RECENZJE

MARTINO SIGNORETTO, Metafora e didattica in Proverbi 19, Cittadella Editrice, Assisi 2006, 288 s. (Studi e ricerche. Sezione biblica)
Martino Signoretto jest kapanem diecezji weroskiej, wykadowc introdukcji i egzegezy Starego Testamentu w Studium Teologicznym San Zeno, Wyszym Instytucie Nauk Religijnych oraz w Fundacji Toniolo w Weronie. Ksika Metafora e didattica in Proverbi 19 jest przygotowan do druku rozpraw doktorsk, ktr ks. Signoretto obroni na Wydziale Teologicznym Papieskiego Uniwersytetu Gregoriaskiego w Rzymie. Jej recenzentami byli: Nuria Calduch-Benages i Charles Conroy. Prof. N. Calduch-Benages jest ponadto autork wstpu (s. 78). Pisze w nim: Studium to jest oryginalne, gruntowne i intuicyjne, co z pewnoci bdzie otwiera nowe horyzonty i pobudza do stawiania nowych pyta wobec pierwszego zbioru Ksigi Przysw (s. 8). Trzon pracy stanowi pi rozdziaw, poprzedzonych wprowadzaniem i zakoczonych konkluzj. Wprowadzenie (s. 1124) zgodnie ze swoim tytuem Zebranie i organizacja gromadzi i porzdkuje najwaniejsze informacje dotyczce Prz 19 oraz sygnalizuje to wszystko, co znalazo si w poszczeglnych rozdziaach ksiki, podajc przy tym najwaniejsze pozycje bibliograficzne. Wprowadzenie koczy si siedmioma wskazwkami metodologicznymi. Rozdzia I zosta zatytuowany Kompozycja i redakcja (s. 2554) i ma charakter introdukcyjny. Omwiono w nim dwa zagadnienia: Prz 19 dziesi poucze i poematw mdrociowych oraz Sitz im Leben Ksigi Przysw i jej warstwy przedredakcyjnej. Autor prezentuje w nim najwaniejsze badania dotyczce rodowiska, kompozycji i redakcji ksigi, zwaszcza rozdziaw 19. Czyni to rzetelnie, bez niepotrzebnych opisw, tym bardziej e literatura dotyczca tej kwestii jest bogata. W rozdziale II Poezja i ukad (s. 5576) ks. Signoretto ukazuje dwa kierunki hermeneutyczne, obejmujce Prz 19. Pierwszy z nich dotyczy ukadu (struktury) zbioru, drugi powizania ze sob metafor. Jest to rozdzia teoretyczny, bardzo dobrze opracowany, mocno oparty na literaturze przedmiotu, szczeglnie angielskojzycznej. Zaprezentowan teori wdraa w nastpnych dwch rozdziaach. Struktura i system metaforyczny w Prz 9 to rozdzia III (s. 77120). Ze wzgldu na powizania z kolejnymi rozdziaami mona go okreli jako kluczowy dla caej pracy. Rozpoczyna si przekadem Prz 9, a nastpnie analiz filologiczn. Po badaniu leksykalnym autor przechodzi do egzegezy tekstu wedug przedstawionych ju kierunkw hermeneutycznych, czyli struktury oraz metafor Prz 9. Studium to przeprowadza na dwch grupach tekstw: opisujcych uczty Mdroci i Gupoty (Prz 9, 16. 1318) oraz pouczajcych szyderc i mdrego (Prz 9, 712). W analizie struktury poruszono nastpujce zagadnienia: Prz 16. 1318 jako teksty ramowe rozdziau, Prz 9, 712 jako perykopa enigmatyczna oraz struktura kocowa Prz 9. Natomiast w analizie metafor ks.

