej. Dodaje jednak, i eksplicytna artykulacja gruntu jako pragmatycznego fundamentu moe rodzi pytania o relacj pomidzy przesankami pragmatyzmu i neopragmatyzmu.
17 Rozwaania zawarte w tekcie Pragmatism in the Field of Communication nie przyczyniy si jednake do ostatecznego wczenia tradycji pragmatyzmu do schematu dziedziny, ktry Craig zaprezentowa w najnowszym podrczniku akademickim Theorizing Communication: Reading Across Tradi tions. Chocia wspomina o problematycznoci ujcia pragmatycznego, to jednake ley ono niejako poza rozwaaniami metateoretycznymi zawartymi w odnonej ksice.
173
Traktowanie metamodelu jako prby poradzenia sobie z problemem niewspmiernoci i braku dialogu oraz argumentacji pomidzy rnymi pojciowymi sownikami jest dla Craiga kluczowe i przyznaje on, i macierz jest w najlepszym razie uproszczonym, heurystycznym schematem do mylenia o dziedzinie badawczej jako caoci (Craig, 2007b, s.139). W zwizku z tym: jeeli metamodel komunikacji jest pragmatyczny, a mona wskaza na sm tradycj teorii komunikacji, ktr ma by pragmatyzm, to w jaki sposb rozwiza w problem? Wydaje si, i w takich rozwaaniach (meta)teoretycznych nie mona si uciec do odpowiedzi, ktra jest do przyjcia, gdy mwimy o procesie komunikacji. Innymi sowy, nie mona przyj, i metamodel konstytutywny (model drugiego rzdu) i model pragmatyczny (model pierwszego rzdu) s ze sob tosame, a rni si jedynie stopniem uporzdkowania i uteoretycznienia. Zdaniem Craiga metamodel konstytutywny nie jest te wielk teori komunikacji w przebraniu, gdy nie bazuje jedynie na tradycji pragmatyzmu. W kontekcie niniejszych rozwaa istotne jest stwierdzenie, i metamodel
inkorporuje w ramach macierzy elementy z kadej wyrnionej przez siebie tradycji. Jest to konieczne, aby skonstruowa macierz, w zwizku z czym naleao wydoby i sformuowa z kadej tradycji jaki wzgldnie przekonywajcy sposb postrzegania procesu komunikacji, ktry mgby by wczony do metamodelu jako reprezentacja danej tradycji (Craig, 2007b, s.140).
Oczywicie metamodel zakorzeniony w tradycji pragmatyzmu w pewien sposb uprzywilejowuje ujcia konstytutywne w ramach tradycji teorii komunikacji. Amerykaski badacz uwaa jednak, i potencjalnie mona zrekonstruowa jako tradycje teorii komunikacji takie stanowiska, jak: tradycja feministyczna, tradycja estetyczna, tradycja ekonomiczna czy tradycja spirytualistyczna (Craig, 1999a, s.151). Zdaniem Craiga w zwizku z tym, i nie moe by absolutnie neutralnego metamodelu, nic nie stoi na przeszkodzie, aby zbudowa np. metamodel cybernetyczny, ktry utworzy struktur dziedziny poprzez kategorie informacji czy pocze sieciowych gdy kady metamodel naley pojmowa jako projekt polityczny. Mona przyj, e takie stwierdzenia opieraj si nie tylko na gruncie pragmatyzmu, ale rwnie na rozpocztym przez Kuhna sposobie patrzenia na nauk nie wycznie poprzez jej wyniki, ale przede wszystkim przez kategori wsplnoty uczonych, ktrzy musz zaakceptowa owe wyniki. W zwizku z tym taki metamodel konstytutywny ma si przyczyni w pewnym sensie nie tylko do dialogu i argumentacji, ale rwnie do umocnienia pozycji badaczy tworzcych w tej perspektywie. W takim kontekcie wydaje si, i zarzut Myersa, i Craig proponuje postmodernistyczny metamodel, ktry przemyca relatywistyczny konstruktywizm spoeczny jako Wielk Teori Komunikacji, nie jest bezpodstawny. Mimo punktu wyjcia, jakim maj by pisma Arystotelesa,
174
Rozdzia IV
Gadamera czy Deweya, oraz celu, jakim miaaby by samodzielna dyscyplina komunikacji, Craig w rzeczywistoci oscyluje pomidzy drog adyscyplinarn i dyscyplinarn innymi sowy, pomidzy takimi sposobami ujmowania refleksji nad komunikacj, ktre zaprzeczaj moliwoci istnienia dyscyplin akademickich w klasycznym tego sowa znaczeniu oraz sposobami (droga dyscyplinarna), ktre przyznaj, e istnieje moliwo ukonstytuowania czy skonstruowania dyscypliny komunikacji jako samodzielnej i autonomicznej dyscypliny naukowej. Mona zgodzi si z Myersem, i metamodel konstytutywny wystpuje w przebraniu jednake przebrana nie jest Wielka Teoria Komunikacji, ale postmodernistyczne pojmowane wiata spoecznego jako (nieuwarunkowanego) dyskursu. Wydaje si, i taki zarzut mona postawi, w obliczu Craigowskiej struktury dziedziny badawczej, ktra ma wcza w siebie rne tradycje, nie ze wzgldu na to: co mwi o komunikacji?, lecz ze wzgldu na to, e w ogle co mwi. Innymi sowy, jeeli projekt komunikacji jako dyscypliny praktycznej oraz jej cel, czyli kultywowanie praxis, miaby na tym polega, to winnimy uzna, i jest to projekt nie tylko niedokoczony (wci rozwijany), ale rwnie pozbawiony refleksji nad podstawowymi problemami, jakie le u podstaw ukonstytuowania si dyscypliny komunikacji. Nie moemy twierdzi, i dyscyplina komunikacji nie ma suy do tego, aby prbowa odpowiedzie na pytanie: Czym jest proces komunikacji i do czego suy? oraz odrzuca rne teorie (nie rozstrzygam w tym miejscu, czy kryterium miaaby by kategoria prawdziwoci czy uytecznoci). Wydaje si, i prba odpowiedzi chociaby na podstawowe pytanie, czyli: na jakim gruncie przebiega praktyka komunikacyjna?, jest nie tyle potrzebna, co niezbdna. W przeciwnym wypadku naleaoby si zgodzi ze stwierdzeniem, i refleksja nad komunikacj jest jedynie kultywowaniem praxis. Rnica jednak polega na tym, i odnona refleksja ma suy praktyce komunikacyjnej, lecz nie musi by z ni tosama.
4. Kwestia narzdziowoci projektu dyscypliny komunikacji

