En Gels 07

FryderykEngels
Rozwjsocjalizmuod utopiidonauki
StudenckieKooFilozofiiMarksistowskiej(UniwersytetWarszawski) WARSZAWA2007
FryderykEngelsRozwjsocjalizmuodutopiidonauki(1880rok)
Broszura Engelsa Rozwj socjalizmu od utopii donauki(DieEntwicklungdesSozialismusvon der Utopie zur Wissenschaft) skada si z 3 rozdziaw AntyDhringa (rozdzia pierwszy Wstpuorazrozdziay1i2dziautrzeciego),do ktrych autor wprowadzi pewne uzupenienia i powiza w jedn cao. Zostaa napisana w okresiestyczemarzec1880r.iopublikowanapo raz pierwszy w 3 czciach w przekadzie francuskimwpimieLaRevuesocialiste,nry3, 4,5z20marca,20kwietniai5maja1880r. Podstawa niniejszego wydania: Karol Marks, FryderykEngels,Dziea,tom19,wyd.Ksikai Wiedza,Warszawa1972.
2 StudenckieKooFilozofiiMarksistowskiej(UW) www.skfmuw.w.pl
KarolMarks Sowowstpnedopierwszegowydaniafrancuskiego (1880r.)1 Stronice skadajce si na tre niniejszej broszury, ogoszonej najpierw w postaci trzech artykuw na amach Revue socialiste2 s przekadem z najnowszej pracy Engelsa: Przewrt w nauce3. Fryderyk Engels, jedenznajwybitniejszych przedstawicieli nowoczesnego socjalizmu, sta si znanywroku1844dzikiswemuZarysowikrytykiekonomiipolitycznej 4,ktrysiukazanajpierww DeutschFranzsischeJahrbcher,wydanychwParyuprzezMarksaiRugego.Zarysformuujeju pewne oglne zasady socjalizmu naukowego. W Manchesterze, gdzie Engels podwczas mieszka, napisaon(wjzykuniemieckim)PooenieklasyrobotniczejwAnglii 5(1845),wybitnedzieo,ktre MarkswpenioceniwKapitale.WczasieswegopierwszegopobytuwAngliipodobniejakpotemw BrukseliwsppracowazNorthernStar,oficjalnymorganemruchusocjalistycznego,orazzNew MoralWorld6RobertaOwena. W czasie swego pobytu w Brukseli zaoy razem z Marksem komunistyczne Niemieckie Stowarzyszenie Robotnikw7, pozostajce w kontakcie z flamandzkimi i waloskimi klubami robotniczymi, a wesp z Bornstedtem wydawali oni DeutscheBrsselerZeitung. Na zaproszenie (majcego siedzib w Londynie) niemieckiego komitetu Zwizku Sprawiedliwych wstpili do tego stowarzyszenia,zaoonegowswoimczasieprzezKarolaSchapperapojegoucieczcezFrancji,gdzie uczestniczywsprzysieniuBlanquiegowroku1839.Pousuniciuformprzyjtychwdawnychtajnych stowarzyszeniachZwizekzostaprzeksztaconywmidzynarodowy ZwizekKomunistw.Jednakew
1
Sowowstpnedowydaniafrancuskiego(1880)RozwojusocjalizmuodutopiidonaukinapisaMarksokoo4lub5maja 1880r.WbroszurzeopublikowanojezpodpisemLafargue'a,ktrybytetumaczemtejpracynajzykfrancuski.Red. 2 LaRevuesocialistemiesicznik,zaoonyprzezfrancuskiegosocjalistBenotMalona.Pocztkowoorganrepublikasko socjalistyczny,pniejzwizkowyispdzielczy.WydawanybywLyonie(1880)iParyu(18851914).Red. 3 FryderykEngels, HerrnEugen Dhring's UmwlzungderWissenschaft,Lipsk1878.Przekadpolski:PanEugeniusz Dhringdokonujeprzewrotuwnauce,Warszawa1948,1949,1952,1956oraztom20DzieKarolaMarksaiFryderyka Engelsa,Warszawa1969.Red. DotekstuopublikowanegowwydaniufrancuskimLafarguewtymmiejscudopisa:Autorjeprzejrzaispecjalniedlaczytelnika francuskiego, w celu przedstawienia w bardziej przystpnej formie dialektycznego rozwoju ekonomicznych si produkcji kapitalistycznej,wprowadzidoczcitrzeciejszereguzupenie.Red. 4 Patrzt.1DzieKarolaMarksaiFryderykaEngelsa,Warszawa1960,ss.750781.Red. 5 Patrzt.2DzieKarolaMarksaiFryderykaEngelsa,Warszawa1961,ss.263597.Red. 6 TheNorthern Star tygodnikangielski,gwnyorganczartystw.UkazywasipocztkowowLeeds(18371844),a nastpnie w Londynie (listopad 18441852). Zaoycielem i redaktorem pisma by Feargus Edward O'Connor; w latach czterdziestychredagowajeJulianHarney.Wokresieodwrzenia1845domarca1848Engelswsppracowaztympismem. The New Moral World; and Gazette of the Rational Society tygodnikzaoonywroku1834przezRobertaOwena. Ukazywasidoroku1846pocztkowowLeeds,aodpadziernika1841wLondynie.Engelswsppracowaztympismemod listopada1843domaja1845r.Red. 7 NiemieckieStowarzyszenieRobotnikwzaoonezostaoprzezMarksaiEngelsawkocusierpnia1847r.wBrukseli;celem jegobyopolityczneuwiadamianierobotnikwniemieckichmieszkajcychwBelgiiipropagowaniewrdnichkomunizmu naukowego.PodkierownictwemMarksaiEngelsaiichwsppracownikwStowarzyszeniestaosilegalnymorodkiem,w ktrymskupiali si rewolucyjni robotnicyniemieccywBelgii.Utrzymywaoonobezporedni czno zflamandzkimii waloskimizwizkamirobotniczymi.NajbardziejwiadomiczonkowieStowarzyszeniaprzyczylisidobrukselskiejgminy ZwizkuKomunistw.StowarzyszenieodegraopowanrolwzaoeniubrukselskiejAssociationDmocratique.Dziaalno NiemieckiegoStowarzyszeniaRobotnikwwBrukseliprzerwanazostaatuporewolucjilutowej1848r.weFrancjiwzwizku zaresztowaniemiwydaleniemwikszocijegoczonkwprzezbelgijskpolicj.Red.
wczesnej sytuacji Zwizek musia pozosta tajny dla rzdw. W roku 1847 na midzynarodowym zjedzie Zwizku w Londynie polecono Marksowi i Engelsowi uoenie Manifestu Partii Komunistycznej,ktry,ogoszonytuprzedrewolucjlutow,zostaniebawemprzetumaczonyniemal na wszystkie jzyki europejskie8. W tyme roku wsppracuj obaj przy zakadaniu Brukselskiego Towarzystwa Demokratycznego, jawnego midzynarodowego zrzeszenia, do ktrego naleeli zarwno przedstawicieleradykawburuazyjnych,jakprzedstawicielesocjalistycznychrobotnikw. PorewolucjilutowejEngelszostajednymzredaktorwNeueRheinischeZeitung,zaoonejw KoloniiprzezMarksawroku1848,azamknitejwczerwcu1849r.wwynikuzamachurzdupruskiego. Engelsuczestniczywpowstaniuelberfeldzkim,anastpniewbadeskiejkampaniiprzeciwPrusakom (czerwiec i lipiec 1849) jako adiutant Willicha, podwczas pukownika dowodzcego batalionem ochotnikw9. Wroku1850,wLondynie,wsppracowazNeueRheinischeZeitung.Politischkonomische Revue,wydawanprzezMarksa,adrukowanwHamburgu.TamtoEngelszamieciporazpierwszy WojnchopskwNiemczech10,ktrawdziewitnacielatpniej,wznowionawLipskujakobroszura, miaatrzywydania. Po ponownym oywieniu si ruchu socjalistycznego w Niemczech Engels by autorem najwaniejszychartykuw,jakiesiukazywaywVolksstaatiwVorwrts.Wikszoznichjak np. Sprawy spoeczne w Rosji, Pruska gorzaka w niemieckim Reichstagu, W kwestii mieszkaniowej,Bakuninowcywdziaaniu11wyszanastpniedrukiemwpostacibroszur. Wroku1870,poprzeniesieniusizManchesterudoLondynu,EngelszostaczonkiemRady GeneralnejMidzynarodwki,gdziemupowierzonoutrzymywaniecznocizHiszpani,Portugalii Wochami. Najnowszaseriaartykuw,ktrogosiwVorwrtspodironicznymtytuemPanaDhringa przewrtwnauce(wodpowiedzinarzekomonoweteoriepanaE.Dhringa,dotyczcenaukiwoglei socjalizmuwszczeglnoci),zebranewtomie,miayogromnepowodzenieusocjalistwniemieckich.W niniejszej broszurze dajemy najistotniejsze fragmenty zczci teoretycznej tejksiki. Stanowi one swegorodzajuWprowadzeniedosocjalizmunaukowego12.
WwydaniufrancuskimLafarguewtymmiejscudopisa:ManifestKomunistycznyjestjednymznajcenniejszychdokumentw nowoczesnegosocjalizmu.Pozostajeonnadaljednymznajbardziejsugestywnychijasnychwykadwrozwojuspoeczestwa buruazyjnegoiuksztatowaniasiproletariatu,ktrymapooykresspoeczestwukapitalistycznemu.Wtymdziele,jak rwniewopublikowanejorokwczeniejrozprawieMarksapt.Ndzafilozofii,dobitniesformuowanoporazpierwszyteori walkiklas.Red. 9 WydarzeniateopisaEngelswpracypt.NiemieckakampaniaokonstytucjRzeszy(patrz:KarolMarks,FryderykEngels, Dziea,t.7,Warszawa1963).Red. 10 Patrzt.7DzieKarolaMarksaiFryderykaEngelsa,Warszawa1963,ss.385486.Red. 11 Patrz t. 18 Dzie Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, Warszawa 1969, ss. 229321, 525545, 616629 oraz tom 19, Warszawa1972,ss.4359.Red. 12 PodtekstemMarkstudopisa: DrogiLafargue! Otoowocmojejkonsultacji(wczorajwieczr)zEngelsem. Proszpoprawistyl,niezmieniajctreci. Szczerzeoddany KarolMarks.Red.
FryderykEngels Przedmowadopierwszegowydanianiemieckiego [1882r.] Ponisza publikacja powstaa z trzech rozdziaw mojej pracy pt. Pan Eugeniusz Dhring dokonujeprzewrotuwnauce,Lipsk1878.ZestawiemjedlamegoprzyjacielaPawaLafargue'awcelu przetumaczenia na francuski i uzupeniem je kilkoma dalszymi wywodami. Przekad francuski, przejrzanyprzezemnie,ukazasinajpierwwRevuesocialiste,nastpniezawosobnymwydaniupod tytuem:Socialismeutopiqueetsocialismescientifique,Pary1880.Przekadpolskimojejbroszury, dokonany wedug tumaczenia francuskiego, wyszed niedawno z druku w Genewie pod tytuem Socyjalizm utopijny a naukowy, Imprimerie de l'Aurore, Geneve 1882 [Drukarnia Przedwitu, Genewa1882]. Nadspodziewanepowodzenielafargowskiegoprzekaduwkrajach,gdziemwipofrancusku,a zwaszczawsamejFrancji,nasunomipytanie,czyniebyobyrwniepoyteczneosobnewydanietych trzechrozdziawponiemiecku.WtymeczasieredakcjazuryskiegoSocjaldemokraty13powiadomia mnie, e w Niemieckiej Partii Socjaldemokratycznej wysuwa si powszechne danie wydawania nowychbroszurpropagandowych,izapytaa,czyniezechciabymprzeznaczynatencelowychtrzech rozdziaw.Oczywiciezgodziemsiioddaemmojpracdodyspozycji. Alepocztkowoniebyaonabynajmniejnapisanadlabezporedniejpropagandymasowej.Jak moganadasidotegopracaposiadajcaprzedewszystkimcharakterczystonaukowy?Jakiezmianyw formieitrecibyypotrzebne?Jelichodzioform,towtpliwocibudzimogytylkolicznewyrazy obce.AlejuLassallenieskpizgoaswobcychwswychmowachipismachpropagandowych,ioile miwiadomo, nieuskaranosinato.Od tamtego czasu nasi robotnicy czytaj znacznie regularniej, znaczniewicejgazetioswoilisiodpowiedniolepiejzwyrazamiobcymi.Ograniczyemsiwicdo usunicia wszystkich niekoniecznych wyrazw obcych. Przy nieuniknionych wyrazach obcych zrezygnowaem z zaczenia tak zwanych tumacze wyjaniajcych. Nieuniknione wyrazy obce przewanie oglnie przyjte terminy naukowotechniczne nie byyby przecie nieuniknione, gdyby monabyobeznichsiobej,gdybybyyprzetumaczalne.Tumaczeniewypaczazatemichsensi, zamiastwyjani,mci.Owielebardziejpomagatuwyjanienieustne. Natomiasttre,miemtwierdzi,sprawirobotnikomniemieckimmaotrudnoci.Trudnyjestw ogletylkorozdziatrzeci,aitowznaczniemniejszymstopniudlarobotnikw,jakocaocioweujcie ichwarunkwyciowych,nidlawyksztaconychburua.Wlicznychwyjaniajcychdopiskach,ktre tuporobiem,miaemnawzgldzienietylerobotnikw,ileraczejczytelnikwwyksztaconych,takich np., jak pana posa von Eynerna, pana tajnego radc Henryka von Sybla i innych Treitschkw opanowanychnieposkromiondzpopisywaniasirazporazwdrukuswprzeraliwignorancji kapitalnymniezrozumieniemsocjalizmujakojejwynikiem.JeliDonKichotkruszyswkopiwwalcez wiatrakami,toodpowiadatojegopowoaniuiroli;aleSanchoPansieniemoemynatopozwoliadn miar. Tacyczytelnicyzapewnetesizdziwi,gdynatknsiwszkicuhistoriirozwojusocjalizmuna kosmogoni KantaLaplace'a, nowoczesne przyrodoznawstwo i Darwina, na klasyczn filozofi niemieckiHegla.Alesocjalizmnaukowyjestprzeciewistotnejswejczciwytworemniemieckimi
13
Der Sozialdemokrat organcentralnysocjaldemokracji niemieckiej w okresiedziaaniaustawy przeciwsocjalistom. UkazywasiwZurychu(18791888)iLondynie(18881890).Wlatach19691970DietzVerlagwNRDwydawBerliniew trzechfoliantachpenfotooffsetowreedycjtegopisma.Red.

