Jay Carter

Wredni ludzie
Nasty People (How to Stop Being Hurt by Them Without Becoming One of Them) Wydawnictwo System, Warszawa 1993, ISBN 83-85386-44-0

Spis treci
Od tumacza................................................................................................................................ 9 Podzikowania ......................................................................................................................... 11 Od studenta ............................................................................................................................... 13 Od autora .................................................................................................................................. 15 Rzut oka na cao .................................................................................................................... 21 1. Umniejszacz ......................................................................................................................... 27 2. Ofiara .................................................................................................................................... 47 3. Cykl umniejszania ................................................................................................................ 57 4. Co z tym zrobi? .................................................................................................................. 71 5. Mechanizm umniejszania ..................................................................................................... 85

Od tumacza Jak po polsku nazwa czowieka, ktry w mniej lub bardziej jawny sposb podwaa warto wszystkiego, co robimy, tego, jak mylimy, kim jestemy? Ktry w obecnoci innych lub take bez wiadkw z dobrotliwym umiechem, poklepujc nas po ramieniu bd surowo napominajc daje do zrozumienia, e po prostu nie nadajemy si, nigdy nie mamy racji i nigdy nie bdziemy si do niczego nadawali, i nigdy nie bdziemy mieli racji w niczym. I e gdyby nie on... Autor niniejszej ksieczki do okrelenia takiego osobnika uy sowa invalidator. Invalid w jzyku angielskim znaczy m. in. niewany; invalidator byby wic czowiekiem, ktry pozbawia wanoci nas, nasze poczynania, nasze pogldy, uniewania nas i nasz warto przede wszystkim nasz warto. W jzyku polskim raczej umniejsza si ni uniewania wartoci; uniewanienie wartoci ma odcie sarkazmu i gorzkiej kpiny. Dlatego sowo invalidator zastpiam sowem umniejszacz. Cho nie jestem zbyt zadowolona z umniejszacza, nie potrafiam znale gotowego okrelenia tego typa, ktry niejednemu z nas obrzydza ycie. Nie mogam przecie siga do sw powszechnie uznanych za grubiaskie. Justyna Kotlicka

Podzikowania Chciabym serdecznie podzikowa za pomoc w napisaniu tej ksiki nastpujcym osobom: Lindzie Aglow, dr Astrid Jimenez Alvarado, Sandrze DiSantis, Stanleyowi Dudkinowi, Lotisowi Gudezowi, dr Monice P. Hottenstein, dr Sanfordowi Mintzowi, Artowi Parkerowi, dr Orestowi M. Pawlukowi, Stacy Prince, Janowi Radabaughowi, Sheili Sen-Carter, Barbarze Stender, dr Margaret Verhulst, Nickiemu Williamsowi, Annie Marii Zagnojnej oraz wszystkim moim studentom. Szczeglne podzikowania skadam Dave'owi Leiterowi za sowa zachty. Od studenta Po raz pierwszy zetknem si z Jayem Carterem w szkole wieczorowej dla dorosych, w czasie prowadzonych przez niego warsztatw porozumiewania si. Zapisaem si na te zajcia z nadziej uzyskania pomocy w moich nieustannych wysikach, by nauczy si lepiej wyraa to, co chc powiedzie. Dziki tym warsztatom rzeczywicie nauczyem si janiej formuowa myli, lecz naprawd chodzio w nich o co zupenie innego. Dotyczyy tego, jak ludzie myl i dziaaj. Innymi sowy, by to kurs psychologii praktycznej. Cz zaj Jay powici umniejszaniu (ang. invalidation), czyli dewaluowaniu czyjej wartoci. Przez umniejszanie rozumiem ponianie kogo, aby samemu si wywyszy. I mimo e sam take odczuwaem skutki umniejszania wartoci, nie miaem pojcia, skd si to zjawisko bierze, dlaczego w ogle istnieje, jaki ma wpyw na ludzi i jak je nazwa. A przede wszystkim nie zdawaem sobie sprawy, jak grone moe by umniejszanie dla ludzkiego ycia, wolnoci czy poszukiwania szczcia. To, czego si nauczyem o umniejszaniu wartoci w grupie Jaya Cartera, zmienio moje ycie. Teraz natychmiast si orientuj, gdy mam do czynienia z umniejszaniem bez wzgldu na to, czy robi to kto inny, czy ja sam (rumieniec wstydu). Robi, co mog, aby uwiadamia innym mechanizmy umniejszania wartoci. Zaczem puszcza w obieg kopie pracy Jaya na ten temat. Jednak rozpowszechnianie tekstu w taki sposb jest bardzo pracochonne i przy takim tempie zaledwie jedna osoba na milion zdoaaby si dowiedzie, czym jest umniejszanie wartoci. A sprawa jest zbyt wana, by trzyma j w tajemnicy. Tak wic zaczem gnbi Jaya, drczy i przeladowa, a skoniem go do napisania tej niewielkiej ksieczki o umniejszaniu wartoci. Myl, e take bdziecie z tego zadowoleni. L. David Leiter Od autora Drogi Czytelniku, za kad ksik kryje si jaka historia i myl, e chciaby pozna histori zwizan z t ksik. Powodem, ktry skoni mnie do uporzdkowania pewnych informacji, bya sytuacja, w jakiej si znalazem. Czuem si nieszczliwy i nie wiedziaem dlaczego. Zdawao mi si. e jestem w puapce, ktrej nie mog rozpozna. Studiujc psychologi prowadziem dziennik, w ktrym opisywaem swoje osobiste dowiadczenia, spotkania z pacjentami czy kolegami po fachu, wykady. Po pewnym czasie zaczem dostrzega, e niektre dysfunkcjonalne osobowoci, o ktrych czytaem, tkwi w moich znajomych. Pewnego dnia, podczas wyjazdu subowego, z dala od mojego codziennego otoczenia, spado to na mnie jak grom. Nagle uwiadomiem sobie, e ustawicznie umniejszano moj warto.

Gdy po raz pierwszy zdaem sobie spraw, w jakim stopniu mnie umniejszano, wpadem we wcieko. Pozbycie si tego gniewu wymagao kilku miesicy pracy. Wypisywaem o umniejszaczach mnstwo zych rzeczy. Duo i szybko biegaem. Kupiem sobie worek treningowy, rbaem drwa. W ten sposb prbowaem wyadowa ch odwetu. Wykrzykiwaem nieprzyzwoitoci, gdy byem sam w samochodzie. Pokazywaem swj dziennik ludziom z mojego otoczenia, bo chciaem, aby utwierdzili mnie w przekonaniu, e umniejszacze s straszni i nikczemni. Nienawidziem ich. Chciaem rozprawi si z nimi. Ktrego dnia pokazaem swoje zapiski bliskiemu koledze z pracy. Zawsze podziwiaem tego czowieka. Przyszed do mnie ze zami w oczach, mwic: Sam jestem umniejszaczem. Przez cae lata unieszczliwiaem moj matk. Kompletnie mnie zaskoczy! Nie mogem uwierzy. Zapyta mnie: Jak mona to przerwa? Byem w kropce. Nie umiaem mu nic powiedzie. Wszystkie moje przemylenia dotyczyy atakowania umniejszacza a nie pomagania im. Tego wieczoru jadc do domu uwiadomiem sobie, e sam staem si umniejszaczem. Rozwaaem sytuacj kolegi i a krzyknem. Jak mogem by tak bezmylny?! Wcieko ju mi czciowo mina, potraktowaem rzecz ca powaniej i zaczem szuka odpowiedzi. Stawaem umniejszaczom na drodze po prostu po to, aby zobaczy, co si stanie. (A wiesz, co bdzie, gdy staniesz na drodze pdzcego pocigu? Wanie. Przejedzie ci). Poznawaem rodzicw umniejszaczy. Obserwowaem kryminalistw. Studiowaem teori podwjnego wizania i wszystkie ksiki, jakie tylko wpady mi w rce. Wreszcie ogarnem cay proces. Zaczem rozumie wag sformuowania prawd, ca prawd i tylko prawd. Gdy to zrozumiaem, powrci szacunek dla samego siebie. Byem w stanie lepiej traktowa ludzi. Zamiast plu i wybrzydza na zjawisko umniejszania wartoci, mogem potraktowa je z humorem lub bezporednio mu si przeciwstawi. Prby umniejszania przestay mnie dotyka tak mocno. Zamiast wciekoci czuem tylko lekkie poruszenie. Zamiast atakowa umniejszanie niczym Rambo, mogem je od siebie odsun, jak ca reszt mieci. Gdy ju odkryem sekret, przyczyniajc si tym samym do wasnego szczcia, zaczem dzieli si moj nowo nabyt wiedz z innymi i obserwowaem, jak bardzo zmienia si ich ycie. Byem wiadkiem cudw, ktre zdarzay si podczas kursw dla dorosych na temat ludzkiej wiadomoci. Pocztkowo przedstawiaem suchaczom moje sposoby reagowania na umniejszajce zachowania. W miar upywu czasu stwierdziem jednak, e na dusz met osiga si lepsze rezultaty, gdy po zapoznaniu ludzi z problemem pozwala im si szuka wasnych rozwiza. Zupenie tak, jakby kady z nas dopasowywa swj wasny komplet kluczy do ycia. Kady kolejny zbek na kadym kluczu zawdziczamy dowiadczeniom i uwagom innych, czasem szczliwemu przypadkowi, a niekiedy asce Opatrznoci. Te klucze pozwalaj nam dotrze do sekretw ycia. Co jaki czas kto natyka si na klucz wzorcowy klucz, ktry uatwia innym stworzenie wasnych egzemplarzy. Z pewnoci nie ja jeden odkryem klucz wzorcowy, opisany w tej ksice. W pewnym sensie kady mgby j napisa. Mniej wicej w tym czasie, gdy ludzie zaczli namawia mnie do napisania ksiki, doszedem do wniosku, e musz to zrobi. Chciaem ze swoimi podniecajcymi odkryciami dotrze do jak najwikszej liczby odbiorcw. Wikszo wykadowcw potwierdzi, e ucz si od swoich studentw rwnie duo, co studenci od nich. Wiem, e uczc innych zawsze znajduj odpowied na pytanie, nawet

jeli wczeniej jej nie znaem. Czsto sam siebie api na twierdzeniu: To wanie to!, zaraz po udzieleniu odpowiedzi na jakie pytanie. Podobne dowiadczenia miaem przy pisaniu Wrednych ludzi. W trakcie mudnej pisaniny... bach! Olnienie! Przyczyna niskiej samooceny siedzi sobie i gapi si na mnie. Gwna przyczyna, a moe wyczna. Zdaje si, e znalazem kolejny klucz, klucz do szacunku dla samego siebie. To, za co zapacie kupujc t ksik, to fakty. Ciko pracowaem i korzystaem z pomocy wielu ludzi, aby przedstawi te fakty w sposb prosty i zwizy. Nie ceni sobie ksiek, ktre zmuszaj mnie do przejrzenia stu lub piciuset stron, aby pozna myl, ktr daoby si wyrazi na piciu. Staraem si zaoszczdzi ci tego. A skd wiem, e moje pomysy ciesz si zainteresowaniem? Poniewa ludzie mi powiedzieli, e tak jest. Pokazaem moj prac tysicom ludzi z uczelni (na przykad Temple University), z przedsibiorstw przemysowych (na przykad w spce IBM), a take z rozmaitych orodkw, realizujcych rne programy owiaty dla dorosych. To, czego si dowiesz z tej ksiki, nie uczyni ci szczliwym, lecz wyjani ci wiele spraw na tyle, aby przesta by nieszczliwy. Tylko od ciebie bdzie zaleao, czy zrobisz wszystko, aby zapewni sobie szczcie. Na pocztek zrzu z plecw t strzyg (to moe by on, ona czy jaka rzecz). Wspomniaem wczeniej, e musiaem napisa t ksik. Co dobrego przyniesie sam mj klucz wzorcowy moim pra-pra-pra-wnukom, jeli umniejszanie wartoci bdzie si cigle panoszy? Czy wiesz, e przecitny czowiek ma piciuset dwunastu pra-pra-pra-pra-praprawnukw? Im powicam t ksik! Jay Carter stycze 1989

Dowiadczenie mnie nauczyo, e niektrzy ludzie reaguj bardzo silnymi emocjami na treci zawarte w tej ksice. Jestem z nimi caym sercem. Ci, ktrzy byli ofiarami umniejszania wartoci mog wpa we wcieko. Ci, ktrzy dostrzeg w sobie umniejszaczy, mog si zasmuci lub odczu wyrzuty sumienia. Zaufaj swoim uczuciom. Jeli czujesz smutek... to pacz. Jeli jeste zy... pozwl sobie na atak wciekoci. Nie tum tego w sobie. Wyaduj si. Lecz pamitaj, e to s twoje uczucia. Nie zrzucaj odpowiedzialnoci za twoje wasne uczucia na kogo innego. Obwinianie innych nie pomoe... nawet, jeli s winni. Rzut oka na cao Jest to ksika o ludziach, ktrzy wnosz swj wkad w specyficzne zjawisko, zwane odwartociowywaniem lub umniejszaniem czyjej wartoci (ang. invalidation). Umniejszanie wartoci mona uzna za gwn przyczyn zanionej samooceny, udrki psychicznej i powszechnego braku szczcia. Jeli bdziesz o tym pamita, moesz przekona, e informacje zawarte w tej ksice nale do najwaniejszych spord tych, jakie kiedykolwiek zdobye i mog znaczco zmieni twoje ycie. Umniejszanie wartoci szerzy si w naszym spoeczestwie: wszyscy mamy w tym swj udzia. Tylko jeden procent ludzi robi to celowo, aby manipulowa innymi i kontrolowa ich. Dwadziecia procent stosuje je na poy wiadomie jako mechanizm samoobrony. Caa reszta czyni to tylko okazjonalnie, zwykle niewiadomie i nieumylnie. Zjawisko umniejszania

wystpuje w kadym rodowisku. Najszczliwsi s ci, ktrzy szczeglnie w okresie dorastania bardzo rzadko stykali si w swym otoczeniu z umniejszaniem wartoci. Umniejszanie wartoci jest terminem oglnym, ktrego uywam w tej ksice do opisania dziaa ludzi zadajcych, a przynajmniej usiujcych zadawa innym bolesne ciosy. Umniejsza czyj warto mog najrozmaitsze zachowania od zdradzieckiego strzau w plecy po znaczce westchnienie. Moe to by przewracanie oczyma lub prztyczek w nos. Zwykle najwicej szkd powoduj podstpnie zadane rany psychiczne. Uderzenie w nos jest oczywiste i goi si bez ladu. Zachwianie czyjej samooceny celn uwag w odpowiednim momencie moe zostawi lad na cae ycie. Zniszczenie czyjej zdolnoci do bycia szczliwym jest przypuszczalnie czym o wiele gorszym ni jakiekolwiek szkody cielesne, ktre jedna osoba moe wyrzdzi drugiej. Gwn przyczyn, dla ktrej tak czsto stykamy si z umniejszaniem wartoci, jest dorana skuteczno takiego zachowania. Fizyczny cios jest jawny i moe zosta oddany, natomiast podstpne, zakamuflowane dewaluowanie, uderzajce w psychik, moe pozosta nie zauwaone i nie ukarane; mimo e rani, pozwala manipulowa atakowanym. Co by si stao, gdyby ujawni proces umniejszania wartoci? Dawniej nikt nie wiedzia o istnieniu bakterii i nikt ich nie widzia, a przecie atakoway. Gdy Pasteur odkry, e wok nas i w nas s zarazki, zignorowano go. Nikt nie mia ochoty myle o niewidocznych drobnoustrojach, pezajcych po caym ciele i wewntrz niego. Obecnie, dziki Pasteurowi i innym, bakterie poznano i zwyciono. Z umniejszaniem trzeba walczy jak z bakteriami: publiczny lincz umniejszaczy nie rozwie niczego. Leczenie ukrytego umniejszania wartoci moe by trudne, lecz jest o wiele atwiejsze ni rozprawienie si z zarazkami; nie musimy wymyla szczepionek czy antybiotykw. Osigamy bardzo wiele w zwalczaniu umniejszania wartoci, po prostu rozpoznajc to zjawisko. Niszczca sia umniejszania tkwi w tym, e jego istnienie pozostaje nie wykryte i bezkarne. Ludzie, ktrzy dowiadczaj umniejszania, pozwalaj na to, s zatem rwnie odpowiedzialni za szerzenie si tego zjawiska jak ci, ktrzy dopuszczaj si umniejszania innych. Obowizkiem kadego z nas jest rozpoznanie i skierowanie w inn stron bd odparcie kadego ataku przypuszczonego na czyj samoocen. Gdyby umniejszanie wartoci nie skutkowao... nikt by tego nie robi. Podrczniki psychologii zawieraj teorie. Niniejsza ksika niczym si nie rni od innych. Jedyne, co odrnia teorie uyteczne od cakowicie bezuytecznych, to praktyczna przydatno. Teoria Pasteura dotyczca bakterii chorobotwrczych, nadal byaby wymieniana w tej czy innej ksice, sam Pasteur byby mao znan postaci historyczn, gdyby jego pomysw nie zastosowano. Najlepsza, najoryginalniejsza teoria nie przedstawia adnej wartoci, nic si nie zmienia po jej zastosowaniu. Mae Hitlerki wci kr wrd nas Robert Payne

