Leszek Adamczewski Berliskie wrota.

Nowa Marchia w ogniu [fragment]

ladem czarnego forda, czyli zamiast wstpu

Zdobyczny

ford,

wycignity

z jakiego

rowu

pod

Poznaniem

i podczas

kilkutygodniowego postoju w tyme Poznaniu wyremontowany przez kierowc Siergieja z sekcji kontrwywiadu SMIERSZ 3. Armii Uderzeniowej generaa Wasilija Kuzniecowa, min Birnbaum. Siedzca za Siergiejem dziewczyna w mundurze podporucznika gwardii Armii Czerwonej zapewne trzymaa na kolanach niemieck map tych okolic lub radzieck map sztabow z niemieckimi nazwami i tak wanie zapisaa j w przypadku tej mijanej miejscowoci. Birnbaum. A to przecie by polski Midzychd. I mona mie pretensje do tumacza ksiki Heleny Rewskiej, a waciwie Jeleny Kagan bo to ona siedziaa za Siergiejem e nie poda obowizujcej ju wtedy nazwy mijanego miasta. Wszak by to ju koniec kwietnia 1945 roku i czasy hitlerowskiego Kraju Warty, kiedy Midzychd nazywano Birnbaumem, skoczyy si ju trzy miesice wczeniej. Kilka kilometrw za Midzychodem pomalowany na czarno ford zatrzyma si na wojskowym punkcie kontrolnym. Zdobi go wielki uk z rosyjskim napisem: Tu bya granica Niemiec. Ale podporucznik Kagan zauwaya te stojcy w pobliu uku na wp

zburzony dom, na ktrego cianie jaki onierz nabazgra dziegciem napis: Oto one, przeklte Niemcy!. Moe tak byo, moe nie. Dla mnie nie ulega wtpliwoci, e rosyjskie napisy na granicy Trzeciej Rzeszy Wot ona, prokljataja Germanija! nie pojawiy si z oddolnej inicjatywy onierzy. e bya to zaplanowana akcja aparatu politycznego Armii Czerwonej, by onierze wiedzieli, e wkroczyli na ziemi wroga. I w domyle e tu mog gwaci, grabi, pali, zabija O takim postpowaniu czerwonoarmistw jest mowa wielokrotnie w tej ksice. Nie powinno nikogo dziwi, e walki onierzy radzieckich toczone w 1945 roku na niemieckiej ziemi przetrway w pamici Niemcw i wielu Polakw jako pasmo gwatw i grabiey. Zapomniano natomiast o ich bohaterstwie, powiceniu i wyjtkowej odpornoci na wojenne trudy. onierze w punkcie kontrolnym koo Midzychodu sprawdzili dokumenty i specjalne przepustki pasaerw forda. Zasalutowali, bo ze SMIERSZ nikt z nich nie chcia zadziera. Ju wtedy wojskowy kontrwywiad cieszy si wyjtkowo z saw. Po chwili ford odjecha, by po niespena godzinie zatrzyma si w zniszczonym Schwerinie nad Wart. Dla podporucznik Kagan to byy ju Niemcy. Mimo germanistycznego wyksztacenia na pewno nie znaa ona burzliwej historii pogranicza polsko-niemieckiego i nawet przez myl jej nie przeszo, e Schwerin jest zgermanizowanym starym miastem wielkopolskim, Skwierzyn. Gdy kilkanacie kilometrw przed Landsbergiem nad Wart (obecnym Gorzowem Wielkopolskim) ford min faktyczn granic Niemiec, nie zdobi jej aden uk ani tablica z napisem o przekltej Germanii. Jadca fordem grupka specjalistw z sekcji kontrwywiadu SMIERSZ 3. Armii Uderzeniowej, ktra w tym czasie zdobywaa Berlin, znalaza si jak napisaa podporucznik Kagan w legowisku wroga. Tym legowiskiem wedug Rosjan byy Prusy, a jedn z najwaniejszych prowincji ju od 1701 roku pozostawaa Brandenburgia. Marchia Brandenburska zostaa zaoona w 1134 roku przez Albrechta Niedwiedzia na ziemiach Sowian poabskich. Od pocztku XV wieku a do 1918 roku wadali ni Hohenzollernowie, a w czasach hitlerowskich na czele tej prowincji w randze ich naczelnych prezesw (w jzyku polskim to stanowisko tumaczy si czsto na zasadzie kalki jzykowej jako nadprezydent, co nie jest logiczne, bo naczelni prezesi poszczeglnych prowincji nie byli waniejsi od gowy caego pastwa)

