CZE II

Traktat Lizboski a mechanizmy dziaania w sytuacjach kryzysowych

We cannot solve our problems with the same thinking we used when we created them Albert Einstein

Wstp
Obecny kryzys gospodarczy w strefie euro nie ma precedensu we wspczesnym pokoleniu 1. wiatowy kryzys finansowy, ktry zapocztkowany zosta w Stanach Zjednoczonych, w pastwach Unii Europejskiej ujawni si w penej okazaoci w postaci kryzysu zadueniowego2. Zaamanie koniunktury gospodarczej, jakie miao miejsce w cigu ostatnich dwch lat, dotkliwie zaszkodzio wzrostowi gospodarczemu i stabilnoci finansowej oraz spowodowao znaczne pogorszenie sytuacji pastw czonkowskich pod wzgldem poziomu deficytu budetowego i zaduenia publicznego3. Kryzys ujawni kilka fundamentalnych saboci gospodarek europejskich, ktre w przyszoci mog stanowi powane zagroenie dla stabilnoci Unii Europejskiej jako caoci.

European Commission, Reinforcing Economic Policy Coordination, Brussels 2010, s. 2. P. Wielgosz, Grecja i europejskie domino, Le Monde Diplomatique, (Nr 5/51), Warszawa 2010. 3 European Commission, Reinforcing Economic op.cit., s. 2.
1 2

Kryzys ktry rozpocz si w Grecji, zapocztkowa kryzys zadueniowy w caej strefie euro4. Po raz pierwszy w historii Unii Europejskiej jeden z krajw czonkowskich w praktyce straci kontrol nad swoj polityk gospodarcz. Problem ten dotkn co prawda pojedynczego kraju czyli, Grecji, jednak gospodarki silnie zintegrowanej z Uni Europejsk poprzez istnienie jednolitego rynku oraz unii gospodarczej i walutowej. Grecki kryzys zadueniowy to rwnie najpowaniejszy test dla euro. Kryzys w opinii P. de Grauwe ujawni strukturalny problem strefy euro, wynikajcy z faktu, e unia walutowa nie jest osadzona w unii politycznej. Ten brak rwnowagi prowadzi zdaniem P. de Grauwe do coraz wikszych rozbienoci midzy pastwami czonkowskimi i nie ma mechanizmu, ktry mgby to zagodzi. Te rozbienoci z kolei stanowi podstaw budetowej dywergencji i w konsekwencji kryzysw fiskalnych. Najlepszym rozwizaniem byoby zacienienie procesw integracyjnych i utworzenie unii politycznej, ale obecnie w jego ocenie nie jest to moliwe5. Do takich samych wnioskw dochodzi J. Habermas, wedug ktrego kryzys zadueniowy w strefie euro wynika z niepenej unii politycznej. W jego ocenie wsplny rynek z czciowo wspln walut rozwin si w rozleg terytorialnie sfer gospodarcz z gigantyczn populacj, ale bez oglnoeuropejskich instytucji z kompetencjami wystarczajcymi do skutecznej koordynacji polityki gospodarczej poszczeglnych pastw czonkowskich6. Eksperci ostrzegali, e unia walutowa bez unii fiskalnej moe w konsekwencji doprowadzi do zjawiska tzw. szantau wykupieniem (ang. bailout blackmail). Dlatego te polityka fiskalna zostaa zakotwiczona instytucjonalnie w potrjnym systemie zabezpieczenia7:

P. de Grauwe, A Greek Endgame?, Centre for European Policy Studies, Brussels 2010, s. 1. Ibidem 6 J. Habermas, Niemcy i kryzys euro, Europa, Magazyn Idei Newsweeka (Nr 7), Warszawa 2010. 7 R. Baldwin, D. Gros, Introduction: The Euro In Crisis What to do?, [edited by R. Baldwin, D. Gros, L. Leaven, Completing the Eurozone Rescue: What More Needs to be Done?], Center for Economic Policy Research, London 2010, s. 3.
4 5

