118

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

HYBRIS nr 8 (2009) ISSN: 1689-4286

Henricus Cornelius Agrippa von Nettesheim

O Filozofii Tajemnej trzy ksigi (fragmenty)

Wprowadzenie Henricus Cornelius Agrippa von Nettesheim (1486 1535) by niemieckim filozofem, teologiem, i lekarzem, czowiekiem inteligentnym, wszechstronnym, acz kontrowersyjnym, nie tylko z powodu temperamentu, o ktrym sam pisa: ten Agrippa nie oszczdza nikogo; gardzi, wie, nie wie, pacze, mieje si, gniewa, ly, chwyta wszystko; on sam jest filozofem, demonem, bohaterem, bogiem, wszystkim1. Ksztatowanie si pamici o Agrippie jest zwizane z jego losami, bardzo zawiymi, w skomplikowanych i niepewnych czasach reformacji i wojen religijnych oraz nasilonej aktywnoci witego Officium, z ktrym Agrippa kilka razy zadar. By moe dlatego moemy o von Nettesheimie przeczyta, i by czarnym magiem, nekromant, okultyst, a nawet spirytyst, cho pozostawione przez niego dziea wiadcz nieco inaczej. W pracach teologicznych
2

Agrippa wystpuje przeciwko

3

scholastycznej teologii, uwaanej przez niego za nie zgodn z duchem Arsytolelesa. Wypowiada si take w kwestiach spoecznych: w dziele zatytuowanym O lachetnoci a zacnoci pci niewieciej , dowodzi wyszoci pci piknej opierajc swe stanowisko m.in. na autorytecie Biblii oraz naukach kabalistycznych. W swej refleksji daje te wyraz gbokiemu filozoficznemu sceptycyzmowi, a jego De vanitate et incertitudine scientiarum omnium inspiruje Montaignea, pniej Kartezjusza.

Stanowisko filozoficzne Agrippy wieczy rozbudowywana przez 20 lat rozprawa O Filozofii Tajemnej trzy ksigi. Owo monumentalne trzytomowe dzieo, napisane pomidzy 1510 a 1530 rokiem, traktuje o filozofii, magii, fizyce, astronomii, astrologii, matematyce, teologii ukazujc cae spektrum zainteresowa renesansowych mylicieli. Znana badaczka renesansowego hermetyzmu Frances Yeats zauwaa, i: dzieo Agrippy jest podr po caym renesansowym wiecie myli bowiem jak w soczewce

H. C. Agrippa,De vanitate et incertitudine scientiarum omnium, cytat za: C. G. Jung, Rebis czyli kamie

filozofw, PWN 1989, s. 588.

2

Stanowisko teologiczne von Nettesheima jest zawarte m.in. w: De sacramento matrimonii, De triplici

ratione cognoscendi Deum, De originali peccato, De vanitate et incertitudine scientiarum omnium.

3

De nobilitate et praecellenita foeminei sexus, jest jedynym znanym mi dzieem Agrippy,

przetumaczonym i wydanym w Polsce w czasach renesansu (1575) i ponownie w 1891 roku w Krakowie.

119

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

skupia wszelkie nurty epoki 4. Std kontakt z owym dzieem wydaje si by nieodzowny dla kadego, kto zechce zapozna si z myl renesansow. Dla von Nettesheima universum dzieli si na trzy wiaty: podksiycowy, cia niebieskich i inteligencji. Poza nimi znajduje si Bg, stwrca wszystkiego i rdo wszelkiej mocy. Podstawowa zasada, jaka odnosi si do wzajemnych relacji owych wiatw, daje si okreli stwierdzeniem, e to, co jest na dole, jest tak jak to, co jest na grze, a to, co jest u gry, jest tak jak to, co jest u dou . Z powyszego dla Agrippy wynika take i to, e moc Stwrcy przejawia si w owych trzech wiatach w specyficzny dla kadego z nich sposb, np.: w wiecie elementw bd to moce rzeczy; w wiecie cia niebieskich - moce gwiazd i planet, a take, co najwaniejsze, liczb, za w wiecie inteligencji - moce anielskie. Adekwatnie do budowy universum, Agrippa podzieli swe opus magnum na trzy ksigi traktujce odpowiednio: pierwsza o fizyce, druga o matematyce, trzecia o teologii. Do tych trzech podstawowych dyscyplin wiedzy zostaj odniesione adekwatne rodzaje magii. Czowiek a szczeglnie filozof - mag ma w tym wiecie uprzywilejowan pozycj wynikajc z moliwoci jednoczenia w sobie owych trzech wiatw, stanowic ich ontologiczne ogniwo. Dziki temu posiada moliwo ich poznawania, a take operowania mocami z nich pozyskanymi. Dla von Nettesheima czowiek jest mikrokosmosem. Spjno wiatw w czowieku odpowiada spjnoci wiatw makrokosmosu. Tak jak wszechwiat posiada swoj dusz i ducha (Spiritus et Anima Mundi), podobnie rzecz ma si z czowiekiem, tyle e w mikroskali. Pierwsza ksiga Filozofii Tajemnej jest powicona magii naturalnej czyli fizyce. Von Nettesheim na wstpie przedstawia swoj kosmologi, ktra opiera si na czterech podstawowych elementach ywioach tj. na wodzie, ziemi, ogniu i powietrzu. W wiecie sublunarnym rzeczy zazwyczaj skadaj si z owych elementw. Wystpuj one w trzech rnych postaciach. Jako elementy czyste, czyli jako skadniki przedmiotw w wiecie materialnym, jako tak zwane ywioy mieszane oraz jako nie dajce si rozdzieli mieszaniny elementw. Podstaw wszelkich operacji magicznych wedle filozofa s przedmioty materialne, z ktrych za pomoc magii oraz alchemicznych technik mona otrzyma elementy w postaci czystej. Von Nettesheim dowodzi rwnie, i waciwoci rzeczy pochodz nie tylko od elementw, ale take od tajemnych mocy rzeczy, ktrych rdo znajduje si w ideach, skd za porednictwem duszy wiata i promieni gwiazd przejawiaj si w wiecie elementarnym. W I ksidze Filozofii Tajemnej Agrippa przedstawia swoj koncepcj charakterw (symboli, znakw), wan z uwagi na praktyk magiczn. Cho pochodz od cia niebieskich, charaktery znajduj si w rzeczach, ktre z tego powodu s we wadzy danego ciaa niebieskiego. Umoliwiaj one w praktyce korzystanie z mocy tego ciaa. Ksiga druga Filozofii Tajemnej traktuje o magii niebiaskiej, czyli matematyce rozumianej na sposb renesansowy czyli poczonej z gematri oraz astrologi. Do uprawiania magii Agrippa
5

wykorzystuje matematyk, twierdzc, e liczba jako obiekt doskonalszy od przedmiotu materialnego jest
4 5

F. Yates, Giordano Bruno and the hermetic tradition, Routledge & Kean Paul, London 1964, s. 130. Tablica szmaragdowa, cytat za Andrea Aromatico, Alchemia nauka czy magia, G+J 2002.