1. Umniejszacz
PREZENTACJA UMNIEJSZACZA Umniejszacza trudno jest rozpozna, poniewa osobnik naprawd sprawny w umniejszaniu moe umkn uwadze twego logicznego umysu, tyle tylko, e czujesz si le, nie wiedzc dlaczego. Dziaa z ukrycia, a jego ofiara czsto niczego nie podejrzewa, wie tylko, e nie czuje si dobrze. Umniejszacz w rzeczywistoci czuje si gorszy od kogo innego, wic robi, co moe, by ten kto poczu si jeszcze mniejszy. W ten sposb moe sprawowa kontrol nad swoj ofiar. Czy spotkae kogo takiego? Prawdopodobnie tak, chocia moesz nie zdawa sobie z tego sprawy. Przypuszczalnie znasz jednego lub nawet kilku umniejszaczy. Umniejszacz stosuje rnorodne strategie, aby uderzy w twoj samoocen. Niby to wyraa swoje uznanie dla czego, z czego jeste dumny, pniej jednak robi jak zoliw uwag na ten temat. Wyczuwa to, co ty uwaasz za swoje braki i niedocignicia, i wykorzystuje w starannie dobranych momentach, kiedy twoja odporno jest osabiona. Umniejszacz moe ponawia ataki na ciebie tak dugo, a ulegniesz. On musi podporzdkowa ci sobie, poniewa postrzega ci jako osob stojc wyej od niego. Formuuje oskarenia, ktre zawieraj ziarnko prawdy, i wali nimi w ciebie z ca szczeroci, po prostu dlatego, e jest twoim przyjacielem i aby ci pomc. Rnica pomidzy umniejszaczem wartoci a prawdziwym przyjacielem polega na tym, e przyjaciel wytknie ci co i na tym poprzestanie, dajc czas na przemylenie sprawy. Umniejszacz podsunie ci wikszo twoich wad pod sam nos i bdzie dry temat tak dugo, a poczujesz si cakiem malutki. Wykae ci, e twoje zalety, ktre ty uwaasz za najwaniejsze, s niewiele warte. Wysucha twoich zwierze na temat czego, czego w sobie nie lubisz, a potem wykorzysta to przeciwko tobie. A wszystko to robi w sposb tak subtelny, e nie zdajesz sobie z tego sprawy. Jeli stawisz czoa umniejszaczce i zbuntujesz si przeciwko temu, co robi, powie co w tym rodzaju: Och, daj spokj! Kocham ci. Jestem twoj przyjacik. Skd ci przyszy do gowy takie gupie pomysy? Ona moe naprawd ci lubi. Moe naprawd chcie twojej przyjani... ale na wasnych warunkach i tylko wwczas, gdy ma nad tob pen kontrol. Sprawi, e poczujesz si gupio, bo omielie si pomyle o niej co takiego. Moe obudzi w tobie poczucie winy i sprawi, e sam sobie wydasz si pody i gorszy od innych, gdy oskarye j o umniejszanie twojej wartoci. Twoje oskarenia mog j rozzoci. I jeli bdzie moga umniejszy ci jeszcze bardziej, zrobi to z pewnoci. A gdy uzna, e naprawd bacznie jej pilnujesz, przeprosi ci i przestanie dewaluowa tw warto... do momentu, gdy nie bdziesz si tego spodziewa. Mwic krtko, umniejszacz zrobi wszystko, aby ci kontrolowa. Ma bzika na tym punkcie i za kadym razem, kiedy wydaje mu si, e traci t kontrol, wpada w popoch. PORTRET UMNIEJSZACZA Klasycznym przykadem umniejszacza by Adolf Hitler. Mia cechy typowe dla umniejszacza kontrolujcego. Bywa wspaniaym czowiekiem. Malowa pikne obrazy. By pisarzem. Ratowa ycie swoich kolegw podczas suby wojskowej. Kocha psy. Mia kochank Ew Braun. Potrafi porywajco przemawia, na przykad: Od roku 1914, gdy jako ochotnik wniosem swj skromny wkad w wojn wiatow, do ktrej Rzesza Niemiecka zostaa zmuszona, mino ponad trzydzieci lat.

W cigu tych trzech dziesicioleci w myleniu, w dziaaniu i w yciu kierowaa mn wycznie mio i lojalno wobec mego narodu. Moi rodacy dali mi si do podejmowania najtrudniejszych decyzji, przed jakimi nie sta dotd aden miertelnik. W cigu tych trzydziestu lat wyczerpa si mj czas, zdrowie i energia do pracy. Nieprawd jest, e ja czy ktokolwiek inny w Niemczech dy do wojny w roku 1939. By nie tylko elokwentnym demagogiem, ale realizowa swoje obietnice. Wydoby kraj z recesji, nadajc tym samym swoim sowom wiarygodno. Wierzono mu. Nie mona mu byo nigdy niczego zarzuci. By wzorem prawoci. Nigdy osobicie nikogo nie zabi, ale skania swych zwolennikw by to robili. Widok mordowanych ydw przyprawia go o mdoci. Z trudem zmusza si do patrzenia, gdy jeden jedyny raz by wiadkiem egzekucji. Naprawd wierzy w to, co robi. Zanim zdoby wadz, targn si na swoje ycie, lecz jeden z jego znajomych (wyszy rang oficer) uratowa go. Gdyby spotka Hitlera, mgby uwaa go za czarujcego czowieka. Przypuszczalnie nigdy by nie zgad, do jakich zbrodni by zdolny. Ponisze cytaty pochodz z ksiki Roberta Payne'a ycie i mier Adolfa Hitlera (wyrnienia kursyw pochodz ode mnie): Hitler by super-burzycielem, zdecydowanym zdepta i zniszczy na wiecie wszystko, co nie suyo jego celom. A jednak ten bezduszny czowiek, ktry rozla tyle krwi, unika widoku ludzi zmarych czy umierajcych, nigdy nie wizytowa szpitali wojskowych, nigdy nie okazywa najmniejszego wspczucia dla ludzi okaleczonych, rannych czy niewidomych. Miliony ludzi doprowadzi do szalestwa, miliony giny w obozach koncentracyjnych. Nie mia pojcia, jakie cierpienia przynis wiatu; gdyby nawet to wiedzia, nie zrobioby mu to adnej rnicy. Gdy przejeda przez zbombardowane miasta, starannie zasania szyby samochodu z obawy, by widok zniszcze, ktre spowodowa, nie osabi jego postanowie. W ciemnoci, za zamknitymi okiennicami, odizolowany od wiata, jakby z grobu terroryzowa ten wiat, ktrego nigdy nie rozumia i ktrego nigdy nie chcia zrozumie. Szczeglnie lubi swj portret, na ktrym przedstawiony jest z oczyma wzniesionymi ku niebu z wyrazem anielskiej niewinnoci. Podziwia rwnie inny swj wizerunek, ktry ukazuje go w lnicej zbroi. Jego gos brzmi uwodzicielsko, a logika jego rozumowania, jeli przyjmie si jego przesanki, jest nie do podwaenia. Wierzy w swoj absolutn wadz nad ludmi. W obecnej dobie jestemy a nadto wiadomi jego istnienia, poniewa stale przechadza si wrd nas. A dziwne, e mwic o Hitlerze, nie uywamy liczby mnogiej... Mae Hitlerki wci kr wrd nas, drczc nas swoimi obietnicami, cieszc si z naszych saboci, dajc naszego zaufania, gosw wyborczych, nawet ycia, i pozostaj jednoczenie cakowicie obojtne na wszystko z wyjtkiem swojej dzy wadzy. Mono rzdzenia yciem innych ludzi rekompensuje im ich wasne niedostatki, ich brak czowieczestwa. Oni po prostu musz zdoby wadz albo zgin i nie robi im adnej rnicy, czy w drodze na szczyty naduyj swojej potgi, czy zmiad innych. Jak z tego wida, tacy umniejszacze mog sta si szczeglnie wrednymi osobnikami, jeli posid wadz. A zawsze usiuj zdoby wysze stanowisko i dziaa z pozycji siy, poniewa s maymi Hitlerkami z obsesyjn potrzeb kontrolowania ludzi i zdarze.

Co mdrzejsi umniejszacze nie wykorzystuj swej potgi, dopki nie jest to absolutnie konieczne. Przez duszy czas mog sprawia wraenie cakowicie przyjacielskich. Lecz gdy nadejdzie czas awansu i wybr bdzie midzy tob a nim, wtedy zbeszta ci ostro w obecnoci przeoonych, zanim si zorientujesz, co si dzieje a przy tym bdzie, oczywicie, twoim dobrym kumplem. Jeli nie chce ci cakowicie zniszczy, wymyli nawet cakiem logiczne powody, dla ktrych nie powinno ci zalee na awansie. W takim przypadku przez duszy czas bdzie w obecnoci innych robi wszystko, by wypad jak najgorzej. Moe w tym celu wykorzysta informacje, ktre sam mu powierzye w zaufaniu, gdy z takim zrozumieniem ci sucha. Przypuszczalnie spotkae wielu ludzi zdolnych do umniejszania twojej wartoci, lecz prawdopodobnie stao si to wtedy, gdy nie bye czujny i moe nie rozumiae, na czym to polega. Nastpny rozdzia traktuje o sposobach stosowanych przez umniejszaczy. Przeczytaj go wnikliwie, lecz pamitaj, e istnieje wiele metod umniejszania i mona si przed nim broni na wiele rnych sposobw. A w momencie, gdy poradzisz sobie z umniejszaczem, zacznie on szuka nowego sposobu dobrania ci si do skry. Nie istniej ksiki kucharskie z przepisami, jak sobie radzi z umniejszaniem wartoci. I dlatego ten podrcznik ma tak niewielk objto. To, czego potrzebujesz, eby po swojemu si z tym upra, to zrozumienie istoty, samej esencji. Pod koniec ksiki podaem kilka przykadw, lecz z chwil, gdy zobaczysz to zjawisko, musisz odkry, w jaki sposb ty najlepiej moesz si z nim rozprawi. Musisz rozwin strategi, ktra odpowiada twojej osobowoci i twojemu kodeksowi moralnemu.

METODY STOSOWANE PRZEZ UMNIEJSZACZY

NIEPEWNO Jedn z jego metod jest trzymanie ci w ustawicznej niepewnoci. Rzadko udziela odpowiedzi. Wszystko jest niejasne adnych zobowiza. Umniejszaczka sprawia, e przez dugie okresy czujesz si niepewny sytuacji, a twoja zdolno do adaptacji zaczyna si zaamywa. Mona to osign na wiele sposobw. Na przykad umniejszaczka stanie si nagle pena zrozumienia, kochajca i bardzo mia. Dopki nie nabierzesz zaufania. Wwczas jednym szybkim ciosem wprawi ci ponownie w niepewno za pomoc krytyki, insynuacji czy tumionego gniewu. Moesz spyta: Co si stao? Tak dobrze si ukadao, i usyszysz w odpowiedzi: Co masz na myli mwic co si stao? Czy co jest nie tak? No c, jeste jaka inna powiesz. Odpowied brzmi: Co?! (W oczach rozpala si ogie). Rzeczywicie! Doprowadzasz mnie do obdu! Nigdy nie wiem, z czym za chwil wyskoczysz. A potem sarkastycznie i drwico: Co si stao? Tak dobrze si ukadao! I ju jeste w stanie niepewnoci. Zostae znowu zapany w sida swego umniejszacza. Mwisz sobie: Do licha, chyba naprawd nie zdawa sobie sprawy... a moe to ja... moe doszukuj si rzeczy, ktrych nie ma? Moe goni w pitk? A w tym samym mniej wicej czasie twj umniejszacz patrzy na ciebie, och, jake czule, i z trosk mwi: Kochanie, a moe by posza do lekarza, zachowujesz si dziwnie, zupenie jak nie ty. Przeczesuje palcami twoje wosy, wzrokiem wyraa najwyszy niepokj i mwi: Nie chciabym, aby co si przydarzyo mojej malutkiej. W kciku jego oka zbiera si za. Id jutro do doktora Schmidta, kochanie, i opowiedz mu o problemach, ktre ci drcz. A potem szybko odwraca si, rozsiada na kanapie i wsadza nos w gazet.

A potem przychodzi czas, gdy mylisz: Moe si zmieni? Wanie kupi mi nowy samochd i powiedzia, e mnie kocha. Od tygodnia/miesica powtarza mi, e jestem cudowna. Wszystko przez chwil ukada si wspaniale. A potem, gdy ju mu znowu zaufasz, nieuchronnie rozpocznie wszystko od nowa, stosujc krytyk, insynuacje, gniew. Wcisn ci w obrzydliwe poczucie niepewnoci. PROJEKCJA Projekcja jest manewrem psychologicznym, ktry mona atwo wyjani. Jest ulubionym narzdziem umniejszaczki: przenosi odpowiedzialno za swoje wasne uczucia na kogo innego, zupenie jakby ten kto by ich rdem. Na przykad osoba, ktra ci nie lubi, mwi: Myl, e mnie nie lubisz. To stwierdzenie powoduje, e zaczynasz zastanawia si nad sob. Przenosisz zainteresowanie na siebie, przygldasz si wasnym uczuciom, zamiast zwrci uwag na uczucia tej drugiej osoby, a to ju zapewnia jej cakiem dobre schowanko. Oskarycielka czsto obcia ci odpowiedzialnoci za to, co sama robi. Czy nie zakrawa na ironi, e kto, kto choszcze innych za negatywne myli czy ze postpki, najczciej sam grzeszy w mylach, sowach i uczynkach? Gdy kto ci zaatakuje za co, czego nie zrobie, mwi to wicej o nim ni o tobie. Na przykad: gdybym by oddanym mem, a moja ona zaczaby mnie oskara o oszukiwanie jej, wiedziabym prawie na pewno, e sama mnie oszukaa. Mona powiedzie ogromnie duo o ludziach na podstawie ich projekcji. Trzeba tylko uwanie sucha. GENERALIZACJA Miej si na bacznoci umniejszacz bdzie czsto stosowa uoglnienia, ktre s wyolbrzymionymi do przesady drobnymi prawdami. Im wicej prawdy tkwi w uoglnieniu, tym bardziej mona przesadza. Na przykad, gdy wracasz po pracy do domu, twoja maonka wita ci sowami: W ogle nie mylisz. (Tumaczenie: zapomniae kupi mleka). Jeste nieodpowiedzialny. (Zapomniae kupi mleka). Jeste gupi. (Zapomniae kupi mleka). ona atakuje ciebie i twoj warto, zamiast zaatakowa problem. A problemem jest brak mleka, nie za twoja bezmylno, brak odpowiedzialnoci czy gupota. Nawet gdyby by gupi, jak mgby temu zaradzi? Jak mona rozwiza problem bycia gupim? (Gdyby zawrci do sklepu po mleko, prawdopodobnie twj iloraz inteligencji gwatownie by podskoczy!) Czowiek, ktry stosuje generalizacje tego typu, chce w ten sposb kontrolowa drug osob. OSD Poprzedni przykad ilustruje inn jeszcze metod z arsenau umniejszaczy, mianowicie osdy. Kto, kto mwi: Jeste nieodpowiedzialny, wygasza implicite inne twierdzenie, ktrego prawdziwo zostaa zaoona z gry. Brzmi ono: Wszyscy si zgodz, e jeste nieodpowiedzialny. To oczywiste. A potem, poniewa sam mgby przyzna, i zapomnienie o mleku jest przejawem nieodpowiedzialnoci, mgby take doj do wniosku, e jeste nieodpowiedzialny. Zaczynasz wtpi i kwestionowa siebie, zwaszcza jeli twoje uchybienia s czsto krytykowane.