1) postanowienia Paktu Stabilnoci i Wzrostu, nakazuj utrzymywanie deficytu sektora finansw publicznych poniej 3% PKB i poziomu dugu publicznego poniej 60 % PKB, 2) Europejski Bank Centralny ma zagwarantowan niezaleno przed presj polityczn; zakazane jest finansowanie deficytw budetowych, 3) klauzula no bailout ma na celu zapobieganie zjawisku bailout blackmail. Jednak pomimo tego, w ocenie G. Rachmana, twrcy euro mieli wiadomo, e unia walutowa czy ze sob kraje o bardzo rnych gospodarkach i kulturach politycznych. Kiedy wprowadzano euro, wiodcy niemieccy politycy argumentowali, e unia monetarna bdzie ostatecznie wymagaa unii politycznej. Wedug G. Rachmana grecki kryzys to wanie takie wydarzenie, ktre powinno przypieszy ten proces8. W podobnym tonie wypowiada si W. Mnchau, ktry twierdzi, e eksperyment z uni monetarn bez unii politycznej si nie powid, dlatego te Unia Europejska stoi obecnie przed historycznym wyborem pomidzy integracj a dezintegracj. Autor sceptycznie podchodzi do finansowych interwencji decydentw unijnych w obliczu kryzysu fiskalnego w strefie euro, tj. zastrzyku poyczonych pienidzy. W jego ocenie dziaania te maj ograniczon ywotno. Jeeli inicjatywy te nie zostan zablokowane przez protestujce grupy spoeczne, to zaskar je prawnicy konstytucjonalici9. Wedug W. Mnchau unia monetarna nie moe funkcjonowa efektywnie z fundamentalnymi sprzecznociami, ktre kryzys zadueniowy ujawni 10. W jego ocenie strefa euro stoi obecnie przed wyborem dwch alternatyw uznawanych za niewyobraalne: uni fiskaln lub podziaem11.

G. Rachman,The Euros Big Fat Failed Wedding, Financial Times, March 29 2010. W. Mnchau, Europes Choices is to Integrate or Disintegrate, Financial Times, May 2 2010. 10 W. Mnchau, An UE Treaty Change is Necessary but Hazardous, Financial Times, October 31 2010. 11 W. Mnchau, Europe is Edging Towards the Unthinkable, Financial Times, November 28 2010.
8 9

Przedstawione powyej tezy rodz naturalne pytania, czy rzeczywicie tak jak twierdzi J. Monnet obecnie jestemy wiadkami wykuwania si nowej Europy, czyli tego co zagorzali federalici nazywaj Stanami Zjednoczonymi Europy?12 J. Attali twierdzi, e tak. Wedug tego autora momentami przeomowymi w historii Unii Europejskiej byy wanie kryzysy gospodarcze13. Po II wojnie wiatowej na skutek kryzysu politycznego, wiatopogldowego, jak rwnie gospodarczego decydenci polityczni podjli decyzje o zacienieniu wsppracy pomidzy pastwami europejskimi. Dao to pocztek europejskiej integracji gospodarczej. Kady kolejny etap integracji by niezbdnym warunkiem utrzymania poprzedniego. W latach osiemdziesitych Wsplnoty Europejskie utworzyy jednolity rynek, poniewa na skutek kryzysu naftowego, okazao si, e sama swoboda handlu nie wystarczy, aby zachowa stabilno w pastwach czonkowskich. Na pocztku lat dziewidziesitych postanowiono o utworzeniu euro, bo okazao si, e wsplny rynek nie moe sprawnie funkcjonowa bez wsplnej waluty14. W dobie kryzysu zadueniowego musimy w jego ocenie przej do nastpnego etapu: wsplna waluta nie utrzyma si bez wsplnego budetu15. Grecki kryzys duny pokaza rwnie, e system unii walutowej nie jest przygotowany na bankructwo ktrego z pastw czonkowskich. Unia Europejska wci nie wypracowaa procedur i mechanizmw ratowania pastw eurolandu przed bankructwem. Gdyby decyzje zostay podjte duo wczeniej, koszt pakietu ratunkowego dla Grecji byby o wiele mniejszy.