380

Recenzje

Etyka Biblii

381

Signoretto wpierw wprowadza czytelnika w ukad metafor i ich powizania, a nastpnie szczegowo ukazuje przesanie metafor uczt (Prz 9, 16. 1318). Osobno porusza zagadnienie Prz 9, 712. Rozdzia ten koczy si krtkim podsumowaniem zatytuowanym Prz 9 metafora i dydaktyka, w ktrym moemy przeczyta: System metaforyczny uwydatnia charakter syntetyczny Prz 9, gdy jest aluzyjny: kady symbol moe nawizywa do wielu rzeczywistoci, moe posiada liczne konkretne odniesienia. Podczas gdy paszczyzna dydaktyczna rozdziau uwydatnia jego charakter egzemplaryczny: oferuje przykad antytezy, nawet jeli nie jest on w stanie wystarczajco wyczerpa wszystkich moliwych znacze metaforycznych (s. 120). Kolejny czwarty rozdzia Ukad i system metaforyczny Prz 19 (s. 121189) jest studium porwnawczym. Najpierw autor omawia Prz 9 oraz pierwszy zbir Ksigi Przysw. Natomiast dalsze stronnice ksiki to ponowne wykorzystanie znanych ju kierunkw hermeneutycznych. Pierwszy (dotyczcy struktury) formuuje ukad Prz 1 i Prz 78 w wietle Prz 9. Ks. Signoretto w kilku zdaniach wyjania sposb doboru poszczeglnych fragmentw, a nastpnie przeprowadza ich analiz porwnawcz. Zestawia nastpujce fragmenty: 1, 27 i 9, 712; 1, 819 i 1, 2033; rozdzia 7 i rozdzia 8; 1, 819 i rozdzia 7 w wietle rozdziau 9; 1, 2033 i rozdzia 8 w wietle rozdziau 9. Ostatni paragraf to badanie struktury sekwencji narracyjnych w wietle Prz 9, 16. 1318. Poprzez drugi kierunek hermeneutyczny (metafory) autor analizuje Prz 1 i Prz 78, odnoszc te teksty do Prz 9, 16. 1316. Kolejny krok egzegetyczny to badanie Prz 26 w wietle antytez Prz 9, 16. 1316. Dzia ten koczy si kilkuzdaniowym podsumowaniem, wykazujcym koherencj analizowanych tematw. Ostatni rozdzia Metafory i dydaktyka w Prz 19 (s. 191236) rozpoczyna si zdefiniowaniem znaczenia hebrajskiego wyrazu ml (powszechnie tumaczonego jako powiedzenie, przysowie). Ks. dr Martino Signoretto proponuje zwrci uwag na pierwotne znaczenie czasownika ml by jak (s. 191) oraz na jego wydwik w Ksidze Przysw. Nastpne paragrafy to zestawienie ze sob metafor i dydaktyki Prz 9 z punktu widzenia ich formy i treci oraz analiza rnic pomidzy nimi. Po rozwaaniach teoretycznych autor przechodzi do paszczyzny egzystencjalnej. Jego studium biegnie w kierunku etyki, noetyki, poezji oraz kosmologii porzdku i chaosu, a koczy na aspekcie soteriologicznym mierci i yciu. Na koniec tego rozdziau poruszono kwesti objawienia i rda Mdroci (Prz 8, 2231). Ksik koczy konkluzja Zestawienie, ukad i teologia (s. 231236) oraz zestaw tablic (s. 237261). Jest ich wszystkich 29. Dziesi z nich utworzono na podstawie innych prac, pozostae s owocem studium ks. Signoretta. Tablice s skonstruowane przejrzycie i interesujco, doskonale ilustruj poruszane zagadnienie i graficznie przedstawiaj analizowane kwestie. Cao uzupenia uoona w jednym bloku bibliografia (s. 263279) oraz indeks autorw (s. 281284). Objanienie skrtw zamieszczono na pocztku ksiki (s. 910). Metafora e didattica in Proverbi 19 ks. Martino Signoretta jest studium rzetelnie przeprowadzonym, jego tre wyjania dobrze temat. Autor wykorzysta literatur przedmiotu, przy czym potrafi zachowa wasne, twrcze spojrzenie na Ksig Przysw 19. Ksika jest bardzo dobrze wydana, a mimo to niezbyt droga. Zarwno w tekcie, jak i w tablicach zachowano waciw wielko liter hebrajskich, co pozwala na swobodne ich odczytywanie. Katowice KS. JANUSZ WILK

MICHA WOJCIECHOWSKI, Etyka Biblii, Wydawnictwo WAM, Krakw 2009, 400 s.