Przed podjciem dalszych rozwaa, zestawi szkicowo najwaniejsze ustalenia poczynione dotychczas w pracy. Punktem wyjcia byo zarysowanie sytuacji w szeroko rozumianych studiach nad komunikacj oraz refleksja nas statusem dyscyplinarnym tyche. Zakwestionowana zostaa zasadno wyodrbniania tzw. nauki o komunikacji, majcej stanowi autonomiczn dyscyplin naukow, ktra dodatkowo miaaby by utosamiana z komunikologi. Podjem prby kategoryzacji dwch podstawowych uj procesu komunikacji (transmisyjnego i konstytutywnego) oraz wskazaem, i na gruncie jedynie metafor transportowo-transmisyjnych w wietle przyjmowanych zaoe nie mona
175
mwi o samodzielnej dyscyplinie akademickiej, dla ktrej podstawowym przedmiotem badawczym byby proces komunikacji (praktyki komunikacyjne). Wskazaem, i definiowanie dyscypliny naukowej (dokadnie: dyscypliny komunikacji) jedynie poprzez rdze teoretyczny nie pozwala dostrzec, i najpierw naley wskaza na ontologi komunikacyjn, to jest przyjmowany zbir zaoe, ktry umoliwi badaczom postrzeganie procesu komunikacji jako istniejcego w sposb kulturo-obiektywny. Uznaem, i jest to jeden z podstawowych warunkw, jaki naley speni, aby mc projektowa autonomiczn dyscyplin akademick, dla ktrej czynniki komunikacyjne s logicznie pierwszymi w procesie objaniania. Zgodziem si z diagnoz Roberta T. Craiga, i obecna sytuacja w refleksji nad komunikacj, ktr badacze okrelaj mianem fermentu, musi zosta przezwyciona jednake nie poprzez jej cakowite zaprzeczenie czy dekonstrukcj, lecz poprzez prb skonstruowania gruntu do owocnego dialogu. W zwizku z tym, odwoujc si do rozwaa amerykaskiego badacza komunikacji, przywoaem projekt komunikacji jako dyscypliny praktycznej oraz wskazaem na krytyczno-indukcyjn i krytyczno-dedukcyjn drog ukonstytuowania si dziedziny badawczej dyscypliny komunikacji. Innymi sowy, przedstawiem Craigowski schemat tradycji teorii komunikacji, wyrnianych (zdaniem autora) na bazie zaoenia o niemoliwoci redukcji kadej poszczeglnej tradycji do pozostaych wyaniajcych si tradycji. Przyjem, e dyscyplina komunikacji rozumiana jako jedna z dyscyplin praktycznych (wyrnianych w odniesieniu do pism Stagiryty) moe by narzdziem ukonstytuowania si samodzielnej dyscypliny akademickiej reflektujcej nad komunikacj oraz, przywoujc koncepcj Craiga, zgodziem si, i celem takiej dyscypliny powinien by proces kultywowania praktyki komunikacyjnej. Jednake podstawowym celem niniejszej pracy nie jest ani prezentacja szeroko przywoywanej w literaturze przedmiotu propozycji amerykaskiego badacza komunikacji, ani te uznanie jej za jedyn i adekwatn diagnoz stanu refleksji nad komunikacj czy te za narzdzie suce do poradzenia sobie z fermentem i chaosem terminologicznym. Celem, jaki stara si realizowa ta praca, jest prba artykulacji wstpnych zaoe, ktre naley przyj, aby mc projektowa autonomiczn dyscyplin komunikacji i w jej ramach teoretyzowa praktyk komunikacyjn. W odniesieniu do tego celu staraem si wskaza na przesanki, ktre uniemoliwiaj jego realizacj (m.in. lockeowska proweniencja deprecjacji pojcia komunikacji oraz sub- i adyscyplinarna droga w rozumieniu Shepherda) oraz, analizujc gwne perspektywy badawcze, postawiem pytanie, czy wewntrzny cel komunikacji jako dyscypliny praktycznej, czyli proces kultywowania praktyki komunikacyjnej, moe by rozumiany jako proces poznania komunikacji i nabycia umiejtnoci posugiwania si ni. Innymi sowy, czy deklarowane przez Craiga przekroczenie (rozwijanie, a nie odrzucenie) perspektywy empirycznej i interpretacyjnej mona rozumie jako rozwijanie takiej perspektywy badawczej,
176
Rozdzia IV
w ktrej celem realizowanych bada jest poznanie (opisanie i objanianie) procesu komunikacji oraz nabycie umiejtnoci efektywnej komunikacji. W wietle caoci zaprezentowanych do tej pory rozwaa, wydaje si zasadne ponowne postawienie pytania o wewntrzny i zewntrzny cel projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej czyli o to, do czego moe ona suy jako narzdzie badawcze. Przyjem, e zarwno wypowiedzi, jzyk, gesty, jak i teorie czy koncepcje badawcze mog by ujte jako narzdzia, a wic charakteryzowa si narzdziowoci, oraz e sens narzdzia ujawnia si w pytaniu do czego?. Przede wszystkim naley podkreli, i narzdziowy charakter projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej musi by opisany nie tylko w ramach samego projektu (poprzez realizacj wewntrznego i zewntrznego celu), ale rwnie spoza, czyli z metaperspektywy pozwalajcej uwypukli implicytnie przyjmowane zaoenia oraz relacje midzy przyjmowanymi przesankami. Przypomnijmy, i wskazywany przez nas cel zewntrzny realizowany przez projekt dyscypliny komunikacji suy ma poradzeniu sobie z problemami, przed ktrymi stoj badacze komunikacji: chaosem terminologicznym, brakiem komunikacji pomidzy rnymi nurtami, rnorodnoci definicji komunikacji. Realizacja tego celu polega ma na skonstruowaniu metodologicznego i filozoficznego gruntu do rozwaa oraz prowadzenia owocnego dialogu, dziki przyjciu dwch podstawowych zaoe: metamodelu konstytutywnego i teorii jako rodzaju metadyskursu. Jednake konstytuowana na sposb krytyczno -dedukcyjny dziedzina badawcza nie ma suy zdefiniowaniu procesu komunikacji, czyli nie ma by odpowiedzi na pytanie: czym jest komunikacja?, lecz ma by forum, na ktrym wszelkie ujcia procesw komunikacyjnych mogyby pokaza, i s praktycznie uyteczne. Natomiast celem wewntrznym projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej jest proces kultywowania praktyki komunikacyjnej (rozumianej jako zespolenie jej dwch aspektw: praxis i techn), ktry polega na udoskonalaniu praktyk poprzez proces uwiadamiania podmiotw komunikacyjnych oraz wskazywaniu na uywane techniki, strategie i pojawiajce si problemy. Kultywowanie praktyki komunikacyjnej realizuje si w procesie krytycznej refleksji i przede wszystkim w praktykowaniu praktyki czyli po prostu w ramach codziennej komunikacji. Jeli nawet uznany, e tak postawione cele s dla nas badawczo -suszne oraz e w takim razie koncepcja ta charakteryzuje si narzdziowoci, to jednak naley zapyta o zasadno postawienia takich celw, w odniesieniu do przyjmowanych zaoe w ramach analizowanego projektu. Mowa mianowicie o stwierdzenie, czy rwnie z perspektywy metapoziomu prezentowana koncepcja cechuje si narzdziowoci, czyli jest projektowana do czego. Oczywicie w tym wypadku poprzez metapoziom rozumiem przyjmowane w niniejszej rozprawie zaoenia odnonie do sposobu istnienia komunikacji jako potencjalnego przedmiotu badawczego dyscypliny komunikacji, umeblowania wiata
177
spoeczno -kulturowego oraz gruntu, na ktrym mona poprawnie prowadzi refleksj nad praktykami komunikacyjnymi, czy celw badawczych, jakie powinna realizowa humanistyka. Innymi sowy, czy projekt komunikacji jako dyscypliny praktycznej jest, zgodnie z zaoeniami Roberta T. Craiga, odpowiedzi na palce problemy spoeczne oraz na problemy teoretykw komunikacji. Przede wszystkim naley podkreli, i w obliczu rnych perspektyw badawczych w ramach studiw nad komunikacj kada metodologicznie wiadoma refleksja, starajca si w swoich ramach nakreli map myli komunikacyjnej, musi podj decyzj, w jaki sposb odnie si do ju istniejcych uj procesu komunikacji. Moliwe do obrania s trzy drogi18: Po pierwsze, mona przyj, i konstruowane nowe ujcie procesu komunikacji jest albo rozwiniciem jakiego ju istniejcego ujcia (np. rozwijanie modelu Shannona-Weavera), albo zupenie odmiennym podejciem, ktrego nie mona zredukowa do ju istniejcych modeli. Dodatkowo zakada si, i refleksja nad komunikacj jest interdyscyplinarnym podejciem badawczym, a dokadniej multidyscyplinarn dziedzin badawcz, w zwizku z czym nie istnieje moliwo (ani potrzeba) uwsplnienia gruntu czy uywanych aparatw pojciowych. Budowanie mapy myli komunikacyjnej opiera si jedynie na typologizacji i kategoryzacji rnych podej (ze wzgldu na dyscyplinarne korzenie), a taka dyscyplina naukowa swj status dyscyplinarny uzyskuje poprzez instytucjonaln legitymizacj. Charakterystyka tej drogi w zasadniczych kwestiach byaby tosama z charakteryzowan wczeniej drog subdyscypliarn (w rozumieniu Shepherda) oraz perspektyw, ktr przyjmuje si w ramach tzw. nauki o komunikacji. Egzemplifikacj drugiej drogi byoby podejcie Roberta T. Craiga19, kiedy to ju istniejce ujcia komunikacji nie s poddawane jedynie kategoryzacji, lecz maj tworzy dialogiczno -dialektyczn koherencj, dziki ktrej bd mogy dowie swojej uytecznoci. Jednake w odniesieniu do rnych tradycji teorii komunikacji pytanie o to, czym jest proces komunikacji, zadaje si tylko w ramach danych koncepcji tzn. warunkiem wyodrbniania danego ujcia komunikacji nie jest zgodno z wczeniej przyjt definicj komunikacji, lecz to, i w ramach danej
18 W tym miejscu nie odwouj si do trzech drg Shepherdowskich, ktre s raczej schematyczn rekonstrukcj tego, w jaki sposb refleksja nad komunikacj prbuje uzyska instytucjonaln legitymizacj. Wskazywane w tym miejscu trzy drogi dotycz tego, w jaki sposb mona bd naley upora si z fermentem w dziedzinie badawczej. 19 Oczywicie nie tylko teoretyczna propozycja Craiga moe by przykadem odnonej drugiej drogi. Najnowsze pisma Richarda L. Lanigana wykazuj zbieno pogldw z propozycjami Craiga: mowa mianowicie o prbie caociowego ujcia szeroko rozumianych studiw nad komunikacj w ramach oglnej nauki o procesie komunikacji, ktr miaaby by komunikologia. Komunikologia moe by ujmowana jako pewna perspektywa badawcza w ramach nauki o komunikacji, lecz nie moe by z ni utosamiana, gdy badania prowadzone w ramach komunikologii opieraj si na metodzie semiotyczno-fenomenologicznej. Jednake w najnowszych publikacjach Lanigana mona si doszuka tendencji do wczenia wszelakiej refleksji nad komunikacj (oraz jej zrekonstruowania) w ramach komunikologii, przez co projekt ten mgby by odczytany jako, wskazywana w dalszej czci biecego rozdziau, trzecia droga (Lanigan, 2010).
178
Rozdzia IV
koncepcji przyjmuje si, i ma miejsce refleksja nad komunikacj. Craig uznaje swoj (re)konstrukcj dziedziny badawczej za punkt wyjcia do analizowania odmiennych tradycji teorii komunikacji oraz rozszerzania schematu dziedziny poprzez inkorporowanie do niej innych, nieredukowalnych tradycji. W ramach tej drogi dyscyplina komunikacji definiowania jest poprzez rdze teoretyczny, ktry w odniesieniu do aparatu pojciowego Craiga moe by utosamiony z dialogiczno-dialektyczn koherencj osigan w ramach macierzy dyscyplinarnej dyscypliny komunikacji. Poprzez tak, jak sam j nazywa, elastyczn dziedzin badawcz dyscyplina komunikacji moe by traktowana jako autonomiczna dyscyplina akademicka, w ramach ktrej bdzie si dokonywa proces kultywowania praktyk komunikacyjnych. Punktem wyjcia do trzeciej drogi moe by Craigowski projekt komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Pisz w tym miejscu o moliwoci, gdy wskazywana propozycja, moe powsta z dookrelenia propozycji amerykaskiego autora. Jednake dookrelenia tego nie mona dokona w ramach odnonego projektu, gdy Craig przyjmuje pewne rozstrzygnicia oraz zaoenia za oczywiste i na ich bazie konstruuje projekt dialogiczno -dialektycznej koherencji, przez co propozycja ta traci swj narzdziowy charakter. Chodzi o problemy z uznaniem zasadnoci krytyczno -dedukcyjnej drogi konstytuowania dziedziny badawczej oraz zagadnienie definiowania procesu komunikacji w szczeglnoci w perspektywie ujcia komunikacji jako zespolenia praxis i techn oraz wykorzystywania definicji komunikacji w ramach drogi krytyczno-indukcyjnej. Nie oznacza to, i w ramach projektowanej trzeciej drogi winno si sugerowa odrzucenie propozycji Craiga. Uwaam, i zarwno cel wewntrzny, jak i zewntrzny s dobrze postawione i s wakimi zadaniami badawczymi; jednake wyznaczony sposb ich realizacji nie jest w odpowiedni sposb uargumentowany i uzasadniony. Krytyka drugiej drogi i jej przekroczenie zasadza si na krytyce ograniczenia roli definicji procesu komunikacji oraz na niemoliwym do przyjcia zaoeniu odnonie do metamodelu konstytutywnego. Chodzi o odrzucenie (w ramach odnonego metamodelu) potrzeby zdefiniowania procesu komunikacji. Craig traktuje zadanie definiowania komunikacji w ramach macierzy dyscyplinarnej jako niebezpieczny powrt do kategorii Prawdy (Prawdy-przez -due -P), ktra na gruncie pragmatyzmu musi by zastpiona kategori uytecznoci. To natomiast doprowadza do uznania rnych (czsto sprzecznych ze sob) uj komunikacji w ramach dziedziny badawczej, ktre okazuj si skuteczne czy efektywne. Craigowski postulat o praktycznoci i uytecznoci kadej z tradycji teorii komunikacji nie moe zasadza si jedynie na oryginalnym (tzn. nieredukowalnym do innych) ujciu procesu komunikacji. Cel projektowania dyscypliny komunikacji jako forum, na ktrym rne perspektywy badawcze mogyby wykaza swe praktyczne zastosowanie, musi by ugruntowany na rozstrzygniciu podstawowych problemw badawczych: Czym jest komunikacja? oraz W jakim umeblowaniu wiata komunikacja istnieje w sposb obiektywno -kulturowy?.
179
W przeciwnym razie naley uzna, i projekt Craiga (druga droga) jest jedynie kolejn map myli komunikacyjnej, ktra poza arbitraln kategoryzacj nie wnosi wakich rozstrzygni, oraz e nawoujc do pluralizmu perspektyw, nie prezentuje swojej wasnej perspektywy. Wwczas oznaczaoby to, i implicytnie bezzasadnie przyjmowane jest zaoenie o bezzaoeniowoci projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Wydaje si jednak, i nawet odrzucajc zarzut o bezzaoeniowoci odnonego projektu, mona wskaza u Craiga pewnego rodzaju sprzeczno performatywn ktra jednak z punktu widzenia amerykakiego autora nie zachodzi, jeeli cay projekt potraktowalibymy jako metatradycj pragmatyzmu. Chodzi mianowicie, z jednej strony, o definiowanie komunikacji jako praktyki komunikacyjnej (i wykorzystywanie tej definicji w drodze krytyczno-indukcyjnej), z drugiej za o argumentowanie na rzecz niedefiniowania komunikacji w ramach metamodelu konstytutywnego gdy wwczas, jak pisze Craig, oznaczaoby to uprzywilejowanie ujcia konstytutywnego (modelu konstytutywnego pierwszego rzdu). Dla amerykaskiego badacza komunikacji jest to konsekwencja wynikajca z koniecznoci skonstruowania forum dla dialogu pomidzy rnymi modelami komunikacji. Jednake naley zauway, i Craig (w konsekwencji odrzucenia definiowania komunikacji w ramach metamodelu) nie zadaje pytania o warunki moliwoci istnienia takiego dialogu. Oczywicie odrzuca w tym miejscu moliwo skonstruowania boskiego punktu widzenia, ktry utosamiany jest przez niego z kategori prawdziwoci danej teorii. Craigowskie odrzucenie definiowania procesu komunikacji zasadza si na zaoeniu, i przeciwiestwem przyjmowanej przez niego kategorii uytecznoci jest kategoria metafizycznej prawdy innymi sowy, przekonanie, i termin komunikacja miaby odnosi si do jakiego elementu rzeczywistoci, ktry istnieje poza-jzykowo i poza-kulturowo. Wydaje si jednak, i dystynkcja ta jest za mocna i na gruncie przyjmowanych przez nas zaoe mona j osabi, a poprzez taki zabieg wykaza potrzeb (i moliwo) podjcia problemu definiowania procesu komunikacji w szczeglnoci w odniesieniu do drogi krytyczno -dedukcyjnej, czyli po prostu okrelenia tego, czym miaaby by bd jest samodzielna dyscyplina komunikacji. Oznacza to, i projekt komunikacji jako dyscypliny praktycznej nie tylko suyby usamodzielnieniu si refleksji nad komunikacj, ale rwnie mgby przyczyni si do pogbienia rozumienia praktyk komunikacyjnych. W zwizku z tym rozwin powysze zarzuty oraz dookrel rysowane tu stanowisko poprzez: 1) wskazanie na potrzeb przesunicia rodka cikoci w refleksji nad statusem dyscyplinarnym dyscypliny komunikacji z rdzenia teoretycznego na ontologi komunikacyjn, 2) krytyk funkcjonowania w projekcie komunikacji jako dyscypliny praktycznej Craigowskiej definicji procesu komunikacji jako praktyki komunikacyjnej, 3) wskazanie na podstawowe problemy, jakie definiowanie procesu komunikacji z perspektywy praktycznej musi uwzgldnia, aby odnony projekt cechowa si narzdziowoci.
180
Rozdzia IV
5. Dialogicznodialektyczna koherencja a praktyka komunikacyjna