120

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

blisza idei. Mag moe wykorzysta t waciwo liczby i wpywa na obiekty wiata podksiycowego. Pomc mu w tym mog nauki kabalistw. Von Nettesheim sporzdza tabele zawierajce waciwoci liczb i ich odpowiedniki w postaci liter hebrajskich. W drugiej ksidze Filozofii Tajemnej Agrippa przedstawia swoj koncepcj tworzenia talizmanw, do ktrych sporzdzania s potrzebne charaktery pochodzce od planet. Utrzymuje take, e planety posiadaj dusz i rozum, ktre przenikaj take wiat elementw, dziki czemu mog wsptworzy kosmiczny ad. Cao kosmosu w harmonii utrzymuje dusza wiata. Trzecia ksiga odnosi si do magii ceremonialnej, czyli teologicznej. Agrippa prezentuje w niej wynikajce z dwch poprzednich ksig przemylenia poczone z ideami wywodzcymi si z Clavis Solomonis, a odwoujcymi si do praktyk teurgicznych. Agrippa posuguje si imionami aniow i demonw w celu ich ewokowania i korzystania z ich mocy. Podstaw owych operacji magicznych jest ydowska Kabaa, dziki ktrej mona tworzy talizmany z hebrajskimi imionami Boga. Poza tym w trzeciej ksidze odnale mona rozwaania o charakterze czysto teologicznym. Von Nettesheim przyznaje, i przekrela wszelkie staroytne religie twierdzc, e s faszywe, gdy je zestawi z katolicyzmem, w ktrym Bg przejawi si najpeniej. Wedle filozofa, przewodnikami religii s Mio, Nadzieja, Wiara, ktrym przynaley wita kabalistyczna liczba. Dziki tym przewodnikom, moemy posugiwa si natur oraz wykorzystywa aktywnie wasnoci rzeczy pochodzenia elementarnego.

Prezentowany poniej wybr tekstw z dziea von Nettesheima, dotyczy trzech istotnych zagadnie poruszanych w pierwszej ksidze Filozofii Tajemnej. Podstaw tumaczenia jest aciskie wydanie krytyczne De occulta philosophia libri tres wydane przez V. Perlone Compagni, a take wczesne tumaczenie angielskie, bdce odniesieniem do jzyka nowoytnego. W tumaczeniu pominite zostay dusze, erudycyjne cytaty z Owidiusza lub Wergiliusza. Wszelkie odniesienia do literatury klasycznej oraz filozoficznej podaj za wydaniem krytycznym. Tumaczenie powstao czciowo w ramach translatorium filozoficznych tekstw aciskich i angielskich, prowadzonego przez profesora Marka Genslera, ktremu pragn podzikowa za pomoc przy jego opracowaniu.

Tomasz Sebastian Cielik

B i b l i o g r a f i a: Cornelius Agrippa, De occulta philosophia libri tres (ed. V. Perlone Compagni), Leida, New York, Colonia, E. J. Brill, 1992; Nettesheim von, H. C. Agrippa, Threee Books of Occult Philosophy, London 1650; Marc von der Poel, Cornelius Agrippa the humanist theologican and his declamations, E. J. Brill; F. Yates, Giordano Bruno and the hermetic tradition, Routledge & Kean Paul, London 1964.

121

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

* * *

* *

* *

Rozdzia II. Czym jest Magia, czym s jej czci i jakimi powinni by nauczyciele magii

Sztuka magiczna, posiadajca rne siy i pena najwyszych tajemnic, naucza nas o najgbszej kontemplacji sekretnych rzeczy, o naturze, sile, jakoci, substancji i mocy. Poniewa przenika ca wiedz przyrodnicz naucza take i o tym jak rzeczy pomidzy sob si rni i w jaki sposb si cz. Std te wywouje swe cudowne skutki: czc moce rzeczy poprzez ich wzajemne wykorzystanie i doprowadzajc je do pojednania; tu i wdzie enic i wic dziki tym mocom to co ziemskie z tym co niebieskie. Oto najwspanialsza nauka, oto filozofia wysza i witsza, oto wreszcie cakowite spenienie wszelkiej najszlachetniejszej filozofii. Albowiem caa filozofia regulatywna dzieli si na fizyk, matematyk i teologi; fizyka naucza nas za o naturach rzeczy wiata podksiycowego oraz o ich przyczynach sprawczych i celowych, o czasie, miejscu, stosunkach, skutkach, caoci i czciach.

Jak liczne s elementy, ktre nazywane s gatunkami rzeczy, Co sprawia ciepo, co ziemi, co wilgotne powietrze, Co zradzaj i skd [s] pocztki wielkiego nieba, Skd przypywy morza lub tcza o rnych kolorach, Ktre to chmury wzbudzaj wrzaskliwe grzmoty, Dlaczego te z fletu wydobywa si strumie powietrza, Jakie tajemnice powoduj rozbyski w nocy, Co sprowadza komety, jaka mroczna moc wstrzsa nabrzmia ziemi, Jakie [s] zarodki zota, a jakie elaza i czym jest rozumna sia ukryta w naturze. To wszystko obejmuje fizyka badaczka przyrody, co opiewa Wergiliusz [...]
6

Matematyka uczy nas poznawa czyst natur rozcig, a take bada ruch i bieg cia niebieskich, skd [bierze si] gwatowno pdu zotych gwiazd, co skania ksiyc by si skrywa we mgle, a soce obdziera z czci jego blasku, jak o tym
6

Marek Wergiliusz, Eneidy: I, 743.