Osoba, ktra naprawd dba o czyje uczucia, powiedziaaby: Jestem za, e nie kupie mleka. Umniejszaczka natomiast przerzuci odpowiedzialno za swoje osdy na cay wiat, jak gdyby rzeczywicie kady musia si zgodzi, e z ciebie nic dobrego. Czynic tak, atakuje twoj samoocen, a nie rzeczywisty problem. Wyjanienie jest proste, lecz moe przypominasz sobie sytuacje, kiedy taka generalizacja lub osd poruszyy ci do gbi. Zwaszcza, gdy tak opini wygosi kto, kogo kochasz lub powaasz. Poczue si przygnbiony, nawet jeli sam siebie nie uwaasz za gupiego czy nieodpowiedzialnego, czy jeszcze jakiego, zalenie od etykietki, jak przyczepi ci umniejszacz. W kocu nie chcesz, eby myla w ten sposb o tobie, chcesz zrobi na nim dobre wraenie, zadowoli go, sprawi, by zmieni sw opini o tobie. W ten sposb umniejszacz zyskuje oczywicie kontrol nad sytuacj. MANIPULACJA Manipulacja jest zym rodzajem kontroli. Istnieje co takiego jak dobra kontrola. Jest yczliwa i polega na uczciwej wymianie, prosz i dzikuj. Umniejszaczka chce mie kontrol... kropka. Dobra kontrola jej na og nie wystarcza. Jeeli zawiod zwyke metody, ucieknie si do wybiegw i forteli, poniewa musi wygra i kontrolowa. Nierzadko bdziesz si czu przycinity do muru i ustpisz. Bdzie podstpnie tob manipulowa albo otwarcie dominowa. Umniejszacz z definicji jest manipulantem. UKRYTY ATAK Nie chc ci psu humoru, ale... (Przypuszczalnie chce ci zepsu humor). Nie chciabym ci przerywa... (Susznie!!!) Niech ci to nie niepokoi, ale... (Ale owszem, niech niepokoi). Mam nadziej, e si nie obrazisz, ale... (I tu nastpuje obelga!) Jego gos bdzie mikki. Na twarzy bdzie widnia wyraz troski. Sowa bd sodkie, ale ukryte w nich bdzie do. Jzyk jest potn broni, mona nim ci jak noem. SPRZECZNE SYGNAY Umniejszacz wita ci sowami: Co u ciebie sycha?, lecz wymawia sowo ciebie nieco gardowo, wyraajc obrzydzenie. Jeli odpowiesz: Spadaj, Jack!, wwczas Jack bdzie z zatroskan min opowiada wszystkim, e musisz by w bardzo zym humorze, skoro tak zareagowae na zwyke pozdrowienie. Jack nigdy nie powie tego otwarcie, ale gono ci usprawiedliwiajc (co za wielkoduszno!) bdzie insynuowa, e musi by z ciebie kawa sukinsyna... Dobrze wiadomo, e sprzeczne przekazy w okresie dziecistwa przyczyniaj si do rozwoju schizofrenii. Matka, ktra mwi kocham ci i sztywnieje, gdy dziecko tuli si do niej, wysya sprzeczn informacj o bardzo destruktywnym charakterze. Odbierasz wiele sprzecznych sygnaw tego typu od umniejszacza. Czsto nie s one oczywiste. Zazwyczaj koczy si to tym, ze czujesz si dziwnie bd le i nie wiesz dlaczego. Na przykad: znajomy umniejszacz z ssiedztwa dowiedzia si, ze zmara twoja babcia, i zaczyna ci opowiada historie o rodzinnych walkach o spadek. Wiesz, a przykro czasem patrze, gdy bracia i siostry dokonujc podziau spadku przestaj ze sob rozmawia. Umniejszacz poda ci fakty (w rzeczywistoci uoglnienia) o innych znanych mu rodzinach, w ktrych doszo do zerwania stosunkw z powodu dziedziczonego majtku. Zrobi to zwaszcza wtedy, gdy dotary do niego suchy, e twoje stosunki z rodzestwem nie ukadaj si

najlepiej. Pozornie przekazuje ci informacj o swojej trosce i sympatii, w rzeczywistoci jednak sztyletuje ci, w przenoni, sowami. PODPUSZCZANIE Kolejnym cennym narzdziem werbalnym jest dla umniejszaczki podpuszczanie. Zadaje ci pytanie, a potem przerywa ci odpowied w p sowa. Albo zadaje ci pytanie naprowadzajce w rodzaju: Czy cigle jeszcze kcisz si z on? Nie moesz na nie odpowiedzie, nie przedstawiajc siebie w zym wietle. Oddala si w trakcie rozmowy, pozostawiajc w twojej gowie zator z nie wypowiedzianych myli. PODBUDOWYWANIE I SPYCHANIE W D Zwr baczn uwag, od kogo zaley twoja samoocena. Jeeli od innych, umniejszacz wartoci bdzie ci zasypywa komplementami, a w peni si od niego uzalenisz, a wwczas stopniowo, po kawaku zacznie rozciga nad tob kontrol. Celem tego zabiegu jest skonienie ci do zajcia si sob, aby przesta zwraca uwag na to, co dzieje si wok ciebie. Gdy ju zaczniesz, trawiony niepokojem i niepewnoci, przyglda si samemu sobie, umniejszacz subtelnie skieruje twoj uwag na twoje najgorsze cechy. Stajesz si sabszy, bardziej podatny na kontrol. W ten sposb umniejszacz ciga ci w d. le si czuje, gdy jeste opanowany i pewny siebie. Gdy cignie ci do swojego poziomu i sprawi, e staniesz si niespokojny, sam poczuje si lepszy. I oczywicie, tak przy okazji, bdzie pierwsz osob, ktra pospieszy z pomoc. Po pewnym czasie zaczniesz si martwi wycznie o to, co on sobie pomyli, co zrobi, czy bdzie na ciebie zy. Ju nie jest wane, co ty sobie mylisz, poniewa sam sobie wydajesz si tak zy, e twoje poczucie wasnej wartoci jest cakowicie uzalenione od niego. A potem, gdy nawet on nie bdzie ci chcia... SYTUACJA BEZ WYJCIA Jedn z najpodlejszych, najbardziej podstpnych sztuczek, stosowanych przez umniejszaczy, jest tworzenie sytuacji bez wyjcia. Problemu nie da si rozwiza za pomoc logiki tylko wiadomo moe tu pomc. Umniejszacz ustawia ci na pozycji, w ktrej bdzie le, jeli co zrobisz, i bdzie le, jeli tego nie zrobisz. Mona to zilustrowa przykadem lekcji z dawnych czasw. Przyjmijmy, e jeste studentem jakiej starej wschodniej szkoy. Pojawiasz si w domu swojego mistrza. On zaprasza ci do rodka i obaj siadacie, aby napi si herbaty. W chwili, gdy sigasz po swoj filiank, mistrz wyciga spod stou dugi kij i mwi: Oto twoja dzisiejsza lekcja. Jeli podniesiesz t filiank, zdziel ci kijem. A jeli nie podniesiesz filianki, te zdziel ci kijem Wielokrotnie przedstawiaem ten problem uczestnikom moich grup. Dziewidziesit pi procent z nich byo tak przytoczonych logik problemu i myleniem, jak go rozwiza, e nie byli w stanie tego zrobi. Typowa odpowied brzmiaa: C, napij si herbaty. Skoro i tak mam dosta kijem, to niech mam przy najmniej przyjemno. Inni odpowiadali: Dabym mu w twarz i szybko wypibym herbat, zanim by mnie uderzy. Istniej dwie odpowiedzi, ktre rozwizuj problem. Jedna z nich jest o tyle lepsza, e nie prowadzi do zerwania relacji z mistrzem. Brzmi ona: zabierz ten kij. Przemyl to sobie.

Inn odpowiedzi jest po prostu odej. Tyle, e to rozwizanie definitywnie ucina wszelkie dalsze relacje z mistrzem. Aby doj do takiego rozwizania, trzeba porzuci ugruntowany w tobie przez umniejszacza introwertyczny sposb widzenia, by mc zobaczy ca sytuacj. Obejmuje ona ciebie, mistrza, logik, gr... Na przykad: czytasz teraz t stron. Twj logiczny umys interpretuje sowa i wyawia ich sens. Mgby nawet zaton w ksice, tak e nie byby wiadom swego otoczenia otaczajcych ci kolorw i dwikw. Przyjmuje si niekiedy, e podczas czytania musimy si koncentrowa tak bardzo, e odcinamy inne bodce i tylko mylimy. Nie jest to konieczne. Moesz czyta tekst i jednoczenie rejestrowa to, co dzieje si wok ciebie zdawa sobie spraw ze swych uczu, pozycji ciaa, dostrzega kto lub co znajduje si obok ciebie i tak dalej. Sytuacji bez wyjcia towarzyszy zawsze uczucie, e zostae zapany w puapk. Potraktuj je jako wskazwk, e naley zwrci uwag na otoczenie. Uczucie to powinno automatycznie przerywa proces zagbiania si w sobie. Oderwij si od aktualnej sytuacji i spjrz, co dzieje si wok ciebie. Z chwil, gdy umniejszacz sprawi, e wci mylisz o sobie i zagbiasz si w swoim yciu wewntrznym, znalaze si pod jego czy jej kontrol. Rozwizanie: Nie zagbiaj si w sobie. Nie bro siebie. Sprbuj si zorientowa, co sprawia, e umniejszacz chce ci postawi w trudnej sytuacji. Rozpatrzmy jeszcze jeden przykad sytuacji bez wyjcia, zaczerpnity z moich dowiadcze. Pewna kobieta uczszczajca na moje zajcia bya zachwycona kursem i czua, e duo korzysta. Zmieniao si jej zachowanie. Odzyskiwaa zaufanie do siebie i nabieraa pewnoci siebie. Jej m poczu si tym zagroony, mia wraenie, e kontrola wymyka mu si z rk. Postawi jej ultimatum. Albo ten przeklty kurs, albo maestwo. Logicznie rzecz biorc, wybr by oczywicie prosty. Nikt nie zrezygnuje z maestwa na rzecz jakiego kursu. Jak by to wygldao? Zrezygnowaam z maestwa, aby uczszcza na zajcia Jaya Cartera. Gdyby m czsto grozi jej w ten sposb, nie miaoby to takiego efektu. Lecz on oszczdnie stosowa takie metody, szantaowa j tylko przy szczeglnych okazjach, gdy czu, e musi wzmocni kontrol. Kobieta przestaa zagbia si w sobie i przyjrzaa si caej grze. Dostrzega typowe elementy kontroli. 1. Bya to jego gra. 2. Zawieraa grob o przeraajcych dla niej konsekwencjach. 3. Ostateczny wynik zalea wycznie od niej. Bya cakowicie odpowiedzialna za swoj reakcj na jego grob. A oto w jaki sposb poradzia sobie z t sytuacj: Nie zamierzam wybiera (tzn. nie zamierzam gra w twoj gr). Nadal bd chodzia na kurs, a ty wybieraj... nasze maestwo czy kurs. Uya techniki, ktr nazywam lustrzanym odbiciem. Odbia pieczk prociutko do rk umniejszacza. Gdy odpowiedzialno za jego czyny spocznie na nim, umniejszacz niemal zawsze wycofa si. Wszystkie groby, ktrymi szafuje, spywaj po ofierze, jak woda po gsi odbijaj si i wracaj do niego. Jeeli ofiara dostatecznie czsto stosuje t metod,

umniejszacz zaprzestanie w kocu swoich sztuczek. Spjrz prawdzie w oczy. Gdyby pies gryz ci za kadym razem, gdy go kopiesz, dwa razy pomylisz, zanim znowu to zrobisz. By moe zastanawiasz si, jak si skoczya sprawa tej kobiety i jej ma. C, maj si dobrze. Im wicej ona zyskaa szacunku dla siebie, tym bardziej on j szanowa. Zaprzesta umniejszania jej wartoci z chwil, gdy przestao to skutkowa. Przeyli trudny okres, gdy ona dawaa ujcie caej nagromadzonej zoci do niego. Na pewien czas role si odwrciy, ona staa si umniejszaczk, a on ofiar. Wreszcie cay proces si zakoczy i zwizek ponownie rozkwit. Oboje nauczyli si zoci na siebie w sposb, ktry ich nie rani. Nie wszystkim musi si tak samo dobrze uda. Niektrzy ludzie od tak dawna gromadzili w sobie urazy, e nie s ju w stanie kontynuowa wsplnego ycia. Zwizek mg si zreszt rozpa dawno temu, a pozostay tylko mechanizmy kontrolowania. Jeeli tylko istniej szanse na oywienie zwizku, gorco to polecam. Ci, ktrzy s zdolni do podoci, zazwyczaj potrafi by w takim samym stopniu wspaniali. Widziaem, jak ludzie, ktrzy stosowali metody umniejszania wartoci, dokonywali zmiany postaw o sto osiemdziesit stopni. Nie cakiem to rozumiem, gdy ja sam zmieniam si powoli. Niemniej jednak, z chwil gdy umniejszacz nauczy si radzi sobie ze swoj zoci i przestaje odwartociowywa innych, moe zmieni si cakowicie i na zawsze. Najwaniejsze jest zrozumienie i ch, aby co z tym problemem zrobi. Lecz wystrzegaj si gwatownych zmian, ktre wiod tylko do dalszych manipulacji. Jeeli twj ukochany umniejszacz twierdzi, e teraz ju rozumie, co robi, i obiecuje popraw, lecz pniej nie chce wrci do tego tematu, nie ufaj mu. ARCHETYP UMNIEJSZACZA Czy pamitasz przyjaciela, ktrego naladowae? Czy zachowujesz si czasami jak twoja matka czy ojciec? Mona by powiedzie, e gdy zachowywae si jak oni, wszede w ich archetyp. Termin ten zosta wprowadzony przez Carla Junga dla okrelenia typw osobowoci, ktre od zarania dziejw powracaj we wsplnym dowiadczeniu ludzkoci. Czsto wystpujce archetypy to wojownik, myliwy czy demon. Przypuszczalnie rozwino si w tobie kilka rnych osobowoci. Role mamusi i tatusia. Twj wizerunek zawodowy. Twoja osobowo dziecica. S to rne typy, ktre w sobie rozwijasz i ktrych codziennie uywasz. Niczym garnitury na rozmaite okazje, ktre przechowujesz w szafie twojego umysu. Jeeli jeste matk dzieciom, masz prawdopodobnie swoj wasn osobowo mamusi. Mog si na ni skada: twoje wasne pomysy na temat, jak mama powinna si zachowywa, co robi i mwi; zachowania zapoyczone od twojej matki (cznie z tymi, o ktrych mwia, e nigdy tego nie zrobisz swoim dzieciom..., lecz stwierdzasz, e mimo wszystko tak wanie si zachowujesz); zachowania zapoyczone od matek ogldanych w telewizji, od matek innych ludzi, od babci etc. Do czego zmierzam? Sprbuj naszkicowa dla ciebie portrety umniejszaczy. Czy zauwaye, e wikszo z nich nie zachowuje si cay czas tak samo? Dlatego tak trudno niekiedy ich zrozumie. Nie da si przewidzie, co zrobi za chwil. Nigdy nie wiesz, co moe ich sprowokowa. (Czasami jednak wiesz).