powsta mg tylko u narodu, ktrego klasyczna filozofia przechowaa yw tradycj wiadomej dialektyki, tj.wNiemczech14.Materialistycznepojmowaniedziejwijegospecjalnezastosowaniedo nowoczesnej walki klasowej midzy proletariatem a buruazj stao si moliwe tylko za pomoc dialektyki. Jeeli bakaarze niemieckiej buruazji tak gboko utopili w bagnie jaowego eklektyzmu pamiowielkichfilozofachniemieckichigoszonejprzeznichdialektyce,ejestemydzizmuszeni powoywa nowoczesne przyrodoznawstwo na wiadka, i dialektyka znajduje potwierdzenie w rzeczywistoci, my, socjalici niemieccy, dumni jestemy ztego, epochodzimy nietylko od Saint Simona,FourieraiOwena,lecztakeodKanta,FichtegoiHegla. Londyn,21wrzenia1882r. FryderykEngels Rozwjsocjalizmuodutopiidonauki I Nowoczesnysocjalizmjestwtreciswejprzedewszystkimwynikiemobserwacji,zjednejstrony panujcych w dzisiejszym spoeczestwie przeciwiestw klasowych midzy posiadajcymi a nieposiadajcymi,kapitalistamiarobotnikaminajemnymi,zdrugiejpanujcejwprodukcjianarchii. Ale w swej formie teoretycznej wystpuje onpocztkowo jako dalsze, jakgdyby konsekwentniejsze rozwinicie zasad wysunitych przez wielkich francuskich mylicieli Owiecenia XVIII stulecia. Jak kadanowateoria,musiaonzrazunawizadozastanegomateriaumylowego,aczkolwiekkorzeniami swymitkwiwmaterialnychfaktachekonomicznych. Wielcy mowie, ktrzy we Francji owiecali umysy dla nadchodzcej rewolucji, sami wystpowalinawskrorewolucyjnie.Nieuznawaliadnegoautorytetuzewntrznegowadnejpostaci. Religi, pojmowanie przyrody, spoeczestwo, ustrj pastwowy wszystko poddali najbardziej bezlitosnejkrytyce;wszystkomusiaousprawiedliwiswojeistnienieprzedtrybunaem rozumu, bd wyrzecsiistnienia.Mylcyrozumstasijedynymprobierzemwszystkiego.Byytoczasy,kiedy,jak powiadaHegel,wiatopartonagowie15,najpierwwtymznaczeniu,egowaludzkaiwykrytejejmyl
14
WNiemczechnapisaneomykowo.PowinnobyuNiemcw.Albowiemjeli,zjednejstrony,dlapowstaniasocjalizmu naukowegoniezbdnabyadialektykaniemiecka,torwnieniezbdnebyydotegorozwiniteekonomicznei polityczne stosunkiAngliiiFrancji.NapocztkulatczterdziestychekonomiczneipolitycznezacofanieNiemiecowielewikszenidzi mogospodziwnajlepszymraziekarykaturysocjalizmu(por.ManifestKomunistyczny,III,1.c.:Socjalizmniemiecki, czyli prawdziwy). Rzeczywistyrezultatmg by osignity dopiero wwczas, gdy stosunki ekonomiczne i polityczne wytworzone w Anglii i we Francji poddane zostay niemieckiej krytyce dialektycznej. Z tego punktu widzenia socjalizm naukowy nie jest wic wytworem wycznie niemieckim, lecz w rwnej mierze midzynarodowym. [Uwaga Engelsa do trzeciegowydanianiemieckiegoz1883roku]. 15 OtofragmentzHegladotyczcyRewolucjiFrancuskiej:Myliideaprawazdobyysobiezajednymzamachemdecydujce znaczenie,istarerusztowaniebezprawianiemogosijutemuoprze.Zasadnowegoustrojustaasiterazideaprawainatej podstawiemiaobyterazwszystkooparte.Odkdsocejaniejenafirmamencie,aplanetykrwokniego,niewidziano,by czowiekstannagowie,toznaczy,byoparsinamyliipodugniejbudowarzeczywisto.Anaksagorasbypierwszym, ktrypowiedzia,ewiatemkierujeNs,czylirozum;aledopieroterazczowiekzrozumia,emylwinnarzdziduchow rzeczywistoci.Bytozaiste wspaniay wschd soca. Wszystkiemylceistotyobchodziyuroczyciewitnowej epoki. Wzniose wzruszenie zapanowaowtymokresie, entuzjazm ducha opanowa wiat,jakgdybyterazdopierodokonaosi pojednaniepierwiastkaboskiegozewiatem.(Hegel,PhilosophiederGeschichte,1840,s.535[Hegel,Wykadyzfilozofii dziejw,tomII,Warszawa1958,s.344]).Czynienajwyszyjuczas,byprzeciwkotakimzagraajcymspoeczestwu
zasady miay si sta podstaw wszelkiej ludzkiej dziaalnoci i wszelkich stosunkw spoecznych; nastpniejednakiwszerszymznaczeniu,wtymmianowicie,erzeczywisto,ktratymtwierdzeniom przeczya, zostaa istotnie wywrcona odgrydodou.Wszystkie dotychczasowe formy spoeczne i pastwowe, wszystkie tradycyjne wyobraenia wyrzucono jako nierozumne do lamusa; dotychczas wiatemrzdziyjedynieprzesdy;caaprzeszozasugiwaatylkonapolitowanieiwzgard.Dopiero teraz zajaniao wiato dzienne, nastpio Krlestwo rozumu; odtd zabobon, bezprawie, przywilej i uciskmiayzostawyparteprzezwiecznprawd,wiecznsprawiedliwo,zaoonwnaturzerwno iniezbywalneprawaczowieka. Dziwiemy,eowokrlestworozumubyojedyniewyidealizowanymkrlestwemburuazji;e wieczna sprawiedliwo znalaza urzeczywistnienie w buruazyjnym sdownictwie; e rwno sprowadziasidoburuazyjnejrwnociwobecprawa;ejakojednoznajistotniejszychprawczowieka proklamowano buruazyjnwasno; iepastworozumu, umowa spoeczna Rousseau 16 weszai mogawejwycietylkowpostaciburuazyjnejrepublikidemokratycznej.WielcymylicieleXVIII stulecia,podobniejakwszyscyichpoprzednicy,niemogliwyjpozagranice,ktreimwyznaczyaich wasnaepoka. Ale obok przeciwiestwa midzy feudaln szlacht a buruazj, ktra wystpowaa jako przedstawicielkacaejresztyspoeczestwa,istniaooglneprzeciwiestwomidzywyzyskiwaczamia wyzyskiwanymi, midzy bogatymi prniakami a pracujcymi biedakami. I ta wanie okoliczno umoliwiaprzedstawicielomburuazjipodawaniesizaprzedstawicieliniejednejodrbnejklasy,lecz caej cierpicej ludzkoci. Co wicej, buruazja od chwili swego powstania bya obarczona swoim przeciwiestwem:kapitaliciniemogistniebezrobotnikwnajemnych,iwtejsamejmierze,wjakiej redniowieczny majster cechowy przeksztaca si w nowoczesnego burua, czeladnik cechowy i pozacechowywyrobnikprzeksztacasiwproletariusza.Ichocia,najoglniej,buruazjamogaroci sobiepretensjedotego,bywwalcezeszlachtreprezentowazarazeminteresyrnychklaspracujcych owego czasu, to jednak przy kadym wielkim ruchu buruazyjnym wybuchay samodzielne odruchy klasy,ktrabyamniejlubbardziejrozwinitpoprzedniczknowoczesnegoproletariatu.Takwicw epocereformacjiiwojnychopskiejwNiemczechwidzimyanabaptystwiTomaszaMnzera,wwielkiej rewolucjiangielskiejlewellerw17,wWielkiejRewolucjiFrancuskiejBabeufa.Tymrewolucyjnym wystpieniomniedojrzaejjeszczeklasytowarzyszyyodpowiedniemanifestacjeteoretyczne;wwieku XVI i XVII utopijne obrazy idealnych stosunkw spoecznych18,wwiekuXVIII teorie juwprost komunistyczne (Morelly i Mably). dania rwnoci nie ograniczano ju do praw politycznych, rozciganojetakenasytuacjspoecznjednostek;miaybyzniesionenietylkoprzywilejeklasowe,
wywrotowymteoriomwitejpamiciprofesoraHeglauruchomiustawantysocjalistyczn? 16 UmowaspoecznaRousseau J.J.Rousseaugosi,eludziewpocztkowymokresieyliwstanienatury,wktrym wszyscybylirwni.Powstaniewasnociprywatnejirozwjnierwnychstosunkwposiadaniaspowodowayprzejcieludzize stanunaturydostanuobywatelskiegoidoprowadziydopowstaniapastwa,opartegonaumowiespoecznej.Dalszyrozwj nierwnocipolitycznejprowadzibyjednakdounicestwieniatejumowyidopowstanianowegostanunatury.Bytegounikn, trzebapowoadoyciapastworozumu,opartenanowejumowiespoecznej. Teori t wyoy Rousseau w swoich pracach: Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierwnoci (1755) i Umowa spoeczna(1762).Red. 17 Lewellerowie (levellers,dos.:zrwnywacze)radykalnestronnictwoangielskiewokresierewolucjiXVIIwieku,czynne gwniewlatach16471649;lewellerowiem.in.dali: zniesieniamonarchii,przedstawicielstwaludowegowparlamencie, cakowitejwolnocireligijnej,zwrotuchopomziemi.Skrajnymodamemlewellerwbylitzw.diggerzy(kopacze),ktrzy potpialiuciskspoeczny,wojnyiprywatnwasnoziemi.Red. 18 Chodziodzieaprzedstawicielikomunizmuutopijnego:TomaszaMorusaDeoptimoreipublicaestatudequenovainsula Utopia,ktresiukazaowroku1516(przekadpolski:Utopia,wyd.Pax,Warszawa1954),iTomaszaCampanelli Civitassolis,ktresipierwotnieukazaojakozacznikdowydanejwroku1623Philosophieepilogisticarealis,aw osobnymwydaniuwroku1643(przekadpolski:Pastwosoca,Pax,Warszawa1954).Red.
aleisamerniceklasowe.Pierwszform,wktrejwystpianowanauka,bynawizujcydoSparty, potpiajcywszelkieuciechyyciowekomunizmascetyczny.Potemprzyszlitrzejwielcyutopici:Saint Simon,uktregonastawienieburuazyjnezachowaosijeszczewpewnejmierzeobokproletariackiego; FourierorazOwen,ktrywkrajunajbardziejrozwinitejprodukcjikapitalistycznejipodwraeniem zrodzonych przez ni przeciwiestw nawizujc bezporednio do materializmu francuskiego systematycznierozwijaprojektyzmierzajcedozniesieniarnicklasowych. Charakterystyczne dla wszystkich trzech jest to, e nie wystpowali oni jako przedstawiciele interesw historycznie ju uksztatowanego proletariatu. Podobnie jak myliciele Owiecenia nie zamierzajonizaczynaodwyzwoleniajednejokrelonejklasychcodrazuwyzwolicaludzko. Podobniejaktamci,chcustanowipanowanierozumuiwiecznejsprawiedliwoci;aleichwizjaocae niebo rnisiodtego,coproponowali myliciele Owiecenia. wiatburuazyjny,urzdzony wedle zasadtychmylicieli,jestrwnienierozumnyiniesprawiedliwy;itaksamojakfeudalizmiwszystkie poprzednie ustroje spoeczne winien powdrowa na mietnik. Prawdziwy rozum i prawdziwa sprawiedliwowwiecieniezapanowaydotychczastylkodlatego,edotdichnaleycieniepoznano. Brakowaniegenialnegoczowieka,ktrysiterazzjawiipoznaprawd;ato,esizjawiteraz,e prawdazostaapoznanawanieteraz,niejestzdarzeniemnieuniknionym,wynikajcymnieuchronniez caego rozwoju historycznego, lecz po prostu szczliwym przypadkiem. Czowiek ten mgby si urodzirwniedobrzeo500latwczeniej,cozaoszczdziobyludzkoci500latbdw,walkicierpie. Widzielimy, jak filozofowie francuscy XVIII stulecia, ci, ktrzy przygotowali grunt dla rewolucji,odwoywalisidorozumujakojedynegosdziegowszystkiego,coistnieje.Mianozbudowa rozumne pastwo, rozumne spoeczestwo; miano bezlitonie usun wszystko, co si sprzeciwiao wiecznemu rozumowi. Widzielimy te, e ten wieczny rozum by w rzeczywistoci tylko wyidealizowanymrozsdkiemredniegomieszczanina,ktrywanieprzeksztacasiwburua.Ikiedy Rewolucja Francuska urzeczywistnia owo spoeczestwo, owo pastwo oparte na rozumie, nowe instytucje,chotakracjonalnewporwnaniuzdawniejszymistosunkami,nieokazaysibynajmniej absolutnierozumne.Pastworozumulegowgruzach.Roussowskaumowaspoecznaznalazaswoje urzeczywistnienie wdobie terroru, zktrego buruazja, zwtpiwszy wswoje uzdolnienia polityczne, szukaa ucieczki pocztkowo w korupcji Dyrektoriatu19, a w kocu pod skrzydami napoleoskiego despotyzmu.Zapowiedzianypokjwieczystyprzeobrazisiwpermanentnwojnzaborcz.Nielepiej tepowiodo sirozumnemuspoeczestwu. Przeciwiestwomidzybogactwem andz,zamiastsi roztopiwdobrobyciepowszechnym,zaostrzyosiwskutekzniesieniaprzywilejwcechowychiinnych, ktrestanowiypewienpomostmidzyskrajnociami,orazkocielnychzakadwdobroczynnoci,ktre je agodziy; urzeczywistniona teraz wolno wasnoci od wizw feudalnych okazaa si dla drobnomieszczaninaichopaprzytoczonychwszechwadnkonkurencjwielkiegokapitauiwielkiej wasnoci ziemskiej wolnoci sprzedawania swojej drobnej wasnoci tym wanie wielkim panom, przeksztaciasiwicdladrobnomieszczaninaichopawwolnoodwasnoci;rozkwitprzemysuna podstawach kapitalistycznych uczyni ndz i niedol mas pracujcych warunkiem istnienia spoeczestwa.WedugswCarlyle'abrzczcamonetastawaasiwcorazwikszymstopniujedyn wizi spoeczestwa. Ilo przestpstw wzrastaa z roku na rok. O ile wystpki feudalne, dawniej popenianebezenadyotwarciewbiaydzie,zostaycoprawdaniewykorzenione,alejednakwyparte narazienadalszyplan,totymbujniejrozpleniysiirozkwity,uprawianedotychczastylkopocichu, wystpkiburuazyjne.Handelprzeistaczasicorazbardziejwszachrajstwo.Goszonewrewolucyjnej
19
W latach 17931794 rzd francuski, w ktrym gwn rol odgrywali podwczas jakobini, stosowa terror wobec przeciwnikwwadzyrewolucyjnejyrondystwirojalistw. Dyrektoriatem nazywa si rzd pierwszej Republiki Francuskiej utworzony po obaleniu dyktaturyjakobinw. Dyrektoriat przetrwaod1795do1799roku,kiedytozostaobalonyprzezNapoleona.Red.
dewiziebraterstwo20 ucieleniosiwszykanachizawiciachwalkikonkurencyjnej.Brutalnyucisk ustpimiejscakorupcji,zamiast szpadygwndwigniwadzywspoeczestwiestasipienidz. Prawopierwszejnocyprzeszozpanwfeudalnychnaburuazyjnychfabrykantw.Prostytucjaprzybraa niespotykanedotychczasrozmiary.Samomaestwopozostao,jakdawniej,uznanprawnieform, urzdowym paszczykiem prostytucji, a ponadto znalazo uzupenienie w pospolicie praktykowanym cudzostwie.Krtkomwic,instytucjespoeczneipolitycznestworzoneprzezzwycistworozumu okazay si w porwnaniu ze wspaniaymi zapowiedziami mylicieli Owiecenia budzcymi gorzkie rozczarowaniekarykaturami.Brakotylkojeszczeludzi,ktrzybystwierdzilitorozczarowanie,iludzie cizjawilisinaprzeomiestulecia.Wroku1802ukazaysiListygenewskieSaintSimona;wroku 1808ukazaosipierwszedzieoFouriera,jakkolwiekpodstawowezasadyjegoteoriipochodzjuz roku1799;pierwszegostycznia1800rokuRobertOwenprzejkierownictwoNewLanark21. Jednakekapitalistycznysposbprodukcji,wrazztowarzyszcymmuprzeciwiestwemmidzy buruazjaproletariatem,byjeszczewtymokresiesaborozwinity.Wielkiprzemys,ktrydopieroco powstawAnglii,weFrancjibyjeszczenieznany.Adopierowielkiprzemysrozwija,zjednejstrony, konfliktynietylkomidzyzrodzonymiprzezeklasami,lecztakemidzysamymistworzonymiprzeze siamiwytwrczymiiformamiwymiany,konflikty,ktresprawiaj,eprzewrtwsposobieprodukcji, zniesieniejegokapitalistycznegocharakterustajesinieodzownkoniecznoci;zdrugiejstronyrozwija on w postaci tych wanie olbrzymich si wytwrczych rwnie rodki rozwizania wspomnianych konfliktw.Jeeliwicokooroku1800konfliktywynikajceznowegoustrojuspoecznegodopierosi rodziy,totymbardziejdotyczytorodkwichrozwizania.JelinieposiadajcemasyParyamogyw dobieterrorunamomentzdobywadzidzikitemupoprowadzirewolucjburuazyjn,nawetwbrew buruazji,dozwycistwa,dowiodytymtylkotego,jakimniepodobiestwembyoichtrwaepanowanie wwczesnychwarunkach.Proletariat,ktrydopierowyodrbniasiztychnieposiadajcychmasjako zarodeknowejklasy,zupeniejeszczeniezdolnydosamodzielnejakcjipolitycznej,przedstawiasijako stanuciniony,cierpicy,niezdolnypomcsamemusobie,mogcywnajlepszymrazieotrzymapomocz zewntrz,zgry. Ta sytuacja historyczna ciya te nad twrcami socjalizmu. Niedojrzaoci produkcji kapitalistycznej,niedojrzaymstosunkomklasowymodpowiadayniedojrzaeteorie.Rozwizaniezada spoecznych,utajonejeszczewnierozwinitychstosunkachekonomicznych,usiowanowysnuzgowy. Spoeczestwoujawniaotylkoniedomagania;ichusuniciebyozadaniemmylcegorozumu.Chodzio oto,ebywynalenowy,doskonalszysystemstosunkwspoecznychinarzucigospoeczestwuz zewntrz,zapomocpropagandy,wmiarmonociprzezprzykadwzorcowycheksperymentw.Te nowesystemyspoecznebyyzgryskazanenautopijno;imbardziejszczegowobyyopracowane, tymbardziejmusiayuciekasidoczystejfantazji. Stwierdziwszyto,niemamypotrzebyzatrzymywaniasianichwiliduejnadtstronsprawy, nalec ju dzi cakowicie do przeszoci. Literackim kramikarzom moemy pozostawi uroczyste grzebaniesiwtychfantazjach,wywoujcychdzijutylkoumiech,ichepieniesiwyszociswego wasnegotrzewegosposobumylenianadpodobnymidziwactwami.Wolimypodziwiapierwociny genialnychmyliiideeprzebijajcewszdziespodfantastycznejpowoki,naktreowifilistrzyslepi.
20 21
HasoRewolucjiFrancuskiej:Wolno!Rwno!Braterstwo!Red. ListygenewskieSaintSimona chodzioListymieszkacaGenewydoswychwspczesnych,pierwszedzieoSaint SimonanapisanewGenewiewroku1802.Przekadpolski:Pismawybrane,tom1,KsikaiWiedza1970. PierwszymwikszymdzieemFourierabyoThoriedesquatremouvementsetdesdestinesgenerales(Teoriaczterech ruchwiloswpowszechnych).Pierwszewydanieukazaosianonimowo,ajakomiejscewydaniazamiastLyonupodano Lipsk.Wjzykupolskimopublikowanofragmentytejpracyw:F.ArmandiR.Maublanc,Fourier,KsikaiWiedza1949. NewLanarkprzdzalniabawenywpobliuszkockiegomiastaLanark.Zaoonawrazzmaymosiedlemwroku1784.Red.