stao dwch nazistowskich aparatczykw, ktrym warto tu powici nieco miejsca. Wilhelm Kube by historykiem i dziennikarzem, a take antysemit i awanturnikiem. Brandenburgi rzdzi zaledwie ponad trzy lata i niespodziewanie latem 1936 roku zoy dymisj. Nieco wczeniej do Kancelarii Rzeszy wpyn anonimowy list, ktrego autor napisa, e ona naczelnego sdziego NSDAP Waltera Bucha jest p-ydwk, co jak czytamy w ksice Jochena von Langa Martin Bormann. Czowiek, ktry zawadn Hitlerem zgodnie z surowymi pod tym wzgldem zwyczajami w partii oznaczaoby pozbawienie Bucha jego funkcji, zaliczenie Gerdy Bormann i jej dzieci do grupy mieszacw i zagroenie Martina Bormanna na zajmowanym przez niego stanowisku, czyli dziaajcego w najbliszym otoczeniu Adolfa Hitlera prominentnego wwczas szefa sztabu zastpcy Fhrera Rudolfa Hessa. Gerda dodajmy bya crk Buchw i on Bormanna. Tre listu wskazywaa wprost, e napisaa go osoba wyksztacona, biegle wadajca pirem i wtajemniczona w wiele poufnych spraw NSDAP. Przeprowadzone przez gestapo dochodzenie wykazao, e autorem anonimu by sam gauleiter Kube. Naczelnego prezesa Brandenburgii zmuszono do zoenia dymisji, ale niespodziewanie w obronie swego starego towarzysza partyjnego stan Hitler. Uzna, e kara za anonim jest ju wystarczajca i poleci, by Kubemu na osod pozostawiono mandat deputowanego do Reichstagu i tytu honorowego gauleitera. O Wilhelmie Kube Hitler przypomnia sobie w 1941 roku, mianujc go komisarzem Okrgu Generalnego Biaoru i miskim gauleiterem NSDAP. Jako hitlerowski namiestnik okupowanej Biaorusi Kube zrazu niczym specjalnym si nie wyrnia, ale z biegiem czasu zacz prowadzi siln polityk probiaorusk. Inicjowa czsto metod faktw dokonanych powstawanie rnych organizacji narodowociowych, jak choby Zwizku Modziey Biaoruskiej. W kocu za zgod ministra Rzeszy do spraw okupowanych terytoriw wschodnich, reichsleitera NSDAP Alfreda Rosenberga, powoa Biaorusk Rad Zaufania, bdc namiastk biaoruskiego samorzdu. Kube liczy, e te i podobne inicjatywy odcign Biaorusinw od wspierania stalinowskiej partyzantki. Na siowe rozwizanie problemu radzieckiej partyzantki stawia natomiast reichsfhrer SS i szef policji niemieckiej Heinrich Himmler oraz jego ludzie w mundurach SS. Codzienne egzekucje i pacyfikacje caych wsi niweczyy prac Kubego, ktry o zgrozo! stara si te wstrzyma eksterminacj ludnoci ydowskiej. Tym