Nagle, jakby ich demon opta. Przemiy czowiek zmienia si we wrzeszczcego maniaka albo te w osob nieobecn duchem i robic kliwe uwagi. Lub te nadal wydaje si miy, lecz nagle zaczynasz si czu nieswojo w jego towarzystwie i sam nie wiesz dlaczego. Gdy pojawia si umniejszanie wartoci, moe ono by jawne w mniejszym lub wikszym stopniu. U jego podoa ley cig procesw psychologicznych, ktrych dowiadcza kady umniejszacz. Opisz trzy rodzaje zachowa dewaluujcych czyj warto, od najbardziej jawnego do najbardziej ukrytego. JAWNE UMNIEJSZANIE WARTOCI Umniejszacz sprawia wraenie istoty cakowicie pozbawionej sumienia, a niekiedy tak zbzikowanej, e mona go podejrzewa o wszystko. Jakby zaraz mg straci panowanie nad sob. Bulgoce ze zoci, trzsie si z oburzenia i przekonuje o swoich jedynie susznych racjach. Grozi konsekwencjami, ktre dotknyby ci najmocniej. Czasami groc czym niecodziennym umiecha si do ciebie, jakby bawia go twoja sytuacja, albo daje do zrozumienia, e zasugujesz na wymwki, e z pewnoci zrobie co, co go sprowokowao. W innych momentach jawnie okazuje mio i skruch. Czasami budzi w nim demona nadmiar alkoholu. MNIEJ JAWNE UMNIEJSZANIE WARTOCI Umniejszaczka podkrela twoje saboci. Wypomina ci dawne bdy. Usiuje skoni ci do gonego przyznania, e to, co robisz, jest ze, i ustawicznie przekonuje ci, e jeste zym czowiekiem. Swoim zachowaniem udowadnia, e to, co zrobie dobrze, nie byo a tak wspaniae, lub komentuje: wreszcie dla odmiany udao ci si zrobi co poytecznego. Ma zawsze racj. Gdy wytkniesz jej jakie wykroczenie, natychmiast z oburzeniem zasypie ci pretensjami o wszystkie twoje uchybienia. Ma zwykle fantastyczn pami, jeli idzie o twoje bdy. Potem moe wpa w przygnbienie: Jak moge co takiego o mnie powiedzie? Sprawie mi przykro. Udowadnia ci, e jeste osem. Zazdroci ci twojej wasnoci i twoich dokona. Umniejsza ci publicznie. UKRYTE UMNIEJSZANIE WARTOCI Osobnik taki sprawia wraenie twojego dobrego kumpla. Zawsze ma ci do powiedzenia w dobrej wierze co zego o tobie. Uwielbia by uczciwym i prawdomwnym. Plotkuje o tobie za twoimi plecami i w gbi duszy jest o ciebie zazdrosny. Opowiada ci w tajemnicy, co zego inni mwi o tobie. Prawi ci komplementy, ktre w rzeczywistoci przekazuj sprzeczne informacje, a jeli sprbujesz wykaza mu t sprzeczno, da ci do zrozumienia, e musisz by niespena rozumu. Jest moliwe, e ma o tobie lepsz opini ni o sobie samym. Jak wida z powyszych opisw, nikt nie jest umniejszaczem bez przerwy. Czciej zdarza si tak, e cudowny czowiek, ktrego kochasz, zmienia si w besti, ktra ci nienawidzi i myli wycznie o tym, jak by ci tu poniy. Twj ukochany co jaki czas zmienia si w diaba. Ta demoniczna forma nie stanowi caej jego osobowoci; jest to archetyp, ktry czasami oywia. W takich momentach demoniczna osobowo wypenia go cakowicie jej podporzdkowane s myli, wyobraenia, wartoci moralne i zachowania. Czowiek moe obudzi taki archetyp wiadomie lub bez udziau wiadomoci, reagujc na jaki bodziec z otoczenia.

Skrajnym przykadem s osoby pokroju Hitlera, ktre wiadomie przyjmuj demoniczn osobowo w wybranych momentach. Hitler rozwin swojego demona do perfekcji i funkcjonowa w nim niemal bez przerwy. Wikszo ludzi wykorzystuje archetyp umniejszacza niewiadomie, reagujc na subtelne, czasami niezauwaalne sygnay z otoczenia. Ci ludzie sami w przeszoci poddani byli umniejszaniu czsto ze strony rodzica czy wiecznie niezadowolonego brata lub siostry. Niewiadomie, nie rozumiejc rde swoich kopotw, ludzie tacy staj si umniejszaczami i nigdy nie wiadomo, kiedy to nastpi. Jakby sterowa nimi automatyczny pilot; nie zdaj sobie sprawy z tego, co robi, i nie wiedz, co mogliby zrobi innego. Wpadanie w t rol nie przynosi korzyci ani umniejszaczowi, ani jego ofierze. Dziki takiemu zachowaniu umniejszacz moe wygra wiele batalii, ale na dusz met przegrywa. On czy ona mog zyska kontrol nad innymi na pewien czas, ale nikt z nas nie lubi dugo przebywa w pobliu umniejszacza. S oczywicie umniejszacze (jak Hitler) dostatecznie mdrzy i wyrafinowani, zawsze majcy wok siebie ludzi, ktrych kontroluj. ROZPOZNANIE UMNIEJSZACZA Moe spotkae kogo, kto by w stosunku do ciebie zachanny i zazdrosny, co ci pochlebiao. Zdziwio ci, gdy po pewnym czasie ta osoba zacza ci traktowa protekcjonalnie. Moga si tob zainteresowa, zwaszcza jeli kierowae sw uwag take w stron innych, ale poczua si znudzona, gdy powicie jej wikszo swego czasu. Czowiek taki moe zacz okazywa zo, gdy postpisz wbrew jego zdaniu lub woli. A gdy pokaesz, e masz wasny rozum, rozzocisz go jeszcze bardziej. Stosunek seksualny z kim takim suy bardziej zaspokojeniu libido ni szczerej ekspresji mioci. W kadym z nas przypuszczalnie ujawniaj si od czasu do czasu takie tendencje, ale u umniejszacza s one bardzo silne. Aby poradzi sobie z umniejszaczem, trzeba go najpierw zidentyfikowa. Metody dewaluowania wartoci innych potrafi by tak chytre, tak podstpne i przygniatajce, e moesz mie trudnoci z ich dostrzeeniem. Jeeli znasz kogo, w czyim towarzystwie zawsze czujesz si le, moe to wynika z twojej niepewnoci lub z dziaania umniejszacza, a najpewniej i z tego, i z tego. Mwic najprociej, twoja niepewno wywodzi si z wczeniejszych dowiadcze, ktrych tak naprawd ani nie zauwaye, ani nie zrozumiae, ani nie zaakceptowae. Utkwiy one w twojej podwiadomoci i czekaj gotowe do wywoania blu, postaw obronnych bd introwertycznych w najdziwniejszych momentach, kiedy zupenie nie podejrzewasz, e wanie oywaj. Sprytny umniejszacz odnajduje twoje najsabsze punkty i grajc na nich, zyskuje nad tob kontrol, gdy sprawia, e czujesz si jeszcze mniej pewnie. Nie jest spraw najwaniejsz wyszukiwanie rozmaitych cech umniejszacza. Najistotniejsze jest sprawdzenie, jak si czujesz po pewnym czasie przebywania z tak osob. Nie musisz rozpozna wszystkich metod, jakie stosuje. Wystarczy, e zorientujesz si, jak ci si ukadaj stosunki z tym czowiekiem. Niniejsza ksika dostarcza wystarczajco duo informacji, aby rozpozna umniejszacza. Kieruj si tym, co czujesz. Jeeli niemal bez przerwy odczuwasz dyskomfort w czyim towarzystwie, zwr uwag na to, co on czy ona robi. Nie znajdziesz tu wyczerpujcego opisu technik umniejszania wartoci; istnieje o wiele wicej chwytw i sposobw, ktrym naleaoby powici znacznie obszerniejsze dzieo. Niniejszy podrcznik nie traktuje po prostu o rzeczach, ktrych naley si dopatrywa u innych i nie ma na celu wywoania u ciebie chorobliwej podejrzliwoci. Lektura nie powinna odsun ci od ludzi. Zauwa tylko, e przejawiaj oni od czasu do czasu takie zachowania i

bd przygotowany do radzenia sobie z nimi. Musisz o nich wiedzie, aby prb umniejszania wartoci nie bra sobie do serca. Wedug moich szacunkw mniej wicej jeden procent udzi to bona fide wiadomi umniejszacze. Dwadziecia procent dziaa pwiadomie. Jeeli czytasz t ksik, istniej spore szans, e nie naleysz do wspomnianego jednego procenta. Ten rodzaj ludzi nie chce nawet sprbowa pracy nad sob, a praca nad sob stanowi sens niniejszego podrcznika. Lektura moe wywoa u ciebie intensywne uczucia. Nie zraaj si tym. Po przeczytaniu niektrych rozdziaw by moe nawet odczujesz potrzeb samotnoci, aby si pozbiera. Nie tum swoich uczu. Zaufaj im. Prawdziwego umniejszacza nieatwo rozpozna. Lecz jeli zaufasz swoim uczuciom i bdziesz uwanie obserwowa ludzi zwizanych z umniejszaczami, uda ci si ich zidentyfikowa. Zauwaysz, e osoby zwizane z umniejszaczem nie s w najlepszej formie, podczas gdy umniejszacz ma si wietnie. Rodziny umniejszaczy czsto sprawiaj wraenie zaburzonych psychicznie i tylko on (czy ona) to pozornie najzdrowsi ludzie na wiecie. W rzeczywistoci jest akurat odwrotnie. Bez twojego przyzwolenia nikt nie moe sprawi, e poczujesz si gorszy Eleanor Roosvelt

2. Ofiara
Z caym szacunkiem, jeeli zamierzasz wiza si z przedstawicielem tego najbardziej toksycznego jednego procenta, z autentycznym, wiadomym swych dziaa umniejszaczem, poniewa sdzisz, e poradzisz z nim sobie, to powiniene par rzeczy wiedzie. On musi kontrolowa. Jest to sprawa ycia lub mierci jego ego. Jeeli uzna si za gorszego od ciebie, bdzie to dla niego bodcem, aby ci zniszczy i w kocu w peni kontrolowa. Jeeli zdarzy ci si zachorowa, mie kopoty czy znale si w doku, zrobi wszystko, co moliwe, aby sytuacja si nie zmienia. Jeeli masz ochot wda si w t gr, twoja sprawa. Twj umniejszacz moe by czarujcym, skonnym do ryzyka i prawdopodobnie bardzo inteligentnym czowiekiem. Jeeli rozpali ci, baw si dobrze, dopki moesz. Jednak nieszczcie czyha tu za progiem. Moesz myle, e nigdy nie staniesz si bezbronny, nie znajdziesz si w doku. Lecz sam si o to prosisz, pozostajc w zwizku z przedstawicielem 1%. Tak wic... bon voyage! ycie w cigym stresie, zwizanym z koniecznoci ustawicznego reagowania na umniejszacza, moe prowadzi do chorb psychosomatycznych. Znaem wielu ludzi zwizanych z umniejszaczem maestwem lub wizami krwi. Byli ich ofiarami i zazwyczaj cierpieli na owrzodzenie odka i dwunastnicy lub niedomog serca, niektrzy na raka czy inne choroby. Codzienny stres, zwizany z odpieraniem atakw umniejszacza zera, nawet jeeli radzisz sobie z tym bardzo dobrze. I jak to zwykle bywa w przypadku prawdziwego umniejszacza, musisz sobie z tym radzi, radzi, radzi... ad nauseam, ad infinitum. Wrzeszczcy i szalejcy umniejszacz moe nagle zmikn, jeli go opucisz, moe si nawet przyzna do tego, e umniejsza ci. Stanie na gowie, aby dosta ci z powrotem. Wyzna nawet, jak ciko mu byo bez ciebie. A potem, jeli zrobi ci si go al i wrcisz, bdzie ci w gbi duszy poczytywa za gupca zdolnego do wspczucia. Czas jaki odczeka i znowu zacznie pracowa nad tym, by cign ci do swojego poziomu.

Autentyczny umniejszacz obieca wszystko, byle ci zatrzyma, nie dlatego, e ci kocha, ale poniewa musi ci mie i kontrolowa. Poniewa zaspokajasz jego potrzeb wadzy, a nie dlatego, e ci chce. Poniewa suysz jego celom, a nie dlatego, e jest tob zainteresowany. Interesujesz go nie tyle ty, co twoje sabe punkty, na ktrych moe gra, aby ci kontrolowa. Nie ma wikszego znaczenia, czy umniejszacz jest wiadomy tego, co robi, czy nie. W kadym przypadku jest za to odpowiedzialny. Nie ma znaczenia, czy kto strzela do ciebie wiadomie... umrzesz i tak, i tak. Niekiedy trudniej nawet poradzi sobie z umniejszaczem, ktry dziaa niewiadomie. Skonfrontowany ze swoimi postpkami, moe powiedzie: Skd wzie takie gupie pomysy? To ty umniejszasz moj warto, oskarajc mnie o niedocenianie twoich zalet! Suchajc takich sw, bdziesz mia pewnie ochot rozerwa go na strzpy. Musisz jednak wzi pod uwag par spraw. Po pierwsze, on ci dewaluuje niewiadomie. Mona z duym prawdopodobiestwem zaoy, i by kiedy zwizany z umniejszaczem (matka, ojciec, przeoony, wspmaonek). Gdy si rozzoci, w taki sposb okazuje swj gniew. Jako niewiadomy umniejszacz z trudem tylko poddaje si jakiejkolwiek konfrontacji. Nikt nie lubi myle o sobie jako o umniejszaczu. I znw, to nie twoja sprawa, e on nie chce dostrzec swoich problemw. Musisz go traktowa tak, jakby by ich wiadom. Moim zdaniem najlepsze, co moesz zrobi to: (1) pokaza mu je, (2) nie poddawa si i (3) oddzieli si od niego, jeli nie chce ich dostrzec. Dojdzie do tego okrn drog dopiero wtedy, gdy stanie wobec faktu, e traci ciebie. CHARAKTERYSTYKA OFIARY Ludzie zwykle chtnie suchaj innych, ale po wielu latach lekcewacego i poniajcego traktowania trac na to ochot. Ludzie zwyke chtnie dopuszczaj moliwo wasnych bdw. Gdy jednak umniejszacz ustawicznie wytyka nam, co robimy le, moemy przesta przyznawa si do omyek w jakiejkolwiek sprawie. Umniejszacz naduywa gotowoci do suchania go, robic tak wiele krytycznych i zoliwych uwag, e ofiara zamyka si w sobie i w ogle przestaje sucha, aby unikn strasznego uczucia, e znowu okae si, i nie ma racji. Ten system obrony pozwala ofierze nie sysze umniejszacza. Chroni, przynajmniej czciowo, przed blem umniejszonej wartoci, lecz taka reakcja moe spowodowa, e czowiek przestaje sucha kogokolwiek. Ofiara umniejszacza moe zacz stwarza pozory kogo, kto zawsze ma cakowit racj. Stracia ju wszelk ochot na suchanie i uznawanie wasnych bdw. By moe znasz kogo, kto niewiele sucha, ale duo mwi. Czy taka osoba miaa w przeszoci swojego umniejszacza? Kto inny, okaleczony w przeszoci przez umniejszanie jego wartoci, moe by bardzo cichy i niemiay. Boi si otworzy ust z obawy przed kolejnym umniejszeniem. Moe sprawia wraenie, e odrzuca wszelk przyja, lecz przyczyn tego jest lk. Osoba niemiaa jest zwykle rzecz jasna spokojna i powcigliwa, ale te moe to by rezultat kontaktw z umniejszaczem, ktry depta jej samoocen, ilekro otworzya usta. Istnieje ogromna rnica midzy kim, kto jest spokojny z wyboru, a kim, kto jest usztywniony przez lk. Jeszcze innym sposobem reakcji na umniejszanie wartoci jest zamknicie si w uporze. Osoby takie czasem uwaaj, e maj siln wol i nigdy si nie myl. Wyrobiy sobie tak postaw pod wpywem umniejszacza, w kontaktach z ktrym najlepsz obron byo nieustpowanie nigdy, bez wzgldu na okolicznoci. Jak moemy poprawi nasze zachowanie, jeli nie potrafimy sucha innych i nie moemy sobie pozwoli na pomyki? Niszczenie ofiarowanego nam przez Boga daru porozumiewania si z ludmi to jedna z najwikszych krzywd, jakie mona wyrzdzi drugiemu czowiekowi.