SaintSimonbysynemWielkiejRewolucjiFrancuskiej;wchwilijejwybuchuniemiajeszcze trzydziestulat.Rewolucjabyazwycistwemstanutrzeciego,toznaczywielkiejmasynaroduczynnejw produkcji i w handlu, nad uprzywilejowanymi dotychczas stanami prniaczymi szlacht i duchowiestwem.Alezwycistwostanutrzeciegookazaosiwkrtcezwycistwemmaejtylkoczci tego stanu, zdobyciem wadzy politycznej przez jego uprzywilejowan spoecznie warstw przez posiadajcburuazj.Buruazjatarozwinasiszybko,bojupodczasrewolucji,dzikispekulowaniu skonfiskowanymi, a nastpnie sprzedawanymi posiadociami ziemskimi szlachty i kocioa, a take dziki oszukiwaniu narodu przez dostawcw wojskowych. Wanie panowanie tych spekulantw doprowadzio Francj i rewolucj pod rzdami Dyrektoriatu na skraj przepaci i dao Napoleonowi pretekstdozamachustanu.DlategowgowieSaintSimonaprzeciwiestwopomidzystanemtrzecima stanami uprzywilejowanymi przybrao form przeciwiestwa midzy robotnikami a prniakami. Prniakamibylinietylkodawniuprzywilejowani,lecztakeciwszyscy,ktrzyylizrentyniebiorc udziauwprodukcjiihandlu.Robotnikamibylinietylkorobotnicynajemni,leczrwniefabrykanci, kupcy, bankierzy. To, e prniacy stracili zdolno do sprawowania przywdztwa duchowego i panowania politycznego, byo rzecz pewn i ostatecznie przypiecztowan przez rewolucj. To, e nieposiadajcyniemielitejzdolnociwykazay,jaksdziSaintSimon,dowiadczeniaokresuterroru. Ktwicmiaprzewodziipanowa?WedugSaintSimonanaukaiprzemys,sprzgnitejaknow wizi religijn, ktra miaa przywrci rozbit od czasu reformacji jedno pogldw religijnych i stworzynowechrzecijastwo,sirzeczymistyczneicilehierarchiczne.Alenaukreprezentowali zawodowi uczeni, a przemys przede wszystkim czynni burua, fabrykanci, kupcy, bankierzy. Ci burua,chomielisiprzeobraziwrodzajurzdnikwpublicznych,mwzaufaniaspoeczestwa, zajmuj jednak nadal w stosunku do robotnika stanowisko dominujce i uprzywilejowane take pod wzgldem ekonomicznym. W szczeglnoci bankierzy mieli by powoani do regulowania caej produkcjispoecznejprzezregulowaniekredytu.Pogldtakicakowicieodpowiadaokresowi,wktrym wielkiprzemysFrancji,awrazznimprzeciwiestwomidzyburuazjaproletariatembyydopierow stadiumpowstawania.AleSaintSimonpodkrelaszczeglnie,eidziemuwszdzieizawszeprzede wszystkimolosyklasynajliczniejszejinajuboszej(laclasselaplusnombreuseetlapluspauvre). SaintSimonjuwswoichListachgenewskichwysuwatez,e
wszyscyludziepowinnipracowa.
Wtymsamymdzielezdajejusobiesprawztego,epanowanieterrorubyopanowaniemmas nieposiadajcych.
Spjrzcie wola do nich co si stao we Francji wwczas, gdy panowali tam wasi towarzysze; spowodowalioniklskgodu22.
AlepotraktowanieRewolucjiFrancuskiejjakowalkiklasowej,itonietylkomidzyszlachta buruazj, lecz midzy szlacht i buruazj a nieposiadajcymi, byo w roku 1802 odkryciem w najwyszym stopniugenialnym. Wroku1816SaintSimonokrelapolitykjakonaukoprodukcji i przepowiada zupene roztopienie si polityki w ekonomii 23. Jakkolwiek zrozumienie, e sytuacja ekonomiczna jest baz instytucji politycznych, wystpuje tu zaledwie w postaci zarodkowej, jasno wypowiedzianajestjumyloprzeksztaceniurzdwpolitycznychnadludmiwzarzdzanierzeczamii kierowanieprocesamiprodukcji,czylitakpowszechnieigonoroztrzsanyostatniopostulatzniesienia
22 23
Przytoczonetucytatypochodzzwymienionegowprzypisie21dzieaSaintSimona.Red. MyltwypowiedziaSaintSimonwliciesmymCorrespondancepolitiqueetphilosophie.Red.
10
StudenckieKooFilozofiiMarksistowskiej(UW)
www.skfmuw.w.pl
pastwa. Z t sam wyszoci nad swymi wspczesnymi proklamuje SaintSimon w roku 1814, bezporedniopowkroczeniusprzymierzonychdoParya,ipotemwroku1815,wczasiewojnyStuDni, sojuszFrancjizAngli,awdalszejperspektywieprzymierzeobutychkrajwzNiemcami,jakojedyn rkojmipomylnegorozwojuipokojuwEuropie24.Proklamowaniewroku1815sojuszuFrancuzwze zwycizcamispodWaterloo25zaistewymagaotyleodwagicodalekowzrocznocipolitycznej. JeliuSaintSimonawidzimygenialndalekowzroczno,dzikiktrejformuujeonwpostaci zarodkowej wszystkie prawie nie cile ekonomiczne idee pniejszych socjalistw, to u Fouriera znajdujemykrytykistniejcychstosunkwspoecznych,peniciefrancuskiejbyskotliwoci,aprzy tym nie mniej wnikliw. Fourier apie za sowo buruazj i jej entuzjastycznych prorokw sprzed rewolucjiorazjejinteresownychchwalcwporewolucji.Bezlitonieobnaamaterialnimoralnndz wiataburuazyjnego,przeciwstawiajzarwnourokliwymobietnicommylicieliOwiecenia,obietnicy nadejciaspoeczestwa,wktrympanowabdzietylkorozum,zapowiedzinarodzincywilizacji,ktra wszystkichuszczliwiidaujciebezgranicznejzdolnociczowiekadodoskonaleniasi,jakrwnie piknymfrazesomwspczesnychideologwburuazyjnych;wykazuje,enajszumniejszemufrazesowi odpowiadawszdzienajndzniejszarzeczywisto,izjadliwiewymiewatobeznadziejnefiaskofrazesu. Fourier jest nie tylko krytykiem; jego wiecznie wesoa natura czyni go satyrykiem, i to jednym z najwikszych satyrykw wszystkichczasw.Mistrzowsko iuciesznie maluje rozkwitajcpoupadku rewolucji szachrajsk spekulacj iduchakramikarstwa przenikajcego powszechnie wczesny handel francuski.Jeszczebardziejmistrzowskajestkrytykaburuazyjnegoukadustosunkwmidzypciamii stanowiska kobiety w spoeczestwie buruazyjnym. To on pierwszy powiedzia, e w kadym spoeczestwiestopieemancypacjikobietyjestnaturalnymmiernikiememancypacjipowszechnej26.Ale najwspanialej wystpujeFourierwswoimujmowaniuhistorii spoeczestwa.Cayjejdotychczasowy przebiegdzielionnaczteryszczeblerozwojowe:dziko,patriarchat,barbarzystwoicywilizacj,ktra zbiega si z tak zwanym obecnie spoeczestwem buruazyjnym, czyli ustrojem spoecznym wprowadzanymodXVIwiekuiwykazuje,
eustrjcywilizowanyprzeksztacakadywystpek,ktrybarbarzycypopeniajsposobemprostym,w skomplikowany,dwulicowy,dwuznaczny,obudnysposbbycia,
ecywilizacjaobracasiwbdnymkole,wsprzecznociach,ktresamawcinanowowytwarzai ktrychniemoeprzezwyciy,wskutekczegoosigawynikzawszewprostprzeciwnytemu,ktrego pragnie,czytetylkozdajesipragn27.Itaknaprzykad

wcywilizacjindzawynikazsamegonadmiaru28.
24
SowaEngelsadotyczdwchpracnapisanychprzezSaintSimonaijegouczniaAugustinaThierry'ego:Oreorganizacji spoeczestwa europejskiego, czyli o koniecznoci i sposobach zespolenia ludw Europy w jedno ciao polityczne, z zachowaniemprzezkadyznichniezalenoci narodowej(1814)i OpiniaH.SaintSimonai A.Thierry'egowsprawie rodkw,jakienaleaobyzastosowaprzeciwkoalicji1815r.(1815).PatrzC.H.SaintSimon,Pismawybrane,Ksikai Wiedza1970.Red. 25 Pod Waterloo 18czerwca1815r.wojskaangielskoholenderskiepodwodzWellingtonaorazwojskapruskiedowodzone przezBlcherazadayostatecznklskNapoleonowi.Red. 26 Stopie emancypacji kobiety jest naturalnym miernikiem emancypacji powszechnej myl t rozwin Fourier w wymienionejwyejpracyTeoriaczterechruchw...Red. 27 CharlesFourier,Theoriedel'uniteuniverselle(Teoriapowszechnejjednoci),vol.1i4,w:Oeuvrescompltes,tom2, Pary1843,ss.7879,itom5,Pary1841,ss.213214.Red. 28 CharlesFourier,Oeuvrescompltes,tom6,Pary1845,s.35.Red.
Jakwidzimy,FourierwadadialektykztakimsamymmistrzostwemjakwspczesnymuHegel. Rwniedialektyczniestwierdzaon,wprzeciwiestwiedogadaninyobezgranicznejzdolnociczowieka dodoskonaleniasi,ekadafazahistorycznamanietylkoswojliniwznoszcsi,aleiswojlini zstpujc29,istosujetenpogldrwniedoprzyszychloswcaejludzkoci.JakKantwprowadzado przyrodoznawstwamylioprzyszejzagadzieZiemi,takFourierwprowadzadobadaniahistoriimylo przyszejzagadzieludzkoci. Wtedy,gdyweFrancjiszalahuraganrewolucji,wAngliizachodziprzewrtbardziejspokojny, aleniemniejpotny.Parainowezmechanizowanenarzdziaprzeobraziymanufakturwnowoczesny wielkiprzemysizrewolucjonizowaywtensposbcapodstawburuazyjnegospoeczestwa.Ospay bieg rozwoju cechujcy czasy manufaktury przeobrazi si w prawdziwy okres burzy i naporu w dziedzinie produkcji. Coraz szybciej dokonywa sipodzia spoeczestwa nawielkich kapitalistw i nieposiadajcychproletariuszy,midzyktrymizamiastdawnegoustabilizowanegostanuredniego pdzianiepewnyywotniestaamasarzemielnikwisklepikarzy,najbardziejpynnaczludnoci. Nowy sposb produkcji znajdowa sidopiero napocztkuswej linii wznoszcej si; by to jeszcze sposbprodukcjinormalny,prawidowy,jedynymoliwywdanychwarunkach.Alejuwtedyrodzion raceanomaliespoeczne:stoczeniebezdomnejludnociwnajndzniejszychnorachwielkichmiast; rozlunieniewszelkichtradycyjnychwizwpochodzenia,patriarchalnegopodporzdkowania,rodziny; przeraajce przecienie prac, zwaszcza kobiet i dzieci; masow demoralizacj klasy pracujcej, przerzuconejnaglewzupenienowewarunki:zewsidomiast,zrolnictwadoprzemysu,zestosunkw ustabilizowanychdoniepewnych,zmieniajcychsizdnianadzie.Wtedytowystpiwcharakterze reformatora dwudziestodziewicioletni fabrykant, czowiek o graniczcej z wzniosoci dziecicej prostociecharakteru,azarazemurodzonyprzywdca,jakichmao.RobertOwenprzyswoisobienauk materialistycznych mylicieli Owiecenia, goszc, e charakter czowieka jest wytworem, z jednej strony,jegowrodzonejorganizacji,zdrugiejwarunkwotaczajcychgowciguycia,azwaszczaw okresie rozwoju. Wikszo ludzi jegostanuwidziaa wrewolucji przemysowej tylkozamieszanie i chaos,sposobnodoowieniarybwmtnejwodzieidoszybkiegobogaceniasi.Onwidziawniej sposobnourzeczywistnieniaswejumiowanejtezyizastpieniachaosuadem.Skutecznieprbowa dokonategojuwManchesterzejakokierownikfabrykizatrudniajcejzgrpiciusetrobotnikw;w latach18001829kierowawielkprzdzalnibawenywNewLanarkwSzkocji;jakowspwacicieli kierownik tego przedsibiorstwa dziaa w tym samym duchu, tylko zwiksz swobod ruchw i z powodzeniem,ktreprzyniosomueuropejskirozgos.Osad,ktrejludnowzrosastopniowodo2500 osb i skadaa si pocztkowo z najrnorodniejszych i przewanie bardzo zdemoralizowanych elementw,przeksztaciwewzorowkoloni,wktrejnieznanebyytakierzeczy,jakpijastwo,policja, sdkarny,procesy,opiekanadubogimi,potrzebadobroczynnoci.Adoszeddotegopoprostuwten sposb, e przenis ludzi w warunki godniejsze czowieka, a zwaszcza przez to, e da staranne wychowaniedorastajcemupokoleniu.Onbyinicjatoremipierwszym organizatoremprzedszkoli.W NewLanarkdziecioddrugiegorokuyciauczszczaydoprzedszkola,wktrymbawiysitakdobrze, e trudno byo je wycign z powrotem do domu. Podczas gdy jego konkurenci zmuszali swoich robotnikw do pracy po1314godzin dziennie, wNew Lanark pracowano tylko 10godziny. Gdy kryzys w przemyle bawenianym spowodowa czteromiesiczne unieruchomienie zakadu, nie zatrudnienirobotnicyotrzymywalinadalcakowitpac.Przytymwszystkimwartoprzedsibiorstwa wzrosawicejnidwukrotnieiadokocadawaawacicielomwielkiezyski. Jednake to wszystko nie zadowalao Owena. Byt, ktry stworzy swoim robotnikom, nie wydawa mu si jeszcze bynajmniej bytem godnym czowieka. Ludzie ci mwi byli moimi
29
CharlesFourier,Oeuvrescompltes,tom1,Pary1841,ss.50inast.Red.
12
www.skfmuw.w.pl
niewolnikami.Wzgldniepomylnewarunki,wjakichichumieci,byyjeszczebardzodalekieodtego, ebymogyzapewniludziomwszechstronny,racjonalnyrozwjcharakteruiumysu,niemwicjuo swobodnejaktywnociyciowej.

Aprzeciecztych2500ludziwytwarzaadlaspoeczestwatylerealnegobogactwa,ileniespenap wiekuwczeniejwytworzymogaludno600tysiczna.Zadawaemsobiepytanie:cosidziejezrnic midzybogactwemspoywanymprzez2500osbatym,ktremusiaobypjnawyywienie600000?
Odpowiedbyajasna.Rnicataposzanazapewnieniewacicielomprzedsibiorstwapiciu procent odkapitau zakadowegoiponadtoprzeszo300000funtw szterlingw(6000000marek) zysku.Itosamo,wdalekowikszymjeszczestopniuniwNewLanark,dotyczyowszystkichinnych fabrykwAnglii.