Dialogiczno -dialektyczna koherencja, ktra ma by osigana w ramach drogi krytyczno -dedukcyjnej, jest rdzeniem teoretycznym dyscypliny naukowej. Wczeniej argumentowaem na rzecz tezy, i rozwaania nad statusem dyscyplinarnym refleksji nad komunikacj opierajce si na rdzeniu wiedzy, a nie na ontologii komunikacyjnej, nie mog stanowi gruntu do usamodzielnienia si dyscypliny komunikacji. Zagadnienie to jest pierwszym zadaniem, z jakim naley si zmierzy, prbujc dookreli (bd przeksztaci) propozycj amerykaskiego autora. Jednoczenie naley zapyta, w jaki sposb mona odnie si do Craigowskiego stanowiska, ktre, z jednej strony, zakada potrzeb i moliwo usankcjonowania samodzielnej dyscypliny komunikacji, z drugiej za stwierdza, i w ramach proponowanej dyscypliny nie naley stawia pytania o podstawowy przedmiot badawczy. Wydaje si, i Craig, ugruntowujc swoje rozwaania na gruncie pragmatyzmu, przyjmuje, e jedyn moliwoci ucieczki od fundamentalizmu filozoficznego (Prawdy-przez-due-P) jest aktywny antyfundamentalizm filozoficzny, ktry nie tylko nie zadaje pyta np. o prawomocne umeblowanie wiata, ale rwnie podwaa zasadno ich stawiania. Problematyczno tego zagadnienia nie jest jedynie kwesti teoretykw komunikacji, lecz stanowi podstawowe zadanie filozoficzne. Jak pokaza Kmita w Jak sowa cz si ze wiatem, wybr pomidzy fundamentalizmem a aktywnym antyfundamentalizmem filozoficznym nie jest prost alternatyw, lecz zasadza si na opowiedzeniu si za istnieniem bd nieistnieniem ponadhistorycznych norm uprawomocniajcych (Kmita, 1998, s.24-28). Wspczesna filozofia ucieka od poszukiwania transcendentalnego ugruntowania regu, norm epistemologicznych czy te warunkw moliwoci istnienia dyskursu, a wiadome odwrcenie si od tego rodzaju refleksji szczeglnie widoczne jest u neopragmatystw (np. w refleksji Hilaryego Putnama). Zdaniem Kmity naley obra niefundamentalistyczny antyfundamentalizm bierny, w ktrym moliwe jest odfundamentalistycznienie podstawowych norm epistemologicznych, na ktrych opieramy swoj argumentacj: np. uznawanie przewagi dyskursu A nad dyskursem B, gdy w dyskursie A nie wystpuje sprzeczno, ktra wystpuje w dyskursie B. Przyjmowana przez nas norma epistemologiczna goszca wyszo dyskursw niesprzecznych nie musi by wyrazem fundamentalizmu, jak chcieliby niektrzy zwolennicy antyfundamentalizmu aktywnego (Kmita, 1998, s.27). Kmita uwaa, i naley przezwyciy powszechne przyzwyczajenie, ktre kae czy kategori niesprzecznoci z kategori prawdziwoci rozumian poznawczo, a normy epistemologiczne zastpi wypowiedziami o ksztacie dyrektyw i odnie si do kategorii zasadniczej zrozumiaoci. Oznacza to, jak pisze polski filozof, e mona: zasadnicz zrozumiao czy nastpnie z uprawomocniajc cech epistemologiczn w rodzaju
181
prawdziwoci, ale mona te odwoywa si na przykad do etyki, niekoniecznie etyki dyskursu argumentacyjnego. Wchodziaby w gr jakakolwiek etyka dajca, aby proponowa do zaakceptowania takie tylko wypowiedzi, ktre s zasadniczo zrozumiae (Kmita, 1998, s.27-28). Podzia na antyfundamentalizm i fundamentalizm wpisuje si w szersz refleksj dotyczc podstaw i roli nauki. W kontekcie niniejszych rozwaa niezwykle interesujce dla nas mog by pisma Richarda Rortyego, ktry analizujc problematyczno sposobu rozumienia racjonalnoci, obiektywnoci, statusu poznawczego oraz nauki, uwypukla wane kwestie, jakie musi podejmowa wspczesna samowiadoma refleksja. W tecie Nauka jako solidarno pisze, i:
kada dyscyplina naukowa, ktre chce znale dla siebie miejsce przy wsplnym stole ale nie jest w stanie zaproponowa prognoz i technologii, jakich dostarczaj nauki przyrodnicze musi albo naladowa nauk, albo te poszuka jakiego sposobu na uzyskanie statusu poznawczego wykluczajcego konieczno odkrywania faktw. Ci, ktrzy uprawiaj te dyscypliny, winni albo wczy si w w quasi -kapaski porzdek, uywajc takich terminw, jak nauki o zachowaniu, albo te przedmiotu swego zainteresowania szuka poza faktami. Humanici zazwyczaj wybieraj t drug strategi i twierdz, e zajmuj si nie faktami, lecz wartociami bd ksztatowaniem i wpajaniem nawykw krytycznej refleksji (Rorty, 1999, s.55-56).
Powyszy fragment odczytywany w wietle przywoywanej koncepcji Craiga wyranie wskazuje na elementy, ktrych amerykaski badacz komunikacji nie podejmuje eksplicytnie, ktre jednak le u podstaw mwienia o samodzielnej dyscyplinie komunikacji. Przede wszystkim naley (chociaby prbowa) opowiedzie si albo po stronie quasi -kapaskiego porzdku (czyni tak np. badacze w ramach tzw. nauki o komunikacji uprawianej czsto w sposb nieeksplicytny na gruncie realizmu metafizycznego), albo po stronie wartoci i krytycznej refleksji. Oczywicie Rortyego nie zadowala adna z powyszych strategii, gdy postuluje on zniwelowanie zarwno rozrnienia na nauk oraz humanistyk, jak i poszukiwania filozoficznego ugruntowania przez co terminw oznaczajcych poszczeglne dyscypliny nie wizano by z podziaem na dziedziny przedmiotowe, wycinki rzeczywistoci, ktre cz si wzajemnie ze sob (Rorty, 1999, s.69). Jednake nawet opowiedzenie si po stronie refleksji krytycznej musi implikowa pytanie o to, nad czym reflektujemy. Innymi sowy, czym jest komunikacja, nad ktr mamy uprawia krytyczn refleksj w ramach komunikacji jako dyscypliny praktycznej, oraz czy jest moliwa dialogiczno-dialektyczna koherencja, skoro sam Craig przyznaje, i w sensie Kuhnowskim rne tradycje teorii komunikacji s niewspmierne (Craig, 1999a, s.121). Wskazywane przez Rortyego napicie pomidzy badaczami, ktrzy uznaj si za naukowcw lub humanistw, ma znaczenie nie tylko dla studiw nad
182
Rozdzia IV
komunikacj, ale i dla caej wspczesnej refleksji badawczej. Griffin, ktry swj niezwykle popularny podrcznik do bada nad komunikacj opar na schemacie tradycji Craiga i rozwaaniach Andersona dotyczcych metateoretycznych zaoe teorii, uwaa, i napicie to znajduje swoje odbicie w studiach nad komunikacj w postaci czterech postaw. Badacze, jak ich nazywa, obiektywni i interpretacyjni mog postulowa jedn z czterech strategii: 1) odrzucenie gorszej nauki, 2) szanowanie i celebrowanie rnic, 3) wspprac z potrzebnymi kolegami, 4) prawne uznanie dziecka z wpadki (Griffin, 2003, s.527-530). W ramach pierwszej strategii wojen komunikacyjnych badacze opowiadaj si zdecydowanie po stronie obiektywnoci nauki bd interpretacyjnego podejcia, dyskredytujc jednoczenie stanowisko przeciwne jako niepowane. Prezentujc drug strategi, Griffin odnosi si do Rortyego i stwierdza, e owe rnice metodologiczne oraz pogldy na temat statusu fenomenw naley zaakceptowa i nauczy si z nimi y, gdy nie mamy innego wyjcia. Kolejna strategia polega na wsppracy pomidzy humanistyk a nauki przyrodniczymi, gdy, jak przekonuje Marie Hochmuth Nichols: humanistyka bez nauk przyrodniczych jest lepa, ale nauki przyrodnicze bez humanistyki mog by niebezpieczne (Nichols, cyt. za: Griffin, 2003, s.530). Ostatnia strategia, nazwana prawnym uznaniem dziecka z wpadki, jest prb poczenia nauk spoecznych z retoryk 20. Moliwo dyskusji pomidzy rnymi teoriami musi afirmowa jedno z dwch zaoe: 1) istnieje jaki (ponadhistoryczny, uniwersalny) metasownik, dziki ktremu moglibymy konfrontowa ze sob rne ujcia komunikacji; 2)niewspmierno teorii nie pociga za sob niedyskutowalnoci. Przyjcie pierwszego zaoenia byoby opowiedzeniem si za fundamentalizmem filozoficznym i prb wskazania oraz opisania wiata samego w sobie. Taki transcendentalny warunek istnienia dyskusji dawaby moliwo ostatecznego oceniania i wyboru pomidzy teoriami komunikacji jednak, jak pokazuje wspczesna refleksja filozoficzna, odnalezienie ponadkulturowych norm czy regu nie jest moliwe (oczywicie pod innym ktem naleaoby oceni projekt K.-O. Apla, ktry transcendentalne warunki komunikacji stara si osadzi na gruncie rozwiza filozofii pragmatyzmu). Amerykaski badacz komunikacji nie podejmuje w ogle dyskusji nad takimi zaoeniami, jednake odrzucajc implicite zaoenie pierwsze, musi przyj zaoenie drugie. Nie jest to jednak tak wyranie widoczne w samym projekcie, gdy uzasadnienie dyskutowalnoci pomidzy rnymi teoriami wynika nie z refleksji nad niewspmiernoci, lecz z zaoenia, i kady rodzaj refleksji (w poszczeglnych tradycjach teorii komunikacji) ma co praktycznego do
20 W tradycji amerykaskiej wikszo autorw zdecydowanie rozdziela nauki spoeczne od humanistyki czy wrcz nauk humanistycznych. Nauki spoeczne uznawane s za nauki pretendujce do miana bycia obiektywnymi naukami posiadajcymi moc eksplanacyjn i predywistyczn.
183
powiedzenia i wniesienia w praktyk badawcz oraz w praktyk komunikacyjn w yciu codziennym. Refleksja nad tymi dwoma zaoeniami musiaaby pocign za sob dookrelenie stanowiska realistw, antyrealistw czy pragmatystw. Jest to zagadnienie niezwykle wane i niestety niezwykle rzadko podnoszone przez badaczy komunikacji, gdy uznawane jest za zbyt filozoficzne. Jednake nie chodzi o to, aby przenie ciar dyskusji z komunikacji na warunki i sposoby istnienia rzeczywistoci, lecz by uwiadomi sobie, e rozstrzygnicia na tym poziomie w nader istotny sposb wyznaczaj nie tylko przyjmowan metod badawcz, ale rwnie sposb postrzegania analizowania podstawowego przedmiotu projektowanej dyscypliny komunikacji. Raz jeszcze odnoszc si do rozwaa amerykaskiego neopragmatysty, chc podkreli, e jego zdaniem wprowadzone przez Kuhna rozumienie kategorii niewspmiernoci doprowadzio do oddalenia si od zagadnienia racjonalnoci nauki i metody, a zblienia si ku kwestiom metafizycznym. Niewspmierno (rozumiana jako nieprzekadalno) nie stanowi zatem przeszkody w nauczeniu si niewspmiernej tradycji, a to jest wystarczajce do tego, aby by moliwy dialog (zob. Rorty, 1999, s.74). Jednake, zdaniem Rortyego, uznanie dyskutowalnoci pomidzy niewspmiernymi ujciami doprowadza do niepotrzebnego roztrzsania wspomnianych kwestii metafizycznych dotyczcych istnienia rnych wiatw oraz sposobu istnienia rzeczywistoci, do ktrej nasze badania maj si odnosi, a jak podkrela neopragmatysta:
Naley odrni twierdzenie, e wiat jest na zewntrz, od twierdzenia, e prawda jest na zewntrz. Powiedzie, e wiat jest na zewntrz, e nie wytworzylimy go, to tyle co stwierdzi, w zgodzie ze zdrowym rozsdkiem, e wikszo przedmiotw w czasie i przestrzeni jest rezultatem przyczyn rnych od stanw ludzkiego umysu. Powiedzie, e prawda nie jest na zewntrz, to po prostu tyle, co stwierdzi, e tam gdzie nie istniej zdania, nie ma prawdy, e zdania s elementami ludzkich jzykw, a jzyki ludzkie to twory czowieka (Rorty, 1996, s.21).
Craig nie przywizuje wagi (a moe nie zdaje sobie sprawy z wakoci tej kwestii) do problematycznoci Kuhnowskiego sposobu rozumienia niewspmiernoci. Naley si zastanowi, czym ma by osigana w drodze krytyczno-dedukcyjnej koherencja rnych tradycji teorii komunikacji. Wydaje si, i rwnie w tym przypadku termin koherencja jest uywany przez amerykaskiego badacza komunikacji w nieklasyczny sposb. Mianowicie, jeeli uznajemy, i koherencja jest wewntrzn spjnoci (logiczn) i opiera si na niesprzecznoci, to rodzi si pytanie: W jaki sposb mielibymy osign w ramach drogi krytyczno-dedukcyjnej dialogiczno-dialektyczn koherencj pomidzy rnymi tradycjami teorii komunikacji, skoro nie jest moliwa niesprzeczno pomidzy np. tradycj cybernetyczn a socjokulturow czy retoryczn, w odniesieniu do
184
Rozdzia IV
zda opisujcych rol komunikacji w procesie konstytuowania si jani?. Przyjmujc nawet, i niewspmierno nie wyklucza dyskutowalnoci, nie jestemy w stanie osign koherencji w ramach macierzy dyscyplinarnej dyscypliny komunikacji, gdy musielibymy wybra jedn ze strategii: 1) odrzuci pewne tradycje, z powodu wprowadzania sprzecznoci wwczas mona byoby mwi o koherencji bez odwoywania si do metasownika; 2) uzna, i w ramach macierzy dyscyplinarnej nie jest osigana koherencja, a jedynie budowany jest grunt do dialogu pomidzy rnymi tradycjami, a dokadniej, do nauczenia si niewspmiernych tradycji; 3) uzna, i osignicie koherencji jest moliwe pod warunkiem odrzucenia pewnych tradycji teorii komunikacji ze wzgldu na ich niezgodno z punktem widzenia naszej kultury na sposb definiowania procesu komunikacji czyli komunikowania o komunikacji. Strategi pierwsz Craig zdecydowanie odrzuca. Jego zdaniem wszystkie tradycje teorii komunikacji maj co uytecznego do powiedzenia, dlatego naley wej z nimi w dialog oczywicie pod warunkiem, i wewntrz danej tradycji reflektuje si nad komunikacj (co jest osdzane z punktu widzenia samej tradycji). Wydaje si wrcz, i Craigowskie nazywanie dialogiczno -dialektycznego stanu koherencj jest nieporozumieniem, gdy takie tradycje teorii komunikacji, ktre mogyby by wczone w schemat tradycji i nie powodowayby niesprzecznoci, s odrzucane z powodu moliwoci redukcji do innych (ju wyrnionych tradycji). Innymi sowy, jeeli potencjalna tradycja nie wypracowaa oryginalnego metadyskursywnego sownika i moe by sprowadzona do innych tradycji, to nie jest wczana w schemat wypracowywany w drodze krytyczno -dedukcyjnej. W takim razie w odniesieniu do projektu amerykaskiego badacza powinnimy mwi zamiast o koherencji o antykoherencji. W tym miejscu pojawia si niezwykle istotna kwestia, ktra w jasny i wyrany sposb pokazuje Craigowskie przywizanie do rdzenia wiedzy i niech do ontologii komunikacyjnej. Mowa mianowicie o problemie, ktry z wewntrznej perspektywy Craigowskiego projektu nie jest widoczny: Jakie jest kryterium wyodrbnienia pierwszej, wyrnionej tradycji teorii komunikacji, wzgldem ktrej kolejne tradycje maj by osdzane pod ktem swojego metadyskursywnego sownika?. Innymi sowy, na bazie jakiego zaoenia, Craig wyrni pierwsz tradycj, ktra pozwolia mu rozszerza proponowany schemat. Narzucajc si odpowiedzi moe by ta, i pierwsz tradycj jest tradycja retoryczna: retoryka nie tylko suy Craigowi jako wzorzec dla dyscypliny komunikacji, ale rwnie odwouje si on do niej w zwizku z definiowaniem samej dyscypliny praktycznej oraz analizowaniem procesu komunikacji poprzez aspekty praxis i techn. Jednake jeeli nawet zgodzilibymy si z tym stanowiskiem, to i tak problematyczne pozostaje to, dlaczego wyrni akurat t tradycj i uczyni z niej podwaliny pod schemat tradycji teorii komunikacji. Oczywicie odpowied z autorytetu historii, i jest to pierwszy sposb reflektowania nad procesami komunikacyjnymi, nie moe by dla nas zadowalajca gdy naleaoby wanie
185
wwczas zapyta: na bazie jakich zaoe przyj, i retoryka reflektuje nad komu nikacj. Innymi sowy, Craig z jednej strony przyjmuje, i proces komunikacji naley definiowa poprzez kategori praktyki, z drugiej za niejako implicite i wbrew swoim pogldom pisze o braku definiowania tego, czym jest komunikacja w ramach macierzy dyscyplinarnej. Oczywicie moglibymy zgodzi si z takim stanowiskiem, ale wwczas musielibymy uzna, i caa praktyka badawcza jest jedynie (do)wolnym dyskursem, a wic e nie moe istnie co takiego, jak samodzielna dyscyplina akademicka reflektujca nad komunikacj, tak jak nie moe istnie adna inna dyscyplina. A przecie jednym z celw Craiga jest nieinstytucjonalne usankcjonowanie istnienia dyscypliny komunikacji w ramach wspczesnej refleksji komunikacyjnej. Powysze problemy wynikaj z posugiwania si kategori rdzenia wiedzy (koherentnego zbioru teorii), a nie dan kategori ontologii dyscyplinarnej w procesie konstytuowania dyscypliny naukowej. Wszak Craigowska ucieczka od odpowiedzi i, co waniejsze, od samego stawiania pytania o to, czym jest komunikacja, jest w rzeczywistoci odwrceniem si od pytania o sposb istnienia kultury rozumianej jako rzeczywisto mylowa. Porzucenie poszukiwania metasownika, transcendentalnego ugruntowania praktyk komunikacyjnych czy po prostu Prawdy-przez-due-P nie musi automatycznie implikowa zwrotu ku antyfundamentalizmowi aktywnemu. Zadawanie pytania o sposb obiektywnego (kulturowo -obiektywnego) istnienia przedmiotw badawczych humanistyki nie musi wyraa powrotu ku metafizyce. Naley pamita, i pytamy o to, w jaki sposb w naszej kulturze jest postrzegana komunikacja, praktyka czy dyskurs. Jednake przy takim postulacie moe pojawi si problem etnocentryzmu analizowanej koncepcji. Przytaczalimy zdanie Craiga, i komunikacja jako dyscyplina praktyczna opiera si temu zarzutowi (rnic si w ten sposb od etnografii komunikacji), gdy ma kultywowa praktyki, a nie przej aktywn rol w ich opisywaniu czy interpretowaniu. Jednake z drugiej strony, do schematu tradycji teorii komunikacji amerykaski badacz nie wcza nie-zachodnich tradycji uj procesu komunikacji, gdy nawet gdybymy mogli wskaza wiarygodne opracowanie, redukcj nie-zachodniej myli do pojedynczej tradycji z pord siedmiu (czy omiu, dziewiciu, ) tradycji zachodnich, wwczas bymy jedynie zreifikowali etnocentryzm dziedziny badawczej (Craig, Muller, 2007b, s.500). Susznie zauwaa, i prba wczenia jakiejkolwiek tradycji refleksji nad komunikacj spoza obszaru kultury euro -atlantyckiej wymagaaby przeformuowania metateoretycznego poziomu koncepcji, gdy nie tylko nie -Zachodnia tradycja teorii komunikacji implikowaaby to, ale rwnie nasze zdaniem Craiga etnocentryczne rozumienie teorii czy praktyki. Zagadnienie to przynaley do dyskursu pomidzy teoretykami uwaajcymi, e mona skonstruowa uniwersaln (ponadkulturow) teori komunikacji, a takimi, ktrzy twierdz, e kada teoria musi by kulturowo zakorzeniona.
186
Rozdzia IV