122

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

piewa Wergiliusz7. [...] Wszystkim tym zajmuje si matematyka [...]8, sama za teologia uczy czym jest Bg, czym umys, czym inteligencja, czym anio, nastpnie czym jest demon, czym dusza, czym religia, czym s wite urzdy, obrzdki, rytuay, ceremonia i wite tajemnice. Poucza nas take o wierze, o cudach, o mocy sw i gestw, o sekretnych dziaaniach i tajemnicach znakw oraz jak rzecze Apulejusz wyjania nam, jak poznawa naleycie i by biegym w reguach ceremonii, oddawaniu czci temu co wite, i w zasadach religii. Ujmujc rzecz krtko: magia obejmuje, jednoczy i doskonali te trzy najpierwsze dyscypliny, staroytni zatem susznie uwaali j za najwysz i najwitsza nauk. O niej to gosz, e zostaa objaniona przez najbardziej powaanych autorw i najsynniejszych pisarzy, wrd ktrych Zalmoxis i Zoroaster zasuyli si tak bardzo, e wielu uznao ich za twrcw tej nauki. Ich ladami szli Abbaris Hyperborejczyk, Charmondas, Damigeron, Edoxus i Hermippus, a innym przewodzili sawni: Hermes Trismegistos, Porfiriusz, Jamblich, Plotyn, Proklos, Dardanus, Orfeusz Trak, Gog Grek, Germa Babiloczyk i Apoloniusz z Tyany. Wspaniae ksigi o tej sztuce napisa Ostanes, ktre Demokryt z Abdery wydoby z mroku zapomnienia i objania swoimi komentarzami. Ponadto Pitagoras, Empedokles, Demokryt, Platon oraz liczni wielce szlachetni filozofowie podrowali aby zdoby t wiedz, a wrciwszy gosili j jako najwiksz wito i jednoczenie uwaali za co tajemnego. Aby j pozna Pitagoras i Platon przybyli do kapanw wyroczni memfickiej i odwiedzili niemale ca Syri, Egipt, Jude oraz szkoy chaldejskie, by nie przeoczy adnego z najwitszych wiadectw magii i uzyska wtajemniczenie w rzeczy boskie. Ktokolwiek zatem pragnie zgbia t sztuk, nie zdoa poj racjonalnoci magii jeli nie jest wyksztacony w fizyce, ktra zaznajamia z jakociami rzeczy i odkrywa tajemne wasnoci kadego bytu, ani w matematyce oraz aspektach i ukadach gwiazd, od ktrych kadej rzeczy wzniosa moc i waciwo zaley, ani w teologii, ktra objania substancje niematerialne, kierujce i rozporzdzajce wszystkim. Albowiem adne doskonae dzieo samej magii

7 8

Marek Wergiliusz, Georgiki: II, 479 80. Tene, Georgiki: I, 231 232; II, 477 478, Eneidy: I,744- 746; Georgiki: I, 252 256.

123

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

przewyszy nie moe, adne bowiem dzieo nie bdzie prawdziwie magicznym jeli nie obejmie owych trzech dyscyplin.

* * * * Rozdzia IV O trojakim rozumieniu elementw

Istniej zatem, jak powiedzielimy, cztery elementy, bez doskonaego poznania ktrych nie zdoamy niczego zdziaa w magii naturalnej. Jednostki s trojakie, tak aby to, co poczwrne dopenio si do dwunastki i zmierzajc przez sidemk do dziesitki dokonao postpu ku najwyszej jednoci, od ktrej zaley wszelka moc i cudowne dziaanie. W pierwszym porzdku [rozrniamy] elementy czyste, ktre nie s zoone ani zmieszane, nie podlegaj zmianie i cho nie od nich pochodz moce wszystkich rzeczy naturalnych, to jednak dziki nim dziaaj skutecznie i mog sprawi wszystko we wszystkim, a ich moce nie mog zosta przez nikogo wyjanione. Ten za, kto tego nie wie, nie jest zdolny wykona adnego dziaania prowadzcego do cudownych skutkw. W drugim porzdku znajduj si elementy, ktre s zoone, wielorakie, rnorodne i nieczyste, a jednak dziki sztuce mog by doprowadzone do czystej prostoty. Gdy powrc do swej pierwotnej prostoty, dana jest im moc by wszystko dopeni; we wszystkich dziaaniach tajemnych i dziaaniach przyrody s one fundamentem wszelkiej magii naturalnej. Elementami trzeciego porzdku s te [byty], ktre nie s elementami pierwotnie i same z siebie, lecz da si je skada, s [bowiem] rnorodne, wielorakie i zdolne do przemiany jedne w drugie. S one niezawodnym medium, dlatego te nazywane s poredni natur albo dusz poredni natury i tylko niewielu zrozumie ich gbokie tajemnice. W nich za pomoc pewnych liczb, stopni i porzdkw osiga doskonao wszelki skutek dotyczcy kadej rzeczy naturalnej, niebieskiej i ponad niebieskiej. S one cudowne i pene tajemnic, ktre mog by zastosowane zarwno do magii naturalnej jak i boskiej. Dziki nim bowiem dokonuje si powizanie, rozdzielenie oraz przemiany wszystkich rzeczy, a take poznanie i przewidywanie tego co przysze, z nich wywodzi si rwnie moc wypdzania zych demonw i przywoywania dobrych duchw. Niech nikt zatem nie ywi nadziei, e bez

124

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

tych trzech [porzdkw] elementw i ich poznania bdzie zdolny zdziaa cokolwiek w tajemnych naukach magii i przyrody. Ktokolwiek bdzie wiedzia jak sprowadzi rzeczy z jednego porzdku do innego, nieczyste do czystych, zoone do prostych; [jak] rozrnia natur, moc i si wedle liczby, stopnia, porzdku, bez rozdzielenia substancji, ten atwo osignie wiedz o tajemnicach wszystkich rzeczy

podksiycowych i niebieskich oraz doskona w nich biego.

Rozdzia V. O cudownych naturach ognia i ziemi Do wszystkich cudownych dziaa mwi Hermes9 potrzebne s dwie rzeczy ogie i ziemia, jedno czynne, drugie bierne. Ogie jak mwi Dionizy10 we wszystko wstpuje jasny i jasny wychodzi, wszystko rozjania rwnoczenie bdc tajemniczym i nierozpoznawalnym, gdy jest sam przez siebie bowiem kiedy nie zblia si do materii, w ktrej objawia swe waciwe dziaanie, jest niezmierzony i niepodzielny. Przez siebie jest zdolny do waciwego dziaania, ruchliwy, udzielajcy si wszystkiemu, co si do zblia i odnawiajcy. Jest on stranikiem natury, rozwietla spowite blaskiem rzeczy, nieobojtny, jasny, policzalny i samoodradzajcy. Zmierza ku grze, na wskro przenika, jest wyniosy, nie przyjmuje zniewagi pomniejszenia, zawsze w ruchu, poruszajcy inne, pojmujcy a nie pojty, nie potrzebuje niczego innego, sam skrycie wzrasta i objawia sw wielko wobec rzeczy, ktre go przyjmuj. Jest czynny, potny i niewidzialnie obecny we wszystkim naraz. Nie znosi wzgardy, lecz pokonujc wszystko w sposb waciwy sprowadza natychmiast do swojej zasady. Jest niepojty, niedotykalny, nieredukowalny, najbardziej bogaty we wszystkich swoich przejawach. Ogie jest niezmierzon i niezbadan czci natury, jak mwi Pliniusz, i nie wiadomo czy wszystko niszczy czy powouje do istnienia. Jak mwi Pitagorejczycy, sam w sobie ogie jest jeden i wszystko przenika. W niebie jednak jest rozproszony i rozjaniajcy, natomiast pod ziemi jest ujarzmiony, mroczny i okrutny; w tym co porednie za uczestniczy w obydwu postaciach. Zatem ogie jest sam w sobie jeden, a i w tym co go
9

Por. Hermes Trismegistos, Asclepius. Por. Pseudo Dionizy Areopagita, O hierarchii niebieskiej: XV, 2, 329 A C.