Bez tego nowego bogactwa, wytwarzanego przez maszyny, niemoliwe byoby prowadzenie wojen o obalenieNapoleonaiutrzymaniewmocyarystokratycznychzasadspoecznych.Aprzecietanowapotga byawytworemklasypracujcej30.
Jejtenaleaysiowocetegobogactwa.Nowe,potnesiywytwrcze,ktresuyydotd tylko do bogacenia jednostek i ujarzmiania mas, stanowiy w oczach Owena podstaw przebudowy spoeczestwaimiayjakowsplnawasnosuytylkodobrobytowiogu. Wtakiczystokomercyjnysposbpowstakomunizmowenowski.Monarzec,ebyonowocem kalkulacji kupieckiej. Tenswj praktyczny charakter zachowa onadokoca.Wroku1823 Owen opracowa projekt usunicia ndzy wIrlandii przez zakadanie komunistycznych kolonii; przedstawi penykosztorysichzaoenia,rachunekrocznychwydatkwiprzypuszczalnychdochodw 31.Wjego ostatecznymplanieustrojuprzyszoci32znajdujemyszczegoweprojektytechniczne,wczniezrzutem poziomym i pionowym zabudowa oraz ichwidokiem zlotu ptaka, opracowane ztakznajomoci rzeczy, e skoro si uzna owenowsk metod reformy spoeczestwa, nie mona wysun adnych istotnychzarzutw,nawetzfachowegopunktuwidzenia,przeciwjegoszczegowympropozycjom. PrzejciedokomunizmubyopunktemzwrotnymwyciuOwena.Dopkiwystpowatylkojako filantrop,zbierajedyniebogactwo,poklask,zaszczytyisaw.Bynajpopularniejszymczowiekiemw Europie.Sowomjegoprzysuchiwalisizuznaniemnietylkoludziejegostanu,lecztakemowie stanuimonarchowie.Alegdywystpizeswymikomunistycznymiteoriami,kartaodwrciasi.Trzy wielkieprzeszkodyzdawaysiprzedewszystkimzagradzamudrogdoreformyspoecznej:wasno prywatna,religiaiwspczesnaformamaestwa.Wiedzia,cogoczeka,gdyzaatakujeteprzeszkody: powszechne wyklcie przez oficjalne spoeczestwo, cakowita utrata swojej pozycji spoecznej. Ale mimotoniepowstrzymasiprzedbezwzgldnymichzaatakowaniemistaosi,jakbyprzewidzia. Wygnany zoficjalnego spoeczestwa, przemilczany przezpras,zuboay wskutek chybionych prb komunistycznychwAmeryce,naktrepowicicayswjmajtek,zwrcisibezporedniodoklasy robotniczejidziaawjejrodowiskujeszczeprzezlattrzydzieci.Wszystkieruchyspoeczne,kady rzeczywisty kroknaprzd,ktryzostawAnglii dokonanywinteresieklasyrobotniczej,wiesiz
30
Zmemoriaupt.TheRevolutioninMindandPractice,zwrconegodowszystkichczerwonychrepublikanw,komunistwi socjalistw Europy i wrczonego francuskiemu rzdowi tymczasowemu w roku 1848 oraz krlowej Wiktorii i jej odpowiedzialnymdoradcom. 31 RobertOwen,Reportoftheproceedingsoftheseveralpublicmeetings,heldinDublin.Onthe18thMarch12thApril 19thApriland3rdMay,Dublin1823,ss.110inast.Red. 32 RobertOwen,Thebookofthenewmoralworld,containingtherationalsystemofsociety,foundedondemonstrablefacts, developingtheconstitutionandlawsofhumannatureandofsociety,Londyn18421844.Red.
nazwiskiemOwena.Taknaprzykadwroku1819,popicioletnichwysikach,przeforsowaonpierwsz ustawoograniczeniupracyfabrycznejkobietidzieci 33.Przewodniczyobradompierwszegokongresu, naktrymtradeunionycaejAngliizjednoczyysiwjednowielkiezrzeszeniezawodowe 34.Wprowadzi w charakterze rodkw tymczasowych, majcych uatwi przejcie do cakowicie komunistycznej organizacji spoeczestwa, stowarzyszenia spdzielcze (spoywcze i wytwrcze), ktre przynajmniej dowiodypraktycznie,ezarwnokupiec,jakifabrykantspostaciami,bezktrychbardzoatwomona si obej; utworzy te bazary pracy, zakady, w ktrych odbywaa si wymiana wytworzonych produktwzapomocpapierowegopienidzapracy,ktregojednostkbyagodzinarobocza 35.Zakady te si rzeczy musiay upa, ale stanowiy cakowit antycypacj o wiele pniejszego Proudhonowskiego banku wymiany36, od ktrego tym wanie si rniy, e reprezentoway nie uniwersalny lek na wszelkie dolegliwoci spoeczne, lecz tylko pierwszy krok do znacznie radykalniejszegoprzeksztaceniaspoeczestwa. Sposb mylenia utopistw dugo rzdzi pogldami socjalistycznymi XIXwiekui czciowo rzdzi nimi do dzi. Do niedawna hodowali mu wszyscy socjalici francuscy i angielscy oraz przedstawicielewczesnegokomunizmuniemieckiego,zWeitlingiemwcznie.Socjalizmjestdlanich wszystkichwyrazemabsolutnejprawdy,rozumuisprawiedliwoci,iwystarczygotylkoodkry,ebyo wasnej sile zdoby wiat; a e prawda absolutna jest niezalena od czasu, przestrzeni i rozwoju historycznegoludzkoci,jestprzetorzeczczystegoprzypadku,kiedyigdziezostanieodkryta.Przytym jednak absolutna prawda, rozum i sprawiedliwo znw okazuj si odmienne u zaoyciela kadej szkoy;aeukadegoznichwidzimyszczeglnyrodzajabsolutnejprawdy,rozumuisprawiedliwoci, zaleny z kolei od jego subiektywnego umysu, jego warunkw yciowych, zakresu jego wiedzy i wyrobieniamylowego,wkonfliktprawdabsolutnychmgmietylkojednorozwizaniewzajemne starciesobiekantw.Rezultatemtegomgbyjedynierodzajeklektycznego,przecitnegosocjalizmu, ktry te rzeczywicie panuje do dzi w umysach wikszoci socjalistycznych robotnikw Francji i Anglii. Jest to mieszanka skadajca si z najrnorodniejszych odcieni umiarkowanych wypowiedzi krytycznych, twierdze ekonomicznych i wyobrae o przyszoci spoeczestwa, pochodzcych od rozmaitychzaoycielisekt,mieszankadajcasispreparowatymatwiej,imbardziejwpotokurozpraw cieraj si, jak u kamykw toczonych przez strumie, ostre, wyraziste kanty poszczeglnych skadnikw.Abyuczynisocjalizmnauk,trzebabyowpierwpostawigonagruncierealnym.
33
W roku 1812 na wiecu w Glasgow Robert Owen zaproponowa szereg rodkw zmierzajcych do poprawy pooenia wszystkichdzieciidorosychzatrudnionychwprzdzalniachbaweny.WniesionyzinicjatywyOwenawczerwcu1815r. odpowiedniprojektustawyparlamentuchwalidopierowroku1819,ai towpostacimocnookrojonej.Ustawata,ktra dotyczyatylkofabrykprzerabiajcychbawen,m.in.zakazywaazatrudnianiadzieciponiejlatdziewiciu(projektOwena przewidywazakazpracydzieciponiejlatdziesiciu),aczaspracymodocianychponiejlat16ograniczaado12godzin. NatomiastwedugprojektuOwenaczaspracydlawszystkichrobotnikwniepowinienbyprzekracza10godziny. FragmentypracOwenawjzykupolskimpatrzw:RobertOwen,Wybrpism,Wiedza,Warszawa1948.Red. 34 Wpadzierniku1833rokuodbysiwLondyniepodprzewodnictwemOwenakongresStowarzyszeniaSpdzielczegoi zwizkw zawodowych, na ktrym powoano do ycia Grand National Consolidated Trades' Unions (Wielkie Krajowe ZjednoczenieZwizkwZawodowych).Programistatutuchwalonowlutym1834r.Zjednoczenietomiaowedugkoncepcji Owenaobjkierownictwocaprodukcjinadrodzepokojowejdokonacakowitegoprzeksztaceniaspoeczestwa.Ten utopijnyplannaturalniesiniepowid.Zjednoczenienapotkaozdecydowanyoprburuazyjnegospoeczestwaipastwai rozwizaosiwsierpniu1834r.Red. 35 Bazary pracy (Equitable Labour Exchange Bazaars Bazary Sprawiedliwej Wymiany Produktw Pracy) zostay zorganizowanewszeregumiastAngliiprzezzrzeszeniaspdzielcze.Pierwszybazarpracyzaoywewrzeniu1832r.w LondynieRobertOwen;istniadopoowy1834r.Red. 36 Proudhonowskibankwymiany31stycznia1849r.ProudhonzaoywParyuBankdupeuple(BankLudowy).Bankten miaprzyjmowawszystkiedostarczonemutowary,okrelaichwartoiwydawabony,napodstawiektrychmonabyo zakupiwbankukadytowar.WedugzaoeProudhonapienidzwtensposbstabysizbdny.Bankistniaitoformalnie tylkoprzezdwamiesice.Red.
II Tymczasem obok i po francuskiej filozofii XVIII stulecia powstaa i znalaza uwieczenie w Heglunowoczesnafilozofianiemiecka.Najwikszjejzasugbypowrtdodialektykijakonajwyszej formymylenia.Staroytnifilozofowiegreccybyliwszyscyurodzonymi,samorzutnymidialektykami,a Arystoteles, najbardziej wszechstronny umys wrd nich, zbada ju nawet najistotniejsze formy mylenia dialektycznego. Natomiast filozofia nowoczesna, jakkolwiek wydaa te wietnych przedstawicieli dialektyki (naprzykad Kartezjusza iSpinoz), grzza coraz bardziej, zwaszcza pod wpywemangielskim,wtakzwanejmetafizycznejmetodziemylenia,ktrejprawiecakowicieulegli rwnieFrancuziXVIIIstulecia,przynajmniejwswoichpracachczystofilozoficznych.Pozaobrbem waciwej filozofii potrafili i oni dostarczy arcydzie dialektyki, e przypomnimy tylko Kuzynka mistrza Rameau Diderota37 i rozpraw O pochodzeniu i podstawach nierwnoci midzy ludmi Rousseau.Wyoymytukrtkoistotobumetodmylenia. Gdy poddajemy przyrod, albo histori ludzkoci, albo nasz dziaalno duchow analizie mylowej, powstaje przed nami zrazu obraz nieskoczonego splotu zwizkw i wzajemnych oddziaywa,wktrymnicniepozostajetym,czymbyo,tamgdziebyoitakimjakbyo,leczwszystko porusza sii zmienia, staje siizanika. Widzimy wicnajpierw obrazoglny, wktrym szczegy ustpuj jeszcze mniej lub bardziej na plan dalszy, zwracamy wicej uwagi na sam ruch, na same przejciaizwizkininato,cozmieniasiiwchodziwzwizki.Tenpierwotny,naiwny,alewistocie rzeczysusznypogldnawiatcechujestaroytnfilozofigreckiporazpierwszywypowiedziago jasnoHeraklit:wszystkojestizarazemniejest,gdywszystko pynie,znajdujesiwprocesiecigej przemiany, cigego stawania si i zanikania. Ale pogld ten, jakkolwiek susznie ujmuje oglny charakter caoksztatu zjawisk, nie wystarcza jednak do wytumaczenia szczegw, z ktrych ten caoksztatsiskada;adopkiichnieznamy,niemoemytewytumaczysobiecaoci.ebypozna teszczegy,musimyjewyrwazichnaturalnegoczyhistorycznegozwizkuibadakadyzosobna wedugjegoistoty,jegoszczeglnychprzyczyn,skutkwitd.Natympolegaprzedewszystkimzadanie przyrodoznawstwainaukhistorycznych, czyli tychgazibada,ktreuGrekw epokiklasycznej z bardzozrozumiaychpowodwgrayjedynierolpodrzdn,gdymusielinajpierwzebraodpowiedni materia. Dopiero po nagromadzeniu odpowiedniej iloci materiau przyrodniczego i historycznego mona przystpi do jego krytycznej selekcji, do porwnania lub do podziau na klasy, kategorie i rodzaje. Dlatego te zacztki cisego badania przyrody rozwijaj dalej dopiero Grecy okresu aleksandryjskiego38,apniej,wwiekachrednich,Arabowie;alerzeczywisteprzyrodoznawstwodatuje sidopierooddrugiejpoowywiekuXV,iodtdpostpujeononaprzdzcorazwikszszybkoci. Rozoenie przyrody na poszczeglne czci, podzia jej rozmaitych procesw i przedmiotw na okrelone klasy, badanie wewntrznej budowy cia organicznych wedug ich najrozmaitszych form anatomicznychotopodstawowywarunekolbrzymichpostpwwpoznaniuprzyrody,ktreprzyniosy nam ostatnie cztery stulecia. Ale pozostawiy nam one zarazem przyzwyczajenie do ujmowania przedmiotwiprocesw przyrodywodosobnieniu,pozaichwielk,powszechnwspzalenoci,a wicniewichruchu,leczwspoczynku,niewichzasadniczejzmiennoci,leczwformieutrwalonej;nie w ich yciu, lecz w ich mierci. Ten sposb badania, przeniesiony przez Bacona i Locke'a z przyrodoznawstwadofilozofii,stworzyswoistograniczonoostatnichstulecimetafizycznysposb mylenia.
37 38
DenisDiderot,LeneveudeRameau(KuzynekmistrzaRameau)przekadpolski:Warszawa1953.Red. Okresaleksandryjski okrespanowaniaPtolemeuszw(32330p.n.e.)ipanowaniarzymskiegoadoinwazjiArabw(30 p.n.e.640n.e.)wAleksandriicentrumyciaduchowegoowegoczasu.Wokresietymnastpiwielkirozkwitnauk matematyki(EuklidesiArchimedes),geografii,astronomii,anatomii,fizjologiiiin.Red.