Niszczymy ten dar rwnie sami, gdy godzimy si na ograniczanie lub znieksztacanie naszej zdolnoci do komunikowania si ze strachu przed umniejszaniem. Na og wiemy, co moe si sta, gdy Joe zrani Freda. Fred moe zechcie wtedy zrani Joe'ego. To takie proste. Kto robi co, aby ci zrani, wwczas ty moesz nabra ochoty odpaci mu tym samym. Wikszo ludzi nie zdaje sobie jednak sprawy, e zwykle sekwencja wydarze jest nastpujca: 1. Joe robi krzywd Fredowi (tj. Joe dewaluuje warto Freda). 2. Fred nie zdaje sobie sprawy, e Joe go zrani, niemniej jednak jest mu z tym le. 3. Joe widzi, e Fred czuje si nieswojo, widzi rwnie, e Fred nie ma zamiaru si rewanowa. 4. Joe, chcc usprawiedliwi swoje dziaania, zaczyna wymyla rozsdne powody, dla ktrych zrani Freda. Szuka motywacji wasnych dziaa. Moe sobie powiedzie: C, kady, kto pozwala depta po sobie, zasuguje na zranienie albo te Co za niedoga, tacy ludzie zasuguj na to, by po nich depta. 5. Z chwil gdy Joe usprawiedliwi swoje postpowanie wobec Freda, bdzie je kontynuowa. 6. Joe traci szacunek dla Freda, poniewa Fred pozwala siebie krzywdzi. Taki stan rzeczy moe trwa a Fred zaamie si psychicznie (moe zrobi jakie gupstwo) lub wreszcie zbuntuje si i powie co w rodzaju: Suchaj, do diaba! Nie chc wicej sysze twoich @#*. Jeeli jednak Fred uwierzy, e jest gorszy, mniej wartociowy jako czowiek, moe pozwoli Joe'emu na wdeptanie si w ziemi. Pewnie znasz takiego kogo, kogo uwaasz za dobrego czowieka, kto wytrzymuje z partnerem zmieniajcym ycie w pieko. Najczciej jest to kobieta i dziwi ci, e ona si na to godzi, a ona prawdopodobnie czuje, e nie zasuguje na nic lepszego. Nie potrafi zaakceptowa ludzi, ktrzy s dla niej mili, a pocigaj j ludzie, ktrzy j przytaczaj. Godzi si z cigym umniejszaniem przecie w kocu udaje si jej przey, prawda? Taka osoba nie bdzie wiedziaa, co zrobi, gdy spotka si z pochwa czy sympati. Umniejszacz nie zawsze jest potworem. Bierno-agresywna ofiara potrafi sama tworzy lub prowokowa sytuacje, w ktrych pokazuje, jak jest mao warta. Fred mg si sam ustawi w roli chopca do bicia przez sodki do obrzydzenia sposb bycia i czoganie si u ng Joe'ego. Czy spotkae kiedy czowieka, ktrego miae ochot kopn? Osoba taka moe sprawia wraenie najsodszej w caej okolicy, lecz czsto popenia niewiadomie drobne bdy, nie biorc za nie odpowiedzialnoci. Moe np. bez przerwy spnia si i zawsze znajduje sobie usprawiedliwienie, pada przed tob na kolana i sprawia, e wygldasz jak @#*, czujc si nieswojo w jej towarzystwie. Taki czowiek zawsze sam siebie ponia. Na kadym kroku komunikuje: spjrz, jaki jestem odraajcy. Zwykle nie mamy szacunku dla kogo, kto nie szanuje sam siebie. Gdy gratulujesz komu takiemu, zlekceway twoje sowa, gdy nie moe mie dobrego mniemania o sobie. Nawet jeli jest wspaniaym czowiekiem, bdzie przyciga umniejszaczy niczym magnes. Zdecyduje si cierpie, przebywajc z kim, kogo ty uwaasz za potwora, zamiast mio spdza czas z tob. A gdy jestecie razem, bdzie bez przerwy opowiada ci, jakim jest nieszczsnym, bezradnym pechowcem. Musi udowodni sobie, i jest nic nie znaczc ofiar losu. Bdzie robi wszystko, by otoczenie cigle potwierdzao t opini.

W jego przeszoci by jaki Umniejszacz... i teraz ma na stae swego przeladowc w gowie. Uwewntrzni umniejszacza i skierowa przeciwko sobie. Lecz uwaga jego nieszczcie kocha towarzystwo. Umniejszacz powtarza bez przerwy: Mylisz si. Mylisz si. A ofiara postrzega siebie jako ofiar i nie chcc przyzna si do odpowiedzialnoci, ciko pracuje, aby udowodni, e naprawd jest ofiar i ma w tej kwestii racj. Ofiara bdzie ci ustawicznie zawraca gow swoimi nieszczciami. Straszne okolicznoci, pijany wspmaonek, poar w domu, utrata pracy i zawsze kto inny jest temu winien. Oni znowu zrobili mu krzywd. Wyjani ci, e on sam nic nie mg w tej sprawie zrobi. Samochd zjecha z szosy i uderzy w drzewo. (On sam przez czysty przypadek znalaz si pijany za kierownic). Potem oni zabrali mu prawo jazdy, przez co straci prac. Zwolnili go po szeciu miesicach wiernej suby tylko dlatego, e nie mg wrci do pracy. Bardzo chce, aby si z nim zgodzi, bo wtedy poczuje si umocniony w roli ofiary. Taki osobnik moe nie doceni niczego, co dla niego robisz, poniewa nie czuje si tego wart. Rzadko uda ci si go zadowoli lub uszczliwi. Szczcie jest dla niego niedostpne. Bdzie idealnym wspmaonkiem dla umniejszacza. Jego poywk jest bycie nieszczliwym. Jeeli sprawy ukadaj si zbyt dobrze, sam sobie wykreuje jakie zmartwienie. Zauwaysz, e twoje wysiki, aby pomc ofierze, s bezskuteczne. Wydaje si, e zawsze niewiadomie ciga sobie kopoty na gow. Wreszcie i ty zaczynasz czu si bezradny. I pki ta osoba nie, rozpozna swej roli ofiary i nie sprbuje czego z tym zrobi, niewiele moesz zdziaa. Ona sama musi chcie si zmieni. Musi przesta obwinia za swoje kopoty los i sab wol, musi zdecydowa si przesta by pechowcem. Osobowo integruje si wok tego, czego czowiek naprawd chce. Jeeli kobieta postanowi by wartociowa i cenna, to nic jej w tym nie przeszkodzi, jeli tylko sama nie bdzie udowadnia, e jest bez wartoci. Warto kadego czowieka okrelona jest przez niego samego. Jeeli czowiek wie, e jest wartociowy, to adne przeszkody i bdy popeniane na drodze do samorealizacji nie bd stanowiy dowodu, e jest do niczego lub e jest beznadziejnym pechowcem. Nie ma sposobu, by uczyni z niego ofiar, jeeli postanowi, e ni nie bdzie. Powici ycie na rozwijanie swej wspaniaej istoty i nie bdzie zwaa na chwilowe niepowodzenia. Jeli kobieta naprawd postawi sobie za cel uwolnienie si, to ta decyzja czyni j istot woln. DWCH TANCERZY: PRZYKAD Porwnajmy, jak radz sobie z porakami w pracy dwaj rni tancerze. Pierwszy z nich prbuje zrobi krok X. Nie udaje mu si. Prbuje zrobi krok X. Klapa. Prbuje zrobi krok X. Udaje mu si. Skupi si na doskonaoci taca, skoncentrowa na tym, co chce zrobi, i osign sukces mimo pocztkowego niepowodzenia. Drugi tancerz prbuje zrobi krok X. Nie udaje mu si. Skary si na lisk podog. Stwierdza, e nigdy mu si to nie uda. Porwnuje swj taniec z osigniciami tamtego i czuje si gorszy. Prbuje zrobi krok X. Klapa. Wpada w depresj. Rozwodzi si nad tym, jakim jest do kitu tancerzem. Oskara rodzicw, e nie zaczli go posya do szkoy baletowej, gdy by modszy. Oskara cay wiat, dostrzega gbok niesprawiedliwo w fakcie, e wychowywa si w biednej rodzinie. Udowadnia, e le robi krok X. Na koniec albo si podda, albo zrobi wreszcie ten krok.

Jeeli w kocu mu si uda i opanuje krok X, demonstrujc swoje niewiarygodne ego bdzie si przyrwnywa do gorszego tancerza, ktry nawet tego jeszcze nie umie. Tymczasem pierwszy tancerz przeszed ju do wiczenia krokw Y i Z. Ten rozdzia nie traktuje o dwch rodzajach ludzi. Jeeli na podstawie lektury dojdziesz do wniosku, e zdobye umiejtno przyczepiania znajomym etykietek z napisami: ofiara czy umniejszacz, to niewiele zrozumiae. Zjawiska, ktre tu nazwaem i opisaem, mog (w caoci lub czciowo) dotyczy tego samego czowieka. Jeeli wykorzystasz to, czego dowiedziae si z tej ksiki, aby wykaza komu, e jest zym czowiekiem... bdzie to znaczyo, e ksika jest o tobie. Wykazanie komu, e stosuje umniejszanie wartoci, po to aby sobie z tym kim poradzi, nie jest dewaluowaniem tego czowieka (chocia moe on to tak odebra). Natomiast wykazanie komu, e stosuje umniejszanie, aby pokaza mu, e jest zym czowiekiem, jest umniejszaniem jego wartoci. O rnicy stanowi intencje. Mierzc si z umniejszaniem, zyskasz wiksz pewno siebie, gdy poznasz swoje intencje. Prawie kady z nas ma w sobie niektre cechy umniejszacza. Jeden procent ludzi stosuje umniejszanie dla osobistych korzyci, wiadomie, konsekwentnie i bez skrupuw. To ci, ktrzy za wszelk cen musz zdoby wadze i kontrol nad kim. Lecz kady z nas wpada czasami w rol umniejszacza. Czy TY umniejszasz czyj warto? Prawdopodobnie tak! By moe robisz to w samoobronie, gdy czujesz, e kto ci skrzywdzi. Moesz tak dziaa niewiadomie. Nastpny rozdzia adresowany jest do umniejszacza. Moe lektura pomoe ci rozpozna, jak kto z tob postpuje, albo nauczy ci dostrzega, kiedy ty sam stajesz si umniejszaczem. Ilekro sprostasz trudnej sytuacji, takiej, ktra, jak sdzie, po prostu nie moe si zdarzy, to nawet jeli cierpiae mki potpieca, poczujesz si bardziej wolny ni bye Eleanor Roosvelt

3. Cykl umniejszania
DO UMNIEJSZACZA Tak wic stwierdzie, e jeste umniejszaczem. Albo podejrzewasz tylko, e jeste. Albo nie czujesz si umniejszaczem, ale postanowie przeczyta ten rozdzia, by zobaczy, co te autor ma im do powiedzenia. Jeli przyznajesz, e jeste umniejszaczem, wyraam ci swoje uznanie i szacunek za ch do konfrontacji z treci tego rozdziau. Kady z nas na co reaguje. Niektrzy rani innych. S tacy, ktrzy rani siebie. Aby to zmieni, trzeba mie w sobie gotowo i chcie wiedzie. To tyle. Brzmi bardzo prosto. W rzeczywistoci czasami bywa to proste, a czasami bardzo trudne. Dzikuj ci za ch przeczytania tego rozdziau. Teraz, gdy przeczytae ju ponad poow ksiki, gdzie szczegowo opisaem umniejszacza, chc eby wiedzia, e ja wiem... e nie istnieje nic takiego jak umniejszacz. Zgadza si. Istniej tylko ludzie i mechanizmy umniejszania. Celowo uyem sowa Umniejszacz. Gdyby przypuszcza, e jeste... tra la la!... umniejszaczem... sprawd, na ile jeste chtny da sobie po nosie. Jeeli stwierdzisz, e stosujesz umniejszanie, popracuj nad tym mechanizmem. Porzu t destruktywn rol, panie umniejszaczu! Moe sobie teraz mylisz, e i tak nie dowiesz si, jak zaprzesta dewaluowania innych. Chcesz to przerwa zaraz, natychmiast. C, nie ma to jak niecierpliwo. Gdy przeczytasz i

zrozumiesz ten rozdzia, bdziesz w stanie sam rozwiza swj problem. Potrzeba na to czasu. Zapomniaem o tym powiedzie: kolejn cech umniejszacza jest... niecierpliwo. DLACZEGO JESTE UMNIEJSZACZEM Czy w twoim yciu by kto, kto umniejsza twoj warto? Mg to by kto, kogo kochae, lub kto, kogo nienawidzie. Umniejszanie jest mechanizmem przekazywanym z jednego czowieka na drugiego Kto w twoim yciu mia zawsze racj, kto tob dyrygowa, kogo si bae? To s pytania pomocnicze, ktre mog ci pomc w identyfikacji domniemanego umniejszacza w twoim yciu. Kto umniejsza ciebie lub kto na twoich oczach niszczy warto innych? Jeeli czujesz si le, mylc o sobie jako o umniejszaczu, wwczas istnieje groba, e to skoni ci do jeszcze intensywniejszego umniejszania. Due jest prawdopodobiestwo, e przede wszystkim zdewaluujesz siebie. Moesz si poczu jak potwr, potpi siebie i doj do wniosku, e ten, kto ci kocha, musi by jeszcze gorszy od ciebie i zasuguje na umniejszanie. W kocu kady, kto musi y z takim garbem jak twj, musi si poczu naprawd zgnbiony. Zgadza si? JAK PRZESTA? Co wic powiniene zrobi, gdy przyapiesz si na umniejszaniu i stwierdzisz, e chciaby z tym skoczy? No c, trzymaj si mocno i przygotuj do usyszenia kilku rzeczy o sobie. Moe w ktrym momencie twego ycia kto ci skrzywdzi, kto wmawia ci, e jeste niedobry, a poddae si tej opinii i pogodzie z tym, e jeste zy? Pniej uznae siebie za czowieka do gruntu zego lub zupenie do niczego. By moe rwnie przyje zaoenie, e to inni s niegodziwi. Pewnie spdzie kawa ycia na udowadnianiu, e z tob wszystko w porzdku, bo nie chciae uchodzi za czowieka zego. Czujesz, e musisz by sprawiedliwy wobec siebie. Musisz mie zawsze racj. Tak wanie jest, ale jak do tego doszo? Zadziaa mechanizm umniejszania, ktry jest przekazywany z jednej osoby na drug, z pokolenia na pokolenie, niczym choroba zakana. Spjrz na rysunki na nastpnych stronach. Przyjrzyj si im, a potem wr tutaj po wyjanienia. Pozwl, e sprbuj powiedzie, co ten rysunek przedstawia. Jeszcze raz: nie ma czego takiego jak umniejszacz. Istnieje osoba, a poza ni istnieje mechanizm umniejszania. Osoba moe posuy si mechanizmem, ale mechanizm nie jest osob. Moesz by czasami tak blisko zwizany z umniejszaniem, e nie dostrzegasz go. Niekiedy moesz odczuwa skutki umniejszania. Moesz zdawa sobie spraw, e dewaluujesz kogo i mimo e tego nie chcesz, mimo e nie lubisz siebie za to, nie moesz si powstrzyma. Moe to by tak frustrujce, e w kocu poddajesz si i akceptujesz siebie jako POTWORA. Okrelasz siebie jako zego czowieka i nasilasz umniejszanie. apiesz si na tym, e umniejszasz innych ustawicznie, zupenie jakby sam siebie umniejsza. Czujesz, e musisz tak si zachowywa. To zaczyna dzia si automatycznie, poniewa zidentyfikowae si z umniejszaczem. Wyobrazie sobie, e stoisz przed wyborem: 1. Wej w rol umniejszacza i PRZEY. 2. Wej w rol umniejszanego i ulec. Wydaje ci si, e albo bdziesz rani, albo ciebie zrani, albo bdziesz kontrolowa innych, albo poddasz si czyjej kontroli. Przecie dowiadczye tego w przeszoci, gdy

Umniejszacz zwyciy, a ty przegrae. Powtarzasz to. Rozumiesz? Odgrywasz t sam sztuk, lecz tym razem usiujesz by zwycizc, potworem, ktrego nikt nie pokona. Moesz odgrywa t rol w okrelonych sytuacjach niemal jak maszyna. To nie ty dziaasz; jest to po prostu dramatyzacja twoich negatywnych dowiadcze sprzed lat. Gdy odgrywasz rol, zaczynasz automatycznie umniejsza czyj warto, poniewa kiedy spotkao to ciebie. Kto wwczas naprawd zostaje umniejszany? Gdyby istnia Szatan, nie chciaoby mu si ciko pracowa nad kalaniem dusz. Po prostu wymyliby kilka obrzydliwych archetypw, ktrymi ludzie zaraaliby si nawzajem. W kocu, gdyby by taki zy, byby take leniwy. Prociej byoby wrzuci troch paskudztw do stojcej wody i patrze, jak si burzy. Wymyli wic umniejszanie! I sprawi, e jest zaraliwe. My zrobilimy reszt. Czasem nie atakujesz niczyich wartoci, a czasem dewaluujesz kogo bezlitonie. To jest tak, jakby skada si z dwch rnych osb, z ktrych jedna ma dobre intencje, chtnie pomaga, druga za, a czasami udaje jej si zawadn tob, zmienia ci w istot umniejszajc. Ta za istota nie jest tob, lecz rol, ktr odgrywasz: rol umniejszacza. Gdy wpadasz w t rol, dzieje si tak, jakby traci poczucie rzeczywistoci. Grasz osob kontrolujc, ale chodzi ci tylko o to, eby sam nie by kontrolowany. Inni mog ci odbiera jako osob wymagajc i autorytarn, lecz ty w rodku czujesz si bezradny i przeraony. Ta wymagajca, autorytarna i umniejszajca istota to twoja rola, ktr odgrywasz, odgrywasz, odgrywasz... CO SI DZIEJE Z UMNIEJSZACZAMI? Umniejszaczowi moe si przytrafi jedna z dwch rzeczy. Moe doj do wniosku, e ponianie innych nie opaca si na dusz met. ycie tego uczy. Jeeli kto potrafi zauway te znaki ostrzegawcze i odbiera ich dostatecznie duo, jego czy jej zachowanie moe ulec zmianie. Lecz nie kady dostaje takie informacje, a wwczas koczy si to raczej smutno. Istnieje naturalny cykl, ktremu podlegaj ludzie, ktrzy wyrzdzili komu krzywd. 1. Wyrzdzenie krzywdy. 2. Przyznanie si do tego przynajmniej przed samym sob. 3. Wyrzuty sumienia nie chodzi tu o neurotyczne poczucie winy, lecz o prawdziwy al. 4. Pokuta prba naprawienia szkody bd zadouczynienia za krzywd. Problem umniejszacza polega na tym, e nie jest on w stanie przyzna si do bdu, nie przechodzi wic przez naturalny, cykl. Dziaa on wedug schematu zaprzeczeniastumienia: 1. Wyrzdzenie krzywdy. 2. Usprawiedliwienie czynu przed samym sob. 3. Stumienie poczucia winy, ktre prowadzi w kocu do zego nastroju. 4. Uniknicie pokuty uchylenie si od naprawienia krzywdy czy zadouczynienia. Stumione poczucie winy pozostaje w rodku i kumuluje si do chwili, gdy Umniejszacz zaczyna wpada w depresj lub w chorob psychosomatyczn.