Biblia jako przekaz Boego objawienia mwi o sprawach dotyczcych wiary i moralnoci waciwego postpowania czowieka powoanego przez Boga, obdarzonego prawd o Bogu, o czowieku i o wiecie. Autor swoj prac powici omwieniu etyki biblijnej, starajc si uj j w sposb caociowy, kompletny. Istnieje wiele opracowa dotyczcych kwestii szczegowych albo nauki tylko Starego lub Nowego Testamentu, dlatego z radoci trzeba przyj si prb takiej szerokiej syntezy. Praca skada si z czterech czci. Trzy pierwsze s powicone zagadnieniom dotyczcym caoci etyki biblijnej, czwarta konkretnym problemom dotyczcym rodziny i spoecznoci. Pierwsza cz zatytuowana Teologiczne czynniki etyki rozpoczyna si omwieniem Boga jako rda etyki, biblijnych wezwa do naladowania Jego postpowania, witoci i mioci, do posuszestwa wzgldem Jego woli i prawa. Autor podaje biblijne uzasadnienia rozumowe i praktyczne wymaga moralnych, omawia nastpstwa ludzkich czynw, wskazuje na maksymalizm i moc wic etycznych wymaga stawianych w Biblii, przykady radykalizmu goszonego przez Jezusa i problem minimum moralnego, ukazuje Pismo wite jako rdo etyki, zwracajc uwag na trudnoci zwizane z korzystaniem z niego, poniewa zawiera ono rnego rodzaju przykazania, pouczenia, parenezy, zachty i przykady. Dlatego autor podaje sposoby aktualizacji tekstw powstaych w rnych czasach i proponuje metod postpowania w korzystaniu z moralnych wskaza Biblii w oparciu o waciwe rozeznanie sytuacji, do ktrej odnosi si konkretne pytanie, i odpowiednie odczytanie tekstw biblijnych. Dalej przedstawia biblijn koncepcj dobra i za, nauk o anioach, o szatanie, o wolnoci oraz ostatecznym rozdziale dobra i za. Koczy rozdziaem zatytuowanym Jedno i pluralizm etyki biblijnej, pokazujcym rozwj nauki moralnej Biblii. Cz druga powicona jest antropologicznym czynnikom etyki. Autor omawia w niej biblijn koncepcj czowieka, terminologi stosowan na okrelenie czowieka jako jednoci, ktr czsto rozumiano w oparciu o greckie koncepcje filozoficzne, a nie przez odwoywanie si do semickiego mylenia autorw tekstw natchnionych, oraz spoeczny wymiar czowieka. Kolejne rozdziay pokazuj czowieka w dziejach zbawienia jako stworzonego przez Boga, grzesznego, ale zbawionego, powoanego do uczestnictwa w wiecznym yciu z Bogiem. W ostatnim rozdziale widzimy wzorcowych bohaterw biblijnych, wybitne osobistoci, mczennikw, warto zwyczajnego, dobrego ycia wrd blinich oraz ostrzegajce przykady negatywne. Trzecia cz to prba systematyzacji norm biblijnych, powizania wielu szczegowych norm z gwnym przykazaniem mioci, pokazania, e gwny grzech to odrzucenie Boga jako najwyszego dobra. Autor omawia biblijne rozumienie prawa i sprawiedliwoci, mioci Boga i bliniego, hierarchi wskaza szczegowych stanowicych zastosowanie podstawowych norm w konkretnych warunkach, oglne cechy dekalogu i poszczeglnych przykaza, waciwych i niewaciwych postaw, systemy etyczne wewntrz Biblii (kilka rwnolegych w Startym Testamencie, radykalne nauczanie moralne Jezusa i pouczenia powstae w Kociele popaschalnym), wypowiedzi niedoskonae i nieaktualne ze Starego Testamentu, zwizane z wczesn kultur i sposobem postpowania. Ostatnia cz zatytuowana Wobec rodziny i spoecznoci omawia kwestie maestwa i ycia pciowego, wizi rodzinnych (rodzice, dzieci, krewni, wsplnota), dbr