10

125

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

przyjmuje wieloraki i w rnych rzeczach rozdzielony wedug rnej miary, jak to u Cycerona zawiadcza Kleantes. Ten ogie przeto, z ktrego my korzystamy, wydobywa si z rnych rzeczy. Jest w kamieniach, z ktrych uwalnia go uderzenie stali, jest w ziemi dymicej po przeoraniu, jest w wodzie ogrzewa rda i studnie, jest w gbinach morza, rozgrzewanych smaganiem wiatru; jest w powietrzu czsto widzimy jak je rozdziera. I wszelkie byty zwierzce i rolinne potrzebuj ciepa do ycia, a yj dziki zawartemu w sobie ogniowi. Waciwociami ognia wyszego s ciepo zapadniajce wszystko i wiato przekazujce wszystkiemu ycie, a waciwociami ognia podziemnego s pochaniajcy wszystko ar i wyjaawiajca wszystko ciemno. wietlisty ogie niebieski odpdza demony ciemnoci, odpdza je take nasz ogie z paleniska w takiej mierze, w jakiej jest podobizn i nonikiem owego wyszego wiata. I przeto ten, ktry mwi: Ja jestem wiatoci wiata11, ktry jest prawdziwym ogniem, ojcem wiate, od ktrego pochodzi kady najlepszy dar, udziela blasku swego ognia i przekazuje go najpierw socu, a potem pozostaym ciaom niebieskim i przez nie, jakby przez instrumenty poredniczce, wprowadza w nasz ogie. Jak wic demony ciemnoci umacniaj si w mroku, tak dobre demony, ktre s anioami wiata wzrastaj wspierane wiatem, nie tylko boskim, sonecznym i niebieskim, lecz take tym, ktre pord nas jest ogniem. Std najmdrzejsi zaoyciele religii i obrzdkw, wymagali by wszelkie modlitwy, hymny i rytuay sprawowa w obecnoci wiata (w zgodzie z pitagorejsk zasad: nie mwcie o Bogu bez wiata12). Zarzdzili oni aby, przy ciele zmarego rozpala wiata i ognie dla odstraszenia zych demonw. Ogie mia pon a ziemia skryje go po dokonaniu witego obrzdku pokutnego. Sam Wszechmogcy w starym Prawie wymaga, by wszystkie ofiary dla niego skadane byy w ogniu poncym zawsze na otarzu. Take u Rzymian kapanki Westy nieustannie suyy ogniowi i chroniy go. Ziemia jest podstaw i fundamentem wszystkich elementw; ona bowiem jest przedmiotem, podmiotem i odbiorc wszystkich promieni i wpyww niebieskich. Zawiera w sobie zarodki i moce zarodkowe wszystkich rzeczy i z tego powodu nazwano
11 12

Io 8, 12. Pitagoras, Symbola Aurera.

126

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

j rolinn, zwierzc i mineraln. Zapadniana przez pozostae elementy i nieba, sama z siebie jest macierz wszystkiego. Przyjmuje zalki wszystkiego i jakby pierwotna rodzicielka umoliwia wszystkiemu wzrastanie, stajc si orodkiem, fundamentem i matk wszystkiego. We jej ile bd, wydzielonej, pukanej, przesianej i oczyszczonej: jeli zostawisz j w spokoju na jaki czas, wkrtce, zapodniona mocami niebieskimi i brzemienna, sama z siebie wyda roliny, wyda robactwo i zwierzta, wyda kamienie i byszczce grudki metali. W niej skrywaj si najwiksze tajemnice; kiedykolwiek bowiem zostaje wprawnie oczyszczona ogniem i sprowadzona do swej prostoty poprzez odpowiednie pukanie, wwczas staje si najprawdziwszym lekarstwem przywracajcym nam zdrowie i je zachowujcym jako materia pierwsza naszego stworzenia.

Rozdzia VI. O cudownych naturach wody, powietrza i wiatrw

Nie mniejszy jest potencja pozostaych dwu elementw, mianowicie wody i powietrza, a natura nadal sprawia w nich cudowne rzeczy. Potrzeba wody jest tak wielka, e bez miej adne zwierz, nie moe y, a adne zioo, czy jakakolwiek inna rolina nie moe si rozpleni bez nawodnienia. W niej znajduje si zarodkowa moc wszystkich rzeczy, szczeglnie zwierzt, ktrych nasienie jest jawnie wodniste. Rwnie nasiona drzew i rolin, cho ziemiste, musz niemniej jednak przegni w wodzie, zanim bd mogy przynie owoc, niezalenie od tego, czy bd nasczone wilgoci pochodzc z ziemi, rosy, deszczu albo podlewania. O samej tylko ziemi i wodzie Mojesz pisze, e wytwarza yjc dusz. Wodzie przypisuje jednak dwojakie wytwarzanie rzeczy: pywajcych w wodzie i latajcych w powietrzu. Pismo wite w tym samym miejscu zawiadcza rwnie, e wytwory ziemi zawdziczaj swe powstawanie czciowo take wodzie, mwic, i po stworzeniu, zioa i roliny nie rodziy, gdy Bg nie zesa deszczu na ziemi13. Potga tego elementu jest tak wielka, e nawet duchowe odrodzenie nie dokonuje si bez wody, jak sam Chrystus obwieci Nikodemowi; jej moc jest wiksza w religii: w obrzdach pokutnych i oczyszczajcych,
13

Por. Gn. 1, 20 22.

127

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

gdzie jest potrzebna nie mniej ni ogie. Przysparza ona nieskoczonych poytkw i wielorakie jest jej uycie, a wszystkie rzeczy maj ugruntowanie w jej potdze, skoro posiada si zradzania, odywiania i udzielania wzrostu. Std te Tales z Miletu i Hezjod przyjli wod za zasad wszystkich rzeczy oraz powiedzieli, e jest zasad wszystkich elementw i dlatego wada pozostaymi. Albowiem, jak mwi Pliniusz, wody