Pewnie znasz kogo, kto tak si zachowuje. Taka demoniczna osobowo jest rodzajem stanu maniakalnego. Wydaje si, i taki czowiek nie ma sumienia; najwyraniej sprawia mu przyjemno manipulowanie innymi i ponianie ich. W tej fazie Umniejszacz jest istot beztrosk. Nie dostrzega uczu innych osb i nie dba o nie. Bez skrpowania postpuje egoistycznie: pije, zdradza on, upokarza innych, a nagle, nieoczekiwanie rozlatuje si na kawaki. Gdy jego zwizki z innymi zostaj zerwane, zaczyna odczuwa silne wyrzuty sumienia lub popada w cik chorob. Najczciej zaczyna chorowa, gdy opuci go ona. Jest dua szansa, e poczuje si zobowizana do opieki nad nim i wrci. Z jednej strony choroba jest dla niego kar, z drugiej skania on do powrotu. Ostrzegam przed umniejszaczem, ktry nie choruje ani nie odczuwa wyrzutw sumienia. To ciki przypadek. Jego cykl by inny. On naprawd dba wycznie o siebie. Jest skrajnym egoist. wiadomie ponia innych i przypuszczalnie pracuje nad doprowadzeniem swoich dziaa do perfekcji. To jest Hitler. To jest przedstawiciel jednego procenta. (Dotychczas w tym rozdziale mwilimy o dwudziestu procentach, ktrym pozostao do wraliwoci, aby przynajmniej odczuwa wyrzuty sumienia). Obserwowae jak ten jeden procent niszczy innych. Otoczenie boi si takich ludzi, lecz poddaje si ich kontroli. Nie s oni w stu MECHANIZM UMNIEJSZANIA Osoba A = Umniejszacz Osoba B = umniejszany Charakterystyka osoby A Charakterystyka osoby B czuje si nieudolny, czuje gniew, czuje, e musi kontrolowa, niechtnie sucha, nie przyznaje si do bdu, unika autorefleksji i poznawania wasnych motyww. pocztkowo: chtnie sucha, dopuszcza moliwo wasnych bdw, gotowa do autorefleksji i poznawania wasnych motyww. Przestawanie z A prowadzi do: stumienia gniewu, poczucia, e jest nie w porzdku, poczucia, e nie potrafi si kontrolowa. Dusze przestawanie z A prowadzi do: przekonania, e jest za i do niczego, samoobrony, ktra oznacza: niech do suchania, nieprzyznawanie si do wasnych bdw,

unikanie autorefleksji i poznawania wasnych motyww. Wreszcie, aby przetrwa, musi: zidentyfikowa si z umniejszaczem, podporzdkowa mu si to on sprawuje kontrol, uzna racj umniejszacza, uzna si za pokonan. CYKL ZACZYNA SI OD NOWA Osoba B z ofiary osoby A przedzierzguje si w umniejszacza osoby C. W osobie B odywa archetyp umniejszacza. Umniejszanie czyjej wartoci jest zaraliwe. Osoba B = Umniejszacz Osoba C = umniejszany Charakterystyka osoby B Charakterystyka osoby C czuje si nieudolny, czuje gniew (wreszcie ujawnia si, ale wyadowuje si na niewinnej osobie), czuje, e musi kontrolowa (eby znw nie dosta si pod kontrol), niechtnie sucha, nie przyznaje si do bdu, unika autorefleksji i poznawania wasnych motyww. pocztkowo: chtnie sucha, dopuszcza moliwo wasnych bdw, gotowa do autorefleksji i poznawania wasnych motyww. procentach diabami; nikt nie jest. Pozornie wiod normalne ycie. Chodzi tylko o ich egoizm i zachanno. I tylko od czasu do czasu robi co, co zostawia trwae blizny na kim bliskim. Do czasu, gdy taki czowiek dokona ywota, wiat na skutek jego obecnoci staje si gorszy. Moe zdarzyo ci si widzie kogo takiego w akcji? Jest samolubny i bezwzgldny. Kontroluje innych i manipuluje nimi. Nie ma w nim wspczucia i nie zna aski. Moe obserwowae, jak doprowadza kogo do obdu lub do samobjstwa. Dziwisz si pewnie, e uchodzi mu to na sucho. Zastanawiasz si, jak on moe z tym y. Zastanawiasz si, jak to si koczy. Myl, e mog ci to powiedzie. Obserwowaem ycie czowieka tego typu. Bezradnie patrzyem, jak bezlitosny umniejszacz doprowadzi sw on do samobjstwa. Dziaa bez miosierdzia i bez wytchnienia. Nigdy nie ruszyo go sumienie, chocia przeyli razem czterdzieci lat. Oczywicie, ona odgrywaa rol ofiary i w kocu tak osaba, e nie potrafia duej tego znosi. Zmara targnwszy si na wasne ycie. On by martwy na dugo przedtem. Narzdzia umniejszania zawsze masz pod rk. Moesz, jak wszyscy, w kadej chwili wzi je, uywa i doskonali sztuk umniejszania przez czste powtarzanie. Lecz jeli sdzisz, e ponianie innych jest dobrym sposobem, by ich kontrolowa, przemyl to jeszcze raz.

Zamy, e wykorzystasz demoniczny archetyp, ktry czyni ci manipulujcym egoist. W kocu naprawd wyrzdzisz komu krzywd, a wtedy wyrzuty sumienia zapukaj do twej duszy i przypomn ci o zych uczynkach. Wwczas zmienisz swe zachowanie na mniej egoistyczne i okupisz winy albo wpadniesz w depresj, lub zachorujesz. Stosujc mechanizm umniejszania dziaasz zgodnie z zasad: kup teraz, zapacisz potem. Oczywicie, moesz czas jaki wie beztroskie ycie, nie dbajc o innych. Lecz wczeniej czy pniej zostaniesz samotny i osamotniony. Ludzie w kocu rozgryz ci, bez wzgldu na to, e jeste tak towarzyski i chtny do zabawy. Gdy ju uwiadomi sobie, jak bardzo jeste pochonity sob odejd. Poza tym wszystko wskazuje na to, e istnieje prawo natury, ktre prowadzi do destrukcji istot tego typu. Nie mona dugo pozostawa czowiekiem, jeli ustawicznie niszczy si w sobie czowieczestwo. Jeli stumisz wyrzuty sumienia, stumisz jednoczenie w takim samym stopniu wszystkie inne uczucia. Zatracisz take czciowo zdolno rozumienia uczu innych ludzi. Gdy tumisz autentyczne wyrzuty sumienia, czciowo stajesz si martwy. Nie mona wyciszy gosu wasnego sumienia, nie tracc jednoczenie kontaktu z innymi ludmi, bowiem sumienie jest pomostem czcym nas z innymi. Najgorsze, co moe si zdarzy, to to, e stajesz si tak samolubny, e niszczysz wszystkie relacje z ludmi. Tracisz kontakt do tego stopnia, e przestajesz w ogle rozumie innych. Zanikaj twoje wasne uczucia, tak e nie dowiadczasz ju mioci, pikna, przyjani czy innych emocji, majcych w yciu znaczenie. Musisz si ucieka do alkoholu, narkotykw, zwyrodniaego seksu, aby w ogle czu cokolwiek. Tylko przemijajce odczucia, momenty Ale byo! sprawiaj ci przyjemno. Unikasz wszystkiego, co ma gbszy sens. Nie musisz mi wierzy na sowo. Jestem pewien, e spotkae osoby pochonite sob w stopniu uniemoliwiajcym im rozumienie innych. Ludzie tacy bez przerwy umniejszaj innych, ale sami s podatni na zmiany nastrojw popadaj w depresj, poniewa nikt nie moe bez przerwy tkwi w egoizmie. Jeeli doszede do przekonania, e ty potrafisz by szczliwym egoist, przemyl to jeszcze raz. Sprbuj dostrzec zjawisko umniejszania i co z nim zrobi. Bd w peni wiadomy tego, co si dzieje, i nie pozwl, by umniejszanie czynio spustoszenia. Nie dopuszczaj do tego, by umniejszanie czynio spustoszenia. Gdy kto ci mwi, e co le zrobie, zorientuj si, z jak intencj ci to powiedzia. Nawet jeeli to, co mwi, jest bezsporn prawd, nawet jeeli rzeczywicie le zrobie, przyjrzyj si intencjom mwicego. Czy jest to prba umniejszenia, czy uczciwe zwrcenie ci na co uwagi? Przyjrzyj si rwnie wasnym intencjom. Kiedy kogo krytykujesz lub wytykasz mu bd, czy robisz to w dobrej wierze, czy te wykorzystujesz okazj, by zrani? Gdy odczuwasz gniew, czy zocisz si na przypadkowe, cakiem niewinne osoby? Czy musisz si na kogo wcieka? Czy potrafisz si rozzoci na przedmioty martwe lub po prostu rozzoci si i ju? Jeli potrzebujesz chopca do bicia, zrb z tym co! Zo oczywicie naley wyadowa, ale nie na niewinnych ludziach. Gdy wykryjesz umniejszacza w swym otoczeniu lub w samym sobie, oka troch wspczucia. Ta nieszczsna dusza albo ju jest w piekle, albo w drodze do niego. I pamitaj! Nigdy nie przyczepiaj nikomu etykietki. Ludzie s tylko ludmi. I robi to, co robi. Atakowanie czowieka zamiast zwalczania tego, co ten czowiek robi, po prostu nie skutkuje na dalsz met. Nie pozwl, by jedno umniejszanie rodzio nastpne.

DO UMNIEJSZONEGO, KTRY SI NIE ODGRYWA Jeste ofiar umniejszacza, ale sam nikogo nie upokarzasz. O, tak. Jeste inny ni tamci. Nigdy nikogo nie poniasz. Nigdy si nie zocisz. Miae kiedy do czynienia z umniejszaczem i wietnie to rozumiesz. Czytasz sobie teraz o tamtych i aureola wieci ci nad gow. Nie umiesz zoci si nie ranic ludzi, wic dusisz gniew w sobie. Tak dugo ci udowadniano, e jeste zy, a podje niezomn decyzj: jeste cakowicie i pod kadym wzgldem w porzdku. Std si bierze twoja aureola. Wraz z powzitym postanowieniem rozwine w sobie niech do uznania wasnych bdw. Poradzie sobie lepiej ni wielu innych; nadal masz ochot sucha ludzi. Teraz robisz co odwrotnego ni umniejszacz suchasz, dowartociowujesz, nigdy si nie zocisz. Zostae przez kogo umniejszony i rzecz jasna nie chcesz nikogo zrani w taki sam sposb. Stajesz si nieuczciwy wobec wasnych uczu. Podbudowujesz ego innych, oszukujc ich. Oczywicie wierzysz, e jeste cakowicie w porzdku. Unikasz wszystkiego, co mogoby zachwia to przekonanie. Zrobie z siebie pompatycznego osa i nie jeste zainteresowany metodami pracy nad sob, bo musiaby przyzna, e co jest z tob nie w porzdku. Ju sam pomys ci przeraa. Wstydzisz si spojrze na zmian w sposobie mylenia jak na pierwszy krok na drodze samodoskonalenia, gdy jest to wskazwka, e nie jeste doskonay. Paradoks jednak polega na tym, e jeli chcesz by doskonay, musisz zdecydowa si przyzna do niedoskonaoci. Jest to szczeglnie trudne dla kogo, kogo umniejszano do tego stopnia, e teraz panicznie boi si uchodzi za zego czowieka. Naduyto twojej gotowoci do przyznawania si do wasnych bdw. Moesz mie w tym miejscu wielk blizn i czu si cakowicie bezbronny. Jeeli zdecydowae si desperacko broni swego przekonania, e jeste cakowicie w porzdku, zrobisz wiele, by zachowa wszystko, jak jest. Masz powody by wrogo nastawionym do jakichkolwiek zmian. Bye kiedy w sytuacji, gdy decyzja o tym, e jeste w porzdku, oznaczaa przeycie ego. Za wszelk cen chcesz zachowa to przekonanie. Gdy kto wytyka ci bd lub usiuje ci pomc w twoich kopotach, czsto reagujesz lkiem. Jeste przeraony, ilekro uwiadomisz sobie, e zmienie opini czy punkt widzenia. Moe ci si wydawa, e w kocu poddae si, cho dawno temu mimo wszystko nie ulege umniejszaczowi. Najchtniej szybko wycofujesz si z jakichkolwiek zmian i wracasz do starych przekona. Jeste otwarty na nowe pomysy, jeli nie zagraaj one twojemu niezomnemu postanowieniu, e teraz jeste w porzdku i e zawsze bye w porzdku. Czasem wydajesz si dziwakiem, poniewa istnieje w tobie zaskakujca mieszanina nowoczesnych i przestarzaych pogldw i postaw. Moesz rozwin mnstwo zabawnych cech swej osobowoci, byle nie dopuci, aby cokolwiek wstrzsno fundamentami podstawowej struktury, ktra ci trzyma. Zdrowy czowiek ma wiadomo tego, e jest w porzdku i potrafi zaakceptowa opinie i sdy innych ludzi. Chtnie przyjmuje, e niekiedy kto inny ma racj, a on sam moe si myli, i to pomaga mu zachowa rwnowag ducha. Lecz kto, kto w obronie przed umniejszeniem musia uzna siebie za osob idealn, moe nie by w stanie zaakceptowa opinii innych ni jego wasna. To wanie czyje oceny zepchny go na pozycje defensywne, wic teraz czuje, e nie wolno mu nigdy omyli si, zwaszcza, gdy kto inny wytyka mu omyk. Sympatyczna osobowo kto, kto nigdy si nie zoci i zawsze podbudowuje ego innych jest odwrceniem osobowoci umniejszacza. Lecz tacy ludzie take maj swoje problemy.