Oznacza to, i amerykaski badacz, z jednej strony, twierdzi, i koncepcja komunikacji jako dyscypliny praktycznej nie podpada pod zarzut etnocentryzmu (gdy kultywuje praktyk, a nie opisuje), z drugiej za e nie mona uj w schemacie nie-zachodnich tradycji teorii komunikacji, gdy wymagaoby to przeformuowania na metapoziomie rozumienia poj teorii czy praktyki. W zwizku z tym naleaoby zada pytanie: W jaki sposb dyscyplina komunikacji moe, kultywujc praktyk, broni si przed zarzutem etnocentryzmu, skoro kultywowana prak tyka jest rozumiana w sposb wyrosy na gruncie kultury zachodniej?. Wydaje si, i Craig, prbujc uciec od fundamentalizmu filozoficznego i kadc nacisk na praktyczno oraz uyteczno swojej koncepcji, nie do koca poprawnie uargumentowa swoj strategi. Nie mona roci sobie pretensji do kultywowania wszelkich praktyk komunikacyjnych i przez to broni si przed zarzutem etnocentryzmu, zakadajc jednoczenie, e rozumienie tego, czym jest praktyka, wyrasta na gruncie refleksji powstaej w kulturze Zachodniej. Szczeglnie wane w tym miejscu jest ponowne przywoanie myli Craiga, ktry odnoszc si do sposobu komunikacji ludzi z Teamsterville, twierdzi, e my, generalnie rzec biorc, uwaamy komunikacj za wany rodzaj dziaalnoci, ktry moe by wykonany dobrze lub le w wielu swych formach (Philipsen, 1992, s.41, kursywa E.K.). W zwizku z tym nasza kultura powinna by punktem wyjcia do analizowania praktyk komunikacyjnych, gdy przedmiot badania komunikacja charakteryzuje si wspczynnikiem humanistycznym, od ktrego nie moemy abstrahowa. Nie oznacza to oczywicie, e implikuje to negatywnie postrzegany relatywizm. A najprawdopodobniej przed tym Craig stara si obroni swoj koncepcj. Jednake, jak pisze Rorty:
Relatywizm z pewnoci jest wewntrznie sprzeczny, ale te istnieje rnica midzy stwierdzeniem, e wszystkie wsplnoty s jednakowo dobre, a stwierdzeniem, e punkt wyjcia musi dla nas stanowi ukad, ktry tworzymy, wsplnota, z ktr aktualnie si utosamiamy. () Pogld, zgodnie z ktrym wszystkie tradycje s tak samo racjonalne bd moralne, mgby gosi jedynie jaki bg (Rorty, 1999, s.300).
Biorc pod rozwag powyszy cytat, pojawiaj si kolejne wtpliwoci w odniesieniu do koncepcji amerykaskiego badacza komunikacji. Przypomnijmy, e Craig postuluje uyteczno wszystkich tradycji (ale ogranicza je do tradycji kultury Zachodu) i uwaa, i kada tradycja moe dostarczy praktycznych rozwiza problemw wystpujcych podczas praktyk komunikacyjnych w yciu codziennym a wic moe kultywowa praxis i techn. Nie twierdzi jednak, e wszystkie s tak samo racjonalne i uyteczne (wwczas byby utosamiany z przywoywanym bogiem Rortyego), lecz uwaa, i kada ma co praktycznego do zaoferowania. W tej argumentacji ciko wszake zgodzi si z przesank, i praktyczno kadej tradycji wynika jedynie z jej oryginalnego i nieredukowalnego konceptualizowania praktyk komunikacyjnych.
187
Dlatego te punktem wyjcia dla badaczy komunikacji musi by wsplnota, z ktr si aktualnie utosamiaj. Dokadniej, chodzi o kultur, w ktrej partycypujemy i ktrej przekonania akceptujemy bd respektujemy. Ciko jest obroni tez, i komunikacja jako dyscyplina praktyczna moe obej si bez prby wskazania sposobu istnienia procesu komunikacji jako podstawowego przedmiotu badawczego w odniesieniu do kultury, w ktrej partycypujemy. Craigowskie rozwaania na temat praxis, techn, komunikacji jako praktyki wyraaj nie tyle planowan niespjno caej koncepcji, lecz przeciwnie, wrcz podkrelaj konieczno podjcia tych rozwaa z perspektywy wspominanego metapoziomu. W zagadnieniach poruszanych w ramach analizy relacji Teorii-Praktyki jako kontinuum Craig podkrela konieczno przeformuowania sposobu rozumienia roli teorii w odniesieniu do praktyki. Zaoenie to jest suszne, jednak naley pj dalej, wkroczy na wyszy poziom metateoretyczny i przenie ciar rozwaa z rdzenia teoretycznego na, bdc dla niego fundamentem, ontologi komunikacyjn. W przeciwnym razie, jak staraem si pokaza w niniejszych rozwaaniach, projekt komunikacji jako dyscypliny praktycznej nie bdzie mg suy jako narzdzie usankcjonowania samodzielnej dyscypliny akademickiej, dla ktrej podstawowym przedmiotem badawczym jest proces komunikacji. Oczywicie nie chodzi o taki rodzaj rozwaa, ktry miaby argumentowa na rzecz tezy, i jest moliwe wskazanie takiego rodzaju opisu praktyk komunikacyjnych, ktre pasowayby do wiata. Susznie zauwaa Rorty, e naley pogodzi si z tym, i nasze skonstruowane opisy maj si nijak do rzeczywistoci, a ludzka ja powstaje w procesie uytkowania sownika, a nie zostaje w nim trafnie bd nietrafnie wyraona (Rorty, 1996, s.23). To, co amerykaski neopragmatysta nazywa stwarzaniem, a nie odkrywaniem prawdy, jest po prostu w naszym sowniku (w Rortyaskim rozumieniu tego terminu) prb pogodzenia opisw mentalnych i fizykalnych w ramach bada podmiotowo-przedmiotowych. Podejmowana praktyka interpretacyjna (zarwno adaptacyjna, jak i historyczna) nie roci sobie prawa do opisywania czy odkrywania nagich faktw, lecz konstruuje opis, ktry jest moliwy do akceptowania w danej kulturze, czyli przez nas. Dlatego te twierdz, e warunkiem usankcjonowania samodzielnej dyscypliny akademickiej, dla ktrej podstawowym przedmiotem badawczym byby proces komunikacji, jest wskazanie na tak ontologi komunikacyjn, dziki ktrej bdzie mona mwi o odnonym procesie jako istniejcym w sposb kulturowo-obiektywny. Przedstawiana propozycja ujcia komunikacji jako narzdzia, ktrego sens ujawnia si w pytaniu do czego?, pozwala na dalsze projektowanie autonomicznej dyscypliny komunikacji. Rozumienie procesu komunikacji jako praktyki spoecznej umoliwia postawienie pytania: czym jest komunikacja?, jednake tylko wtedy, gdy nie bdziemy abstrahowa od ontologii komunikacyjnej i zaakceptujemy potrzeb podnoszenia tego zagadnienia. W przeciwnym wypadku odprzedmiotowimy pojmowanie interakcji midzyludzkich i umiecimy je poza ramami ludzkiego
188
Rozdzia IV
wiata obiektywnego (Paubicka, 2006, s.157). W zwizku z tym na zakoczenie niniejszych rozwaa, podnoszc zagadnienie Craigowskiej definicji procesu komunikacji i jej sposobu pracowania w obrbie koncepcji komunikacji jako dyscypliny praktycznej, wska na trudnoci, jakie naley rozwiza, aby mona byo podj si zadania przedstawienia opisu odnonego procesu (ujmowanego jako narzdzie), ktry byby moliwy do zaakceptowania w naszej kulturze. Problemy, na jakie z perspektywy przyjtych w niniejszej rozprawie zaoe napotyka Craigowska koncepcja zautonomizowania refleksji nad komunikacj, wynikaj przede wszystkim z dwch powodw. Na pierwszy zwrcilimy uwag w powyszych rozwaaniach, przedstawiajc pewne niedookrelenia oraz uciekanie od podnoszenia podstawowych (z punktu widzenia filozofii) rozstrzygni. Drugim powodem jest problematyczno reflektowania i definiowania podstawowego przedmiotu badawczego komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Prezentowane w pierwszym rozdziale rozprawy rozwaania zwizane z prb ujmowania z rnych perspektyw tego swoicie ludzkiego fenomenu jedynie uwypuklaj problematyczno odnonego zagadnienia. W pewnym sensie zataczajc koo, na koniec rozprawy powrc do zagadnienia podniesionego na pocztku rozwaa, ktre okazuje si podstawowym rdem problematycznoci podejmowanego tematu. Mowa mianowicie o tym, co zostao nazwane teoretyzowaniem procesu komunikacji na linii transmisja interakcja, a co sprowadza si w rzeczywistoci do zajmowania stanowiska mentalistycznego bd antymentalistycznego. Kluczowym zagadnieniem jest tutaj problem komunikatu (komunikandum), czyli zaoenia, i w ramach komunikacji co jest przekazywane, nadawane. Natomiast charakter, jaki przypisuje si komunikatowi, decyduje o tym, jak bdziemy postrzega cay proces komunikacji. Patrzc przez pryzmat czego, co jest przekazywane, dostrzeemy napicie, jakie rysuje si na linii transmisyjnego bd konstytutywnego sposobu ujmowania procesw komunikacyjnych. W ujciach konstytutywnych ktre same siebie definiuj w opozycji do uj transmisyjnych nie jest moliwe pene abstrahowanie od jakiego rodzaju transmisji. Ujcie transmisyjne nie tyle powinno zosta odrzucone, co jego rozumienie winno zosta przeksztacone i wczone w ramy ujcia konstytutywnego. W zwizku z tym dookrelmy teraz to stanowisko. Robert T. Craig uwaa, e w naszej kulturze termin komunikacja odnosi si do zakresu czynnoci (praktyk komunikacyjnych), takich jak mwienie i suchanie, pisanie i czytanie, wykonywanie i obserwowanie lub bardziej oglnie robienie czegokolwiek, co obejmuje informacje [messages] w kadym medium czy sytuacji (Craig, 2006, s.39). Jeeli owe informacje rozumiemy jako komunikat, a wydaje si, i tak to czyni Craig, podkrelajc jednoczenie binarno relacji nadawca odbiorca, gdy czy ze sob w pary czynnoci nadawcze i odbiorcze, takie jak np. mwienie i suchanie, to wwczas nie przesdza to jeszcze o rozumieniu praktyk komunikacyjnych przez pryzmat transmisji
189
czy interakcji jak chciaoby wielu teoretykw komunikacji. To, e na poziomie potocznoci (w metadyskursie praktycznym w rozumieniu Craiga) stwierdzamy, i mwienie polega na przekazywaniu przez nadawc informacji (komunikatu) i odbieraniu go przez odbiorc, moe rwnie oznacza to, i po prostu w taki sposb o tym mwimy, a nie, i jest to tak w naszej kulturze ujmowane. Problem ten jest istotny o tyle, o ile uwiadomimy sobie konsekwencje wynikajce z postrzegania w taki sposb charakteru owego komunikatu. Jeeli komunikandum bdziemy postrzega jako tre psychiczn (Pisarek, 2008, s.17), struktur, na ktr skadaj si znaczenia, symbole, kodowanie i dekodowanie, forma i organizacja (Dobek-Ostrowska, 2004, s.16), a owe znaczenia jako czyste idee i uczucia, istniejce w ludzkich umysach (Dobek-Ostrowska, 2004, s.16), to okazuje si, e nie wyszlimy jeszcze wcale poza lockeowsk perspektyw sposobu dzielenia si ideami i, co wicej, powinnimy zaakceptowa wszystkie wynikajce z niej implikacje. Uznanie, i w trakcie procesu komunikacji jednostka przekazuje tre psychiczn zawart w swoim umyle drugiej jednostce bdcej odbiorc, musi zakada moliwo penego kodowania na linii tre psychiczna jzyk oraz jzykowy komunikat odbiorca komunikatu. Dlatego te Dobek-Ostrowska uwaa, i opierajc si na dorobku nauki o komunikowaniu, mona stworzy jedn uniwersaln definicj: komunikowanie jest procesem porozumiewania si jednostek, grup lub instytucji. Jego celem jest wymiana myli, dzielenie si wiedz, informacjami i ideami (Dobek-Ostrowska, 2004, s.13). A w zwizku z tym jak stwierdza Pisarek akt komunikowania jako akt przekazania lub odebrania informacji moe si dokona nie tylko midzy ludmi, nie tylko midzy czowiekiem a zwierzciem, ale take midzy czowiekiem a maszyn, a nawet midzy dwiema maszynami (Pisarek, 2008, s.17). Jeeli zredukujemy znaczenie treci psychicznej do kategorii informacji (w przeciwnym wypadku Pisarek nie byby w stanie uzasadni komunikacji pomidzy maszynami), to i tak nie rozwizuje to podstawowych problemw pojawiajcych si w tym ujciu. Mowa o implicite przyjmowanym zaoeniu, e informacja istnieje w sposb obiektywny i posiada taki status ontologiczny, ktry ma gwarantowa moliwo jej przekazywania. Co wicej, tak postrzegana informacja znajduje si w umysach komunikujcych jednostek. Zgadzajc si na takie stwierdzenie, moglibymy gosi, i jest moliwe (za pomoc adekwatnego kodowania) przekazanie drugiej jednostce informacji poprzez wytworzenie znakowego kodu i tak te najczciej rozumiany jest proces komunikowania. Najwaniejszy jest nadawca, ktry decyduje o ksztacie komunikatu, a przez to o moliwoci zdekodowania go przez odbiorc. Jak zauwaa Kmita, komunikacja odbiorcza (interpretowanie) jest niezwykle rzadko wczana w zakres praktyk komunikacyjnych (Kmita, 1982, s.86). Z perspektywy badaczy ujmujcych komunikacj jako transmisj nie moe to dziwi, gdy przyznanie konstytutywnej roli odbiorcy w konstruowaniu komunikatu oznacza, i uznajemy, e jest on nie tyle przekazywany midzy jednostkami, co raczej
190
Rozdzia IV
konstytuowany (konstruowany) w ramach interakcji spoecznej. Implikuje to rwnie zmian sposobu postrzegania narzdziowoci procesu komunikacji: mwienie o komunikacji, i suy do porozumiewania si jednostek, oznacza, i wwczas gdy nie dochodzi do adnego (nawet dugo wypracowywanego) porozumienia, komunikacja nie ma miejsca. Z analogicznych powodw Niklas Luhmann na wstpie rozwaa nad kategori komunikacji odrzuca jej definiowanie poprzez kategori transmisji. W tekcie Social Systems zaznaczy:
Mwi si, e komunikacja przesya wiadomoci lub informacje od nadawcy do odbiorcy. Bdziemy si starali unika tej metafory, poniewa obciaoby nas to problematycznymi, przedwczesnymi rozstrzygniciami. Metafora transmisji jest nieuyteczna, poniewa zakada zbyt duo ontologii. Sugeruje, e nadawca oddaje co, co odbiorca uzyskuje. Ju w tym miejscu jest to niepoprawne, poniewa nadawca nie oddaje nic, czego by si pozbawia. Caa metafora wasnoci, posiadania, dawania i otrzymywania, caa metaforyka rzeczy, jest nie do utrzymania, jeli chodzi o zrozumienie komunikacji (Luhmann, cyt. za: Gdula, 2004, s.101).
Natomiast w ujciu konstytutywnym uznaje si, e komunikacja suy nie tyle do osigania porozumienia (albo raczej nie tylko do tego), co do utrzymywania i przetwarzania warunkw obiektywnych umoliwiajcych ten typ praktyk komunikacyjnych. Innymi sowy, mwienie (ktre moe, ale nie musi prowadzi do porozumienia) nie tylko moe suy realizacji partykularnych celw, ale rwnie podtrzymuje kontekst strukturalny, jakim jest jzyk. Wskazaem jednake, i nie jest moliwa w ujciu konstytutywnym cakowita ucieczka od kategorii transmisji. Wynika to z tego, i nawet odrzucajc rozumienie komunikacji jako wyraania czego uprzedniego wzgldem niej i zgadzajc si na rozumienie komunikacji jako ustalanie kooperacji w dziaaniu (np. poprzez uwsplnianie znacze), musimy podnie zagadnienie: w jaki sposb jest owa kooperacja osigana. Naley pamita, i nie rozwaamy tego, w jaki sposb zostaa po raz pierwszy skonstruowana praktyka komunikacyjna, lecz to, w jaki sposb jednostki partycypujce w kulturze si komunikuj. W zwizku z tym zakadamy, i kada taka jednostka rozpatruje i interpretuje dziaania (swoje i innych jednostek) na gruncie wasnej wiedzy. Dlatego te nie jest moliwe jak chcieliby tego badacze podejmujcy refleksj w ujciu transmisyjnym przesanie przez jednostk A do jednostki B komunikatu X w taki sposb, i komunikat X zawiera w sobie pen informacj czy ostateczn tre. Naley pamita, i jednym z najtrudniejszych problemw do przezwycienia jest zagadnienie motyww i intencji dziaajcych jednostek. Jednostka B, ktra ma odebra komunikat, nie ma bezporedniego dostpu do treci psychicznych jednostki A i moe jedynie na gruncie swojej wiedzy i dowiadczenia okreli, czy dane zachowanie byo dziaaniem cechujcym si intencj komunikacyjn.
191
Dlatego te mwienie o komunikacji jedynie w kategoriach transmisji nie jest zadowalajce. Intencjonalne dziaanie komunikacyjne jednostki A moe by pocztkiem procesu komunikacji pod warunkiem, e jednostka B podejmie si trudu zinterpretowania dziaania jednostki A i na gruncie swojej wiedzy uzna, i dziaanie to miao intencj komunikacyjn. To, co w kategoriach transmisyjnych nazwalibymy przesyan treci pomidzy jednostk A i B, jest w rzeczywistoci ukonstytuowanym znaczeniem wyraenia nadanego przez jednostk A. Dlatego te susznie twierdzi Fiske, i przekroczenie ujcia transmisyjnego powinno pocign za sob uycie aparatu semiotycznego:
Nacisk naley pooy nie na komunikowaniu jako procesie, ale na generowaniu znacze w komunikowaniu. Kiedy jedna osoba komunikuje si z drug, ta druga zawsze mniej lub bardziej rozumie, jakie znaczenia mia komunikat tej pierwszej. Aby moga zaistnie komunikacja, konieczny jest komunikat zoony ze znakw. Komunikat ten stymuluje odbiorc do stworzenia wasnego jego znaczenia, ktre bdzie w jaki sposb zwizane ze znaczeniem zawartym przez nadawc na pocztku swojego przekazu (Fiske, 1999, s.59).
Jednake konkluzje, do ktrych prowadz powysze rozwaania, w kontekcie projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej jeszcze mocniej uwypuklaj rozbieno pomidzy wskazywanymi celami wewntrznym i zewntrznym projektu. Powstaje zatem pytanie: Czy jest moliwe stworzenie dialogiczno-dialektycznej koherencji, ktra wymaga uprzedniego okrelenia, czym jest komunikacja, zakadajc jednoczenie, i w ramach metamodelu konstytutywnego przekracza si (a dokadniej inkorporuje) model transmisyjny?. Craig susznie zauwaa, i nie jestemy w stanie zupenie obej si bez kategorii transmisji i naley raczej wykorzysta j, ni odrzuci. Jednake w jaki niesprzeczny sposb moglibymy pogodzi ze sob a wic osign koherencj tradycj cybernetyczn, socjopsychologiczn z tradycj socjokulturow? W dwch pierwszych tradycjach zaoenie o przesyaniu informacji / treci mentalnych jest nie do pogodzenia z zaoeniem o konstytuowaniu znacze wi poprzez komunikacj. W zwizku z tym Craigowska prba ujcia procesu komunikacji jako swoistej praktyki komunikacyjnej istotnej dla naszej kultury nie moe by punktem wyjcia dla jego projektu mapy myli komunikacyjnej. Moe w takim razie naley zgodzi si z Craigiem (i czciowo z Rortym), e nie naley reflektowa duej nad tym zagadnieniem, tylko zaakceptowa je i pj dalej. Innymi sowy, na jednym poziomie prbowa tworzy map myli komunikacyjnej, ktra pozwoli na wskazanie i legitymizacj dyscypliny naukowej w obrbie wspczesnej refleksji humanistycznej (a przez to na jej legitymizacj w strukturach akademickich), z drugiej za niejako niezalenie prbowa w rnych metadyskursach teoretycznych objani, zrozumie i nauczy si posugiwa praktykami komunikacyjnymi czyli kultywowa komunikacyjn praxis.