Dlametafizykarzeczyiichodbiciamylowe,pojcia,sprzedmiotamiodosobnionymi,staymi, sztywnymi,danymiraznazawsze,ktretrzebabadajedenpodrugimijedenniezalenieoddrugiego. Operujeonwmylisamymibezporednimiprzeciwiestwami;powiadaon:taktak,nienie,aco nadtojest,odZegojest.Dlaniegorzeczalboistnieje,albonieistnieje;podobnieteadnarzecznie moe by sob i jednoczenie czym innym. Waciwoci pozytywne i negatywne wyczaj si nawzajemwsposbabsolutny;przyczynyiskutkipozostajrwniewzakrzepymprzeciwiestwie.Ten sposb mylenia w pierwszej chwili trafia nam ogromnie do przekonania, poniewa jest sposobem mylenia tak zwanego zdrowego rozsdku. Ale zdrowy rozsdek, w wielce szanowny domorosy doradca w obrbie swoich czterech cian, dowiadcza wielu osobliwych przygd, gdy si odway zapuciwszeroki wiatbada;podobnieimetafizycznysposbmylenia,jakkolwiekuprawniony i nawet nieodzowny w pewnych mniej lub bardziej rozlegych zalenie od natury przedmiotu dziedzinachbada,natykasijednakzakadymrazem,prdzejczypniej,nagranic,pozaktrstaje sijednostronny,ograniczony,abstrakcyjnyiwikasiwnierozwizalnychsprzecznociach,poniewa obserwujcposzczeglne rzeczyzapominaoichzwizku,obserwujcichistnieniezapominaoich stawaniusiizanikaniu,obserwujcjewstaniespoczynkuzapominaoichruchu;spozadrzewnie widzilasu.Taknaprzykadnauytekcodziennywiemyimoemypowiedziezcapewnoci,czy jakiezwierzistnieje,czynie;aleprzydokadniejszymbadaniuokazujesi,ejesttoniekiedyogromnie zawiakwestia,oczymwiedzdoskonaleprawnicy,ktrzydaremniebiedzilisinadtym,byznale racjonalngranic,odktrejpoczynajcumiercaniedzieckawoniematkistajesimorderstwem;tak samo niepodobiestwem jest stwierdzi chwil mierci, skoro fizjologia dowodzi, e mier nie jest aktemjednorazowym,chwilowym,leczprocesembardzoprzewlekym.Taksamokadaistotaorganiczna jestwkadejchwilitasamainietasama;przerabiawkadejchwiliotrzymanezzewntrzsubstancje,a wydziela inne, w kadej chwili pewne komrki jej ciaa obumieraj i tworz si nowe; po upywie duszegolubkrtszegoczasusubstancjategociaastajesicakowicienowa,zoonazinnychatomw; totekadaistotazorganizowana39 jest cigletasama, ajednak inna.Przydokadniejszej obserwacji dostrzegamy, e bieguny rnych przeciwiestw, na przykad ujemny i dodatni, s tak samo nierozerwalnejakprzeciwstawnesobie,ipomimocaejswejprzeciwstawnociwzajemniesiprzenikaj; e,podobnie,przyczynaiskuteks,jakotakie,wyobraeniami waciwymi tylkowzastosowaniudo poszczeglnego wypadku;bogdyrozpatrzymyposzczeglnywypadekwjegooglnympowizaniuz caociwiata,przyczynaiskutekzlewajsi,roztapiajsiwpojciupowszechnegooddziaywania wzajemnego, wktrymprzyczynyiskutki ciglesizmieniaj miejscami: to,coterazczytutajjest skutkiem,stajesigdzieindziejczypniejprzyczyniodwrotnie. Wszystkieteprocesyimetodymylenianiemieszczsiwramachmyleniametafizycznego. Natomiastdladialektyki,ktrejwaciwocijestto,eujmujerzeczyiichodbiciapojciowewich zwizku,wichsprzeniu,wichruchu,wichpowstawaniuizanikaniu,procesytegorodzajuswanie potwierdzeniem jej wasnej metody. Przyroda jest probierzem dialektyki. I trzeba przyzna nowoczesnemuprzyrodoznawstwu,edostarczyodlatakiejprbynadzwyczajobfitego,zdnianadzie rosncego materiau i tym dowiodo, e w przyrodzie, ostatecznie rzecz biorc, wszystko dzieje si dialektycznie,aniemetafizycznie,enieporuszasionawwiecznietymsamym,powtarzajcymsi ustawiczniekole,leczprzechodzirzeczywisthistori.NaleytuprzedewszystkimwymieniDarwina, ktryzadametafizycznemupojmowaniuprzyrodynajpotniejszycios,wykazujc,ecaadzisiejsza przyroda organiczna, roliny i zwierzta, a wic i czowiek, jest wytworem procesu rozwojowego, cigncegosimilionylat.Aleeprzyrodnikw,ktrzynauczylisimyledialektycznie,monadodzi dnia policzy na palcach, przeto w przyrodoznawstwie teoretycznym panuje bezgraniczny zamt
39
Wwydaniufrancuskim:organiczna.Red.
16
www.skfmuw.w.pl
wprawiajcywrozpaczzarwnonauczycieli,jakiuczniw,zarwnoautorw,jakiczytelnikw.Zamt tenjestnastpstwemkonfliktumidzywynikamiodkryatradycyjnymsposobemmylenia. Takwiccisepojcieowszechwiecie,orozwojuwszechwiatailudzkociorazoodbiciutego rozwoju w gowach ludzkich mona uzyska tylko metod dialektyczn, przy staym uwzgldnianiu powszechnegooddziaywaniawzajemnegoproceswstawaniasiizanikania,zmianpostpowychlub wstecznych.Itakwaniezabraasidorzeczynowoczesnafilozofianiemiecka.Kantzaczodtego,e newtonowski ukad soneczny i jego odchwili sawetnego pierwszego impulsu wieczne trwanie sprowadzidohistorycznegoprocesupowstaniaSocaiwszystkichplanetzmasywirujcejmgawicy. Przytymwysnujuwtedywniosek,etopowstanieukadusonecznegozakadarwnienieuchronnie jego przysz zagad. Pogld Kanta zosta w p wieku pniej uzasadniony matematycznie przez Laplace'a,apoupywiestuleciaspektroskopwykazaistnieniewprzestrzenikosmicznejtakichwanie rozarzonychmasgazowychornychstopniachzgszczenia40. UwieczeniemtejnowejfilozofiiniemieckiejbysystemHegla,ktregowielkazasugapolegana tym,eonpierwszyprzedstawicaywiatprzyrody,historiiiduchajakoproces,toznaczywcigym ruchu,zmiennoci,przeobraaniusiirozwoju,ipodjprbwykazaniawewntrznegozwizkuwtym ruchu i rozwoju. Z tego punktu widzenia historia ludzkoci przestaa si wydawa tylko bezadnym kbowiskiem bezmylnych aktw przemocy, ktre przed trybunaem dojrzaego dzi rozumu filozoficznegowszystkiejednakowozasugujnapotpienie,iktrenajlepiejbyobypucicorychlejw niepami; zostaa natomiast przedstawiona jako proces rozwoju samej ludzkoci. I teraz zadaniem mylenia stao si przeledzi stopniowe posuwanie si tego procesu poprzez wszystkie manowce i wykazapoprzezwszystkiepozorneprzypadkowocijegowewntrznprawidowo. Niejesttuwaneto,eHegelnierozwizazadania,ktresobiepostawi.Jegoepokowzasug byojuto,ejepostawi.Jesttobowiemzadanie,ktregorozwizaniuadnajednostkaniepodoa. JakkolwiekHegelbyobokSaintSimonanajbardziejwszechstronnymumysemswojegoczasu,niemg jednakwyj,popierwsze,pozaograniczonysirzeczyzakresswojejwasnejwiedzy,powtre,poza obrbrwnieograniczonychpodwzgldemzakresuigbiwiadomociipogldwswojejepoki.Aledo tegodochodzijeszczetrzeciaokoliczno:Hegelbyidealist.Mylipowstaychwludzkiejgowienie uwaa za mniej lub bardziej abstrakcyjne odbicia rzeczywistych przedmiotw i procesw, lecz przeciwnierzeczyiichrozwjwydawaymusitylkourzeczywistnionymi odbiciamiidei,ktra istniaa jako ju przed pocztkiem wiata. W ten sposb wszystko zostao postawione na gowie, rzeczywistyzwizekrzeczywwieciezostacakowicieodwrcony.Dlategote,pomimosusznegoi genialnego nawet ujcia przez Hegla niektrych poszczeglnych zwizkw, wiele musiao w jego przedstawieniu z podanych wyej przyczyn wypa, nawet w szczegach, jako atanina, jako sztuczna i po prostu wypaczona konstrukcja. System heglowski jako taki by podem zupenie poronionym ale te ostatnim w swoim rodzaju. System ten cierpia bowiem ponadto jeszcze na nieuleczaln sprzeczno wewntrzn: zjednej strony istotnjego przesank by pogldhistoryczny traktujcy dzieje ludzkoci jako proces rozwojowy, ktry z natury swej nie moe znale kresu intelektualnego w odkryciu tak zwanej prawdy absolutnej; z drugiej jednak strony podawa si za kwintesencj tej absolutnej prawdy. Wszechogarniajcy, raz na zawsze zakoczony system poznania przyrodyihistoriipozostajewsprzecznocizpodstawowymiprawamimyleniadialektycznego;alenie
40
TeoriaKantaswojteoripowstaniawszechwiatazjednejmgawicywyoyKantwwydanymanonimowowKrlewcui Lipsku dziele pt. Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, oder Versuch von der Verfassung und dem mechanischenUrsprungedesgenzenWeltgebudes,nachNewton'schenGrundstzeabgehandelt. HipotezaLaplace'aopowstaniuukadusonecznegoznajdujesiwostatnimrozdzialejegoExpositiondusystmedumonde (1795/1796).Red.
wyklucza to wcale, lecz wrcz przeciwnie, zakada, e systematyczne poznawanie caego wiata zewntrznegomoeczynizpokoleniawpokolenieogromnepostpy. Zrozumienie zupenej opacznoci dotychczasowego idealizmu niemieckiego prowadzio si rzeczy do materializmu, ale oczywicie nie do czysto metafizycznego, wycznie mechanicznego materializmu XVIII wieku. W przeciwiestwie do naiwnie rewolucyjnego, prostego odrzucania caej dotychczasowejhistoriinowoczesnymaterializmwidziwniejprocesrozwojuludzkociistawiasobieza zadanieodkrycieprawjegoruchu.WprzeciwiestwiedopanujcegowrdFrancuzwXVIIIwieku,jak iuHegla,wyobraeniaoprzyrodziejakotrwajcejwograniczonymruchuokrnympewnejniezmiennej caoci, z wiecznymi ciaami niebieskimi jak naucza Newton, z niezmiennymi gatunkami istot organicznych jak naucza Linneusz, nowoczesny materializm uoglnia najnowsze postpy przyrodoznawstwa,ktrewskazuj,eprzyrodamatakeswojhistoriwczasie,eciaaniebieskie,jak rwniezaludniajceteciaawsprzyjajcychwarunkachgatunkiorganizmw,powstajizanikaj,aich kooweobroty,oilewogledopuszczamyichistnienie,przybierajnieskoczeniewikszerozmiary.W obuwypadkach nowoczesny materializm jestzistotyswej dialektycznyiniepotrzebuje jufilozofii stojcejponadinnyminaukami.Zchwilgdyodkadejposzczeglnejnaukidasi,abyzdaasobie sprawzeswegomiejscawoglnymzwizkurzeczyiwiedzyorzeczachwszelkaodrbnanaukao zwizku wszechrzeczy staje si zbdna. I z caej dotychczasowej filozofii pozostaje jako samoistna dziedzinatylkonaukaomyleniuijegoprawachlogikaformalnaidialektyka.Wszystkoinneroztapia siwpozytywnejnauceoprzyrodzieihistorii. Jeelijednakprzewrtwpogldachnaprzyrodmgsidokonywatylkowmiartego,jak badaniadostarczayodpowiedniegopozytywnegomateriaupoznawczego,toowielewczeniejwystpiy faktyhistoryczne,ktrewywoaydecydujcyzwrotwpojmowaniudziejw.Wroku1831wLyonie miao miejsce pierwsze powstanie robotnikw; w latach 18381842 osign swj punkt szczytowy pierwszyruchrobotniczywskalinarodowej,angielskiczartyzm.Walkaklasowamidzyproletariatema buruazjwysuwaasinaplanpierwszywhistoriinajbardziejprzodujcychkrajwEuropywmiar rozwijaniasiwnichzjednejstronywielkiegoprzemysu,zdrugiejwieozdobytegopanowania politycznego buruazji. Teoriom ekonomii buruazyjnej o tosamoci interesw kapitau i pracy, o powszechnej harmonii i o powszechnym dobrobycie ludu jako nastpstwie wolnej konkurencji zadaway coraz dobitniej kam fakty. Z tymi wszystkimi faktami nie mona siju byo nie liczy, podobniejakzfrancuskimiangielskimsocjalizmem,ktrybyichteoretycznymwyrazem,jakkolwiek wysoceniedoskonaym.Aledawne,idealistycznepojmowaniedziejw,ktreniebyojeszczewyparte, nie znao adnych walk klasowych opartych na materialnych interesach, nie znao w ogle adnych interesw materialnych. Produkcj i wszelkimi stosunkami ekonomicznymi zajmowao si ono tylko mimochodem,jakopodrzdnymielementamihistoriikultury. Nowefaktyzmuszaydopoddaniacaejdotychczasowejhistoriiponownemuzbadaniu,awtedy siokazao,ecaadotychczasowahistoriazwyjtkiemstanupierwotnegobyahistoriwalkklasowych, e te zwalczajce si wzajem klasy spoeczne byy kadorazowo wytworami stosunkw produkcji i wymiany,sowemstosunkwekonomicznychswejepoki;ezatemkadorazowastrukturaekonomiczna spoeczestwastanowirealnpodstaw,zapomocktrejdajesiwostatniejinstancjiwytumaczycaa nadbudowa instytucji prawnych i politycznych, jak rwnie wyobrae religijnych, filozoficznych i innych,waciwychkademuokresowihistorycznemu.Hegeluwolnipojmowaniehistoriiodmetafizyki, uczynijedialektycznymalejegopojmowaniehistoriibyowistocieswejidealistyczne.Terazdopiero idealizm zosta wypdzony ze swego ostatniego schronienia z pojmowania historii; powstao materialistycznepojmowaniedziejwiznalezionodrogdotumaczeniawiadomociludziprzezichbyt, aniejakdotdbytuludziprzezichwiadomo.
Tote socjalizm nie wystpowa ju jako przypadkowe odkrycie tego czy innego genialnego umysu, lecz jako nieunikniony wytwr walki dwch historycznie powstaych klas proletariatu i buruazji.Zadaniemjegoniebyojuopracowaniejaknajdoskonalszegosystemuspoeczestwa,lecz zbadaniehistorycznegoprocesuekonomicznego,zktregonieuchronniewyoniysiteklasyorazich walka,iwykryciewpowstaejwtensposbsytuacjiekonomicznejrodkwrozwizaniategokonfliktu. Ale dotychczasowy socjalizm rwnie mao dawa si pogodzi z owym materialistycznym ujciem historii, jak pogld francuskich materialistw na przyrod z dialektyk i nowoczesnym przyrodoznawstwem.Dotychczasowysocjalizmkrytykowawprawdzieistniejcykapitalistycznysposb produkcjiijegonastpstwa,aleniemgichwyjani,awiciuporasiznimi;mgjetylkopoprostu potpijakoze.Imgwatowniejoburzasinanieodcznyodtegosposobuprodukcjiwyzyskklasy robotniczej,tymmniejpotrafiwyraniewskaza,naczymtenwyzyskpolegaijakpowstaje.Aszo przeciezjednej stronyoto,ebyprzedstawi tenkapitalistycznysposbprodukcji whistorycznym kontekcieiwykazapowizaniekoniecznocijegoistnieniazpewnymokresemhistorycznym,awic te konieczno jego upadku, z drugiej za rwnie o to, eby odsoni wci jeszcze utajony jego wewntrzny charakter. To wanie zostao dokonane przez odsonicie wartoci dodatkowej. Dowiedziono, e podstawow form kapitalistycznego sposobu produkcji i dokonywanego za jego sprawwyzyskurobotnikajestzawaszczanienieopaconejpracy;ekapitalista,nawetgdykupujesi roboczswegorobotnikapaccpenjejwarto,ktronaposiadajakotowarnarynkutowarowym, wydobywa jednak zniej wicej wartoci, ni zani zapaci; i eta warto dodatkowa stanowi w ostatecznymrachunkusumwartoci,zktrejsiwrkachklasposiadajcychnagromadzawzrastajca wci masa kapitau. Wyjaniony zosta zarwno przebieg produkcji kapitalistycznej, jakiprodukcji kapitau. Te dwa wielkie odkrycia materialistyczne pojmowanie dziejw i odsonicie tajemnicy produkcjikapitalistycznejzaporednictwemwartocidodatkowejzawdziczamyMarksowi.Dzikitym odkryciomsocjalizmstasinaukichodziterazoto,bytnaukrozwijadalejwewszystkichjej szczegachipowizaniach. III Materialistyczne pojmowanie historii opiera si na zaoeniu, e podstaw kadego ustroju spoecznegojestprodukcja,aobokprodukcjiwymianajejproduktw;ewkadymwystpujcymw historiispoeczestwiepodziaproduktw,awrazznimizrnicowaniespoeczestwanaklasyistany, jest zaleny od tego, coi jak si produkuje i jaksi wymienia wytwory tej produkcji. Wobec tego ostatecznychprzyczynwszelkichprzemianspoecznychiprzewrotwpolitycznychnaleyszukaniew gowachludzkich,niewpostpujcymzblianiusiludzikuwiecznejprawdzieisprawiedliwoci,leczw zmianachsposobuprodukcjiiwymiany;przyczyntychnaleyszukaniew filozofii,leczwekonomice danejepoki.Budzcesizrozumienie,eistniejceinstytucjespoecznesnierozumneiniesprawiedliwe, emdrosiwgupstwo,dobrowplagzmienia41,wiadczytylkootym,ewmetodachprodukcjii wformachwymianyzaszyniepostrzeeniezmiany,ktrymjunieodpowiadaustrjspoecznyskrojony na miar dawnych warunkw ekonomicznych. Oznacza to zarazem, e rwnie rodki usunicia ujawnionychniedomagamuszbyzawartewmniejlubbardziejrozwinitejpostaciwtychsamych zmienionych stosunkachprodukcji.rodkwtychnienaley wynajdywa wgowie,lecztrzebajeza pomocgowyodkrywawistniejcychmaterialnychfaktachprodukcji. Jaksiprzedstawiapodtymwzgldemnowoczesnysocjalizm?
41
Goethe,Faust,cz.1,scena4.Red.
19
www.skfmuw.w.pl
Istniejcy ustrj spoeczny zosta stworzony, co prawie powszechnie si ju uznaje, przez panujcobecnieklas,buruazj.Waciwyburuazjisposbprodukcji,odczaswMarksanazywany kapitalistycznymsposobemprodukcji,niedawasipogodzizprzywilejamilokalnymi istanowymi, tudziewzajemnymiwiziamiosobistymi,ktrebyywaciweustrojowifeudalnemu;buruazjarozbia porzdek feudalny i na jego gruzach zbudowaa buruazyjny ustrj spoeczny, krlestwo wolnej konkurencji, wolnoci przesiedlania si, rwnouprawnienia posiadaczy towarw i tym podobnych buruazyjnychwspaniaoci.Odtdkapitalistycznysposbprodukcjimgsiswobodnierozwija.Od kiedy para i nowoczesne zmechanizowane narzdzia przeksztaciy dawn manufaktur w wielki przemys, stworzonepodkierownictwem buruazji stosunki produkcji42 rozwijay sizniespotykan dotdszybkociiwniespotykanychdotychczasrozmiarach.Alepodobniejakswegoczasumanufaktura irozwinitedalejpodjejwpywemrzemiosopopadywkonfliktzfeudalnymiptamicechw,takwielki przemys na wyszym stopniu swego rozwoju popada w konflikt z ramami, w jakie go wtoczy kapitalistyczny sposb produkcji. Nowe siy wytwrcze przerosy ju buruazyjn form ich uytkowania; ten konflikt midzy siami wytwrczymi a sposobem produkcji nie jest bynajmniej konfliktem zrodzonym w gowach ludzkich, jak konflikt grzechu pierworodnego czowieka ze sprawiedliwocibosk,lecztkwiwsamychfaktach,zachodziobiektywnie,pozanami,niezalenieod wolilubpostpowanianawettychludzi,ktrzygowywoali.Nowoczesnysocjalizmtotylkomylowe odbicietegofaktycznegokonfliktu,jegoidealneodzwierciedlenieprzedewszystkimwumysachklasy, ktrabezporedniozpowodutegokonfliktucierpi,mianowicieklasyrobotniczej.Naczymtenkonflikt polega? Przed powstaniem produkcji kapitalistycznej, awicw redniowieczu, panowaa powszechnie drobnaprodukcja,ktrejpodstawbyoprywatneposiadanieprzezpracownikwichrodkwprodukcji: nawsigospodarkarolnadrobnychchopw,wolnychlubpoddanych,wmiecierzemioso.rodki pracyziemia,narzdziarolnicze,warsztat,narzdziarzemielniczebyyrodkamipracyjednostek, obliczonymitylkonauytkowanieindywidualne,awicsirzeczybyydrobne,karowate,ograniczone. Alewaniedlategobyytezreguywasnocisamegowytwrcy.Historycznarolakapitalistycznego sposobuprodukcjiijegonosicielki,buruazji,polegaawanienaskoncentrowaniuipowikszeniutych rozproszonych,ograniczonychrodkwprodukcji,przeksztaceniuichwpotne,nowoczesnedwignie produkcji.WczwartymdzialeKapitauMarksprzedstawiszczegowo,jakburuazjapoczynajcod XVstuleciadokonaategopoprzeztrzyszczeblehistoryczne:kooperacjprost,manufakturiwielki przemys43.Aleburuazja,jakMarkstamewykaza,mogateograniczonerodkiprodukcjiprzeksztaci wolbrzymiesiywytwrczetylkoprzezprzeksztacenieindywidualnychrodkwprodukcjiwspoeczne, takie, ktrymi moesiposugiwa tylko zbiorowoludzka.Miejscedawnego koowrotka, rcznego krosna, mota kowalskiego zajamaszyna przdzalnicza, krosno mechaniczne, mot parowy; miejsce jednostkowegowarsztatufabrykawymagajcawspdziaaniasetekitysicyludzi.Podobniejakrodki produkcji,taktesamaprodukcjaprzeksztaciasizszereguoperacjijednostkowychwszeregczynnoci spoecznych, a produkty z produktw jednostek przeobraziy si w produkty spoeczne. Przdza, tkaniny,wyrobymetalowe,wychodzceterazzfabryki,staysiwsplnymproduktemwielurobotnikw, przez ktrych rce musiay kolejno przechodzi, zanim zostay wykoczone. aden poszczeglny czowiekniemoeonichpowiedzie:Jatozrobiem,tomjprodukt. Aletamgdzieywioowo,bezplanowoistopniowouksztatowanypodziapracywspoeczestwie jest podstawow form produkcji, tam nadaje ona produktom form towarw, ktrych wzajemna wymiana, kupno i sprzeda umoliwia poszczeglnym producentom zaspokojenie ich rozmaitych
42 43
WAntyDhringu:siywytwrcze.Red. PatrzKapita,tom1,KiW1951i1956,ss.346546;1970,ss.363565;tom23DzieKarolaMarksaiFryderykaEngelsa, Warszawa1968,ss.379601.Red.