pochaniaj ziemi, tumi pomienie, wznosz si do gry i opanowuj niebo z pomoc chmur, a gdy spadaj na d, staj si przyczyn wszystkiego, co rodzi si na ziemi. Niezliczone s cuda sprawiane przez wod opisane przez Pliniusza, Soliniusza i licznych historykw, o jej cudownej mocy wspomina take Owidiusz [...]14. Co wicej, Jzef [Flawiusz] opowiada o cudownej naturze pewnej rzeki midzy Ar-Rakka a Rafaneum, miastami Syrii, ktra penym korytem pynie w szabat, wkrtce jednak przestaje jakby jej rdo zatamowano i przez cae sze dni mona jej koryto przej such stop15. I ponownie sidmego dnia z przyczyn nieznanej natury powraca obfito wd, dlatego te okoliczni mieszkacy nazywaj j Szabatow, z uwagi na wity dla ydw dzie Sidmy. Take Ewangelia mwi nam o owczej sadzawce, ktrej woda, jeli ktokolwiek do niej wszed, po tym, jak zostaa wzburzona przez anioa leczya z wszelkich chorb16. Powiadaj, e podobn si i wadz posiadao rdo nimf joskich znajdujce si na terytoriach Elidy, we wsi Heraklea, niedaleko rzeki Kyteron: jeli kto chory na ciele w nim si zanurzy, wychodzi cay i zdrw, uwolniony od dolegliwoci cielesnych. Pauzaniasz opowiada, e na Likajosie, grze w Arkadii znajdowao si rdo nazwane Agria. Ilekro susza w tym rejonie zagraaa owocom, przychodzi do kapan Jowisza Liceusa i po zoeniu ofiar oraz odmwieniu modw trzyman w rku ga dbu skada na dnie witego rda. Wtedy ze zmconych wd wznosi si w powietrze rozlegy opar, ktry uniesiony ku chmurom miesza si z nimi tak, e rozcigay si na cae niebo; z nich wkrtce potem spada deszcz, hojnie nawadniajc ca krain17. Poza wspomnianymi, o cudownoci wody rzeczy godne

14 15 16 17

Owidiusz, Metamorfozy, XV, 309 323; 329 341. Por. Jzef Flawiusz, O wojnie ydowskiej, VII, 5,1. Por. Io 5, 2 4. Por. Pauzaniasz, Graeciae descriptio, VI, 22, 7; VIII, 38, 3.

128

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

podziwu, nieprzekazane przez adnego innego znanego mi autora, pisa take wedle swej najlepszej wiedzy lekarz Rufus z Efezu. Pozostaje powiedzie o powietrzu. Jest to yciodajny duch, przenikajcy wszystkie byty, duch, ktry niesie wszystkim ycie i posta, wic, poruszajc i wypeniajc wszystko. Std uczeni hebrajscy zaliczaj je nie do elementw, lecz uznaj za medium i spoiwo, czce razem rne rzeczy; uwaaj je za jakby brzmicego ducha, instrument wiata. Ono bowiem, jako najblisze niebios, skupia w sobie

wpywy wszystkich cia niebieskich, ktre nastpnie przekazuje elementom, jak rwnie poszczeglnym ciaom zmieszanym. W nie mniejszym stopniu przyjmuje i zatrzymuje w sobie formy, zarwno cia naturalnych jak i sztucznych oraz wypowiedzi. Wchodzc w ciaa ludzi i zwierzt przez pory i przekazujc formy zarwno we nie jak i na jawie, dostarcza materii rozmaitych snw, cudownych przeczu i wrb. Std te mwi, e gdy przechodzi si koo miejsca gdzie zabity zosta czowiek lub niedawno pochowano zmarego, powietrze zostaje pobudzone strachem i zgroz, a poniewa napenio si formami poznawczymi okropnego zabjstwa, dopty pobudza nimi ducha ludzkiego, porusza go i drani, a wywoa lk. Wszystko bowiem, co szybko dziaa, wprawia natur w osupienie. Std liczni filozofowie byli przekonani, e powietrze jest przyczyn snw i innych wrae duszy przez to, e przekazuje idole, czyli wyobraenia, tzn. formy poznawcze, ktre oddzieliwszy si od rzeczy i wypowiedzi namnaaj si w powietrzu i docieraj do zmysu a potem do wyobrani i duszy przyjmujcego wraenia, dusza za odbiera te formy. Same bowiem formy poznawcze rzeczy, chocia ze swojej natury przenosz si do zmysw ludzi i zwierzt, mog jednak pki s w powietrzu odebra od nieba jakie wraenia, z ktrych jakie, z dokadnoci zalen od dyspozycji odbiorcy, lepiej dociera do jednego zmysu ni do drugiego. Std moliwe jest w sposb naturalny, a bynajmniej nie przez gusa i bez porednictwa jakiegokolwiek ducha, by czowiek czowiekowi mg przekaza treci swych myli na jak bardzo du, a nawet nieznan odlego i do nieznanego miejsca w bardzo krtkim czasie i nawet jeli czas w ktrym to si dzieje nie moe zosta precyzyjnie zmierzony, z koniecznoci musi to nastpi w przecigu dwudziestu czterech godzin. Sam wiem jak to robi i tak czyniem; wiedzia to take i rwnie kiedy robi opat

129

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

Trytemiusz. W jaki jeszcze sposb idole duchowe oraz materialne wypywaj z rzeczy, np. przez wpyw jaki cia na inne, i w jaki sposb umacniaj si w powietrzu ju to przez wiato, ju to przez ruch oraz docieraj ju to do wzroku, ju to do innych zmysw i ukazuj w nas cuda, a niekiedy dziaaj, tego dowodzi i o tym uczy Plotyn. My za widzimy w jaki sposb wiatr wiejcy z poudnia zagszcza chmury w ktrych jakby w zwierciadle odbijaj si niezwykle odlege obrazy zamkw, gr, koni, ludzi i innych rzeczy, ktre znikaj natychmiast gdy rozprosz si chmury. W Meteorologice Arystoteles mwi, e: w chmurze powietrznej objawia si tcza jak gdyby w zwierciadle18, z kolei Albert [Wielki] mwi: dziki sile przyrody obraz ciaa w wilgotnym powietrzu moe atwo zosta wywoany w taki sam sposb, w jaki obrazy rzeczy znajduj si w rzeczach19. Arystoteles za opowiada, e komu w skutek osabienia wzroku przydarzyo si, i otaczajce go powietrze stao si dla niego zwierciadem, gdy promie wzroku odbija si od niego nie mogc si przez nie przebi. Std gdziekolwiek poszed wydawao mu si, e jego wasny obraz zwrcony twarz do niego tam go poprzedza. Podobna [jest] sztuczka z lustrem za pomoc ktrej chcemy wytworzy w powietrzu poza zwierciadem obrazy, o ktrych widzcy je niedowiadczeni ludzie sdz, e ogldaj cienie demonw lub dusz, cho s to jedynie jakie podobizny ich samych zupenie pozbawione ycia. I wiadomo, e jeli kto w ciemnym pomieszczeniu, zupenie pozbawionym wiata, dokd promie soneczny wchodzi jedynie przez bardzo ma szczelink, podstawi pod niego biay papier albo gadkie zwierciado, wwczas moe zobaczy, co si dzieje na zewntrz w wietle soca. Jest jeszcze jedna sztuczka: jeli w jasn noc ustawi naprzeciw tarczy ksiyca w peni namalowane wizerunki albo litery, ktrych podobizny namnoywszy si w powietrzu podnoszone s do gry wraz z promieniami ksiyca, wwczas kto inny, wiadom tego czynu na wiksz odlego widzi, czyta i rozpoznaje je w samej tarczy; ta sztuka przekazywania tajemnic, istotnie bardzo korzystna dla miast i miasteczek w obleniu, jest rzecz, ktr ju dawno robi Pitagoras, lecz nie jest nieznana rwnie ludziom w naszych czasach, cznie ze mn. Wszystkie one i liczne jeszcze
18 19

Arystoteles, Meteorologika, III, 4, 373b. Albert Wielki, De meteotis, III, 4, 13.