Umniejszaczka pluje zoci na prawo i lewo, co przyczynia problemw zarwno jej ofiarom, jak i jej samej. Lecz ofiara, ktra nie umie si zoci i nie wyraa zoci w ogle, tumi j w sobie i prawdopodobnie musi take stumi wikszo swoich uczu. Umniejszacz i jego przeciwiestwo s przekonani o swoich racjach. Obaj czuj si zapani w puapk i dla obu jedynym sposobem wyjcia z sytuacji jest: nauczy si sucha, wyraa swj gniew konstruktywnie, zdoby si na przyznawanie si do bdw i zmian zachowania, gdy sytuacja tego wymaga. Ale gdyby wszyscy to umieli nie byoby umniejszaczy! Tylko sabi s okrutni. agodnoci mona oczekiwa wycznie od silnych Leo Buscaglia 4. Co z tym zrobi? UMNIEJSZAJCY SZEF? Co zrobi, jeli twj szef cigle dewaluuje twoj warto? Bdmy praktyczni. Gdyby uzna go za potwora i sprbowa odpaci za wszystko, co przecierpiae od niego (lub od niej), nie byoby to najlepsze wiadectwo twojej samokontroli. Potem miaby niemi wiadomo, e dae si ponie mciwoci. Ponadto utwierdziby szefa w przekonaniu, e tylko tego mona spodziewa si po ludziach i jego pogld na ycie nie jest bezzasadny. Zreszt, na dalsz met zemsta i tak nie zmieniaby sytuacji. Mgby powiedzie mu wszystko, co o nim mylisz. Wyadowaby nagromadzone emocje, lecz to nie przyniosoby spodziewanych efektw. Co gorsza, mgby narazi si na jeszcze silniejsze ni dotychczas umniejszanie, a w dodatku pewno miaby kopoty z zachowaniem pracy, nie mwic ju o awansie. Przyjmij, e nie warto dyskutowa z szefem, gdy wstpuje w niego demon. Lepiej jest poczeka, a znowu bdzie sob. Jeeli demon cakowicie opanowa twojego szefa, radz ci od razu zacz rozglda si za now prac. On mg ju zaj za daleko i ani mu nie pomoesz, ani nie poradzisz sobie z nim. Wiedz jedno: jeeli ci ponia, to musia si tego od kogo nauczy, prawdopodobnie od dominujcej matki lub kontrolujcego ojca. To zreszt wcale nie musia by ktry z rodzicw, mg to by jego szef. Moe sdzi, e tak wanie powinien zachowywa si zwierzchnik. Zdarza si, e jeli prezes firmy jest naogowym umniejszaczem, wszyscy stojcy niej w hierarchii subowej zaczynaj robi to samo. W kocu umniejszanie jest zaraliwe. Umniejszaczowi najbardziej zaley na tym, by zawsze mie racj. A wic nigdy, przenigdy nie mw mu: mylisz si; jest to regua podstawowa. Jeeli bdziesz mu zaprzecza, wykazywa, demonstrowa lub w jakikolwiek inny sposb dawa do zrozumienia, e nie ma racji, prdzej czy pniej dopadnie ci. Prdzej czy pniej zapacisz za to. Umniejszacze s nad wyraz mciwi. Dla umniejszacza zrobienie bdu jest najgorsz rzecz, jaka moe mu si przytrafi, i nie daruje osobie, ktra postawi go w niezrcznej sytuacji. Najlepsze, co mona zrobi, to przyj sowa umniejszacza do wiadomoci; co wcale nie znaczy zgodzi si z nimi. Przykad: Umniejszaczka dzieli si z tob uwagami na temat innych pracownikw. Mwi: Wiesz, ci ludzie interesuj si wycznie sob. Nikt nie wykazuje troski o nasz wydzia. Najgorsze, co moesz powiedzie, to: Ale skd, mylisz si. Nasi pracownicy s bardzo oddani i troszcz si o firm. Najlepsze, co moesz zrobi, to przyj jej sowa do wiadomoci i sprbowa wybada, czy ma jakie powody, by tak mwi. Mgby rzuci: Tak mylisz?, w sposb niezobowizujcy, aby tylko potwierdzi, e syszae jej sowa, i

zachci j do rozwinicia tematu. Moe co szczeglnego naprowadzio j na t myl? Moe natkna si na kogo, kto spni si dwie minuty po przerwie. Pniej, gdy bdzie mniej krytycznie nastawiona i nie bdzie podejrzewa ci o prb wytknicia jej omyki, moesz przytoczy przykady nienagannych zachowa pracownikw. Tym, na co umniejszacze reaguj najlepiej, jest wzajemna sympatia. Jeeli j lubisz, moe ci nawet pozwoli od czasu do czasu na krytyk swego postpowania. To oczywicie odnosi si niemal do wszystkich. Jeeli kogo lubisz i okazujesz tej osobie wiele sympatii, moesz temu komu powiedzie praktycznie wszystko. Lecz upewnij si, e rozmowa odbywa si w cztery oczy. Wykazanie bdu wobec grupy ludzi jest dla umniejszacza straszliwym upokorzeniem. Jeeli okaesz szefowi swoj sympati, zyskasz nieoczekiwanie duo korzyci. Umniejszacze wietnie posuguj si logik, wiec nie przywizuj do niej wikszej wagi. Lecz sympatia jest czym, czego im brakuje, a bardzo jest im potrzebna. Prawdopodobnie w przeszoci tego czowieka by kto, kto go rozgryz za pomoc logiki i jednoczenie odepchn. Jeeli uda ci si znale jaki autentyczny powd do odwiedzenia szefa, okae si to pomocne. Umniejszacze s zwykle ludmi typu: ja tylko ja zawsze ja. Maj nisk samoocen, dobrze ukryt pod nadmiernie rozdtym ego. Umniejszacz moe uwaa siebie za jedyn wan osobisto w okolicy, ale jednoczenie czuje si kim poledniejszym od innych. Demonstrowaniem wasnej wanoci usiuje nadrobi i skompensowa poczucie niszoci. Jest to paradoks lecz ignorowanie go jest zbyt ryzykowne. Biorc to wszystko pod uwag, uwiadomisz sobie, e silny, pewny siebie i bezlitosny na zewntrz szef moe w rzeczywistoci czu si jak przestraszone mae dziecko. Moe by kim, nad kim naleaoby si raczej litowa ni okazywa lk. O ironio, najlepszym sposobem pozbawienia umniejszacza kontroli nad sytuacj jest umniejszenie jego wartoci. Osoba, ktra usiuje zrani kogo, stosuje metody, za pomoc ktrych najatwiej zrani j sam. Jeeli chcesz dotkn umniejszacza, obserwuj pilnie, co on robi innym. Jeeli posuysz si jego wasn broni, podda si szybciej ni inni. Jest to tak oczywiste, e a mieszne. Nie zapomnij jednak, e wybierajc ten sposb duo ryzykujesz. Moesz straci prac, ale moe to si rwnie dobrze okaza najlepszym pocigniciem w caej twojej karierze. Nieatwo jest podj tak decyzj. Lepiej zaatw sobie inne zajcie, zanim sprbujesz, eby satysfakcji z umniejszenia swego szefa nie musia smakowa, stojc w kolejce w biurze porednictwa pracy. Jeeli twj szef upokorzy ci w obecnoci kolegw, a ty chcesz mu odpaci i sprawi, by poczu si dotknity, publicznie wpraw go w zakopotanie. Lecz bd ostrony. On przypuszczalnie niejednokrotnie peszy ju ludzi w obecnoci innych i jest w tym o wiele lepszy ni ty. Na twoj korzy bdzie dziaa element zaskoczenia i fakt, e jego wytrzymao jest pewno znacznie mniejsza ni twoja. UMNIEJSZAJCY WSPMAONEK? Zwykle jeden z partnerw jest dominujcy. Kto musi mie ostatnie sowo, eby maestwo mogo istnie. Teoretycznie najlepiej jest wwczas, gdy odpowiedzialno rozkada si rwno i w poowie przypadkw ostatnie sowo naley do niej, a w poowie do niego. W ten sposb oboje staj si szefami. Taki zwizek ma szans by szczliwy. Lecz ile znasz maestw, o ktrych wiesz, e s szczliwe? Ukad m ona stwarza wicej okazji do umniejszania ni jakikolwiek inny. Choroba ta wystpuje na caym wiecie. Wszystko wskazuje na to, e zwyk kolej rzeczy jest najpierw si pobra, nastpnie

wyrzdzi sobie nieodwracalne szkody, a wreszcie aowa, i w ogle zawaro si maestwo. Jednym z problemw naszej cywilizacji jest to, e najwyraniej nie umiemy naprawia zepsutych stosunkw w maestwie. Szukamy pomocy dopiero wtedy, gdy sytuacja stanie si nie do wytrzymania. Ale i wwczas tak naprawd nie chcemy pomocy, chcemy si tylko uwolni. Przypomina to ludzi, ktrzy w latach szedziesitych brali narkotyki. Niektrzy wyrzdzili sobie nieodwracalne szkody, a teraz powtarzaj: Gdybym ja to wwczas wiedzia. Jeeli kto dyryguje ca rodzin, niekoniecznie musi by umniejszaczem. Jego czy jej partner moe by po prostu czowiekiem nieodpowiedzialnym, a kto musi trzyma ster w rku. Istnieje mnstwo sposobw przeciwstawienia si umniejszaniu. Na przykad niereagowanie najmniejszym sowem czy gestem na wypowied wspmaonka lub powiedzenie rozgniewanej lubnej, e adnie wyglda, gdy si zoci. Osoba stosujca umniejszanie moe to robi cakowicie niewiadomie. Rwnie ofiara moe zupenie nie zdawa sobie sprawy ze swej roli. To, czy umniejszacz i jego ofiara (lub dwoje umniejszaczy!) s lub nie s wiadomi swoich zachowa, nie zmienia faktu, i dwoje kochajcych si ludzi wika si w pewien scenariusz, ktry z czasem prowadzi do rozpadu rodziny. Osoba, ktra czciej umniejsza warto partnera, dowiaduje si o tym dopiero wtedy, gdy jest ju za pno: mio umara, a szkody s nie do naprawienia. Czy spotkae kogo, kto by zdumiony faktem, e jego czy jej wspmaonek odszed? Wszystko ukadao si wspaniale i raptem BC... ona czy on uciek z artystk cyrkow! Czy nie bya to konsekwencja niewiadomego umniejszania? Nawet jeli umniejszaczowi powiemy, co robi, moe nie wycign z tego waciwych wnioskw. Zacznie np. tumi swoje tendencje do poniania, zamiast je przezwycia. Bdzie dusi w sobie uczucia, zamiast si nauczy, jak wyraa je w sposb konstruktywny. Wtedy wczeniej czy pniej stary sposb postpowania dojdzie do gosu i zniszczy kady nastpny zwizek. W wielu przypadkach Umniejszacz nie widzi adnego powodu, by si zmieni, poniewa czuje si zwycizc. Powstrzymuj go od tego bardzo silne mechanizmy, a na krtsz met nie odczuwa konsekwencji swego postpowania. Krok po kroku bdzie niszczy swoje maestwo i rozbije je, zanim zda sobie spraw z tego, co robi. S wprawdzie umniejszacze, ktrych nic nie zdoa uratowa, ale nie ma ich a tak wielu. Warto uczyni wysiek i przeama negatywny wzorzec zachowa poniajcych innych ludzi. Gdy Umniejszacz stwierdzi, e jego dziaania nie skutkuj, moe odkry w sobie pobudki do zmiany. Stanowi to twj problem, jeeli to twoj warto umniejsza. Z chwil, gdy przestaniesz mu pozwala na kontrolowanie ciebie, bdzie wreszcie musia zrobi co ze sob; jego problemy pozostaj jego problemami. To, czego powiniene sprbowa: 1. Zdefiniuj problem umniejszacza. 2. Zakrel granice jego postpowania co jest, a co nie jest dla ciebie do przyjcia. 3. Okrel granice czasu, w ktrym powinny nastpi zmiany. Zwr raczej uwag na to, co Umniejszacz robi, a nie na to, co on czy ona mwi. Jeeli umniejszanie jest dla twego wspmaonka sposobem na ycie, moe si okaza, e nie masz innego wyjcia jak separacja. W wielu przypadkach stwierdziem jednak, e

maestwo da si uratowa. Upewnij si, czy nie odchodzisz tylko dlatego, i chcesz umniejszy wspmaonka! PRZYKAD PORADZENIA SOBIE Z UMNIEJSZANIEM Moglibymy wszystkie sposoby postpowania podzieli na dwie kategorie: 1. Argumentowanie (np. rodzic do dziecka: Nie wychod na jezdni, kochanie, bo moesz wpa pod samochd). 2. Tresowanie (np. rodzic do dziecka: ZNOWU WYSZEDE NA JEZDNI!!! (Klaps!!!)) S ludzie, ktrzy nie potrafi zrozumie rozwiza opartych na tresowaniu. yj w wiecie logicznym i mog odnosi wielkie sukcesy, rozwizujc problemy na logik. Niezomnie wierz, i niemal ze wszystkim mona sobie poradzi za pomoc rozumu. Traktuj ycie filozoficznie i zawsze staraj si by sprawiedliwi. Niewykluczone, e boj si nieco sytuacji irracjonalnych i nie dajcych si ogarn rozumem. (Do tej grupy nale ci, ktrzy nie s w stanie uwierzy, i Hitler wysa miliony ydw do gazu). atwo ich umniejszy, gdy naiwnie wierz w dobre intencje kadego czowieka. Gdy kto im zoliwie dokuczy, skonni s przyj, i mia to by dowcip albo przejzyczenie. Z drugiej strony s te ludzie, ktrzy nie przywizuj wagi do logiki, rozumu czy filozofii. W przeszoci manipulowano nimi, oszukiwano ich i okamywano. Nauczyli si zwraca uwag na to, co ludzie robi, a nie na to, co mwi. Taki szef zwolni ci z pracy, jeli zbyt czsto nieobecno usprawiedliwiasz chorob... bez wzgldu na to, czy jest to prawda, czy nie. Mog sprawia wraenie, e ci suchaj, ale w rzeczywistoci bd raczej obserwowa twoje zachowanie i wyraz twarzy, usiujc oceni ci na podstawie tego, co wida, a nie na podstawie twojego sposobu rozumowania. Pan Argument i pan Treser nie maj wielkich szans na wzajemne zrozumienie, poniewa w czystej postaci plasuj si na przeciwlegych kracach kontinuum. Argument <----------------------------------------> Treser Dziki Bogu, wikszo z nas znajduje si gdzie porodku. Nie ma w tym nic zego ani dobrego. Cho moe 'rwnowaga byaby dobra. Nie istnieje zbir regu, jak radzi sobie z umniejszaniem, regu, ktre zawsze s skuteczne, lecz spjrz na podane niej, gdy przyniosy ju pewne sukcesy. Sprbuj najpierw uy rozumu. Potraktuj umniejszacza: z humorem, z szacunkiem, z sympati, profesjonalnie, z uznaniem, dyplomatycznie, cierpliwie, dyskretnie, stanowczo, specyficznymi, nieosobistymi, lecz miymi komentarzami,

 pytaniem jak si czujesz? Pod adnym pozorem: nie uoglniaj, nie przyczepiaj etykietek, nie osdzaj, nie potpiaj, nie wytykaj jemu czy jej bdw, nie wywyszaj si, nie rb wycieczek osobistych, nie insynuuj, nie wyadowuj na niej czy na nim swojej zoci, nie prowokuj poczucia winy. Jeli adne argumenty nie pomagaj, sprbuj brutalniejszych technik: Dotknij go do ywego, gdy bdzie umniejsza. Odwartociuj go (niech wie, czym to pachnie). Zrb co, co woa o pomst do nieba. (Mw gono. Zachowuj si jak wariat. Polej go z pistoletu na wod. Nasiusiaj na jego kwiaty. miej si przenikliwie, jakby wanie opowiedzia dowcip. Pu do niego oko. Gono pu bka). Obra go. Uszczypnij go w policzek. Unie brwi na jego widok. Wpatruj si w niego bez mrugnicia. Zerwij z nim, porzu, odejd. Tak brutalne reakcje spowoduj, e Umniejszacz poczuje si nieswojo, gdy zacznie kogo umniejsza. Znaem kiedy profesora psychologii, ktrym grupa studentw usiowaa manipulowa za pomoc technik behawioralnych. Mia zwyczaj przechadza si po sali tam i z powrotem, a nas to okropnie dranio. Wic ilekro dochodzi do prawego koca swej trasy, ziewalimy i na rne sposoby okazywalimy znudzenie. Gdy przechodzi na lew stron, okazywalimy gorliwo. Pod koniec semestru siadywa ju na wysokim stoku pod sam cian z lewej strony, nie majc pojcia o uknutym przez nas spisku! Jeeli twojemu umniejszaczowi spodoba si twj brutalny sposb dziaania i wejdzie do gry, zaniechaj tego, co robisz, i przejd do nastpnego punktu na swojej licie. Gdy si wyczerpie, z pewnoci zdoasz wymyli kilka nastpnych. Chwytasz? Handlarze narkotykw mog kontynuowa swj proceder tylko dlatego, e mimo i staj przed sdem, praktycznie s bezkarni. Jeli taki handlarz jest dobrze wytrenowany, bdzie skada waciwe zeznania, wemie odpowiedniego obroc i tylko zostanie skierowany pod nadzr sdowy. Wedug niego, nic si nie stao! Tymczasem jeden mocny cios w nos na tyle skutecznie przywoaby go do rzeczywistoci, e powiedziaby sobie: Auu! To boli! Jeli o mnie chodzi, to koniec z handlem!