potrzeb.Taktebyowwiekachrednich.Chopnaprzykadsprzedawaproduktyrolnerzemielnikowi, akupowaodniegowyrobyrzemielnicze. I do tego spoeczestwa indywidualnych producentw, producentwtowarw,wcisnsinowysposbprodukcji.Wrdywioowego,bezplanowegopodziau pracy,jakipanowawcaymspoeczestwie,ustanowionplanowypodziapracy,taki,jakisitworzyw poszczeglnych fabrykach. Obok produkcji indywidualnej wystpia produkcja spoeczna. Produkty jednejidrugiejsprzedawanonatymsamymrynku,awicpojednakowych,przynajmniejwprzyblieniu, cenach.Aleplanowaorganizacjabyapotniejszaodywioowegopodziaupracy;fabrykistosujce praczespolonprodukowaytaniejniindywidualnidrobniwytwrcy.Produkcjaindywidualnaponosia klsk w jednej dziedzinie po drugiej, produkcja spoeczna rewolucjonizowaa cay dawny sposb produkcji.Aletegojejrewolucyjnegocharakterutakdalecesobienieuwiadamiano,ewprowadzonoj wanie jako rodek podnoszenia i wzmagania produkcji towarowej. Powstaa ona w bezporednim powizaniu z okrelonymi, istniejcymi ju przed ni dwigniami produkcji towarowej i wymiany towarw: zkapitaem kupieckim, rzemiosem, pracnajemn. Poniewa samaonawystpowaa jako nowa forma produkcji towarowej, zachoway te przy niej cae swoje znaczenie waciwe produkcji towarowejformyzawaszczania. Przytakiejprodukcjitowarowej,jakarozwinasiwwiekachrednich,kwestia,dokogoma nalee wytwr pracy, nie moga nawet powsta. Indywidualny producent wytwarza go z reguy z surowcwwasnych,czstoprzezniegosamegowytwarzanych,zapomocwasnychnarzdziipracrk wasnychlubrkswejrodziny.Niepotrzebowawcalezawaszczaproduktu,botennaleadoniego samprzezsi.Wasnoproduktuopieraasiwicnawasnejpracy.Nawettam,gdzieposugiwanosi cudzpomoc,pozostawaaonazreguyczynnikiempodrzdnymiwynagradzanymczsto,pozapac, rwnie w innej formie: terminatorzy i czeladnicy cechowi pracowali nie tyle po to, eby dosta wyywienie i zapat, ile po to, eby si wyksztaci na majstrw. Lecz oto nastpia koncentracja rodkwprodukcjiwwielkichwarsztatachimanufakturach,ichprzemianawfaktyczniespoecznerodki produkcji.Aletespoecznerodkiprodukcji iproduktytraktowanotak,jakgdybybyypodawnemu rodkami produkcji i produktami jednostek. Jeeli poprzednio posiadacz narzdzi pracy zawaszcza produkt dlatego, e by to z reguy jego wasny produkt, a cudza pomoc bya wyjtkiem, to teraz posiadaczrodkwprodukcjizawaszczaproduktwdalszymcigu,choniebytojujegoprodukt,lecz wycznieproduktcudzejpracy.Takwicprodukty,wytwarzaneterazjuspoecznie,zawaszczalinieci, ktrzyfaktyczniewprawialiwruchrodkiprodukcjiifaktyczniewytwarzaliprodukty,lecz kapitalici. rodkiprodukcjiiprodukcjastaysiwistocieswejspoeczne.Alepodlegajoneformiezawaszczania, ktrejprzesankjestprywatnaprodukcjajednostek,przyktrejkadyposiadaizanosinarynekswj wasnyprodukt.Sposbprodukcjipodporzdkowanyzostatejformiezawaszczania,choznosionjej przesank44. W tej sprzecznoci, ktra nadaje nowemu sposobowi produkcji jego kapitalistyczny charakter,tkwijuwzalkucaakolizjanaszychczasw.Impeniejszepanowanieosiganowysposb produkcji we wszystkich decydujcych dziedzinach produkcji oraz we wszystkich decydujcych ekonomiczniekrajach,wypierajcprzeztoprodukcjindywidualnipozostawiajctylkonieznacznejej resztki, tym jaskrawiej te musiaa si ujawnia niemono pogodzenia spoecznej produkcji z kapitalistycznymzawaszczaniem.
44
Niepotrzebujemytuszczegowodowodzi,echoformazawaszczaniapozostajetasama,charakterzawaszczaniazostaje przezopisanywyejproceszrewolucjonizowanywstopniuniemniejszymniprodukcja.Zawaszczaniewasnegoproduktui zawaszczanieproduktucudzegotooczywiciedwabardzornerodzajezawaszczania.Nawiasemmwic:pracanajemna,w ktrejtkwijuwzalkucaykapitalistycznysposbprodukcji,jestnaderstarejdaty;poszczeglneirozproszonejejprzykady widzimywcigustuleciobokniewolnictwa.Aletenzalekmgsirozwinwkapitalistycznysposbprodukcjidopiero wtedy,gdysiwytworzyypotemuniezbdneprzesankihistoryczne.

Pierwsi kapitalici, jak powiedzielimy, zastali ju gotow form pracy najemnej. Ale prac najemnjakowyjtek,jakozajciepoboczne,pomocnicze,jakostanprzejciowy.Robotnikrolny,ktry chodzi czasowo nawyrobek, mia parmorgw wasnego gruntu, zktrego mg odbiedy wyy. Statuty cechowe dbay o to, eby dzisiejszy czeladnik sta si jutro majstrem. Kiedy jednak rodki produkcji przybray charakter spoeczny iskoncentrowane zostay wrkach kapitalistw, stosunki te ulegyzmianie.rodkiprodukcjiorazproduktydrobnegoindywidualnegoproducentastawaysicoraz bardziejbezwartociowe;totepozostawaomutylkoiwnajemdokapitalisty.Pracanajemna,ktra dawniejbyawyjtkiemirodkiempomocniczym,staasireguipodstawowformcaejprodukcji; dawniejbyazajciempobocznym,terazstaasiwycznczynnocirobotnika.Robotniknajmujcysi odczasudoczasuprzeobrazisiwdoywotniegorobotnikanajemnego.Przytymliczbadoywotnich robotnikwnajemnychkolosalniewzrosawskutekjednoczesnegoupadkuustrojufeudalnego,rozpadania sidruynpanwfeudalnych,rugowaniachopwzichzagrditd.rodkiprodukcji,skoncentrowanew rkachkapitalistw,zostayoddzieloneodproducentwnieposiadajcychjunicwicejprczswojej siyroboczej. Sprzecznomidzyspoecznprodukcjakapitalistycznymzawaszczaniemwystpujena jawjakoprzeciwiestwomidzyproletariatemaburuazj. Jak widzielimy, kapitalistyczny sposb produkcji wcisn si do spoeczestwa producentw towarw, indywidualnych producentw zwizanych ze sob spoecznie poprzez wymian swych produktw.Alekadespoeczestwoopartenaprodukcjitowarowejmatodosiebie,eproducencitrac wnimpanowanienadswymiwasnymistosunkamispoecznymi.Kadyprodukujedlasiebiezapomoc swoichprzypadkowychrodkwprodukcji namiarswoichszczeglnychpotrzebwymiany.Niktnie wie, ile takich artykuw, jakie on produkuje, zjawi si na rynku i jaka ich ilo w ogle bdzie potrzebna;niktniewie,czyjegoindywidualnyprodukttrafinarealnypopyt,czyzwrcmusikoszty,a nawetczywoglecosprzeda.Wprodukcjispoecznejpanujeanarchia.Aleprodukcjatowarowa,jak kadainnaformaprodukcji,posiadaswoiste,jejprzynaleneinieodczneodniejprawa;prawatetoruj sobiedrogwbrewanarchii,wrdniejiprzezni.Ujawniajsionewjedynejistniejcejnadalformie wizispoecznej,wwymianie,iwystpujwobecindywidualnychwytwrcwjakoprzymusoweprawa konkurencji. Totesamiwytwrcynieznajpocztkowotychprawimuszjedopierostopniowo, w dugimdowiadczeniuodkrywa.Prawatetorujsobiewicdrogmimowoliiwbrewwoliwytwrcw, jakolepodziaajce,naturalneprawaichformyprodukcji.Wytwrpanujenadwytwrcami. Wspoeczestwieredniowiecznym,zwaszczawpierwszychwiekach,produkowanogwniedla potrzebwasnych.Produkcjazaspokajaaprzewanietylkopotrzebywytwrcyijegorodziny.Tamgdzie istniay,jaknawsi,stosunkizalenociosobistej,przyczyniaasionarwniedozaspokajaniapotrzeb panafeudalnego.Niebyowicwymiany,wobecczegoiproduktynieprzybieraycharakterutowarw. Rodzinachopawytwarzaaprawiewszystko,czegopotrzebowaanietylkorodkiywnoci,lecztake sprztiodzie.Dopieroodczasu,gdymogaprodukowaponadwasnepotrzebyinalenefeudalnemu panudaninywnaturze,dopierowtedyzaczaprodukowarwnietowary;nadwykata,wprowadzona dowymianyspoecznej,wystawionanasprzeda,staasitowarem.Wprawdzierzemielnicymiejscy musielijuodpocztkuprodukowanawymianaleioniwyrabialiwikszcztychproduktw, ktrebyyimpotrzebnedowasnegouytku;mieliogrodyiplka;paliswojebydowlesiegminnym, ktry prcz tego dostarcza im budulca i opau; kobiety przdy len, wen itd. Produkcja w celu wymiany,produkcjatowarowadopieropowstawaa.Stdograniczonowymiany,ograniczonorynku, stabilno sposobu produkcji, lokalne odosobnienie wzgldem otoczenia zewntrznego, lokalne zjednoczeniewewntrz;nawsimarka45,wmieciecech.
45
PatrzDodatek[FryderykEngels,Marka,(w:)KarolMarks,FryderykEngels,Dziea,tom19,Warszawa1972,ss.347365. Red.]
Ale w miar rozszerzania si produkcji towarowej, zwaszcza w miar wkraczania kapitalistycznego sposobu produkcji, coraz jawniej i potniej zaczy dziaa drzemice dotychczas prawa produkcji towarowej. Rozluniy si dawne wizie, przeamane zostay dawne przegrody, producenci przeksztacali si coraz bardziej w niezalenych, odosobnionych producentw towarw. Anarchiaprodukcjispoecznejwyszanajawiprzybieraacorazostrzejszeformy.Alegwnenarzdzie, zapomocktregokapitalistycznysposbprodukcjiwzmagatanarchiwprodukcjispoecznej,byo biegunowymprzeciwiestwemanarchii,mianowiciewzrastajcaorganizacjaprodukcji,ktrawkadym poszczeglnymzakadzieprodukcyjnymmiaacharakterspoeczny.Zapomoctejdwigniprodukcja kapitalistycznapooyakresdawnejpokojowejstabilnocistosunkw.Wprowadzonadojakiejgazi przemysu, nie tolerowaa obok siebie adnej dawniejszej metody wytwarzania. Gdzie opanowaa produkcjrzemielnicz,niszczyadawnerzemioso.Polepracystaosiplacemboju.Wielkieodkrycia geograficzne i nastpujce za nimi podboje kolonizacyjne wielokrotnie powikszyy obszar zbytu i przyspieszyyprzemianrzemiosawmanufaktur.Wybuchawalkanietylkomidzyposzczeglnymi producentamilokalnymi;walkilokalneprzeksztaciysiwwalkinarodowe,wwojnyhandloweXVIIi XVIIIwieku46.Wreszciewielkiprzemysirynekwiatowyupowszechniytwalk,nadajcjejzarazem niespotykandotdgwatowno.Wwalcemidzyposzczeglnymikapitalistami,jakrwniemidzy caymi przemysami i caymi krajami, o istnieniu rozstrzygaj sprzyjajce, naturalne czy sztucznie stworzone,warunki produkcji.Zwycionychusuwasizcabezwzgldnoci.Jesttodarwinowska walka o byt jednostek doprowadzona do szczeglnej zaciekoci i przeniesiona z przyrody do spoeczestwa. Przyrodzony stan zwierzcia wydaje si szczytowym punktem rozwoju ludzkiego. Sprzecznomidzyspoecznprodukcjakapitalistycznymsposobemzawaszczaniawystpujeteraz jakoprzeciwiestwomidzyorganizacjprodukcjiwposzczeglnejfabryceaanarchiprodukcjiwcaym spoeczestwie. Kapitalistyczny sposb produkcji porusza si w tych dwu formach uwarunkowanej jego pochodzeniemimmanentnejsprzecznoci,obracasionbeznadziejniepobdnymkolewykrytymju wnimprzezFouriera.AleFourierniemgjeszczewswoimczasiedostrzec,eowokoostopniowosi zacienia,emamyturaczejruchpoliniispiralnej,ktrymusisiskoczy,taksamojakruchplanet, przez zderzenie z centrum. Sia napdowa spoecznej anarchii produkcji coraz bardziej przeksztaca znacznwikszoludziwproletariuszy,atemasyproletariatuzkoleipoowkocukresanarchii produkcji. Sia napdowa spoecznej anarchii produkcji przeksztaca nieskoczon mono udoskonalania maszyn w wielkim przemyle w kategoryczny nakaz, zniewalajcy kadego poszczeglnego kapitalist przemysowegopodgrobzagady doustawicznegodoskonalenia swoich maszyn.Aleudoskonaleniemaszynczyniczpracyludzkiejzbyteczn.Wprowadzanieizwikszanie ilocimaszynoznaczazastpowaniemilionwrkodzielnikwprzeznielicznychrobotnikwpracujcych przy maszynach; doskonalenie maszyn oznacza wypieranie coraz wikszej liczby robotnikw obsugujcychmaszynyiostateczniestworzeniemasyrobotnikwnajemnych,przewyszajcejliczebnie przecitnezapotrzebowaniekapitaustworzeniecaejarmiirezerwowejprzemysu,jakjnazwaemju w roku 184547; armii wykorzystywanej, gdy przemys pracuje ca par, a wyrzucanej na bruk w rezultacienieuchronnienastpujcegopotymkrachu;armiatajeststalekulunogiklasyrobotniczejw jejwalceobytprzeciwkapitaowi,jestregulatoremutrzymujcympacrobocznaniskimpoziomie, odpowiednio do potrzeb kapitau. W ten sposb maszyna, e uyjemy sw Marksa, staje si
46
WojnyhandloweXVIIiXVIIIwiekuprowadziymidzysobPortugalia,Hiszpania,Holandia,FrancjaiAngliaoopanowanie handluzIndiamiiAmerykiprzeksztacenieichwswojekolonie.ZwyciskoztychwojenwyszaAnglia,ktrawkocuXVIII wiekudominowaawcaymhandluwiatowym.Red. 47 PooenieklasyrobotniczejwAnglii,s.109.[Por.tom2DzieKarolaMarksaiFryderykaEngelsa,Warszawa1961,s. 368.Red.]