Zakoczenie
Punktem wyjcia rozwaa zaprezentowanych w niniejszej pracy byo zakwestionowanie sposobu ujmowania i badania procesw komunikacyjnych w ramach szeroko ujmowanych studiw nad komunikacj ze szczeglnym uwzgldnieniem tzw. nauki o komunikacji. Celem podejmowanych analiz bya refleksja nad wspczesnymi sposobami rozumienia praktyk komunikacyjnych oraz wczenie si w debat dotyczc statusu dyscyplinarnego refleksji nad odnonymi praktykami. Prbowaem pokaza, i punktem wyjcia do mwienia o samodzielnej dyscyplinie akademickiej, dla ktrej podstawowym przedmiotem badawczym jest proces komunikacji, jest postawienie pytania o sposb kulturowo-obiektywnego istnienia procesu komunikacji. Zestawiem ze sob dwa podstawowe ujcia odnonego procesu wyaniajce si z kategorii transmisji oraz interakcji (ujcie transmisyjne i ujcie konstytutywne) i wskazywaem na niemoliwo ograniczenia si wycznie do jednej z nich. Wynika to przede wszystkim z problematycznoci ujmowania tego, co ma miejsce pomidzy podmiotami komunikujcymi si. Z jednej strony, kategoria informacji (komunikatu, komunikandum) w ramach metafor transmisyjnych jest ontologizowana, co uniemoliwia badaczom przekroczenie krytykowanej przez nas lockeowskiej perspektywy postrzegania procesu komunikacji; z drugiej za strony, kategoria interakcji, ktra powinna rwnie uwzgldnia transmisj jako jeden ze sposbw konstytuowania znacze i realizacji praktyk komunikacyjnych. Przedstawiajc dwa (niekiedy antyteczne) podejcia do procesu komunikacji, podkrelaem, e refleksja nad zaoeniami metateoretycznymi, na ktrych s one ugruntowane, musi by punktem wyjcia w rozwaaniach i prbach ugruntowania
194
Zakoczenie
dyscypliny komunikacji jako dyscypliny autonomicznej. Prezentujc charakterystyk gwnych podej badawczych na bazie kategorii fermentu w dziedzinie badawczej i specyfiki polskiej refleksji komunikologicznej oraz opierajc si na wyrnionych przez Bochnera trzech gwnych perspektywach badawczych w studiach nad komunikacj, przedstawiem propozycj Roberta T. Craiga ujcia refleksji nad komunikacj w ramach jednej z dyscyplin praktycznych. Na zakoczenie rozwaa nad komunikacj jako dyscyplin praktyczn musz przede wszystkim podkreli te z ustale poczynionych w rozprawie, ktrych wyniki umoliwiaj podejmowanie nowych bada dotyczcych komunikacji jako jednego z najwaniejszych przedmiotw bada humanistyki. Przede wszystkim naley zauway, i brak powszechnie akceptowanych podstaw metodologicznych i ontologicznych, na bazie ktrych moglibymy dokonywa objanie i interpretacji praktyk spoecznych, implikuje konieczno przeksztacenia celw badawczych podejmowanych w ramach dyscyplin humanistycznych. Akceptacja wielu gosw pojawiajcych si w dyskusji staje si wspczenie warunkiem prowadzenia dialogu z rnymi stanowiskami teoretycznymi, a to jest jak si zdaje rwnie zgodne z intencj Roberta T. Craiga, ktra przywieca mu w projekcie komunikacji jako dyscypliny praktycznej. Akceptacja taka nie oznacza jednake dowolnoci gosw twierdz raczej, i winnimy swj gos odnosi do naszej kultury, tej, w ktrej partycypujemy, a nie szuka pozakulturowego uprawomocnienia wynikw osiganych w ramach podejmowanych bada. Oznacza to, i zamiast stawia pytanie o to, jak komunikuj si jednostki w nie-naszej kulturze, winnimy wpierw postawi pytanie o warunki ukonstytuowania si komunikacji jako przedmiotu badawczego, ktry bdzie dostpny naszemu badaniu. Naley podkreli rwnie czynn i wan rol, jak moe (i powinna) odegra filozofia (filozofia komunikacji) w procesie ugruntowywania komunikacji jako samodzielnej dyscypliny praktycznej. Z prowadzonych w niniejszym studium rozwaa wyranie wynika, i bez filozoficznego namysu nad podstawowymi zaoeniami metateoretycznymi przyjmowanymi w badaniach nie da si uprawia metodologicznie samowiadomej refleksji. Badanie procesw komunikacyjnych bez odpowiedzenia na pytanie: Czym jest i w jaki sposb (dla nas) istnieje komunikacja?, prowadzi do bezprzedmiotowych dyskusji na temat np.dystynkcji na komunikacj werbaln i niewerbaln, czy te na temat komunikacji intrapersonalnej. Takie problemy pojawiaj si (i najczciej s nierozwizywalne) wanie wtedy, gdy nie uwiadamiamy sobie zaoe, na gruncie ktrych si pojawiaj. Dlatego te ustalenia poczynione w pracy dotyczce statusu dyscyplinarnego refleksji nad komunikacj potwierdzaj twierdzenie Lenka, i filozofia wci winna peni aktywn rol i wnosi do wiadomoci badaczy zoono problemw pojawiajcych si w interdyscyplinarnych badaniach. Niniejsze rozwaania za swj cel miay krytyk takiego sposobu reflektowania nad procesami komunikacyjnymi, ktry w ostatecznym rozrachunku nie cechuje
Zakoczenie
195
si wskazywan tutaj narzdziowoci. Narzdziowo danej koncepcji uznaem za warto, do ktrej badacze winni dy w swojej pracy, a ktra to nie moe by osignita bez prowadzenia metodologicznie samowiadomej refleksji. Badania uprawiane w takiej perspektywie implikuj wszake konieczno przeksztacenia rozumienia wielu poj i relacji midzy nimi (np. kontinuum teorii-praktyki czy przeniesienia rodka cikoci z rdzenia teoretycznego na ontologi komunikacyjn). Jest to jednak wymg, ktremu naley sprosta w obliczu, z jednej strony, odrzucania wielkich narracji, z drugiej za, neopozytywistycznych de do mononarracji. Znaczenie, jakie odgrywa komunikacja w wielu dyscyplinach naukowych, kae poszukiwa takiego sposobu jej ujcia (oraz terminw do niej si odnoszcych), ktry pozwoli wypracowa grunt nie tylko do jej pojciowego okrelenia, ale rwnie do wynikajcego z niego mylenia aplikacyjno-praktycznego. Innymi sowy, prezentowana prba przekroczenia ogranicze projektu komunikacji jako dyscypliny praktycznej (w ramach ktrej bdzie teoretyzowana praktyka komunikacyjna) wymaga spenienia warunkw, ktre umoliwi nie tylko zautonomizowanie refleksji nad komunikacj, ale przede wszystkim pozwol ukonstytuowa si procesom komunikacji jako przedmiotom badawczym humanistyki, charakteryzujcym si wspczynnikiem humanistycznym.
Bibliografia
Ajdukiewicz, K. (2006). Metodologia i metanauka. W: tego, Jzyk i poznanie, t. II. Anderson, J. A. (1996). Communication theory: epistemological foundations. NewYork: Guilford Press. Anderson, J. A., Baym, G. (2004). Philosophies and Philosophic Issues in Commu nication. Journal of Communication, 54(4). Andrzejewski, B. (1989). Wilhelm von Humboldt. Warszawa: Wiedza Powszechna. Andrzejewski, B. (2006). Sowo wstpne. Homo Communicativus, 1. Aram, J. D. (2004). Concepts of interdisciplinarity: Configurations of knowledge and action. Human Relations, 57(4), 379-412. Aristotle (2006). Nicomachean Ethics (transl. W. D. Ross): eBooks@Adelaide. Arystoteles (1983). Metafizyka (tum. K. Leniak). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Arystoteles (1988). Retoryka Poetyka (tum. H. Podbielski). Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Arystoteles (2000). Etyka nikomachejska (tum. D. Gromska), t. 5. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Banaszak, G., Kmita, J. (1994). Spoecznoregulacyjna koncepcja kultury. Warszawa: Instytut Kultury. Baran, S. J., Davis, D. K. (2007). Teorie komunikowania masowego (tum. A.Sadza). Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Baylon, C., Mignot, X. (2008). Komunikacja (tum. M. Sowa): Wydawnictwo Flair. Becher, T. (2001). Academic Tribes and Territories: Intellectual Enquiry and the Cultures of Discipline. Birdwhistell, R . (2003). Donioso kontek stu (t um. M. W ieczorek). W:G.Godlewski (red.), Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
198
Bibliografia
Bochner, A. P. (1985). Perspectives on inquiry: Representation, conversation, and ref lection. W: M. L. Knapp, G. R. Miller (eds.), Handbook of interpersonal communication. Beverly Hills: CA: Sage. Briggs, A., Burke, P. (2010). Spoeczne historia mediw. Od Gutenberga do Inter netu (tum. J. Jedliski). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Brun, J. (1999). Arystoteles i Liceum (tum. H. Igalson-Tygielska). Warszawa: Prszyski i S-ka. Buksiski, T. (1981). Johna Deweya teoria bada. Studia Metodologiczne (21). Burszta, W. J. (2007). Wstp do wydania polskiego. Yves Winkin bada szme ry spoeczestwa. Antropologia komunikacji. Od teorii do bada terenowych. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Carey, J. W. (2007). A Cultural Approach to Communication. W: R. T. Craig, H.L.Muller (eds.), Theorizing Communication. Readings Across Traditions. Los Angeles-London-New Delhi-Singapore: Sage Publications. Cartier, F. A., Harwood, K. A. (1953). On Definition of Communication. Journal of Communication, 3(2), 71-75. Clevenger, T. J. (1991). Can One Not Communicate? A Conflict of Models? Communication Studies, 42, 340-353. Craig, R. T. (1977). Limiting the scope of the spacial model of communication effects. Human Communication Research, 3(4), 309-325. Craig, R. T. (1981). A preliminary investigation of roletaking in descriptions ofself and others in the twenty statements test. Communication Quarterly, 29(3), 187-195 Craig, R. T. (1983). Galilean rhetoric and practical theory. Communication Monographs, 50(4), 395-412. Craig, R. T. (1984). Practical criticism of the art of conversation: A methodological critique. Communication Quarterly, 32(3), 178-187. Craig, R. T. (1989). Communication as a Practical Discipline. W: B. Dervin (eds.), Rethinking communication: Sage Publications. Craig, R. T. (1993). Why are there so many communication theories? The Journal of Communication, 43(3), 26-33. Craig, R. T. (1995). The normativity of practical theory: Two approaches. W:F.H.v.Eemeren, R. Grootendorst, J. A. Blair, C. A. Willard (eds.), Perspec tives and approaches (s. 173-182). Amsterdam: International Centre for the Study of Argumentation. Craig, R. T. (1996a). Practicaltheoretical argumentation. Argumentation, 10(4), 461-474. Craig, R. T. (1996b). Practical theory: A reply to Sandelands. Journal for the Theory of Social Behaviour, 26(1), 65-79. Craig, R. T. (1999a). Communication Theory as a Field. Communication Theory, 9(2), 119-161. Craig, R. T. (1999b). Metadiscourse, theory, and practice. Research on Language Social Interaction, 32(1), 21-29.
Bibliografia
199
Craig, R. T. (2001a). Dewey and Gadamer on practical reflection: Toward a metho dology for the practical disciplines. W: D. K. Perry (red.), American pragma tism and communication research (s. 131-148). Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Craig, R. T. (2001b). Minding my metamodel, mending Myers. Communication Theory, 11(2), 231-240. Craig, R. T. (2003a). Discursive origins of a communication discipline. Tekst wygoszony na: Annual Convention of the National Communication Association, Miami Beach, FL. Craig, R. T. (2003b). Ethnomethodologys Program and Practical Inquiry. Research on Language Social Interaction, 36(4), 471-479. Craig, R. T. (2005). How we talk about how we talk: Communication theory in the public interest. The Journal of Communication, 55(4), 659-667. Craig, R. T. (2006). Communication as a Practice. W: G. J. Shepherd, J. S. John, T.Striphas (eds.), Communication as: Perspectives on Theory. Thousand Oaks: Sage. Craig, R. T. (2007a). Communication. W: T. O. Sloane (ed.), Encyclopedia of rheto ric. Oxford: Oxford University Press. Craig, R. T. (2007b). Pragmatism in the field of communication theory. Communication Theory, 17(2), 125-145. Craig, R. T. (2008). Communication as a Field and Discipline, 2010, wersja elektroniczna: http://spot.colorado.edu/~craigr/communicationasafieldanddiscipline_finalapproved_text.doc, dostp: 1.10.2011. Craig, R. T. (2009). Metatheory. W: S. W. Littlejohn, K. A. Foss (red.), Encyclope dia of Communication Theory: SAGE Publications. Craig, R. T., Muller, H. L. (2007a). Introduction. W: R. T. Craig, H. L. Muller (eds.), Theorizing Communication: Readings Across Traditions. Los Angeles-London-New Delhi-Singapore: Sage Publications. Craig, R. T., Muller, H. L. (2007b). Theorizing Communication: Readings Across Traditions. Los Angeles-London-New Delhi-Singapore: Sage Publications. Craig, R. T., Sanusi, A. L. (2000). Im Just Saying: Discourse Markers of Stand point Continuity. Argumentation, 14(4), 425-445. Craig, R. T., Tracy, K. (1995). Grounded practical theory: The case of intellectual discussion. Communication Theory, 5(3), 248-272. Craig, R. T., Tracy, K. (2005). The issue in argumentation practice and theory. W: F. H. v. Eemeren, P. Houtlosser (eds.), The practice of argumentation: John Benjamins Publishing Company. Dance, F. E. X. (1970). The Concept of Communication. Journal of Communication, 20 (June 1970), 201-210. Dewey, J. (1938). Logic: The Theory of Inquiry. New York: Henry Holt and Company. Dewey, J. (1958). Experience and Nature. Dover: Dover Publications.
200
Bibliografia
DobekOstrowska, B. (2004). Podstawy komunikowania spoecznego. Wrocaw: Wydawnictwo Astrum. DobekOstrowska, B. (2006). Komunikowanie publiczne i polityczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. DobekOstrowska, B. (red.). (2001). Nauka o komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Donsbach, W. (2006). The identity of communication research. Journal of Communication, 56(3), 437-448. Duszak, A., Fairclough, N. (red.). (2008). Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscy plinarne podejcie do komunikacji spoecznej. Krakw: Universitas. Filipiak, M. (2003). Homo communicans. Wprowadzenie do teorii masowego komu nikowania. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej. Fiske, J. (1999). Wprowadzenie do bada nad komunikowaniem (tum. A. Gierczak). Wrocaw: Wydawnictwo Astrum. Fleischer, M. (2010). Communication design, czyli projektowanie komunikacji. Wydawnictwo Primum Verbum. Flis, A. (red.). (1999). Wyzwania wobec nauk spoecznych u progu XXI wieku. Krakw: Universitas. Gadacz, T. (2009). Historia filozofii XX wieku. Filozofia ycia, pragmatyzm, filo zofia ducha, t. I. Krakw: Wydawnictwo Znak. Gadamer, H.G. (1997). Jzyk a rozumienie. W: A. Przybski (red.), Unwiersalny wymiar hermeneutyki. Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Gadamer, H.G. (2007). Prawda i metoda (tum. B. Baran). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Gdula, M. (2004). Koncepcja komunikacji w teorii socjologicznej Niklasa Luhman na na przykadzie semantyki mioci. Rubikon, 1-4(24-27). GobanKlas, T. (1999). Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa -Krakw: Wydawnictwo Naukowe PWN. Griffin, E. (2003). Podstawy komunikacji spoecznej (tum. W. Kubiski, O. Kubiska, M. Kacmajor). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gutowski, P. (2002). Midzy monizmem a pluralizmem. Studium genezy i podstaw filozofii Johna Deweya. Lublin: Wydawnictwo KUL. Habermas, J. (1985). Interesy konstytuujce poznanie. Colloquia Communia, 2(19), 157-169. Habermas, J. (2002). Teoria dziaania komunikacyjnego. Przyczynek do krytyki rozumu funkcjonalnego, t. II. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Haas, E. (2001). Symbole w interakcji. Warszawa: Oficyna Wydawnicza. Haas, E. (2006). Interakcjonizm symboliczny. Spoeczny kontekst znacze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hastrup, K. (2008). Droga do antropologii. Midzy dowiadczeniem a teori. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Bibliografia
201
Havelock, E. A. (2007). Przedmowa do Platona (tum. P. Majewski). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Humboldt, v. W. (2002). O myli i mowie. Wybr pism z teorii poznania, filozofii dziejw i filozofii jzyka (tum. E. M. Kowalska). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Husserl, E. (2006). Badania logiczne. Prolegomena do czystej logiki (tum. J. Sidorek), t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Jensen, J. (1993). The consequences of vocabularies. Journal of Communication, 43(3), 67-74. Jodkowski, K. (1981). Milczce funkcjonowanie paradygmatu. Studia Filozoficzne, 1. Jodkowski, K. (1983). Pojcie paradygmatu a wsplnotowy charakter nauki w ujciu Thomasa S. Kuhna. Annales Universitatis Mariae Curie Skodowska. Sectio I Philosophia-Sociologia, 4. Jodkowski, K. (1990). Wsplnoty uczonych, paradygmaty, rewolucje naukowe. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej. Jodkowski, K. (2005). Komu i po co potrzebna jest filozofia przyrody? Roczniki Filozoficzne, 53(2). Johnson, W., Moeller, D. W. (1968). Communicology? Journal of the American Speech and Hearing Association, 10, 43-56. Jonsen, A. R., Toulmin, S. E. (1988). The Abuse of Casuistry: A History of Moral Argument: University of California Press. Kaplan, A. (1998). The conduct of inquiry: methodology for behavioral science. New Jersey: Transaction Publishers. Kmita, J. (1975). Wykady z logiki i metodologii nauk. Dla studentw wydziaw humanistycznych. Warszawa: PWN. Kmita, J. (1982). O kulturze symbolicznej. Warszawa: Centralny Orodek Metodyki Upowszechniania Kultury. Kmita, J. (1985). Kultura i poznanie. Warszawa: PWN. Kmita, J. (1998). Jak sowa cz si ze wiatem. Studium krytyczne neopragmaty zmu. Pozna: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii. Konecki, K. (2000). Studia z metodologii bada jakociowych. Teoria ugruntowa na. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kosiewicz, J. (2002). Metodologia nauk praktycznych wobec teorii treningu i teorii walki sportowej. Ido Ruch dla Kultury. Movement for Culture, 3. Kostyrko, T., Kmita, J. (1983). Elementy teorii kultury. Wykady dla studentw kulturoznawstwa. Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM. Kotarbiski, T. (1972). Pojcia i zagadnienia metodologii oglnej i metodologii nauk praktycznych. Studia Filozoficzne, 74(1). Kotarbiski, T. (1986). Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Kotarbiski, T. (2000). Traktat o dobrej robocie. Wrocaw-Warszawa-Krakw: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