nazistowskim antysemit wstrzsny pono wyjtkowo brutalne metody eksterminacji ydw. Zapewne dni Kubego na urzdach komisarza Biaorusi i miskiego gauleitera NSDAP byy policzone, gdy w nocy z 21 na 22 wrzenia 1943 roku jego rezydencj wstrzsna potna eksplozja. Wybuch miny pod kiem Kubego przerwa ycie pochodzcego z Glogau (Gogowa) polityka nazistowskiego, ktry rzdzi i Brandenburgi, i Biaorusi. Do przeprowadzenia udanego zamachu przyznay si dwie Biaorusinki, w tym zatrudniona w rezydencji sprztaczka. Obie ucieky do partyzantw. Niektrzy historycy podejrzewaj jednak, e za zamachem mogli sta ludzie Himmlera. Ciao Wilhelma Kubego samolotem przewieziono do Berlina, gdzie zorganizowano uroczysty pogrzeb. Przed trumn zoono wielki wieniec od Adolfa Hitlera Gdy trumn ze zmasakrowanym ciaem skadano do grobu, Brandenburgi od omiu lat rzdzi Emil Strtz. Ten pochodzcy z okolic Allenstein (Olsztyna) marynarz by klasycznym aparatczykiem NSDAP. Ostatni raz widziano go w Berlinie 21 kwietnia 1945 roku. Pono wpad w rce Rosjan i albo zosta przez nich zabity, albo zmar w radzieckim wizieniu. Na danie pani Strtz sd w Republice Federalnej Niemiec wyrokiem z dnia 24 sierpnia 1957 roku oficjalnie uzna jej ma za zmarego i ustali dat jego mierci na 31 grudnia 1945 roku. Czci Marchii Brandenburskiej bya Nowa Marchia (Neumark), ktra powstaa w wyniku ekspansji margrabiw z domu askaskiego w XIII i XIV wieku na ziemie pogranicza zachodniopomorskiego i wielkopolskiego, czyli na obecne pnocnozachodnie ziemie Rzeczypospolitej. W latach 14021454 Nowa Marchia znajdowaa si pod rzdami Krzyakw, a w latach 1536-1571 bya niezalenym pastwem w ramach witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Po powrocie do Brandenburgii w 1571 roku dzielia z ni swoje dalsze losy. Od 1701 roku bya o czym ju wspomniaem czci Krlestwa Prus, od 1871 roku Cesarstwa Niemieckiego, po pierwszej wojnie wiatowej republiki weimarskiej i w kocu Trzeciej Rzeszy. W 1945 roku dawna Nowa Marchia w wikszoci znalaza si w granicach Polski. W Niemczech pozosta tylko Cottbus i jego najblisze okolice z Forstem i Guben. Chocia historyczn granic zachodni Nowej Marchii bya Odra a do Widuchowej, przyjto, e naleay do niej take lewobrzene dzielnice lecych nad t rzek miast:

Kstrina (Kostrzyna) i Frankfurtu. Do 1945 roku Nowa Marchia nie bya oddzieln jednostk administracyjn w ramach Brandenburgii. Co wicej, granice nadodrzaskich powiatw nie pokryway si z historyczn granic Nowej Marchii, ktra z jednym wyjtkiem do 1938 roku w caoci wchodzia w skad brandenburskiej rejencji frankfurckiej. W tyme 1938 roku wadze hitlerowskie w kocu postanowiy zlikwidowa powojenn (po pierwszej wojnie wiatowej) prowizork administracyjn w postaci Marchii Granicznej Pozna-Prusy Zachodnie (Grenzmark Posen-Westpreussen) ze stolic w Schneidemhl (Pile). Marchia Graniczna utworzona zostaa z tych ziem Wielkiego Ksistwa Poznaskiego, czyli Provinz Posen, ktre traktat wersalski pozostawi po niemieckiej stronie granicy. Likwidujc t sztuczn prowincj, do Brandenburgii przyczono powiaty wielkopolskie Meseritz (Midzyrzecz) i wspomniany ju tu Schwerin oraz skrawki powiatu babimojskiego, odczajc jednoczenie dwa stare powiaty Nowej Marchii Arnswalde (Choszczno) i Friedeberg (Strzelce Krajeskie), ktre znalazy si w prowincji pomorskiej ze stolic w Stettinie (Szczecinie). Na terenie Pomorza ju w 1815 roku znalaz si w wspomniany wyjtek. By nim Schivelbein (widwin), stary grd Nowej Marchii, syncy w dawnych wiekach z warzelnictwa piwa. W poowie szesnastego stulecia widwiskie piwo uwaano za jedno z najlepszych w caej Nowej Marchii. Ten skrtowy wywd historyczny o losach Nowej Marchii potrzebny by do zakrelenia granic terytorium, o ktrym jest mowa w tej ksice. S to wanie ziemie Nowej Marchii, swoiste wrota do Berlina. Przez nie bowiem wiody ze wschodu liczne drogi do stolicy Trzeciej Rzeszy, by przypomnie, e przez t cz Brandenburgii poprowadzono kilka linii kolejowych o znaczeniu strategicznym. Bya to przede wszystkim magistrala krlewiecka, czca Prusy Wschodnie z Berlinem przez Landsberg i Kstrin oraz linia z Moskwy i Warszawy przez Schwiebus (wiebodzin), Reppen (Rzepin) i Frankfurt nad Odr. Wane znaczenie miay te przechodzce przez poudniow cz Nowej Marchii dwie linie kolejowe ze lska do Berlina przez Sommerfeld (Lubsko), Guben i Frankfurt, gdzie linia ta czya si z wyej wymienion oraz przez Sorau (ary), Forst i Cottbus. Nie bez znaczenia bya te lokalna, jednotorowa linia kolejowa z pomorskiego Stargardu (Stargardu Szczeciskiego) do Berlina przez Bad Schnfliess (Trzcisko-Zdrj) i przerzucony przez Odr most, ktrego ruiny przeszy do