najpotniejszymoremkapitauwjegowojniezklasrobotnicz;narzdziepracyustawiczniewytrca robotnikowi z rki rodki utrzymania; wasny produkt robotnika przeksztaca si w narzdzie jego ujarzmienia48.Oszczdnonarodkachpracyjestzarazemodsamegopocztkunajbezwzgldniejszym marnotrawstwemsiyroboczejiokradaniemrobotnikaztegowszystkiego,costanowinormalnywarunek jego funkcji roboczej49; maszyna, najpotniejszy rodek skracania czasu pracy, staje si najbardziej niezawodnymrodkiemprzeksztacaniacaegoyciarobotnikaiyciajegorodzinywczaspracysucy dopomnaaniawartocikapitau;wtensposbnadmiernapracajednychwarunkujebezrobocieinnych,a wielkiprzemys,ktrypocaejkuliziemskiejpolujenanowychkonsumentw,obniausiebiewkraju spoyciemasdogodowegominimumipodkopujetymsamymwasnyrynekwewntrzny.Prawo,ktre wciutrzymujerwnowagmidzywzgldnymprzeludnieniem,czylirezerwowarmiprzemysow,a zakresem i rozmachem akumulacji kapitau, przykuwa robotnika do kapitau mocniej, ni acuchy HefajstosaprzykuyPrometeuszadoskay.Wymagaonoakumulacjindzyodpowiadajcejakumulacji kapitau.Akumulacjabogactwnajednymbieguniejestwiczarazemakumulacjndzy,udrkipracy, niewoli,ciemnoty,zdziczeniaidegradacjimoralnejnaprzeciwnymbiegunie,tzn.postronieklasy,ktra wytwarza swj wasny produkt jako kapita (Marks, Kapita, s. 67150). Oczekiwanie od kapitalistycznegosposobuprodukcjiinnegopodziauproduktwoznaczaobytosamocowymaganie,aby elektrody poczone z bateri nie rozkaday wody i nie skupiay na biegunie dodatnim tlenu, a na ujemnymwodoru. Widzielimy, e spotgowana do najwyszego stopnia mono doskonalenia nowoczesnych maszyn przeksztaca si wskutek anarchii produkcji spoecznej w kategoryczny nakaz; poszczeglni kapitalici przemysowi zmuszeni s do ustawicznego ulepszania swoich maszyn, do ustawicznego zwikszaniaichsiyprodukcyjnej.Wtakisamkategorycznynakazprzeksztacasidlakapitalistysama ju faktyczna moliwo rozszerzania zakresu produkcji. Olbrzymia prno wielkiego przemysu, wobec ktrej rozszerzalno gazw jest icie dziecinn igraszk, wystpuje teraz przed nami jako potrzebajegorozszerzania,jakociowegoiilociowego,potrzeba,ktradrwisobiezwszelkiegooporu. Opr stawia jej konsumpcja, zbyt, rynki zbytu produktw wielkiego przemysu. Ale rozszerzalno rynkw, zarwnoekstensywn,jakintensywn,okrelajzupenieinneprawa,dziaajcezeznacznie mniejsz energi. Rozszerzanie sirynkw niemoedotrzymywa kroku rozszerzaniu siprodukcji. Kolizjastajesinieuchronna;aeniemoeonadoprowadzidoadnegorozwizania,pkinierozsadzi samego kapitalistycznego sposobu produkcji przybiera charakter periodyczny. Produkcja kapitalistycznawytwarzanowebdnekoo. Istotnie,odroku1825,wktrymwybuchpierwszykryzyspowszechny,mniejwicejcodziesi latcaywiatprzemysowyihandlowy,produkcjaiwymianawszystkichkrajwcywilizowanychoraz ichmniejlubbardziejbarbarzyskichdodatkwrozprzgasi.Wymianaulegazahamowaniu,rynkis przepenione,zalegajcejemasyproduktwnieznajdujzbytu,gotwkaulatniasi,kredytznika,fabryki zamieraj, masom pracujcym brak rodkw utrzymania dlatego, e wytworzyy ich zbyt wiele, bankructwo nastpuje za bankructwem, licytacja za licytacj. Przez cae lata trwa zastj, masowe trwonienieiniszczeniesiwytwrczychiproduktw,dopkinagromadzonemasytowarwnierozejd siwreszcieprzywikszymlubmniejszymspadkucen,dopkiprodukcjaiwymianaznowustopniowo nieruszzmiejsca.Stopniowokroksiprzyspiesza,przechodziwkus,kusprzemysowyprzechodziw
48
PatrzKapita,tomI,KiW1951i1956,ss.470i526;1970,ss.488,545546;tom23DzieKarolaMarksaiFryderyka Engelsa,Warszawa1968,ss.518i580.Red. 49 Tame,wyd.1951i1956,s.449;1970,s.519;tom23DzieKarolaMarksaiFryderykaEngelsa,Warszawa1968,s.550. Red. 50 Tame,wyd.1951i1956,s.697;1970,s.718;tom23DzieKarolaMarksaiFryderykaEngelsa,Warszawa1968,s.771. Red.