202
Bibliografia
Kotowa, B. (1989). Metodologiczny status wartociowa artystycznych i estetycz nych w perspektywie antynaturalistycznej. Pozna: Wydanictwo Naukowe UAM. Kotowa, B. (1996). Epistemologiczna waloryzacja poznania. Rozwaania o poznaniu naukowym. Kuhn, T. S. (1968). Struktura rewolucji naukowych (tum. S. Amsterdamski). Warszawa: PWN. Kuhn, T. S. (2009). Struktura rewolucji naukowych (tum. H. Ostromcka). Warszawa: Aletheia. Kul czycki, E. (2009). Pro blem obszaru bada nauki o komu ni ko wa niu. W:M. Drod, I. S. Fiut (red.), Media wiatem czowieka. Krakw Kielce: Wydawnictwo Jedno. Kulczycki, E. (2012a). Sytuacja komunikacyjna w kulturze archaicznej a symbo liczno komunikacji (w druku). Kulczycki, E. (2012b). rda transmisyjnego ujcia procesu komunikacji. Studia Humanistyczne, 12. Lanigan, R. L. (2007). Communicology: Lexicon Definition. Wersja elektroniczna: http://www.communicology.org/def_comm. Dostp: 2.02.2011. Lanigan, R. L. (2010). Definition: Communicology. Wersja elektroniczna http:// www.communicology.org/content/%E2%8C%98-definition-communicology. Dostp: 1.01.2012. Lenk, H. (1995). Filozofia pragmatycznego interpretacjonizmu. Filozofia pomidzy nauk i praktyk. Warszawa: Oficyna Naukowa. Leniak, K. (1965). Arystoteles. Warszawa: Wiedza Powszechna. Littlejohn, S. W. (2002). Theories of human communication (7th ed.): Belmont, CA: Wadsworth. Malewski, M. (1998). Teorie andragogiczne. Metodologia teoretycznoi dyscypliny naukowej. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Malinowski, B. (2000). Problem znaczenia w jzykach pierwotnych. W: B. Malinowski (red.), Dziea. Jednostka, spoeczno, kultura, t. 8. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Mattelart, A. (1996). The invention of communication. Minneapolis -London: University of Minnesota Press. Mattelart, A., Mattelart, M. (2001). Teorie komunikacji: krtkie wprowadzenie (tum. J. Mikuowski Pomorski). Warszawa-Krakw: Wydawnictwo Naukowe PWN. McQuail, D. (2008). Teoria komunikowania masowego (tum. M. Bucholc, A.Szulycka). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Mikuowski Pomorski, J. (2001). Przedmowa do wydania polskiego (tum. J. Mikuowski Pomorski). Teorie komunikacji. Krtkie wprowadzenie. Warszawa-Krakw: Wydawnictwo Naukowe PWN. Myers, D. (2001). A pox on all compromises: Reply to Craig (1999). Communication Theory, 11(2), 218-230.
Bibliografia
203
Nordenstreng, K. (2004). Ferment in the field: Notes on the evolution of communi cation studies and its disciplinary nature. The Public, 11(3), 5-18. Nordenstreng, K. (2007). Discipline or field? Soul searching in communication research. Nordicom Review, 211-222. OSullivan, T., Hartley, J., Saunders, D., Montgomery, M., Fiske, J. (2005). Kluczowe pojcia w komunikowaniu i badaniach kulturowych (tum. A.Gierczak-Bujak): Wydawnictwo Astrum. Ogonowska, A. (2005). Komunikologia. Nowa Polszczyzna, 4(44), 33-37. Ollivier, B. (2010). Nauki o komunikacji (tum. I. Piechnik). Warszawa: Oficyna Naukowa. Olson, S. R. (1998). Teoria komunikowania: ponowne rozpatrzenie kwestii (tum. H. Szapka). W: B. Dobek-Ostrowska (red.), Wspczesne systemy komuniko wania. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Paubicka, A. (1977). Orientacje epistemologiczne a rozwj nauki. Warszawa-Pozna: Wydawnictwo Naukowe PWN. Paubicka, A. (2001). Pojcie dowiadczenia a problem obiektywnego istnie nia w nowoytnej filozofii. W: T. Buksiski (red.), Dowiadczenie. Pozna: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM. Paubicka, A. (2006). Mylenie w perspektywie porcznoci a pojciowa konstruk cja wiata. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Epigram. Paubicka, A. (2007). Narzdzie i rzecz w interpretacji kulturoznawczej w kontek cie idei filozoficznych Martina Heideggera. W: N. Leniewski (red.), Heidegger w kontekstach. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Epigram. Paubicka, A . (2009). Problem poznania w humanistyce zintegrowanej. W:R.Macioek, W. Maik, K. Sikora (red.), Problemy nauki i szkolnictwa wyszego. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSG. Pearce, B. W., Cronen, V. E. (1980). Communication, Action, and Meaning. TheCreation of Social Realities. New York: Praeger. Peters, J. (1999). Speaking into the Air: A History of the Idea of Communication: University of Chicago Press. Philipsen, G. (1975). Speaking Likea Man in Teamsterville: Culture Patterns of Role Enactment in an Urban Neighborhood,Quarterly Journal of Speech61, 13-22. Philipsen, G. (1992). Speaking culturally: Exploratios in social communication. New York: State University of New York Press. Pisarek, W. (2008). Wstp do nauki o komunikowaniu. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Podgrecki, A. (1962). Charakterystyka nauk praktycznych. Warszawa: PWN. Przywara, P. (2008). W poszukiwaniu nowego modelu komunikowania. Rozwaa nia epistemologiczne. Tekst niepublikowany artyku ze strony internetowej autora. Rechlewicz, W. (2007). Zdania prakseologiczne i ich uzasadnianie w ujciu Tade usza Kotarbiskiego. Parerga. Midzynarodowe Studia Filozoficzne, 4.
204
Bibliografia
Rogers, C. R. (2002). W stron nauki o osobie (tum. J. Siuta). W: T. W. Wann (red.), Behawioryzm i fenomenologia: rne ujcia wspczesnej psychologii. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Rorty, R. (1996). Przygodno jzyka. W: S. Czerniak, A. Szahaj (red.), Postmoder nizm a filozofia. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Rorty, R. (1999). Obiektywno, relatywizm i prawda (tum. J. Margaski). Warszawa: Fundacja Aletheia. Rosengren, K. E. (1993). From Field to Frog Ponds. Journal of Communication, 43(3), 6-17. Rothenbuhler, E. W. (2003). Komunikacja rytualna. Od ceremonii codziennej do ceremonii medialnej (tum. J. Baraski). Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Russill, C. (2008). Through a Public Darkly: Reconstructing Pragmatist Perspecti ves in Communication Theory. Communication Theory, 18(4), 478-504. Sandelands, L. E. (2007). What is so practical about theory? Lewin revisited. Journal for the Theory of Social Behaviour, 20(3), 235-262. Schiller, D. (1996). Theorizing communication: a history. New York: Oxford University Press. Schmidt, S. J. (2003). An integrated approach to communication science. W:C.B.Grant (ed.), Rethinking Communicative Interaction: new interdisci plinary horizons. Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins B.V. Shanahan, J. (2009). Cultivation Theory. W: S. W. Littlejohn, K. A. Foss (red.), Encyclopedia of Communication Theory: SAGE Publications. Shannon, C. E. (1948). A Mathematical Theory of Communication. The Bell System Technical Journal, 27 (July, October). Shannon, C. E., Weaver, W. (1964). The Mathematical Theory of Communication. Urbana: The University of Illinois Press. Shepherd, G. J. (1993). Building a discipline of communication. Journal of Communication, 43(3), 83-91. Shepherd, G. J. (1999). Advances in communication theory: A critical review. Journal of Communication, 49(3), 156-164. Siwecki, J. (1935). Rozumowanie praktyczne i prawda praktyczna u Arystotelesa. Przegld Filozoficzny, 38, 196-207. Spendel, Z. (2006). Herme(neu)tyzacja psychologii. Nauka, 3. Szulakiewicz, M. (2004). Filozofia jako hermeneutyka. Toru: Wydawnictwo Uniwersytetu im. Mikoaja Kopernika. TolstikovaMast, Y., Keyton, J. (2002). Communication about Communication: Foste ring the Development of the Communication Discipline in Russia. Tekst wygoszony na: The Annual Meeting of the Western States Communication Association. Toulmin, S. (1990). Hidden Agenda of Modernity. Chicago: The University ofChicago Press. Tracy, K. (1995). Actionimplicative discourse analysis. Journal of Language and Social Psychology, 14(1-2), 195.
Bibliografia
205
Tracy, K. (2001). Discourse analysis in communication. W: D. Schriffin, D. Tannen, H. Hamilton (eds.), Handbook of discourse analysis. Oxford: Blackwell. Tracy, K. (2005). Reconstructing Communicative Practices: Action Implicative Discourse Analysis. W: K. L. Fitch (ed.), Handbook of language and social inte raction. London: Lawrence Elrbaum Associates. Wendland, M. (2008a). Komunikowanie a wymiana informacji pytanie o zakres pojcia komunikacji. Homo Communicativus, 3(17-26). Wendland, M. (2008b). Wybrane aspekty komunikacyjnego konstruktywizmu w humanistyce. Pozna: niepublikowana praca doktorska napisana w Instytucie Filozofii UAM. Wendland, M. (2010). Czy optymistyczna ocena kondycji nauki o komunikacji w Polsce jest zasadna? Lingua ac Communitas, 20, 55-70. Wesoy, M. (2002). Natura czowiek sztuka w koncepcji Arystotelesa. W:K.astowski, P. Zeidler (red.), Tropami filozofii. Wykady z filozofii dla modziey, t. 2. Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Wiener, N. (1961). Cybernetyka i spoeczestwo (tum. O. Wojtasiewicz). Warszawa: Ksika i Wiedza. Winkin, Y. (2007). Antropologia komunikacji. Od teorii do bada terenowych (tum. A. Karpowicz). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Wiseman, R. (2007). Metaphors Concerning Speech in Homer. W: R. T. Craig, H.L.Muller (eds.), Theorizing Communication. Readings Across Traditions. Los Angeles-London-New Delhi-Singapore: Sage Publications. Woroniecka, G. (1998). Interakcja symboliczna a hermeneutyczna kategoria przed rozumienia. Warszawa: Oficyna Naukowa. Wjcik, T. (1964). O naukach praktycznych. Problemy Organizacji (2/4). Wrblewski, W. (1991). Filozofia praktyczna Arystotelesa i jej antropologiczne aspekty. Toru: Wydawnictwo Edytor. Zamiara, K. (2000). Kontekst odkrycia kontekst uzasadniania a zagadnienie psychologizmu. W: E. Piotrowska, M. Szczeniak, J. Winiewski (red.), Midzy przyrodoznawstwem, matematyk a humanistyk. Pozna: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM. Zamiara, K. (2002). Humanistyka zintegrowana. Idea i sposoby jej realizacji. W:J.Kmita, J. Sjka, A. Zeidler-Janiszewska (red.), Drogi i cieki filozofii kultury. Pozna: Wydanictwo Fundacji Humaniora. ZeidlerJaniszewska, A. (2008a). Perspektywy performatywizmu. W: R. W. Kluszczyski, A. Zeidler-Janiszewska (red.), Perspektywy bada nad kultur. d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego. ZeidlerJaniszewska, A. (2008b). Sowo wstpne. W: A. Zeidler-Janiszewska, R.Nycz, B. Giza (red.), Nowoczesno jako dowiadczenie: analizy kulturoznawcze. Warszawa: Wydawnictwo Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej Academica. Znaniecki, F. (1922). Wstp do socjologii. Pozna: Poznaskie Towarzystwo Przyjaci Nauk.
Summary
Theorizing Communication
The book contributes to the debate over the issue of the disciplinary status ofCommunication Studies, which theorizes the Communication Practice. Theauthor attempts to develop an original stance which may be the first step towards the creation of an autonomous Communication Discipline. The work may be also considered a proxy dialogue with Robert T. Craig and his concept of placing the research of communication within the framework of a practical discipline. The attempt to indicate what conditions would enable the Communication Studies to become autonomous is based on the assumption that the studies may only become an independent academic discipline when their basic research subject (i.e. the process of communication) is constituted outside the existing fields ofscience when a communication ontology is specified. It requires a redefinition of the research perspective and a modification of the understanding oftherelation between theory and practice.
208
Summary Theorizing Communication
Therefore the treatise is mainly concerned with two issues: 1) communication understood as an activity specific to people; 2) considerations over the relative process discipline of communication regarded as one of the practical disciplines. In other words, the subject of the work is not the communication process itself, but the system of its scrutiny, a somewhat autonomous discipline, which provides a framework for theorizing the Communication Process (understood as a form ofsocial practice). Such assumptions entail three main aims of the work. They include: 1)displaying the historical and cultural sources of the contemporary approaches to the notion of communication; 2) presentation of the theoretical concepts ofRobertT.Craig as a means of dealing with the lack of communication between the theorists of communication metatheory of communication research asa philosophical-methodological foundation of the discipline of communication; 3) demonstrating the philosophical implications stemming from assuming the communication studies to be a practical discipline. The book is not an attempt to delineate and categorize any forms of theorizing of the communication process. It is an endeavour to indicate such a way ofconducting research of the relative subject which would serve a purpose. Thefirst chapter is devoted to the cultural and historical sources of the contemporary approaches to the notion of communication. It deals with the issues which mainly concern our understanding of the process of communication as an activity specific to people. The chapter focuses on the development and the origin of our understanding of the communication processes and presents two basic approaches towards them: the transmission and the constitutive one. This part of the treatise also contains a presentation of the works assumptions and defines its scope. The author uses the Shannon-Weaver transmission model to show that the research of the process of communications may not be limited to the category of transmission, which nevertheless may not be discarded altogether. Its limits need to be overcome while the model should be included in the constitutive approach. In this context it introduces the understanding of the process of communication as a kind of a practice inits social and individual aspect. The second chapter is devoted to the deliberations over the disciplinary status of the communication studies and presents tentative terminology which may help to constrain the terminological chaos found in communication research. Additionally, the main research perspectives of the communication studies are reconstructed on the basis of the work of Juergen Habermas and Arthur P. Bochner. The third chapter begins with a presentation of the origin of the differentiation between practical and theoretical disciplines as well as the sources of the American researchers concepts. The introduction of the terminology developed by Thomas Kuhn and transposed to humanities is used to describe what a practical discipline is. It is done by means of two exemplars: the study of the rhetoric
Summary Theorizing Communication
209
and the methodology developed by Abraham Kaplan. An analysis of the practical disciplines assumptions precedes the introduction of the differentiation between the first- and the second-order practical disciplines. It is followed by a presentation of basic methodological assumptions of any practical disciplines according toboth Robert T. Craig as well as Polish philosophical thought. The final chapter builds on the first three parts. Based on the research on: communication as a practice, the practical research, communication as a practical discipline, and introducing the Craigian scheme of constituting the research field of the discipline of communication (by means of the critical-deductive and the critical-inductive way), I indicate the conditions which need to be applied to the process of communication in order for it to be perceived as a fundamental subject of analysis of an independent field of science. The considerations included in this book are meant not only to provide basic answers, but also to pose questions as this is the only way to deliberately and rationally construct a field ofpublic discourse and establish (negotiate) a common view of the world.
Table of Contents