historii 1. Armii Wojska Polskiego. Oprcz linii kolejowych, przez ziemie Nowej Marchii wiodo te do Berlina kilka wanych drg, by wspomnie tylko o tej z Warszawy i Poznania, ktra na poudniowych przedmieciach Frankfurtu nad Odr stawaa si autostrad i tej, ktr z Poznania do Berlina jecha czarny ford z pracownikami sekcji kontrwywiadu SMIERSZ 3. Armii Uderzeniowej, a wic przez Landsberg i Kstrin. Siergiej nie wybra krtszej drogi przez Frankfurt, bo w tamtym czasie bya ona nieprzejezdna. W rejonie tego miasta trway jeszcze walki, a okoliczne mosty na Odrze zostay wysadzone w powietrze. Jak zatem wida, nazwanie Nowej Marchii wrotami do Berlina nie jest przesad. Przez te ziemie w 1945 roku przetoczy si walec Armii Czerwonej. To na nich Niemcy zbudowali dwie gigantyczne fabryki zbrojeniowe, ktrych ruiny kryj lasy na zachd od Nowogrodu Bobrzaskiego i na poudnie od Zasiek. To na wschodnim skrawku Nowej Marchii Niemcy urzdzili jeden z najzasobniejszych w Rzeszy podziemnych magazynw skarbw kultury. W Nowej Marchii powsta te jeden z pierwszych w Niemczech hitlerowskich obozw koncentracyjnych. Odwiedzimy te i inne miejsca. Berliskie wrota nie s jednak prac naukow czy popularnonaukow o dziejach wschodniej Brandenburgii w czasach nazizmu. To raczej zbir sensacyjnych szkicw, przedstawiajcych wybrane epizody z okresu Trzeciej Rzeszy, ze szczeglnym uwzgldnieniem wydarze roku 1945. Miay one swe konsekwencje w nastpnych miesicach, gdy przewaajc cz Nowej Marchii wczano do Polski. Berliskie wrota to take swoisty przewodnik po tym, co zostao z tamtych wydarze. Zobaczymy wic rozebrane miasto, ktre podczas wojny nie ucierpiao. Wejdziemy do ciemnych i wilgotnych korytarzy starych fortyfikacji pruskich, ktre prboway odegra sw rol jeszcze w 1945 roku. Zaryzykujemy te spacer dobrze zachowanym kolektorem ciekowym pohitlerowskiego kombinatu zbrojeniowego. W zwizku z tym nie udao si zachowa chronologii zdarze. Poszczeglne szkice naley wic traktowa jako oddzielne historie, ktre czy tylko jedno miejsce, czyli dawna Nowa Marchia. Niektre z przedstawionych tu historii byy przed laty tematem wielu moich publikacji prasowych, inne przewiny si przez karty moich wczeniejszych ksiek, choby Milczcych ladw z 1995 roku, Mrocznego labiryntu z roku 2002 i W jaskini czarnoksinika z 2006 roku. Tu prezentuj je w wersji rozszerzonej i przede wszystkim uaktualnionej. Bo

chocia od opisywanych zdarze mino wiele lat, to cigle dokonuje si kolejnych odkry w terenie lub w archiwach i zdobywa nowe okruchy wiedzy o nich. Tymczasem czarny ford po krtkim postoju na Rynku w Kstrinie, a waciwie na czym, co jeszcze niedawno byo centralnym placem kostrzyskiego Starego Miasta, wjecha na most pontonowy czcy oba brzegi Odry i wkrtce opuci tereny Nowej Marchii. Ale do spostrzee, ktre poczynia podporucznik Kagan podczas tej podry do ogarnitego walkami Berlina, bdziemy jeszcze wraca