galop, a ten z kolei przemienia si w rozkieznany cwa w prawdziwy steeplechase [bieg z przeszkodami] przemysowy, handlowy, kredytowy i spekulacyjny aby wreszcie, po najbardziej karkoomnych skokach, znale si znowu z rowie krachu. I tak wci od nowa. Od roku 1825 przeylimytojucaepirazy,awtejchwili(1877)przeywamyporazszsty.Acharaktertych kryzyswzaznaczasitakdobitnie,eFourierokrelijewszystkie,gdyokrelipierwszyznichjako criseplthoriquekryzysznadmiaru51. Sprzeczno midzy spoeczn produkcj a kapitalistycznym zawaszczaniem ujawnia si w kryzysachzgwatownsi.Obiegtowarwchwilowoustaje;rodekcyrkulacjipienidzstajesi zaporcyrkulacji;wszystkieprawaprodukcjitowarowejicyrkulacjitowarwzostajwywrconedogry nogami. Kolizja ekonomiczna dosza do punktu szczytowego: sposb produkcji buntuje si przeciw sposobowiwymiany. Fakt,espoecznaorganizacjaprodukcjiwfabryceosignapunktrozwoju,wktrymniedaje sipogodzi zistniejcobokniejiponad nianarchi produkcji wspoeczestwie tenfaktsami kapitalici odczuwaj namacalnie wskutek potnej koncentracji kapitaw, ktra w czasie kryzysw odbywa si poprzez ruin licznych wielkich i jeszcze wikszej liczby drobnych kapitalistw. Cay mechanizm kapitalistycznego sposobu produkcji zawodzi pod naciskiem zrodzonych przez siebie si wytwrczych.Niemoeonjuprzeksztacitejmasyrodkwprodukcjiwkapita;rodkitezostay unieruchomioneiwaniedlategomusibyrwnieunieruchomionarezerwowaarmiaprzemysu.rodki produkcji, rodki utrzymania, wolne rce robocze, wszystkie elementy produkcji i powszechnego bogactwaistniejwnadmiarze.Alenadmiarstajesirdemndzyiniedostatku(Fourier),gdyon wanieprzeszkadzawprzemianierodkwprodukcjiirodkwutrzymaniawkapita.Wspoeczestwie kapitalistycznym bowiem rodki produkcji nie mog by uruchomione, jeeli nie przeksztaciy si uprzedniowkapita,wrodekwyzyskuludzkiejsiyroboczej.Jakupirstoimidzynimiarobotnikami koniecznoprzeksztaceniasirodkwprodukcjiirodkwutrzymaniawkapita.Tylkotakonieczno nie pozwala na poczenie si rzeczowych i osobowych dwigni produkcji; tylko ona nie pozwala rodkom produkcji funkcjonowa, a robotnikom pracowa i y. Tak wic, z jednej strony, kapitalistyczny sposb produkcji okazuje si niezdolny do dalszego zarzdzania tymi siami wytwrczymi,azdrugiejsiywytwrczesameprcorazpotniejdozniesieniatejsprzecznoci,do wyzwoleniasiodtego,copowoduje,emuszfunkcjonowawcharakterzekapitau,do faktycznego uznaniaichcharakterujakospoecznychsiwytwrczych. Ten wanie opr potnie narastajcych si wytwrczych przeciw ich funkcjonowaniu w charakterzekapitau,tencorazsilniejszymusuznaniaichspoecznejnaturycorazbardziejzmuszasam klas kapitalistw do traktowania tych si jako spoecznych si wytwrczych, o ile to w ogle jest moliwewramachstosunkwkapitalistycznych.Zarwnookreswysokiejkoniunkturyprzemysowejze swoim bezgranicznie rozdtym kredytem, jak i sam krach rujnujcy wielkie przedsibiorstwa kapitalistycznenarzucatformuspoecznieniawikszychmasrodkwprodukcji,ktrobserwujemy wrnychrodzajachspekakcyjnych.Niektreztychrodkwprodukcjiikomunikacji,naprzykad koleje,sznaturyrzeczytakkolosalne,ewykluczajwszelkinnformeksploatacjikapitalistycznej. Napewnymszczeblurozwojuniewystarczajuitaforma;wielcyproducencikrajowitejsamejgazi przemysu cz siwtedy wtrust, zjednoczenie majcenaceluregulacj produkcji; okrelaj oni oglnilotowarw,ktrenaleywyprodukowa,dzieljmidzysiebieiwymuszajwtensposb ustalonzgrycensprzedan.Poniewajednaktakietrustyprzypierwszymobjawiezastojuinteresw przewanie si rozpadaj, powoduj one wanie wskutek tego jeszcze bardziej skoncentrowane uspoecznienie:caagaprodukcjiprzeksztacasiwtedywjednwielkspkakcyjn,konkurencja
51
CharlesFourier,Oeuvrescompltes,tom6,Pary1845,ss.393394.Red.
25
www.skfmuw.w.pl
krajowa ustpuje miejscakrajowemu monopolowi tejjednej spki. Takstaosijuwroku1890 z angielskprodukcjsolialkalicznych,ktraobecnie,pofuzjiwszystkich48wielkichfabryk,skupiona jestwrkachjednej,jednoliciekierowanejspki,dysponujcejkapitaem120milionwmarek. Wtrustachwolnakonkurencjaprzechodziwmonopol,abezplanowaprodukcjaspoeczestwa kapitalistycznegokapitulujeprzedplanowprodukcjnadcigajcegospoeczestwasocjalistycznego.Co prawdanaraziejeszczenakorzyidobrokapitalistw.Alewyzyskstajesitutajtaknamacalny,e musi run. aden nard nie bdzie tolerowa produkcji kierowanej przez trusty, tego tak jawnego wyzyskuoguprzeznielicznbandobcinaczykuponw.Takczyowak,ztrustamiczybeztrustw, oficjalnyreprezentantspoeczestwakapitalistycznegopastwomusiwkocuwziwswojerce kierowanieprodukcj52.Takoniecznoupastwawianiadotyczyprzedewszystkimwielkichurzdze komunikacyjnych:poczty,telegrafu,kolei. Jeeli kryzysy odsoniy niezdolno buruazji do dalszego zarzdzania nowoczesnymi siami wytwrczymi,toprzeksztaceniewielkichprzedsibiorstwprodukcyjnychikomunikacyjnychwspki akcyjneitrustyorazwewasnopastwowdowodzizbdnociburuazjiwwykonywaniutychfunkcji. Wszystkiespoecznefunkcjekapitalistywykonujodtdpatniurzdnicy.Kapitalistaniepenijuadnej funkcji spoecznej prcz zgarniania dochodw, obcinania kuponw i gry na giedzie, gdzie rozmaici kapitaliciodbierajsobiewzajemnieswojekapitay.Jeeliprzedtemkapitalistycznysposbprodukcji wypierarobotnikw,toterazwypierakapitalistwiodsyaich,zupenietaksamojakrobotnikw,do szeregw ludnoci zbdnej, cho na razie jeszcze nie do rezerwowej armii przemysu. Ale ani przeksztacenie w spki akcyjne i trusty, ani przeksztacenie we wasno pastwow nie usuwa kapitalistycznegocharakterusiwytwrczych.Oileidzieospkiakcyjneitrusty,jesttozupeniejasne. Nowoczesnezapastwojesttylkoorganizacj,ktrstwarzasobiespoeczestwoburuazyjnecelem uchronienia oglnych zewntrznych warunkw kapitalistycznegosposobuprodukcji przedzamachami zarwnozestronyrobotnikw,jakzestronyposzczeglnychkapitalistw.Nowoczesnepastwojestbez wzgldu na swoj form machin w istocie swej kapitalistyczn, pastwem kapitalistw, idealnym kapitalistzbiorowym.Imwicejsiwytwrczychprzejmujeononaswojwasno,wtymwikszym stopniu staje si rzeczywistym kapitalist zbiorowym, tym wicej obywateli wyzyskuje. Robotnicy pozostaj robotnikami najemnymi, proletariuszami. Stosunki kapitalistyczne nie zostaj zniesione, przeciwnie,zostajdoprowadzonedoswoichformkracowych.Aledoszedszydotychform,zmieniaj siwswojeprzeciwiestwo.Pastwowawasnosiwytwrczychnierozwizujekonfliktu,alekryjew sobieformalnyrodek,moliwojegorozwizania.
52
Powiadam: musi.Botylkowtedy,kiedyrodkiprodukcjiczywymianyrozrosysitak,ekierowanienimi rzeczywicie przekraczamoliwocispekakcyjnych,awicwtedy,gdyupastwowieniestaosikoniecznociekonomiczn,tylkowtym wypadkuoznaczaono,nawetgdyprzeprowadzajedzisiejszepastwopostpekonomiczny,osignicienowegowstpnego szczebladoobjciawposiadaniewszystkichsiwytwrczychprzezsamospoeczestwo.Ostatniojednak,odkdBismarckrzuci si do upastwowiania, pojawi si swoisty, faszywy socjalizm, tu i wdzie wyradzajcy si nawet w pewnego rodzaju sualczo,ogaszajcy wszelkie upastwowienie,nawetbismarkowskie,zasocjalistyczne.Wszelako,gdybywprowadzenie pastwowego monopolu tytoniowego byo socjalizmem, to Napoleona i Metternicha wypadoby zaliczy do zaoycieli socjalizmu.Gdypastwobelgijskiezbardzoprzyziemnychpobudekpolitycznychifinansowychsamozbudowaoswojegwne liniekolejowe,gdyBismarckbezadnejkoniecznociekonomicznejupastwowigwneliniekolejowewPrusachpoprostupo to,ebymcjelepiejprzygotowadowyzyskaniawwypadkuwojny,poto,ebywychowaurzdnikwkolejowychnatrzod gosujczarzdem,aprzedewszystkimpoto,ebysobiezapewninowe,niezaleneoduchwaparlamentarnych,rdo dochodwtoniebyytobynajmniejkrokikusocjalizmowianibezporednie,aniporednie,aniwiadome,aniniewiadome. Inaczejbowiemrwniekrlewskietowarzystwohandlumorskiego[chodzioGeneralDirektionSeehandlungssoziett(w skrcie:Seehandlung)zaoonewroku1772,aw1904przeksztaconewKniglicheSeehandlung(PreussischeStaatbank). Red.],krlewskwytwrniporcelany,anawetkrawcwkompanijnychwwojsku,naleaobyuznazainstytucjesocjalistyczne; przedsiwziciemsocjalistycznymbyobynawetproponowanezcapowagprzezpewnegowygzaFryderykaWilhelmaIII,w latachtrzydziestych,upastwowienie...burdeli.
Rozwizanietomoepolegatylkonafaktycznymuznaniuspoecznejnaturynowoczesnychsi wytwrczych, czyli na uzgodnieniu sposobu produkcji, zawaszczania i wymiany ze spoecznym charakteremrodkwprodukcji.Atosimoedokonatylkowtedy,gdyspoeczestwojawnie,niejak drogokln,ujmiewswojercesiywytwrcze,ktreprzerosywszelkiinnysposbkierowanianimi, pozakierowaniemspoecznym.Tymsamymspoecznycharakterrodkwprodukcjiiproduktw,ktry dzi zwraca si przeciw samym producentom, ktry periodycznie przeamuje system produkcji i wymiany,manifestujcsijakolepeprawonatury,torujcesobiedrogpoprzezprzemociniszczenie, bdzie przez producentw z ca wiadomoci realizowany i ze rda zaburze i periodycznych katastrofprzeobrazisiwnajpotniejszdwignisamejprodukcji. Siyspoeczne,podobniejaksiynatury,dziaajlepo,gwatownie,niszczcodopkiichnie poznamyinieliczymysiznimi.Skorojednakpoznamytesiy,ichdziaanie,ichkierunki,ichskutki, wtedyodnasjutylkozaleycorazsilniejszepodporzdkowywanieichnaszejwoliizastosowanieich dla osignicia naszych celw. Dotyczy to w szczeglnym stopniu dzisiejszych potnych si wytwrczych. Dopki uparcie wzbraniamy si od zrozumienia ich natury i ich charakteru a temu zrozumieniuprzeciwstawiasikapitalistycznysposbprodukcjiijegoobrocydoptysiytedziaaj wbrewnam,przeciwnam,doptypanujonenadnami,jaktowyczerpujcoprzedstawilimy.Aleskoro tylko poznamy ich natur, bd one mogy w rkach zrzeszonych wytwrcw przeksztaci si z demonicznych wadcw w powolne sugi. Zachodzi tu taka sama rnica, jak midzy niszczc si elektrycznocizawartejwpiorunieaujarzmionelektrycznocitelegrafuiukuwietlnego;jakmidzy poarem a ogniem dziaajcym w subie czowieka. Przy takim traktowaniu dzisiejszych si wytwrczych zgodniezichpoznanwreszcienaturspoecznaanarchiaprodukcjiustpujemiejsca spoecznie planowanemu regulowaniu produkcji zgodnie z potrzebami ogu i kadej jednostki; tym samym kapitalistyczny sposb zawaszczania, przy ktrym produkt ujarzmia najpierw producenta, a potem take zawaszczyciela, zostaje zastpiony przez sposb zawaszczania ugruntowany w samej naturze nowoczesnych rodkw produkcji: z jednej strony bezporednie spoeczne zawaszczanie produktwjakorodkwzachowaniairozszerzaniaprodukcji,zdrugiejbezporednieindywidualne zawaszczanieproduktwjakorodkwdoyciaiuycia. Przeksztacajcstopniowoogromnwikszoludnociwproletariuszy,kapitalistycznysposb produkcjistwarzasi,ktramusidokonategoprzewrotupodgrozzagady.Prccorazbardziejdo przeksztaceniawielkich,uspoecznionychrodkwprodukcjiwewasnopastwow,kapitalistyczny sposbprodukcjisamwskazujedrogdokonaniategoprzewrotu.Proletariatobejmujewadzpastwow iprzeksztacarodkiprodukcjinajpierwwewasnopastwow.Tymsamymjednakznosionsamsiebie jako proletariat, znosi wszystkie rnice klasowe i przeciwiestwa klasowe, a zatem i pastwo jako pastwo. Dotychczasowemu spoeczestwu, poruszajcemu si w przeciwiestwach klasowych, potrzebnebyopastwo,organizacjakadorazowejklasywyzyskujcejdoutrzymaniajejzewntrznych warunkwprodukcji,wszczeglnociwicdoutrzymaniaprzemocklasywyzyskiwanejwwarunkach uciskuokrelonychprzezistniejcysposbprodukcji(niewolnictwo,poddastwolubpaszczyzna,praca najemna).Pastwobyooficjalnymreprezentantemcaegospoeczestwa,formjegoorganizacjijako widomegociaazbiorowego,alebyoonotymtylkootyle,oilebyopastwemtejklasy,ktrasama reprezentowaaswegoczasucaespoeczestwo:wstaroytnocipastwemwacicieliniewolnikw,w wiekachrednichpastwemszlachtyfeudalnej,zanaszychczaswpastwemburuazji.Stajcsiw kocufaktyczniereprezentantemcaegospoeczestwa,pastwoczynisamosiebiezbytecznym.Skoro niemajuadnejklasyspoecznejdouciskania,skorowrazzusuniciempanowaniaklasowegoiwalki jednostekobyt,zwizanejzdotychczasowanarchiprodukcji,zostajusunitewynikajcestdkolizjei ekscesyniemajuwobeckogostosowarepresjiiniepotrzebnastajesispecjalnawadzarepresyjna, pastwo. Pierwszy akt, w ktrym pastwo wystpuje rzeczywicie jako reprezentant caego
spoeczestwa przejcie wimieniu spoeczestwa rodkw produkcji jest zarazem jego ostatnim samodzielnym aktem jako pastwa. Ingerencja wadzy pastwowej w stosunki spoeczne staje si zbyteczna w jednej dziedzinie po drugiej i zamiera sama przez si. Na miejsce rzdzenia osobami przychodzizarzdzanierzeczamiikierowanieprocesamiprodukcji.Pastwoniezostajezniesione,ono obumiera. To daje nam miar wartoci frazesu o wolnym pastwie ludowym53, a wic zarwno przejciowejzasadnocitegofrazesuzewzgldwagitacyjnych,jaktejegocakowitejbezzasadnoci naukowej.Dajetorwniemiarwartocipostulatutakzwanychanarchistwzniesieniapastwaza jednymzamachem. Od czasu, gdy na widowni dziejowej pojawi si kapitalistyczny sposb produkcji, rnym jednostkom i caym sektom marzyo si czsto, mniej lub bardziej mglicie, jako idea przyszoci, przejcie wszystkich rodkw produkcji przez spoeczestwo. Ale mogo to sta si moliwe i historycznie konieczne dopiero wtedy, gdy zaistniay rzeczywiste warunki jego realizacji. Jak kady postp spoeczny, takitostaje siziszczalne niewskutek osignicia zrozumienia, eistnienie klas przeczy sprawiedliwoci, rwnoci itd., nie dziki samej woli zniesienia tych klas, lecz dziki wytworzeniu si pewnych nowych warunkw ekonomicznych. Rozdwojenie spoeczestwa na klas wyzyskujc i wyzyskiwan, na klas panujc i uciskan, byo koniecznym nastpstwem tego, e produkcja bya dawniej sabo rozwinita. Dopki cao pracy spoecznej przynosi produkt tylko nieznacznieprzewyszajcyto,czegopotrzebadoutrzymaniaogunapoziomieminimumegzystencji, dopkiwicpracazabieraogromnejwikszociczonkwspoeczestwacaylubprawiecayjejczas, doptyspoeczestwomusidzielisinaklasy.Obokogromnejwikszoci,wprzgnitejnacaeycie dopracy,tworzysiklasazwolnionaodpracybezporednioprodukcyjnej,azajmujcasiwsplnymi sprawami spoeczestwa: kierowaniem prac, sprawami pastwowymi, wymiarem sprawiedliwoci, nauk, sztuk itd. U podoa podziau klasowego ley wic prawo podziau pracy. To wszake nie przeczytemu,epodzianaklasydoszeddoskutkuprzezgwatigrabie,przezpodstpioszustwo,ie klasapanujca,zagarnwszywadz,ustawicznieumacniaaswojepanowaniekosztemklasypracujceji przeksztacaakierownictwospoecznewspotgowanywyzyskmas. Jeelijednakpodzianaklasymapewneuzasadnieniehistoryczne,dotyczytotylkookrelonego czasu, okrelonych warunkw spoecznych. Opiera si on na niewystarczalnoci produkcji; zostanie zmiecionyprzezrozwiniciewcaejpeninowoczesnychsiwytwrczych.Irzeczywicie,zniesienieklas spoecznychzakadatakipoziomrozwojuhistorycznego,przyktrymnietylkoistnienietejczyinnej okrelonejklasypanujcej,lecztakeistnienieklasypanujcejwogle,awicsamychrnicklasowych, stajesianachronizmem,czymprzestarzaym.Zakadawiconotakipoziomrozwojuprodukcji,przy ktrymzawaszczanierodkwprodukcjiiproduktw,acozatymidzie,iwadzypolitycznej,monopolu wyksztaceniaikierownictwaduchowegoprzezjakjednklasspoecznstaosinietylkozbyteczne, leczrwniehamulcemrozwojuekonomicznego,politycznegoiumysowego.Punkttenzostaobecnie osignity. Polityczne i umysowe bankructwo buruazji nie jest ju chyba tajemnic nawet dla niej samej, a jej bankructwo ekonomiczne powtarza si regularnie co dziesi lat. W kadym kryzysie spoeczestwodusisipodciaremswoichwasnychsiwytwrczychiproduktw,ktrychniemoe zuytkowa,istajebezradnewobecabsurdalnejsprzecznocipolegajcejnatym,eproducenciniemaj co konsumowa, bo zabrako konsumentw. Sia ekspansji rodkw produkcji rozsadza pta, ktre naoy nanikapitalistyczny sposbprodukcji. Wyzwolenie jejztychptjestjedynym warunkiem wstpnymnieprzerwanego,corazszybszegorozwojusiwytwrczych,atymsamymnieograniczonego praktycznierozszerzeniasamejprodukcji.Cowicej,przejcierodkwprodukcjinawasnospoeczn usuwa nie tylko obecnie zachodzce sztuczne hamowanie produkcji, lecz rwnie bezporednie
53
OwolnympastwieludowympatrzuMarksawKrytyceProgramuGotajskiego.Red.
28
www.skfmuw.w.pl
trwonienieiniszczeniesiwytwrczychiproduktw,ktredzinieuchronnietowarzyszyprodukcji i osiga swj punkt szczytowy w kryzysach. Uspoecznienie wyzwala poza tym dla ogu mnstwo rodkwprodukcjiiproduktwdzikitemu,ekadziekresbezmylnemuichtrwonieniunaprzedmioty zbytkuprzezpanujceobecnieklasyiichpolitycznychprzedstawicieli.Moliwozapewnieniaprzez produkcj spoeczn wszystkim czonkom spoeczestwa egzystencji nietylkomaterialnie cakowicie wystarczajcej i z kadym dniem dostatniejszej, ale rwnie gwarantujcej im peni swobodnego rozwojuizastosowaniaichzdolnocifizycznychiduchowychmoliwotakazaistniaaterazporaz pierwszy,alezaistniaa54. Przejcie rodkw produkcji przez spoeczestwo znosi produkcj towarow, usuwajc tym samym panowanie produktu nad producentami. Anarchia w produkcji spoecznej ustpuje miejsca planowej, wiadomej organizacji. Ustaje walka o byt jednostek. Teraz dopiero czowiek wychodzi ostatecznie, w pewnym sensie, zewiatazwierzcego; zezwierzcych warunkw bytu przechodzi w warunki rzeczywicie ludzkie. Cay zesp otaczajcych ludzi warunkw yciowych, panujcy dotychczasnadnimi,zostajeterazpoddanypanowaniuikontroliludzi,ktrzyporazpierwszystajsi wiadomymi, rzeczywistymi panami przyrody, dlatego i przez to, e staj si panami swojego uspoecznionegobytu.Prawaichwasnejdziaalnocispoecznej,ktredotychczasprzeciwstawiaysi imjakoobceipanujcenadnimiprawaprzyrody,bdodtdprzezludzizcaznajomocirzeczy stosowane,atymsamymiopanowane.Sambytspoecznyludzi,ktrydotdprzeciwstawiasiimjak co narzuconego przez przyrod i histori, staje siodtd tworem ich wasnego swobodnego czynu. Obiektywne, obcepotgi, ktrepanoway dotdnadhistori, zostaj poddane kontroli samych ludzi. Odtddopieroludziezpenwiadomocibdtworzyliwasnhistori,odtddopierouruchamiane przeznichprzyczynyspoecznebdteprzewanieiwcorazwikszejmierzepowodowazamierzone przeznichskutki.Jesttoskokludzkocizkrlestwakoniecznociwkrlestwowolnoci. Nazakoczeniestremypokrtcetoknaszychwywodw: I. Spoeczestworedniowieczne:Drobnaprodukcjaindywidualna.rodkiprodukcjiprzykrojone na uytek indywidualny, a wic prymitywnie niezdarne, nike, znikomo efektywne. Produkcja dla bezporedniegospoycia,czytosamegowytwrcy,czyjegopanafeudalnego.Tamtylko,gdzieistnieje nadwykaprodukcjiponadtospoycie,idzieonanasprzedaitrafiadowymiany:produkcjatowarowa jest wicdopierowstadium powstawania; alejuwtedyzawiera onawzarodku anarchiprodukcji spoecznej. II. Rewolucjakapitalistyczna:Przeksztacenie przemysu, najpierw przezwprowadzenie prostej kooperacjiimanufaktury.Koncentracjarozproszonychdotdrodkwprodukcjiwwielkichwarsztatach, atymsamym ichprzemianazindywidualnychrodkwprodukcji wspoeczne,przemiana,ktranie naruszanaogformywymiany.Dawneformyzawaszczaniapozostajwmocy.Zjawiasikapitalista: jakowacicielrodkwprodukcjizawaszczarwnieproduktyiczynijetowarami.Produkcjastajesi aktemspoecznym; wymiana,awrazzniizawaszczaniepozostajaktami indywidualnymi, aktami
54
Garliczbmoedaprzyblionepojcieoniezwykejsileekspansjinowoczesnychrodkwprodukcji,nawetwwarunkach kapitalistycznegoucisku.WedugnajnowszychobliczeGiffena[RobertGiffen,RecentaccumulationsofcapitalintheUnited Kingdom(wczasopimielondyskimJournaloftheStatisticalSociety),marzec1878. Red.]oglnebogactwoWielkiej BrytaniiiIrlandiiwynosiowcyfrachzaokrglonych: wroku18142200mlnf.szt.=44miliardymarek wroku18656100mlnf.szt.=122miliardymarek wroku18758500mlnf.szt.=170miliardwmarek Cosityczyniszczeniarodkwprodukcjiiproduktwpodczaskryzysw,tonadrugimzjedzieprzemysowcwniemieckich (21lutego1878r.wBerlinie)stwierdzono,eoglnestratysamegotylkoniemieckiegoprzemysuelaznegopodczasostatniego krachuwynosz455milionwmarek.
jednostek;produktspoecznyzawaszczapojedynczykapitalista.Jesttosprzecznopodstawowa,rodzca wszystkiesprzecznoci,wktrychobracasidzisiejszespoeczestwoiktrewielkiprzemyswyranie odsania. A.Oddzielenieproducentaodrodkwprodukcji.Skazanierobotnikanadoywotniprac najemn.Przeciwiestwomidzyproletariatemaburuazj. B.Corazsilniejszeujawnianiesiicorazsilniejszedziaanieprawrzdzcychprodukcj towarow. Nieokieznana walka konkurencyjna. Sprzeczno pomidzy organizacj spoeczn w poszczeglnejfabryceaanarchispoecznwcaoksztacieprodukcji. C. Z jednej strony, doskonalenie maszyn narzucane przez konkurencj kademu poszczeglnemu fabrykantowi, rwnoznaczne zpostpujcym rugowaniem robotnikw z pracy: rezerwowaarmiaprzemysowa.Zdrugiejstrony,niepohamowanerozszerzanieprodukcji,bdce rwnieprawemnarzucanymprzezkonkurencjkademufabrykantowi.Jednoidrugiepowoduje niesychanyrozwjsiwytwrczych,przewagpodaynadpopytem,nadprodukcj,przepenienie rynkw,powtarzajcesicodziesilatkryzysy,bdnekoo: tunadmiarrodkwprodukcjii produktw;tamnadmiarrobotnikw bezzajciaibezrodkwdoycia.Aletedwiedwignie produkcjiidobrobytuspoecznegoniemogsipoczy,bokapitalistycznaformaprodukcjinie pozwalasiomwytwrczymdziaa,aproduktomcyrkulowa,oilenieprzeksztacsiuprzednio wkapita,czemuwanieprzeszkadzaichnadmiar.Sprzecznowzmogasidoniedorzecznoci: sposb produkcji buntuje si przeciw formie wymiany. Niezdolno buruazji do dalszego kierowaniaswoimiwasnymispoecznymisiamiwytwrczymizostaadowiedziona. D. Czciowe uznanie spoecznego charakteru si wytwrczych narzucone samym kapitalistom. Zawaszczanie wielkich organizmw produkcji i wymiany najpierw przez spki akcyjne,potemprzeztrusty,wreszcieprzezpastwo.Buruazjaokazujesiklaszbdn;wszystkie jejfunkcjespoecznewykonujterazpatnifunkcjonariusze. III. Rewolucjaproletariacka,rozwizaniesprzecznoci:proletariatobejmujewadzpolityczni moc tej wadzy przeksztaca spoeczne rodki produkcji, wymykajce si z rk kapitalistw, we wasno publiczn. Tym aktem uwalnia on siy wytwrcze od waciwoci funkcjonowania w charakterzekapitauipozwalaujawnisizcaswobodichspoecznemucharakterowi.Odtdstajesi moliwaprodukcjaspoecznawedugzgryustalonegoplanu.Rozwjprodukcjiczynidalszeistnienie rnych klas spoecznych anachronizmem. W miar zaniku anarchii produkcji spoecznej obumiera rwnieautorytetpolitycznypastwa.Ludzie,stajcsiwreszciepanamiswoichwasnychformbytu spoecznego,stajsizarazempanamiprzyrody,panamisamychsiebiestajsiwolni. Dokonanie tego dziea wyzwolenia wiata jest misj dziejow nowoczesnego proletariatu. Zgbieniehistorycznychwarunkwtegodziea,awicisamejjegonatury,uwiadomieniewtensposb klasiepowoanejdodziaania,adziucinionejwarunkwicharakterujejwasnejakcjijestzadaniem naukowegosocjalizmu,jakoteoretycznegowyrazuruchuproletariackiego.

En Gels 07

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

En Gels 07

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FryderykEngels

Der Sozialdemokrat organcentralnysocjaldemokracji niemieckiej w okresiedziaaniaustawy przeciwsocjalistom. UkazywasiwZurychu(18791888)iLondynie(18881890).Wlatach19691970DietzVerlagwNRDwydawBerliniew trzechfoliantachpenfotooffsetowreedycjtegopisma.Red.

ecywilizacjaobracasiwbdnymkole,wsprzecznociach,ktresamawcinanowowytwarzai ktrychniemoeprzezwyciy,wskutekczegoosigawynikzawszewprostprzeciwnytemu,ktrego pragnie,czytetylkozdajesipragn27.Itaknaprzykad

niewolnikami.Wzgldniepomylnewarunki,wjakichichumieci,byyjeszczebardzodalekieodtego, ebymogyzapewniludziomwszechstronny,racjonalnyrozwjcharakteruiumysu,niemwicjuo swobodnejaktywnociyciowej.

Odpowiedbyajasna.Rnicataposzanazapewnieniewacicielomprzedsibiorstwapiciu procent odkapitau zakadowegoiponadtoprzeszo300000funtw szterlingw(6000000marek) zysku.Itosamo,wdalekowikszymjeszczestopniuniwNewLanark,dotyczyowszystkichinnych fabrykwAnglii.

WAntyDhringu:siywytwrcze.Red. PatrzKapita,tom1,KiW1951i1956,ss.346546;1970,ss.363565;tom23DzieKarolaMarksaiFryderykaEngelsa, Warszawa1968,ss.379601.Red.

You might also like