382

Recenzje

Le prime comunit cristiane

383

materialnych i pracy, ludzi w potrzebie oraz problemy zwizane z prawem i pastwem, ktrym autor powica szersze opracowania. Prcz bibliografii oglnej na pocztku ksiki po kadym rozdziale jest bibliografia szczegowa obejmujca, jak zaznaczy autor w angielskim streszczeniu, cznie okoo 1,1 tys. pozycji. Te wykazy stanowi pomocne ukierunkowanie dla dalszych prac z zakresu etyki biblijnej i wchodzcych w jej skad szczegowych zagadnie. Indeks miejsc biblijnych pomaga odnale omwienie wykorzystywanych tekstw. W postaci prezentowanej ksiki polska literatura biblijna otrzymuje bardzo wartociow syntetyczn prac wskazujc kierunki dalszych szczegowych studiw, w jakich moe poda myl badaczy. Jest ona rwnie cenn pomoc dla przedstawicieli rnych dyscyplin teologii oraz wszystkich zainteresowanych nauk etyczn podan w Biblii i w ogle yciem chrzecijaskim opartym na Boym objawieniu. Krakw TOMASZ MARIA DBEK OSB

ROMANO PENNA, Le prime comunit cristiane. Persone, tempi, luoghi, forme, credenze, Carocci editore, Roma 2011, 310 s.
Romano Penna, znany woski biblista i emerytowany profesor Papieskiego Uniwersytetu Lateraskiego, podj si analizy w sposb diachroniczny rnych miejsc i osb, rnych form i wierze zwizanych z powstaniem chrzecijastwa oraz z poszczeglnymi okresami jego rozwoju w pocztkowej fazie. Zrnicowanie, na jakie wskazuje i do ktrego nawizuje, jest niewtpliwe chociaby z punktu widzenia jzykowego. W tej publikacji o pocztkach chrzecijastwa zgromadzi niezwykle obfity materia zarwno biblijny, jak i pozabiblijny. Uporzdkowa go jednak nie wedle tematyki teologicznej, ale uwzgldniajc po kolei rne rodowiska kulturowe. Poczynajc od ziemi Izraela i od ruchu zainicjowanego w przez Jezusa z Nazaretu, przeszed przez poszczeglne etapy ekspansji chrzecijastwa najpierw w rodowisku ydowskim, potem syryjskim, nastpnie greckim, a wreszcie rzymskim. W ten sposb odkry wielobarwne grupy wierzcych w Jezusa, ktre ukonstytuoway si w Jego imieniu. Przedstawia wiadectwa zaczerpnite z pism biblijnych w kontekcie danych zawartych w dzieach autorw staroytnych. Ksika skada si z dwunastu rozdziaw, wstpu (s. 1112) oraz konkluzji (s. 267273). Zaopatrzona jest w niezwykle bogat bibliografi (s. 275300), cho nie zawsze dostpn dla polskiego czytelnika. Cenny niewtpliwie jest rwnie indeks zamykajcy publikacj (s. 301310). Warto odnotowa, e poszczeglne rozdziay ubogacone s oryginaln terminologi przede wszystkim biblijn, ale nie tylko. Terminy hebrajskie i greckie s zapisane za pomoc czytelnej, jasnej, a przy tym speniajcej naukowe kryteria transkrypcji. W publikacji mona wskaza trzy rne bloki tematyczno-strukturalne. Pierwszy (rozdziay 13) stanowi z jednej strony analiz dziaalnoci Jezusa z perspektywy eklezjologicznej, a z drugiej zawiera doprecyzowanie stawianych zagadnie oraz wyjanienie terminw. Drugi i zasadniczy blok (rozdziay 410) stanowi prb opisu poszczeglnych wsplnot. Wreszcie ostatni (rozdziay 1113) to rodzaj syntezy z punktu widzenia kulturowego.