130

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

wymylniejsze wywodz si z samej natury powietrza i maj swe zasady w matematyce i optyce. We przypadku wzroku podobizny odbijane s w taki [sam] sposb jak i w suchu, jak to wida na przykadzie echa. S jednak i bardziej tajemne sztuczki, za pomoc ktrych kto na du odlego moe usysze i zrozumie to, co kto inny potajemnie mwi lub szepce. Z elementu powietrznego pochodz rwnie wiatry. Nie s bowiem niczym wicej jak ruchem i wzburzeniem powietrza. S cztery ich gwne rodzaje, dmce z czterech stron nieba, mianowicie: Notus z poudnia, Boreasz z pnocy, Zefir z zachodu, Apeleotes czyli Euros ze wschodu. Pontanus zoy o nich dwuwiersz [...]20. Notus jest wiatrem poudniowym, przynoszcym chmury, wilgotnym, ciepym i nie sprzyja zdrowiu, wiatrem, ktry Hieronim nazywa podczaszym deszczu. Za Boreasz, przeciwny Notusowi, jest wiatrem pnocnym, porywistym, haaliwym, ktry rozrywajc chmury, czyni powietrze pogodnym, skuwa wod mrozem. Zefir zwany te Fawoliusem, ktry jest agodn i przyjemn bryz z zachodu, chodn i wilgotn, wygania zim, oywia pdy i otwiera kwiaty. Przeciwnie Eurus, wiatr wschodni, nazywany Subsolanusem i Apoleotesem, jest mokry, mglisty i niszczycielski. Pisze o nich Owidiusz [...]21.

* * * * Rozdzia XII Jak to jest, e szczegowymi mocami s wypenione poszczeglne indywidua, nawet tego samego gatunku

Szczegowe dary s zawarte w wielu indywiduach, tak cudowne jak te w gatunkach, take dziki ukadowi sfer i pooeniu gwiazd. Kade indywiduum, kiedy bowiem zacznie istnie pod okrelonym horoskopem i ukadem nieba zbiera w swoim istnieniu pewnego rodzaju moc dziaania i doznawania. Owa moc jest rzecz cudown ponad t, ktr [indywiduum] ma od swojego gatunku, ju to poprzez wpyw niebios, ju to poprzez posuszestwo materii bytw zradzalnych wobec Duszy wiata, ktre to posuszestwo jest takie jak posuszestwo naszych cia naszym duszom. My za
20 21

Pontanus, Meteorum, 669 670. Owidiusz, Metamorfozy, I, 264 267, VI, 690 699.

131

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

spostrzegamy, kiedy pojmujemy jak form, e nasze ciao jest poruszane albo przez podanie, strach lub gdy uciekamy. Podobnie [dzieje si z] duszami niebiaskimi, gdy pojmuj rne rzeczy, wwczas [waciwa im] materia jest poruszana poprzez posuszestwo wobec nich. Jak w naturze pojawiaj si rne cuda dziki wyobraeniom wyszych ruchw, tak moce pojmuj nie tylko rzeczy naturalne ale i wytworzone sztucznie, a zwaszcza wtedy, kiedy dusza dziaajca ma skonno do tego samego [t.j. rzeczy naturalnych i sztucznych]. Dlatego Awicenna rzecze: Jakiekolwiek rzeczy powstaj, trzeba by wpierw istniay w ruchach i ukadach gwiazd i sfer 22. Tak powstaj w rzeczach rne skutki, skonnoci i obyczaje nie tylko od materii rnie usposobionej, jak wielu mniema, lecz od wpywu rnego i od rozmaitej formy - jednak nie za pomoc rnorodnoci gatunkowej, lecz jednostkowej i waciwej. Stopnie owych [wpyww i rnych form] s rozmaicie rozdzielone przez pierwsz przyczyn wszystkiego - Boga, ktry trwa pozostajc tym samym i rozdziela wszystkim bytom [moce] jak mu si podoba, z nimi jednak wsppracuj przyczyny wtre anielskie i niebiaskie dysponujce materi cielesn i innymi im powierzonymi.

Rozdzia XIII. Skd pochodz tajemne moce rzeczy

Powszechnie wiadomo, e w magnesie jest moc, ktra przyciga elazo i e diament swoj obecnoci t moc niweczy. Bursztyn i balagius [natomiast] potarte i podgrzane przycigaj plewy; podpalony azbest nigdy, bd prawie nigdy, nie ganie; rubin wieci w ciemnociach; aetites pooony nad onem kobiety bd nasionem roliny wzmacnia je, jednak pooony pod nimi osabia je; jaspis tamuje krew; echineis zatrzymuje statki; rabarbar usuwa choler; ususzona wtroba kameleona, pooona na kalenicy, ciga burz i pioruny; heliotrop rozmywa widoczno, a noszcego [go] czyni niewidzialnym; opal usuwa przywidzenia sprzed oczu; zapach lipiennika przywouje wszelkie bestie; synochitis przywodzi cienie piekielne; anachitis sprawia, e pojawiaj si obrazy bogw; ennecis pooony pod picym czyni z niego wyroczni. Jest [te] w Etiopii zioo, ktre sprawia, e wysychaj wody stojce, a
22

Awicenna, De anima in arte alchymiae, I s. 47.