Ponownie przypominam. Jeli rozumiesz mechanizmy, sam znajdziesz sposoby radzenia sobie z umniejszaniem, ktre najlepiej odpowiadaj twojej osobowoci i twojemu kodeksowi moralnemu. adna ksika nie moe omwi wszystkich przypadkw. Nie staniesz si fachmanem od samego przeczytania tego podrcznika, tak jak nie staniesz si zawodowcem po lekturze podrcznika do baseballu. Wyczyta mona tylko zasady. Poniewa jednak ludzie wci mnie pytaj o szczegowe techniki, ktre mogliby zastosowa, podam kilka, ktre, jak si wydaje, najczciej skutkuj, i kilka przykadw, ktre podpatrzyem u innych, gdy stanli do walki z umniejszaniem. Pamitaj jednak, aby robi to po swojemu. KONFRONTACJA Jakim wspaniaym sowem jest konfrontacja! Spjrz tylko na kobiet, ktra ci umniejszya, w taki sposb, eby pokaza, i wietnie wiesz, co ona robi. Chwila milczenia, umiech peen zrozumienia, oparcie podbrdka na doni czy lekkie wychylenie do przodu moe da jej do zrozumienia, e lepiej z tob nie zaczyna. Przykad: te wypytuje zicia podczas kolacji o jego prac i wyranie szuka dziury w caym. W kocu czerwienieje, oczy mu rozbyskuj i dononym gosem stwierdza: Co to za praca dla mczyzny? Zi milczy, lecz cay czas spokojnie przypatruje si teciowi. Starszy pan podnosi gos, robi si purpurowy, jeszcze szerzej otwiera oczy i wrzeszczc wypuszcza z siebie jakie komunay. Zi w dalszym cigu tylko spokojnie patrzy. Wreszcie te odwraca wzrok, wykrzykuje jeszcze kilka kwestii do innych osb przy stole, znia gos, wstaje od stou i wychodzi. Zi nie da si wcign. Nie pad na kolana. Nie zgodzi si z teciem, nie podda si. Utrzyma z teciem kontakt. To te poczu si dostatecznie nieswojo, aby wyj i nieprdko nabierze ochoty na kolejn prb. POWTRZ TO, PROSZ Proba o powtrzenie umniejszajcej wypowiedzi moe odebra jej si, uczyni nieprzekonywajc, zwaszcza w przypadku insynuacji czy jadowitych uwag, ktre Umniejszacz stara si przemyci. Jeeli starczy mu odwagi, by powtrzy umniejszajc wypowied, moesz powiedzie: Ach tak. Sdziam, e to wanie powiedziae. Zwykle jednak ten ndzny tchrz nie zdobdzie si na powtrzenie umniejszajcego tekstu. POWIEDZIE CA PRAWD Czsto si zdarza, e umniejszanie polega na przekazywaniu, poza samym tekstem wypowiedzi, sprzecznych informacji przesiknitych insynuacjami, ze zmianami tonu i modulacji oraz innymi sygnaami. W tym przypadku najlepiej jest oceni to wszystko i wypowiedzie prost prawd. Przykad 1: Kobieta uczestniczy w zebraniu, w ktrym bior udzia osoby rwne jej stanowiskiem, gwnie mczyni. Frank mwi: Susan, moja droga, czy nie zechciaaby protokoowa zebrania? Zaskoczona znienacka Susan odpowiada: Nie mam notatnika. Frank (sarkastycznie): Jak to, Susan! Przysza na zebranie bez notatnika?! Susan odpowiada: Frank, mwisz tak, jakby do moich obowizkw naleao protokoowanie tego zebrania. Proponuj, aby w przyszoci poprosi kogo z nas o protokoowanie, zanim zebranie si zacznie, a nie czeka do ostatniej chwili i organizowa wszystko ju po jego rozpoczciu.

Susan nie przesza do defensywy. Nie oskarya Franka o to, e poprosi j o protokoowanie tylko dlatego, e jest kobiet. Nie daa si sprowokowa (nie wpada w autorefleksj). Przytoczya tylko suche fakty, ujawniajc tym samym postaw Franka. Przykad 2: Al przedstawia w pracy projekt przedsiwzicia, nad ktrym zamierza pracowa. Obecny na zebraniu Bill wyglda na coraz bardziej zirytowanego. Twarz mu czerwienieje. Oddycha gono i z wysikiem. Nikt nie rozumie tego, co mwi Al, bo wszyscy zastanawiaj si, co drczy Billa. Wreszcie Al zwraca si do Billa: Bill, czy chciaby co powiedzie?. Bill wstaje, yy na skroniach mu nabrzmiay: Pewnie, e chciabym co powiedzie! Sam nie wiesz, u diaba, o czym mwisz. Nigdy nie widziaem... Al przygwada go prawd. Musi podnie gos, aby przekrzycze Billa: Bill, przyszede tutaj i wpade w irytacj, zanim zaczem swoj prezentacj. Nie rozumiem, jak moge dokona oceny na podstawie tego, co zdyem powiedzie. Chciabym, aby okaza mi szacunek i pozwoli dokoczy prezentacj. Czyby?!, mwi Bill, Zabierasz mi czas. W odpowiedzi Al mwi prawd: Wprawiasz mnie w zakopotanie wobec tylu osb. Chciabym, eby inni sami wyrobili sobie pogld na temat tego, co powiem. Nie musisz siedzie na zebraniu, zapoznam ci z tematem pniej, o ile bdziesz chcia. Na to Bill, gono tupic, opuszcza sal ze sowami: Nie jestem zainteresowany tym, co ty masz do powiedzenia. Al zwraca si do caej grupy: Moe zrobimy pi minut przerwy na rozlunienie mini. Przerwa pozwala wszystkim omwi incydent, zamiast myle o nim podczas prezentacji. Zawsze moesz powiedzie wprost to, co czujesz w danym momencie: Czuj si zaenowany. Jestem zy na ciebie za to, e powiedziae to w taki sposb. Postawie mnie w trudnej sytuacji. Nikt nie moe kwestionowa tego, co czujesz, poniewa (susznie czy nie) ty czujesz tak, a nie inaczej. W CZTERY OCZY Ludzie, ktrzy wprawiaj ci w zakopotanie w obecnoci innych, traktuj wiadkw twego upokorzenia jako swoj tarcz. Jeeli zmusisz ich do rozmowy w cztery oczy, stwierdzisz, e wij si i zaczynaj usprawiedliwia. Nabieraj szacunku do ciebie, gdy stawiasz czoa, zamiast chowa si za plecami innych. Zacznij od rozmowy. Jeeli wprawi ci w zakopotanie po raz drugi, zagro, e odpacisz im piknym za nadobne. Jak by si czu, gdybym publicznie wprawi ci w zakopotanie? Zrb to jeszcze raz, a bd mia dla ciebie ma niespodziank. T niespodziank jest prawda: Bill, i znw usiujesz wprawi mnie w zakopotanie na oczach wszystkich. Czy nie mgby si zachowywa w sposb bardziej profesjonalny? ODBIJANIE PROJEKCJI Gdy kto oskara ci o co, czego nie zrobie, sprawd, czy on (ona) tego nie zrobi. Gdy kto ci czym grozi, zagro mu dokadnie tym samym. (Istnieje due prawdopodobiestwo, e

on czy ona grozi ci czym, czego si sam najbardziej boi). Gdy kto zarzuca ci, e jego (jej) nie lubisz, e jeste uprzedzony, zgadnij, kto tu kogo nie lubi. Zgadnij, kto jest uprzedzony. Gdy kto ci mwi, e masz wybra midzy A i B, powiedz temu komu, e nie masz zamiaru wybiera, e on sam moe podj decyzj. Przykad 1: Dave da: Wybieraj, albo ja, albo twoja kariera. Mary odpowiada: Nie bd wybiera. Przykad 2: Fred mwi: Podejrzewam, e mnie nie lubisz. Odpowied brzmi: A czy ty Fred lubisz mnie? Przykad 3: Martha stwierdza: Myl, e podbierae pienidze z utargu. W odpowiedzi moesz spyta: A czy ty braa jakie pienidze, o ktrych mi nie wspomniaa? CO POWIEDZIE DZIECIOM, GDY PYTAJ, DLACZEGO LUDZIE S WREDNI LUB PODLI Ludzie bywaj podli zazwyczaj z jednego z trzech powodw: 1. Chc postawi na swoim. 2. Poniewa kto inny zachowa si niegodziwie w stosunku do nich. 3. Poniewa nie maj dobrego mniemania o sobie. Czasami kto, kto nie ma o sobie dobrego zdania, uwaa, e jeste lepszy ni on, wic usiuje co zrobi, aby wydawa si mniejszy. To poprawia jego samopoczucie. W takich przypadkach najlepiej jest okaza tej osobie trosk, zainteresowa si ni, zapewni, e jest ona w porzdku. Jeeli poniysz tego czowieka, udowodnisz mu po prostu, e jest tak zy, jak sobie wyobraa. Za to, jeeli powiesz temu komu, co w nim lubisz, poczuje si on lepiej i moe uwierzy, e ma jakie zalety. Jeeli zrozumie, e jest w porzdku, nie bdzie musia zachowywa si wrednie. Niekiedy trudno jest znale w kim dobre cechy, ale mona powiedzie na przykad, e ma adne oczy czy e jest silny. Czasami nic nie trzeba mwi. Moe wystarczy klepnicie w rami czy umiech. Nie zawsze to skutkuje. S take ludzie tak nikczemni, e lepiej trzyma si od nich z daleka. Gdy ludzie s dla ciebie podli, musisz pamita, e ty jeste w porzdku. Moe im si nie podoba co, co zrobie, ale jeste w porzdku. Jeli s podli bez adnego powodu, to znaczy, e s akurat w zym humorze albo czuj si nieszczliwi. Bd dobrego mniemania o sobie. Sprbuj si im przyjrze i zrozumie, dlaczego s podli. Moesz powiedzie: Przykro mi, e jeste nie w humorze. Czy mog co dla ciebie zrobi?. Czasami wystarcza ucisk doni. Lecz musisz by ostrony, aby ludzie ci nie wykorzystywali. Nie obawiaj si powiedzie nie grzecznym tonem. Umiechaj si, ale nie ulegaj. Nie musisz robi wszystkiego, o co ci prosz. Jeeli nie uwaasz tego za suszne, powiedz: Nie mog tego zrobi. JAK SOBIE RADZI Z UMNIEJSZANIEM. STRESZCZENIE Uwiadom sobie, e Umniejszacz to osobowo a nie osoba. Umniejszacze wydaj si duzi, ale czuj si mali. Paradoksalnie, maj nisk samoocen, ale wielkie ego.

Umniejszacz ponia ci, gdy (on bd ona) czuje si gorszy lub nie kontroluje sytuacji. Przedstawiciel jednego procentu umniejsza zawsze, gdy wydaje mu si, e dziki temu uzyska kontrol lub zdobdzie wadz. Bez wzgldu na to, jak bardzo umniejszanie wartoci wydaje si zamierzone i przemylane, przedstawiciel dwudziestu procent dziaa zwykle niewiadomie lub na p wiadomie. Jest bardzo trudno lub wrcz niemoliwe poradzi sobie z umniejszaczem, gdy koncentrujesz si na autorefleksjach. Po pierwsze otrznij si z nich i spjrz na cao sytuacji. Sprbuj zobaczy, co si naprawd dzieje. Oce uczucia i intencje. Czy zamiarem umniejszacza jest zadanie ci bolesnego ciosu, czy chce on ci pomc? Czy porozumienie midzy wami jest zakcone? Jeeli ani intencje, ani uczucia nie s dobre, prawdopodobnie masz do czynienia z jedn z wielu form umniejszania. Umniejszanie jest zaraliwe. Jeeli ciebie umniejszano, masz du szans zacz umniejsza innych. Jeeli kto ci umniejsza, prawdopodobnie sam w przeszoci dowiadczy umniejszania wartoci. Pocztkowo bez trudu wchodzisz i wychodzisz z roli umniejszacza. Ale im czciej stosujesz t technik, tym bardziej si od niej uzaleniasz. Wreszcie wszystko zaczyna wskazywa na to, e stae si rol umniejszaczem. Lecz pamitaj, takie zwierz nie istnieje. Istniej tylko ludzie i to, co robi. Kady moe zosta umniejszaczem. I kady moe przesta nim by. Umniejszanie dziaa tylko na krtk met, nigdy na duej. Moesz wygra wiele bitew, ale przegrasz wojn.

5. Mechanizm umniejszania
Moje badania zjawiska umniejszania wartoci poprzedzone byy dowiadczeniami osobistymi. Bezradnie przygldaem si, jak kto bardzo mi bliski zosta doprowadzony przez umniejszacza do mierci. Pocztkowo winiem umniejszacza, lecz potem uwiadomiem sobie, e on take by ofiar. By to trudny moment w moim yciu; gdy czuem si bardzo przybity, napisaem owiadczenie na temat procesu umniejszania. Zawarem w nim swoje intencje. Jest to owiadczenie skierowane bezporednio do zjawiska umniejszania. DO UMNIEJSZANIA Jeste strasznym ciarem, ktry wbrew mojej woli mnie przytacza. Nie bierzesz na siebie odpowiedzialnoci, za to stwarzasz mi coraz to wicej nie chcianych obowizkw moralnych. Pochodzisz z wntrznoci wiata materialnego. Jeste si niszczycielsk. Jeste zem. Zabijasz ludzi. Degradujesz ich. Jeste z si, tworzc egomaniakw. Umoliwiasz ludziom ponianie innych za pomoc mechanizmw kontrolowania. Dziaasz podstpnie. Nie masz sumienia. Niszczysz to, co w yciu najpikniejsze. Jeste samym zem i stwarzasz coraz wicej za. Powodujesz chorob, jeste chorob. Jeste jednym z najgroniejszych archetypw. Odtwarzasz siebie. Ludzie wykorzystuj siy destrukcyjne, aby ci zniszczy. Udaje im si zabi innych ludzi, ale nie ciebie. Wykorzystywano ci przeciwko tobie. Umniejszacze zostali kiedy umniejszeni. To podtrzymuje iluzj, e zostae pokonane. Podczas krucjat zwycizcy musieli stosowa zo, aby wygra, przez co sami stawali si li. Jeste paradoksem. Jeste przebiege w swej sprawiedliwoci. Jeste wynaturzeniem. Lecz przegrasz. Zostaniesz obnaone przed wiatem. W swej nagoci bdziesz zupenie bezradne. Stracisz ca si. Wszyscy zostan przed tob ostrzeeni, ju ja si o to postaram.

Nie jestem Don Kichotem. Wiem, jak dziaasz. Znam twoje saboci. Nie mam zapdw niszczycielskich. Nie wystpi przeciwko umniejszaczom. Sprbuj oddzieli istot od mechanizmu. Jeste bardzo subtelnym mechanizmem, a ja obedr ci z tej subtelnoci i przedstawi caemu wiatu. Kto ci rozpozna, zdoa odizolowa si od tego, czym jeste. Pozostanie sob, a ty bdziesz tylko mechanizmem. Paradoks polega na tym, e nikt ci nie zniszczy. Po prostu nikt nie bdzie chcia ci karmi, a umrzesz z godu. Nie zrobi tego dla podbudowania swego ego nie dla zasugi. Zrobi to, bo kocham siebie. Zrobi to dla ludzi. Zrobi to z wyboru. I postanowiem, e bd za ciebie cakowicie odpowiedzialny. Bd ci demaskowa nie po to, by czyni zo, jakim jest prba niszczenia za, lecz aby uwolni siebie i innych od tego paradoksu. Mam prorocz wizj, e w rezultacie bdzie mniej za. Zachowam moje obrzydzenie dla ciebie. Bd si cieszy widzc, e znikasz. Wyeliminowanie ciebie doda mi energii. Moim celem jest mio, a nie zniszczenie. Tak wic, jest to pocztek twego koca. Gdy ujawni twoje sekrety, stracisz sw moc niszczycielsk. Jeli doczytae a do tego miejsca, to znak, e jeste osob, ktra chce doskonali siebie i swoje otoczenie. Pokazaem ci owiadczenie Do umniejszania, a teraz wsplnie moemy uczyni cud dla przyszych pokole. Umniejszanie jest straszliwym dowiadczeniem dla jednostki, a problem w rzeczywistoci dotyczy nas wszystkich. Chc, aby wszystkie moje i twoje pra-pra-prawnuki yy w szczciu i harmonii. Jeeli nie zrobimy czego z umniejszaniem, to kto to zrobi? A jeli nie teraz, to kiedy? Uwaam, e pado na nas i musimy to zrobi teraz. Ostatnia strona okadki Czy masz czsto poczucie, e kto Ci zdoowa, cho nic nie moesz mu zarzuci? Czy w Twoim najbliszym otoczeniu s osoby doprowadzajce Ci do szau lub poczucia bycia nikim? Czy masz ma tolerancj na arogancj, chamstwo i cynizm innych ludzi? Czy atwo Ci zrani? Czy trudno Ci mwi NIE, gdy co Ci si wmawia lub do czego zmusza? Czy atwo zocisz si na ludzi, a potem tego aujesz? Jeli tak zajrzyj do tej ksieczki. Przypuszczalnie jest dla Ciebie. Dowiesz si jak si broni. Jeli nie prosz, nie odkadaj jej, zanim nie sprawdzisz, czy w jakim stopniu nie jest o Tobie...

JACEK SANTORSKI & CO AGENCJA WYDAWNICZA