Introduction...................................................................................................................... Chapter I Communication as a subject of research 1. Culture as a basis of the communication research ..................................................... 2. Defining communication.............................................................................................. 3. The sources of considerations over the process of communication. Two models of communication.................................................................................... 3.1. The differentiation between the approach and the model of communication 3.2. The transmission model of communication ...................................................... 3.3. The constitutive model of communication ........................................................ 4. The individual and the social practice. The process of communication as a practice ................................................................................................................... Chapter II The research perspective. Towards a practical discipline 1. The terminological chaos of the communication research ....................................... 2. Towards an autonomous discipline ............................................................................. 3. The discipline of communication and the communication ontology...................... 4. The main research perspectives within the framework of communication studies 9 15 18 22 25 27 36 41
49 58 65 73
Chapter III The practical discipline. Origin, aim, methodology 1. Remarks upon the project of communication as a practical discipline ................... 85 2. The philosophical origin of the practical discipline................................................... 91 2.1. The starting point and the source of Robert T. Craigs concept ...................... 93 2.2. The role of Aristotles division of the sciences ................................................... 95 3. The formulation of a practical discipline through exemplars ................................... 104 4. The practical perspective and the aim of the discipline of communication ........... 114
5. The practical disciplines methodology; practical discipline and praxeology........ 122 5.1. Practical disciplines methodology according to Robert T. Craig .................. 124 5.2. Methodology of practical disciplines in Polish philosophy ............................. 132 Chapter IV Constituting a field 1. Theory and practice ....................................................................................................... 1.1. Initial remarks ........................................................................................................ 1.2. The theory practice relation as a continuum .................................................. 1.3. The theoretical frameworks of the communication studies............................. 1.4. Practical theory formulated as a critical-inductive way ................................... 2. The critical-inductive way ............................................................................................ 2.1. Communication theories as a dialogical-dialectal field ................................... 2.2. Two principles of the critical-deductive way .................................................... 2.3. Seven Traditions of Communication Theory.................................................... 3. Criticism of the critical-deductive way of a field formulation .................................. 4. The usefulness of the communication discipline project ......................................... 5. Dialogical-dialectal coherence as a communication practice ..................................
137 137 139 142 148 153 153 155 158 168 174 180
Conclusion......................................................................................................................... 193 Bibliography...................................................................................................................... 197 Summary ........................................................................................................................... 207 Table of Contents ............................................................................................................. 211
PUBLIKACJE WYDAWNICTWA NAUKOWEGO INSTYTUTU FILOZOFII Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Seria: PISMA FILOZOFICZNE 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. Tadeusz Buksiski (red.), Szkice z filozofii dziaa, 1991 Jan Such (red.), Poszukiwanie pewnoci i jego postmodernistyczna dyskwali fikacja, 1992 Roman Kubicki, Jacek Sjka, Pawe Zeidler, Problem destrukcji pojcia prawdy,1992 Tadeusz Buksiski (red.), Prawda i wartoci w poznaniu humanistycznym, 1992 Jan Such, Janusz Winiewski (red.), Teoria i eksperyment, 1992 Bolesaw Andrzejewski (red.), Language and Interpretation, 1992 Stanisaw Cieniawa, wiat bez ateistw i mio bez kamstwa, 1992 Jan Such (red.), Zur Fragen der heutigen Theorie und Methodologie der wissenschaftlichen Erkenntnis, 1992 Pawe Zeidler, Spr o status poznawczy teorii, 1993 Tadeusz Buksiski (red.), Wolno a racjonalno, 1993 Barbara Kotowa, Jan Such (red.), Z filozoficznej problematyki bada nad rozwojem, 1993 Janusz Gokowski, Marek Sikora (red.), Modele nauki, 1993 Stanisaw Cieniawa, Mit raju i raj mitu, 1993 Tadeusz Buksiski, Essays in the Philosophy of History, 1994 Danuta Sobczyska, Pawe Zeidler (red.), Nowy eksperymentalizm teore tycyzm reprezentacja, 1994 Ewa Piotrowska, Jan Such (red.), Filozoficzne problemy rozwoju nauk matematycznoprzyrodniczych, 1994 Gerhard Funke, Hermeneutyka i jzyk, 1994 Tadeusz Buksiski (red.), Filozofia w dobie przemian, 1994 Anna Paubicka (red.), Szkice z filozofii kultury, 1994 Marek Kwiek, Rorty a Lyotard. W labiryntach postmoderny, 1994 Dane Gordon, Filozofia i wizja, 1994 Jerzy Kmita, Jak sowa cz si ze wiatem, 1995 Piotr Orlik, Fenomenologia wiadomoci aksjologicznej, 1995 Danuta Sobczyska, Ewa Zielonacka-Lis, Jerzy Szymaski (red.), Teoria technika eksperyment, 1995 Tadeusz Buksiski (red.), Wsplnotowo wobec wyzwa liberalizmu, 1995 Ernst Cassirer, Symbol i jzyk, 1995 Barbara Kotowa, Jan Such (red.), Kulturowe konteksty poznania, 1995 Hermann Schmitz, Nowa fenomenologia, 1995
29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60.
Wodzimierz Heller (red.), wiat jako proces, 1996 Jan Such, Janusz Winiewski (red.), Kulturowe uwarunkowania wiedzy, 1996 Bolesaw Andrzejewski (red.), Symbol a rzeczywisto, 1996 Reiner Wiehl, Fenomenologia, dialektyka, hermeneutyka, 1996 Janusz Gokowski, Przemysaw Kisiel (red.), Ogldy i obrazy wiata spoecz nego, 1996 Tadeusz Buksiski, Racjonalno wspdziaa, 1996 Marek Kwiek, Rortys Elective Affinities. The New Pragmatism and Postmod ern Thought, 1996 Anna Paubicka (red.), Kulturowe konteksty idei filozoficznych, 1997 Bolesaw Andrzejewski (red.), Tradycja i postp, 1997 Honorata Korpikiewicz, Ewa Piotrowska (red.), Alternatywy i przewarto ciowania we wspczesnej filozofii nauk, 1997 Marek Sikora, Problem interpretacji w metodologii nauk empirycznych, 1997 Tadeusz Buksiski (red.), Rozumno i racjonalno, 1997 Seweryn Dziamski, Trzy szkice o wartoci praktyki, 1997 Seweryn Dziamski, Aksjologia. Wstp do filozofii wartoci, 1997 Piotr Leniewski, Zagadnienie sprowadzalnoci w antyredukcjonistycznych teoriach pyta, 1997 Jerzy Kmita, Jak sowa cz si ze wiatem (II wyd.), 1998 Ewa Zielonacka-Lis (red.), Nauki pogranicza, 1998 Jan Such, Magorzata Szczeniak, Antoni Szczuciski, Filozofia kosmologii, 1998 Barbara Kotowa, Janusz Winiewski (red.), Racjonalno a nauka, 1998 Marek Kwiek (red.), Nie pytajcie mnie, kim jestem. Michel Foucault dzisiaj, 1998 Jan Such, Magorzata Szczeniak (red.), Z epistemologii wiedzy naukowej, 1998 Tadeusz Buksiski (red.), Idee filozoficzne w polityce, 1998 Bolesaw Andrzejewski, Esbozos sobre la filosofa polaca, 1998 Mariusz Mory, Transcendentalizm, intencjonalno, jzyk. O Husserlowskiej koncepcji sensu, 1998 Jarema Jakubowski, Racjonalno a normatywno dziaa (Alfred Schutz a Talcott Parsons), 1998 Norbert Leniewski, O hermeneutyce radykalnej, 1998 Ryszard Liberkowski (red.), Filozofia a polityka, 1998 Marek Kwiek, Dylematy tosamoci. Wok autowizerunku filozofa w powo jennej myli francuskiej, 1998 Ewa Piotrowska, Danuta Sobczyska (red.), Midzy matematyk a przyrodoznawstwem,1999 Danuta Sobczyska, Pawe Zeidler (red.), Chemia: laboratorium myli i dzia a, 1999 Jan Wawrzyniak (red.), Dynamika praktyki moralnej i jej etyczne racjonalizacje,1999 Jerzy Kmita (red.), Tropem Nietzscheaskiego kamstwa sw, 1999
61. Roman Kozowski, Piotr W. Juchacz (red.), Przeszo i przyszo filozofii, 1999 62. Ewa Nowak-Juchacz, Hegel Alexandre Kojvea, czyli o filozoficznym jakobi nizmie, 1999 63. Dariusz Dobrzaski, Interpretacja jako proces nadawania znacze. Studium z etnometodologii, 1999 64. Andrzej P. Kowalski, Symbol w kulturze archaicznej, 1999 65. Roman Kozowski (red.), O filozofii dzisiaj, 2000 66. Ewa Piotrowska, Honorata Korpikiewicz (red.), Matematyka jzyk przy roda, 2000 67. Roman Kozowski (red.), Filozofia Kanta i jej recepcja, 2000 68. Jan Such, Magorzata Szczeniak, Antoni Szczuciski, Filozofia kosmologii (II wyd.), 2000 69. Seweryn Dziamski, Wykady z nauki o moralnoci (II wyd.), 2000 70. Wodzimierz Heller, Ryszard Liberkowski (red.), Wola sprawiedliwoci, 2000 71. Wodzimierz Heller, Hannah Arendt: rda pluralizmu politycznego, 2000 72. Monika Bakke, Ciao otwarte. Filozoficzne reinterpretacje kulturowych wizji cielesnoci, 2000 73. Jan Wawrzyniak, Teoretyczne podstawy neonaturalistycznej bioetyki rodo wiskowej, 2000 74. Honorata Korpikiewicz, Wolno, niewiadomo i prawa fizyki, 2000 75. Ewa Piotrowska, Magorzata Szczeniak, Janusz Winiewski (red.), Midzy przyrodoznawstwem, matematyk a humanistyk, 2000 76. Andrzej Wawrzynowicz, Hegel i Adorno opozycja dwch koncepcji mylenia dialektycznego i dwch wykadni racjonalnoci, 2001 77. Tadeusz Buksiski, Moderno, 2001 78. Jerzy Kmita (red.), Czy metamorfoza magiczna rekompensuje brak symbolu?, 2001 79. Piotr Leniewski, Zbigniew Tworak (red.), Logos rozum i logika, 2001 80. Tadeusz Buksiski (red.), Dowiadczenie, 2001 81. Jan Such, Magorzata Szczeniak, Ontologia przyrodnicza, 2001 82. Roman Kubicki, Ani by, ani mie? Trzy szkice z filozofii pamici, 2001 83. Seweryn Dziamski, O wiadomoci aksjologicznej podmiotu. Studium krytyki pozytywnej, 2002 84. Artur Dobosz, Tosamo metamorficzna a komunikacja jzykowa, 2002 85. Tadeusz Buksiski (red.), Postkomunistyczne transformacje, 2002 86. Ryszard Liberkowski, Wodzimierz Wilowski (red.), O wyobrani, 2003 87. Ewa Zielonacka-Lis, Filozoficzne koncepcje wyjanienia naukowego a wsp czesna chemia, 2003 88. Danuta Sobczyska, Pawe Zeidler (red.), Homo experimentator, 2003 89. Mariusz Mory, Wyczulenie i subiektywno. O nowej fenomenologii Herman na Schmitza, 2004 90. Piotr W. Juchacz, Sokrates. Filozofia w dziaaniu, 2004
91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118.
Dariusz Dobrzaski, Jarema Jakubowski, Andrzej Wawrzynowicz (red.), Kraje Europy rodkowowschodniej a globalizacja, 2005 Edward Niesyty, Miejsce i rola personalistycznej koncepcji spoeczestwa demokratycznego w humanizmie integralnym Jacquesa Maritaina, 2005 Ryszard Liberkowski, Wodzimierz Wilowski (red.), O yciu, 2005 Tadeusz Buksiski, Wspczesne filozofie polityki, 2006 Tomasz Rzepiski, Teza o niedookreleniu teorii przez dane dowiadczenia, 2006 Krzysztof astowski, Pawe Zeidler (red.), Filozofia wobec nauki, czowieka i spoeczestwa. Wykady z filozofii dla modziey, t. III, 2006 Mikoaj Domaradzki, O subiektywnoci prawdy w ujciu Srena Aabye Kier kegaarda, 2006 Danuta Sobczyska, Antoni Szczuciski (red.), wiat natury i wiat techniki, 2006 Piotr W. Juchacz, Deliberacja Demokracja Partycypacja. Szkice z teorii demokracji ateskiej i wspczesnej, 2006 Dariusz Dobrzaski, Andrzej Wawrzynowicz (red.), Idea solidarnoci w kontekstach filozoficznohistorycznych, 2006 Tadeusz Buksiski, Krzysztof Bondyra, Jarema Jakubowski (red.), Demokra cja samorzdno prawo, 2006 Marek Sikora, Problem reprezentacji poznawczej w nowoytnej i wspczesnej refleksji filozoficznej, 2007 Karolina M. Cern, Koncepcja czasu wczesnego Heideggera, 2007 Ryszard Liberkowski, Przyczynek do fenomenologii ycia, 2007 Krzysztof Brzechczyn, Marek Nowak (red.), O rewolucji. Obrazy radykalnej zmiany spoecznej, 2007 Sawomir Leciejewski, Rola zasad antropicznych w rozwoju wspczesnej kosmologii. Studium metodologiczne, 2007 Danuta Michaowska, Drama w edukacji, 2008 Tadeusz Buksiski, Prawo a wadza polityczna, 2009 Ryszard Liberkowski, Fenomen wyobrae. Eseje 1, 2009 Edward Niesyty, Jacques Maritains Personalist Concept of Democratic Soci ety, 2009 Anna Leniewska, Sumienie filozofii. Artur Schopenhauer, 2009 Tadeusz Buksiski, Elbieta Pakszys (red.), W krgu filozofii nauki, kultury i spoeczestwa, 2009 Marek Woszczek, Ukryta cao przyrody a mikrofizyka, 2010 Tadeusz Buksiski (red.), Filozofia na Uniwersytecie w Poznaniu. Jubileusz 90lecia, 2010 Wodzimierz Wilowski, Metafizyka cierpienia. Od Arystotelesa, poprzez myl indyjsk, do myli chrzecijaskiej, 2010 Krzysztof Przybyszewski, Prawa czowieka w kontekstach kulturowych, 2010 Tadeusz Buksiski, Publiczne sfery i religie, 2011 Krzysztof Nowak, Status pojcia pracy w teorii krytycznej i teorii ekonomii, 2011
119. Anna Zikowska, Rola wiadomoci w konstytuowaniu czowieka. Roman Ingarden a Paul Ricoeur, 2011 120. Andrzej W. Nowak, Podmiot, system, niezaleno, 2011 121. Mikoaj Domaradzki, Emanuel Kulczycki, Micha Wendland (red.) Jzyk, rozumienie, komunikacja, 2011 122. Tadeusz Buksiski, Transformations and continuations. The case of Central Eastern Europe, 2011 123. Pawe Zeidler, Chemia w wietle filozofii, 2011 124. Ryszard Liberkowski, Fenomen wyobrae. Eseje 2, 2011 125. Tadeusz Buksiski, Etyka ewangeliczna, 2012
Seria: COOPERA MIDZYNARODOWE STUDIA Z FILOZOFII I PSYCHOLOGII YCIA DEMOKRATYCZNEGO redakcja Ewa Nowak 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Tadeusz Buksiski, Ewa Nowak-Juchacz, Wolfgang H. Schrader, Beitrge zur philosophischen Partnerschaft Deutschlands und Polens. Siegen Pozna / Przyczynki do filozoficznego partnerstwa Niemiec i Polski. Siegen Pozna, 2000 Ewa Nowak-Juchacz (red.), Transcendentalna filozofia praktyczna, 2000 Piotr W. Juchacz, Roman Kozowski (red.), Filozofia a demokracja, 2001 Wilhelm Ostwald, Filozofia nauk przyrodniczych, 2002 Wilhelm Ostwald, Wybr pism z energetyki, monizmu, etyki, krytyki religii i reformy nauki, 2002 Karolina Cern, Piotr W. Juchacz, Ewa Nowak (red.), Edukacja demokratycz na, 2009 Karolina Cern, Piotr W. Juchacz, Ewa Nowak (red.), Etyka ycia publiczne go, 2009
Seria: PROBLEMY / DYSKUSJE redakcja Piotr Orlik Tom I: Rozdroa i cieki wraliwoci, 2000 Tom II: Meandry podmiotowoci, 2001 Tom III: wiatocienie wiadomoci, 2002 Tom IV: W gszczu znakw, 2004 Tom V: Magma uczu, 2005 Tom VI: Cao wizje, pejzae, teorie, 2006 Tom VII: Wolno szkice i studia, 2007 Tom VIII: Ku rdom wartoci, 2008 Tom IX: Wobec nicoci, 2010 Tom X: Aporie czasu, 2011 Filozoficzne problemy zarysowuj si w sposb najbardziej wyrazisty i wielostronny w dyskusji. Uczestnik dyskusji wychodzi z niej wzbogacony nie tylko prbami rozumienia innych, ale te z pogbion wiadomoci uwarunkowa wasnych myli.
W tomach serii wydawniczej PROBLEMY/DYSKUSJE czytelnik znajdzie przede wszystkim szereg studiw dotyczcych tytuowego dla tomu problemu. PROBLEMY/DYSKUSJE zapraszaj te czytelnika do uczestniczenia w dyskusjach podejmowanych na wzr dialogw Platona przez autorw studiw. Adres internetowy serii PROBLEMY / DYSKUSJE: www.staff.amu.edu.pl/~insfil/problemy-dyskusje
Seria: POZNASKIE ZESZYTY FILOZOFII FIZYKI redakcja Antoni Szczuciski
1.
Antoni Szczuciski (red.), Wok kwantw i grawitacji, 2006
Seria: BIBLIOTEKA KOMUNIKACJI SPOECZNEJ redakcja Bolesaw Andrzejewski 1. Micha Wendland, Konstruktywizm komunikacyjny, 2011 2. Emanuel Kulczycki, Teoretyzowanie komunikacji, 2012
filozof, teoretyk komunikacji. Absolwent i pracownik Instytutu Filozofii UAM w Poznaniu, pracuje w tamtejszym Zakadzie Teorii i Filozofii Komunikacji. Autor wielu artykuw z zakresu teorii i filozofii komunikacji, komunikacji naukowej, jzykw uniwersalnych oraz filozofii kultury. W pracy badawczej koncentruje si na filozoficznych aspektach uprawiania refleksji nad praktykami komunikacyjnymi oraz na historii teorii i filozofii komunikacji.
Emanuel Kulczycki
Ksika podejmuje problematyk fundamentaln dla dziaa zmierzajcych do utworzenia nowej, autonomicznej dyscypliny akademickiej zwanej komunikacj. Autor podj si ambitnego zadania, zbadania i wskazania warunkw intelektualnych ukonstytuowania si nowej, samodzielnej dyscypliny akademickiej. Starannie unika w ksice zwrotu: dyscyplina naukowa, w zamian operuje pojciem dyscyplina praktyczna. W tych wyborach terminologicznych wyraa si jego znaczna samowiadomo filozoficzna, nie chce by posdzony osympatyzowanie z zaoeniami realizmu naiwnego czy metafizycznego. Bliej mu do idei konstruktywizmu i antyfundamentalizmu biernego. fragment recenzji prof. Anny Paubickiej
O tym, e w polu wspczesnej humanistyki zachodz rnego rodzaju ruchy tektoniczne, nikogo specjalnie dzi przekonywa nie trzeba. Tym cenniejsze s wszystkie prby uporzdkowania wybranych choby jego wycinkw, zwaszcza wwczas, gdy wyaniane s (co dzieje si ostatnio czsto) projekty nowych dyscyplin. Autor starannie wyartykuowa zaoenia, ktre pozwalaj Mu na dokonanie historyczno-krytycznej analizy dominujcych podej do komunikacji i na wprowadzenie poj, ktre stan si podstaw procedury, ktr okreli mona mianem racjonalnej rekonstrukcji dyscypliny. fragment recenzji prof. Anny Zeidler-Janiszewskiej
ISBN 978-83-7092-122-4