132

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

wszystko to, co byo zamknite otwiera si; czytamy te o ziele zwanym latace, ktre perscy krlowie dawali swoim posacom, by - gdziekolwiek bd by doszli - niczego im nie brakowao; jest i zioo spartaskie bd scytyjskie, ktre sprbowane lub przynajmniej trzymane w ustach sprawia, e Scytowie znosili dwanacie dni godu i pragnienia. Apulejusz [za], natchnieniem boskim powodowany, mwi, e jest wiele rodzajw zi i kamieni, dziki ktrym ludzie mogliby przedua swoje ycie w nieskoczono, ale nie godzi si im mie o nich wiedzy, gdy, skoro posiadajc jedynie krtkie ycie powicaj je na chciwe zgbianie sztuczek i nie cofaj si przed adn zbrodni, to jeli osignliby dusze ycie, nie oszczdziliby nawet bogw. Ale nikt z tych, ktrzy wydali opase dziea na temat wasnoci rzeczy - ani Hermes, ani Bachus, ani Aaron, ani Orfeusz, ani Teofrast, ani Tabith, ani Zenotemis, ani Zaratustra, ani Ewaks, ani Dioskorides, ani Izaak Israeli ani Zachariusz Babiloczyk, ani Albert, ani Arnold - nie napisa skd pochodz te moce; cho wszyscy zgadzaj si z tym, co napisa Zachariusz do Mithriadeta, e wielka sia, ale take ludzki los tkwi w kamieniach i zioach. Wymaga to zatem gbszego zbadania. Aleksander Perypatetyk, nie wykraczajc poza wasne doznania zmysowe i waciwoci [tych mocy] twierdzi, e pochodz one z ywiow i ich waciwoci, co przy odrobinie szczcia mogoby by prawd, gdyby nie to, e waciwoci [ywiow] s tego samego gatunku, natomiast dziaania kamieni wielokrotnie nie zgadzaj si ani co do gatunku ani co do rodzaju. Dlatego Akademicy ze swoim Platonem [na czele] przypisali [pochodzenie] mocy stwrcom rzeczy. Awicenna za przyporzdkowuje je inteligencjom, Hermes [Trismegistos] gwiazdom, a Albert [Wielki] formom gatunkowym rzeczy. [...] Operacje tego rodzaju dokonuj si w rzeczach niszych dziki formom wyraonym w niebie, to jest dziki mocom rozprowadzonym w inteligencjach dziki poredniczcym racjom, za w Archetypie dziki ideom i formom wzorcowym, ktre wszystkie musz si koniecznie zgodzi, eby osign jaki skutek w rzeczy i realizacj mocy. Zatem cudowne s moc i dziaanie w kadym ziele i kamieniu, a najbardziej w gwiedzie, poza ktr kada rzecz wiele sobie zaskarbia, take od rzdzcych inteligencji i od najwyszej przyczyny, z ktr si zgadzaj wszystkie [moce] wzajemne i jak najbardziej zgodnie w swoim harmonicznym wspbrzmieniu, jakby w hymnach, ktre zawsze wychwalaj

133

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

swego najwyszego stwrc, jak [np.:] przez witych modziankw [zgodnie] piewajcych w piecu ognistym: Chwalcie Pana wszystkie rzeczy, ktre roniecie na ziemi, ktre poruszacie si w wodzie, ktre wzlatujecie w niebie, dzikie zwierzta i bydo razem z synami ludu23. I take nie ma adnej innej przyczyny, dla ktrej skutki s konieczne, ni powizanie wszystkich rzeczy z pierwsz przyczyn i ich

odpowiedzialno wobec tych boskich wzorcw i wiecznych idei, z ktrych kada rzecz ma okrelone i poszczeglne miejsce w archetypie, skd czerpie ycie i bierze swj pocztek i tam umieszczona jest wszelka moc zi, kamieni, metali, zwierzt, sw i wypowiedzi i tego wszystkiego, co pochodzi od Boga. On to, cho dziaa na to, co poniej, czsto jednak pominwszy te porednie stopnie czyni co zawiesiwszy ich dziaanie; bezporednio sam z siebie sprawia wwczas to, co zwie si cudami. Albowiem chocia wadza pierwszej przyczyny i porzdek przyczyn wtrych, (ktre Platon i inni nazwali sukami) dziaaj z koniecznoci i z koniecznoci wywouj swoje skutki, czsto jednak Bg uwalnia je lub zawiesza wedle swego upodobania, w taki sposb, e odstpuj od jego wadzy i koniecznoci rozporzdzenia, i takie cuda s najwiksze.

* * * * Rozdzia LXIII. W jaki sposb doznania duszy zmieniaj waciwe ciao zmieniajc przypadoci i poruszajc ducha

Fantazja, czyli sia wyobrani, posiada si rzdzc doznaniami duszy, kiedy nastpuj one po ogldzie zmysowym. Ona bowiem swoj moc, ze wzgldu na rnorodno dozna, najpierw w rny sposb zmienia i przemienia ciao wasne za pomoc przemiany zmysowej, zmieniajc przypadoci w ciele i poruszajc ducha w gr i w d, na zewntrz i do wewntrz oraz wytwarzajc jakoci w czonkach. W ten sposb w radoci duch rozrasta si, w strachu kurczy si, w przypadku wstydu chowa si w czaszce, w ten sposb w radoci serce rozciga si na zewntrz, w smutku za kurczy si do wewntrz. W podobny sposb [dzieje si] w gniewie i strachu tyle, e
23

Dn. 3,76 82, Ps 148, 7 10.

134

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

szybciej. Z kolei gniew lub dza zemsty wytwarza gorco, rumieniec, gorycz, ruch jelit [ciskanie w odku], strach powoduje zimno, drenie serca, zaniemwienie i blado, a smutek wywouje poty, niebieskaw blado. Natomiast al, ktry jest rodzajem smutku, czsto le wpywa na ciao tego, kto auje tak, e wydaje si ono stawa ciaem czowieka, ktry dozna [cierpienia]. Rwnie jest oczywiste, e u kochankw wi mioci jest niekiedy tak silna, e co jedno z nich cierpi, to i drugie doznaje. Niepokj wywouje sucho i czarno. Medycy wiedz, jak duo ciepa wzbudza pragnienie mioci w wtrobie i pulsie, i tym sposobem s w stanie rozpozna imi kochanki i przedmiotu namitnoci, jak Nausistratus pozna, e Antioch zakocha si w Stratonice. Poza tym jest oczywiste, e kiedy doznania tego rodzaju s bardzo gwatowne, mog cign mier; wiadomo te, e u ludzi nadmierna rado, smutek, mio, nienawi niekiedy przynosi mier, ale czsto take podnosi z choroby. Czytamy, e Sofokles i Dionizjusz, tyran z Sycylii, zmarli nagle usyszawszy o tragicznej porace, zmara take matka, ktra ujrzaa swego syna powracajcego z bitwy pod Kannami. Co jeszcze smutek moe zdziaa, wszyscy wiedz. Znane s psy, ktre czsto umieray z ogromnego smutku po mierci swoich panw. Niekiedy tego rodzaju doznania powoduj dugotrwa chorob, a czasem ozdrowienie. W ten sposb ludzie peni pychy z powodu ogromnego strachu dr, wzrok im si mci, sabn, a czasami trac zmysy. W ten sposb pojawiaj si, czasem za ustpuj aknienie, gorczki, padaczka. Czasem [doznania takie] przynosz godne podziwu skutki, tak jak w przypadku syna Krezusa, ktrego matka urodzia niemym, a dopiero gwatowny strach i lk wydoby z niego gos, ktrego natura dugo mu odmawiaa. Niekiedy w przypadku gwatowanego uczucia, ycie, zmysy, bd ruch w jednej chwili opuszczaj czonki i czsto natychmiast powracaj. Jak wiele sprawia gwatowny gniew poczony z wielk miaoci okaza sam Aleksander Wielki, ktrego widziano jak promieniowa wiatem i ogniem w ferworze bitwy w Indiach. O ojcu Teodoryka czytamy, e cae jego ciao wydzielao ogniste iskry z trzaskiem. i Czasem rzeczy podobne do tych zdarzaj si take w przypadku zwierzt, jak u konia Tyberiusza, z ktrego pyska wydobyway si pomienie.