Euro follies, The Economist, September 25rd 2010. J. Attali, Bez federalnej Unii euro nie przetrwa, Dziennik Gazeta Prawna z dn. 28-30.05.2010. 14 warto nadmieni, e oprcz czynnikw ekonomicznych, du rol w utworzeniu unii gospodarczej i walutowej odegray czynniki polityczne, gwnie tzw. kompromis francusko niemiecki. 15 Ibidem
12 13

Zaledwie cztery dni po tym, jak prezydent G. Bush 29 wrzenia 2008 r. przedstawi wart 700 mld dol. pakiet ratowania sektora finansowego przed upadkiem, zosta on zatwierdzony przez Kongres. Debata, jak uratowa Grecj trwaa w Unii Europejskiej kilka miesicy i niewielkim stopniu odbiegaa od teoretycznej koncepcji procesu decyzyjnego w warunkach kryzysowych opracowanej przez L. Summersa16. Autor ten w swojej pracy powiconej kryzysom finansowym przedstawia picioetapowy proces decyzyjny, jaki podejmuj decydenci polityczni w sytuacji gdy w gospodarce odczuwane s pierwsze symptomy kryzysogenne. W jego ocenie pierwszy etap charakteryzuje si tym, e decydenci zaprzeczaj jakoby gospodarce grozi jakikolwiek kryzys. Gdy jednak nie udaje si im przekona opinii publicznej oraz w gospodarce pojawiaj si pierwsze symptomy nadchodzcego kryzysu, rozpoczyna si drugi etap: poszukiwanie gwnych winowajcw (najczciej s to spekulanci giedowi, ostatnio rwnie wiele gorzkich sw pod swoim adresem usyszay agencje ratingowe). Na trzecim etapie decydenci podejmuj mudny proces negocjacji oraz debaty publicznej (w tym rwnie pojawiaj si pierwsze pomysy jak zaradzi kryzysowi i kto ma w tym partycypowa np. podwyszenie podatkw lub wprowadzenie nowych danin publicznych). Zazwyczaj takie rozwizania nie znajduj poparcia spoecznego, dlatego te nastpuj automatyczne przejcie do etapu czwartego, czyli zwrcenia si o pomoc do midzynarodowych organizacji gospodarczych (MFW, UE). Jeli organizacje wyra zgod na udzielenie pomocy cay proces koczy si etapem pitym ogoszeniem wiarygodnego planu walki z kryzysem gospodarczym.

L.H. Summers, International Financial Crisis: Causes, Prevention, and Cures, The American Economy Review, Vol. 90, No. 2, Papers Proceedings, May 2000, pp. 1 16.
16

W szerszej perspektywie, kryzys zadueniowy strefy euro jak i przypadek Grecji w szczeglnoci, ujawniy systemowe saboci w zarzdzaniu gospodarczym w Unii Europejskiej. Dlatego te w ocenie komisarza O. Rehna grecki kryzys fiskalny powinien okaza si wanym impulsem zmuszajcym do naprawy systemowych saboci zarzdzania gospodarczego w strefie euro i caej Unii17. W opinii The Economist Unia Europejska nie wybrnie z kryzysu, jeli nie dokona zasadniczej reformy mechanizmu podejmowania decyzji. Wedug The Economist dugotrway proces podejmowania strategicznych decyzji generuje duy poziom niepewnoci na rynkach finansowych co do kierunkw rozwoju przyszych wydarze gospodarczych na tym obszarze (nie wiadomo, kto tak naprawd podejmuje ostateczne decyzje, czy Komisja Europejska, Rada, Rada Europejska, czy te rzdy najwikszych pastw Unii Europejskiej). Brytyjski tygodnik zaleca powoanie jednego komitetu kryzysowego, ktry bdzie uprawniony do podejmowania strategicznych decyzji18. Warto jednak pamita, e sia Europy tkwi w solidarnoci oraz zdolnoci do wsplnych dziaa19. Kryzys fiskalny w Grecji sprawi, i Unia Europejska stana przed testem solidarnoci wobec pastwa, ktre znalazo si w trudnej sytuacji gospodarczej i finansowej. Jak wiadomo jednym z kluczowych elementw sukcesu europejskiego projektu jest poczucie solidarnoci, ktra zakada pomoc, dla pastw czonkowskich znajdujcych si w trudnej sytuacji gospodarczej. Tak wic kryzys zadueniowy w strefie euro to tak naprawd egzamin z solidarnoci, a wic jednej z najwaniejszej wartoci, na jakiej zbudowana jest caa Unia Europejska.

O. Rehn, Grecka lekcja, Rzeczpospolita z dn. 27.08.2010. Acropolis now, The Economist, May 1st 2010. 19 Komisja Europejska, Przezwycienie kryzysu finansowego i wyjcie na prost: europejskie ramy dziaania, Bruksela 2008, s. 2.
17 18