Teoretyzowanie Komunikacji

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Teoretyzowanie Komunikacji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Emanuel Kulczycki

BIBlIoTEK A KoMUNIK ACJI SPoECZNEJ ToM II

UNIWERSY TET IM.ADAMA MICKIEWICZ A

KoMITET REDAKCYJNY BIBlIoTEKI KoMUNIKACJI SPoECZNEJ

85 91 93 95 104 114 122 124 132

Zostanie to odpowiednio uargumentowane i wyranie zasygnalizowane w drugim rozdziale.

Komunikacja jako przedmiot refleksji

1. Kultura jako grunt bada nad komunikacj

3. rda refleksji nad procesem komunikacji. Dwa modele komunikacji

3. rda refleksji nad procesem komunikacji.Dwa modele komunikacji

3.1. Rozrnienie na ujcie i model komunikacji

3.1. Rozrnienie na ujcie i model komunikacji

3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji

3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji11

3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji

3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji

3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji

3.2. Transmisyjne ujcie komunikacji

3.3. Konstytutywne ujcie komunikacji

3.3. Konstytutywne ujcie komunikacji

3.3. Konstytutywne ujcie komunikacji

4. Praktyka indywidualna i spoeczna. Proces komunikacji jako praktyka

4. Praktyka indywidualna i spoeczna. Proces komunikacji jako praktyka

4. Praktyka indywidualna i spoeczna.Proces komunikacji jako praktyka

4. Praktyka indywidualna i spoeczna.Proces komunikacji jako praktyka

4. Praktyka indywidualna i spoeczna.Proces komunikacji jako praktyka

Perspektywa badawcza. Ku dyscyplinie praktycznej

Przynajmniej jeli chodzi o ramy formalne i instytucjonalne.

1. Chaos terminologiczny w refleksji nad komunikacj

1. Chaos terminologiczny w refleksji nad komunikacj

1. Chaos terminologiczny w refleksji nad komunikacj

1. Chaos terminologiczny w refleksji nad komunikacj

2. W stron samodzielnej dyscypliny

2. W stron samodzielnej dyscypliny

Oczywicie mam na myli orodki akademickie w Stanach Zjednoczonych.

2. W stron samodzielnej dyscypliny

2. W stron samodzielnej dyscypliny

3. Dyscyplina komunikacji a ontologia komunikacyjna

3. Dyscyplina komunikacji a ontologia komunikacyjna

3. Dyscyplina komunikacji a ontologia komunikacyjna

3. Dyscyplina komunikacji a ontologia komunikacyjna

3. Dyscyplina komunikacji a ontologia komunikacyjna

4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiw nad komunikacj

4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiw nad komunikacj

4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiwnad komunikacj

4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiwnad komunikacj

4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiwnad komunikacj

4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiwnad komunikacj

4. Gwne perspektywy badawcze w ramach studiwnad komunikacj

Dyscyplina praktyczna. Geneza, cel, metoda

1. Kilka uwag o projekcie komunikacji jako dyscyplinie praktycznej

1. Kilka uwag o projekcie komunikacji jako dyscyplinie praktycznej

2. Filozoficzna geneza dyscypliny praktycznej

2. Filozoficzna geneza dyscypliny praktycznej

2.1. Punkt wyjcia i rdo koncepcji Roberta T.Craiga

2.1. Punkt wyjcia i rdo koncepcji Roberta T.Craiga

2.2. Rola Arystotelesowskiego podziau nauk

2.2. Rola Arystotelesowskiego podziau nauk

2.2. Rola Arystotelesowskiego podziau nauk

2.2. Rola Arystotelesowskiego podziau nauk

2.2. Rola Arystotelesowskiego podziau nauk

2.2. Rola Arystotelesowskiego podziau nauk

3. Ksztatowanie dyscypliny praktycznej poprzez wzorce