135

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

Rozdzia LXIV. Jak doznania duszy zmieniaj ciao za pomoc naladownictwa z podobiestwa; a take o przemianie i przeniesieniu ludzi i jakie moce wprowadza wyobrania nie tylko w ciao lecz take w dusz

Wymieniane wczeniej doznania czasem zamieniaj ciao przez naladownictwo ze wzgldu na moc, ktra rzeczy upodabnia do tego, co ma ulec przemianie poruszajc gwatownie wyobrani tak jak [si dzieje] w osupieniu na widok czego i blu zbw, gdy si co syszy, albo gdy widzi si jak kto inny zjada co ostrego. Niektrym kwanieje jzyk, gdy sysz, e mwi si o rzeczach kwanych. Wiadomo take, e przykro spowodowana zobaczeniem czego wstrtnego pobudza zmys smaku i wchu powodujc nudnoci. Innym na sam widok ludzkiej krwi robi si sabo. Jeszcze inni, kiedy widz, e podawany jest komu gorzki pokarm, czuj w ustach gorzk lin. Wilhelm z Parya24 powiada, e widzia czowieka, ktry na widok lekarstwa wyprnia si ile razy byo trzeba, cho ani substancja lekarstwa, ani smak, ani zapach do niego samego nie dotary, lecz jego wyobrania uja samo ich podobiestwo. Z tego powodu nicy, e pon lub s w ogniu, i cierpi niekiedy nie do zniesienia, tak jakby naprawd ponli, cho jednak substancja ognia nie jest przy nich, a jest jedynie obrazem ujtym przez wyobrani. Czsto take same ciaa ludzkie s przemieniane i przenoszone we nie, a nierzadko take i na jawie, jak to si zdarzyo Cyprusowi, ktry zosta wybrany krlem Italii. Kiedy przed snem uporczywie i z wielkim podziwem rozmyla nad zwycistwem w walce bykw, rano znaleziono go z rogami wyrosymi nie inaczej jak za spraw mocy wegetatywnej poruszonej gwatown wyobrani, ktra wzniosa do gowy humory rogotwrcze. Gwatowne mylenie bowiem porusza formy poznawcze i przedstawia w nich ksztat rzeczy, o ktrej si myli, ktry nastpnie wprowadzaj do krwi. Krew z kolei odciska [je] na odywianych przez siebie czonkach, zarwno waciwych, jak i na obcych, tak jak wyobrania ciarnej odciska znak rzeczy upragnionej w embrionie. Podobnie wyobraenie ugryzienia przez wciekego psa odciska si w urynie, a wielu [wskutek gwatownych dozna] siwieje nagle, inni za w trakcie snu mog si
24

Por. Wilhelm z Parya, De universo, I, 1,65.

136

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

przeobrazi z chopca w dorosego mczyzn. Temu te wielu chce przypisa take blizny krla Dagoberta i stygmaty Franciszka, [powstae] gdy jeden bardzo obawia si kary, a drugi rozwaa rany Chrystusa. Doznania sprawiaj take, e wielu jest przenoszonych z miejsca na miejsce przekraczajc rzeki i ogie i miejsca niedostpne, kiedy mianowicie gwatowna podliwo albo lk lub miao wtoczone s w ducha i zmieszaj si z waporami [pochodzcymi od humorw], poruszaj organ dotyku wraz z fantazj, ktra jest zasad ruchu lokalnego. Z tego powodu czonki i narzdy zmuszane s do ruchu i poruszaj si bezbdnie ku miejscu wyobraonemu, nie dziki wzrokowi, lecz jedynie dziki wewntrznej sile fantazji. Sia duszy dziaajca na ciao jest tak wielka, e cokolwiek sama wyobraa sobie i ni, jednoczenie podnosi i prowadzi ciao. Z podziwem czytamy o innych licznych przykadach ukazujcych jak rozpociera si sia duszy. Awicenna25 mwi o czowieku, ktry doprowadza swe ciao do paraliu. Opowiadaj o Galu Wibiuszu, ktremu przydarzyo si, e popad w obd nie przypadkowo, lecz doprowadzi si do niego z wyboru, bowiem pty naladowa szalecw sdzc, e wcieko jest pont umysu, a naladujc wcieko sam doprowadzi si do niej. Rwnie Augustyn26 wspomina o ludziach, ktrzy kiedy chcieli przesuwali do przodu i z powrotem cigali ca grn cz gowy nie ruszajc ni, i innych, ktrzy mieli w zwyczaju poci si, gdzie chcieli. Wiadomo, e niektrzy potrafi wylewa obfite zy, a o innych opowiadaj, poknwszy rozmaite rzeczy, powoli jakby z torebki wydobywaj te, na ktre maja ochot. I take dzi widzimy licznych, ktrzy naladuj i wydaj gosy ptakw, byda, psw i niektrych ludzi w taki sposb, e cakowicie nie mona [tego] rozpozna. Z kolei Pliniusz opisuje wiele przykadw, jak kobiety zostay przemienione w mczyzn, a i Pontanus27 zawiadcza, e podobne rzeczy przydarzyy si w jego czasach pewnej modej kobiecie Kajetanie i innej Emilii, z ktrych kada po licznych latach maestwa zmienia si w mczyzn. Nie ma nikogo, kto by nie wiedzia ile sama wyobrania moe [uczyni] w duszy, jest bowiem blisza

25 26 27

Por. Awicenna, De animalibus, XI, XVI. Por. w. Augustyn, O pastwie boym, XI, 16 Por. Pontanus, De rebus coelestibus, XI, 16.

137

HENRICUS CORNELIUS AGRIPPA VON NETTESHEIM:// O FILOZOFII TAJEMNEJ KSIGI TRZY (fragmenty)

substancji duszy ni zmysy, i z ktrego powodu bardziej ni zmysy dziaa na dusz. W ten sposb kobiety cz silne wyobraenie, czy sny z najgwatowniejsz mioci do kogo, najczciej za pomoc pewnych sztuk magicznych; opowiadaj, e tak Medea zapona mioci do Jazona we nie. Dziki gwatownej wyobrani lub rozwaaniom dusza nierzadko cakowicie oddziela si od ciaa, o czym mwi Celsus opowiadajc28 o pewnym duchownym, ktry ilekro si modli, odchodzi od zmysw i lea jak nieywy tak, e kiedy go szturchano i przypiekano nie odczuwa adnego blu i lea nieruchomo, a gosy ludzi, jeli byy wykrzykiwane goniej, on sysza jakby z oddali. O tych [zagadnieniach] bdziemy rozprawia oddzielnie i szerzej w nastpnych rozdziaach

* *

* *

* *

przeoy Tomasz Sebastian Cielik

28

Por. w. Augustyn, O pastwie boym, VI, 35.