Rozdzia otwierajcy ksik (s. 1330) nosi tytu: Koci i kocioy na pocztku chrzecijastwa. Autor przedstawia w nim dane biblijne i pozabiblijne (nie tylko chrzecijaskie) oraz wyjania sam pojcie koci (ekklsa). Ponadto analizuje rne inne terminy na okrelenie wsplnoty zaczerpnite przede wszystkim z jzykw hebrajskiego i greckiego. Przed przejciem do poszczeglnych wsplnot, jakie powstay w efekcie misji paschalnej, Romano Penna przedstawia Jezusa z Nazaretu oraz grupy uczniw wok niego (s. 3146). I stawia kluczowe pytanie: czy Jezus chcia zaoy Koci (ekklsia)? Sugestywny wydaje si tytu trzeciego rozdziau: Od wiosek do miast (s. 4759), w ktrym autor stara si wpisa dziaalno Jezusa w kontekst spoeczny Izraela pocztkw nowej ery. Niezwykle ciekawy i obszerny jest rozdzia powicony wsplnotom judeochrzecijaskim (s. 61104). Penna wyjania, co rozumie pod terminem judeochrzecijastwo. Na podstawie wiadectw, jakimi dysponujemy, stwierdza istnienie przynajmniej trzech takich wsplnot: jerozolimskiej, damasceskiej i rzymskiej. Inne wsplnoty judeochrzecijaskie s jego zdaniem znane jedynie w sposb bardzo oglny. Jednemu z kluczowych miast w historii chrzecijastwa, Antiochii, Romano Penna powica osobny rozdzia (s. 105113). Bya ona trzecim co do wielkoci miastem imperium i szczeglnie wanym z perspektywy historii chrzecijastwa. Tam bowiem nazwano uczniw po raz pierwszy christianoi, co zdaniem autora jest przymiotnikiem utworzonym na wzr aciski, a nie grecki. Stamtd te zwrcono si z przesaniem chrzecijaskim do pogan i stamtd wyruszyli na misje Barnaba i Pawe z Tarsu. Antiochia w tekstach biblijnych jest postrzegana jako miasto, z ktrego misje kieruj si ku Zachodowi, do wiata hellenistycznego. Ale na podstawie tekstw pniejszych wiemy, e z Antiochii wyruszay misje rwnie ku Wschodowi skierowane do ludnoci mwicej przede wszystkim po aramejsku. Dua cz publikacji (s. 115168; 169192) jest powicona wsplnotom chrzecijaskim o tradycji Pawowej. Autor najpierw przedstawia, w jaki sposb epistolografia Pawa z Tarsu wiadczy o wsplnotach (s. 115126), a nastpnie dzieli je na kocioy Pawowe (s. 127168) oraz postpawowe (s. 169192). Trzy rozdziay o mniejszej objtoci w porwnaniu z poprzednimi dotycz wsplnot chrzecijaskich o tradycji synoptycznej (s. 193206), kociow o tradycji Janowej w Azji Mniejszej (rozdzia IX, s. 207224) oraz chrzecijastwa w Egipcie (rozdzia X, s. 225230). Penna zwraca uwag na niezwykle skp wiedz o pocztkach chrzecijastwa w Egipcie wobec faktu, e Aleksandria bya drug co do wielkoci metropoli imperium zamieszka przez wielu wyznawcw judaizmu. Po tej panoramie autor podejmuje si analizy niejako socjologicznej (s. 231257), starajc si wyjani, jak wsplnoty chrzecijaskie tworzyy si w rnych kontekstach kulturowych i spoecznych oraz co czerpay z tych rodowisk. Kilka stron na zakoczenie powiconych jest sytuacji chrzecijastwa oraz zmian, jakie dokonay w nim si na przeomie pierwszego i drugiego wieku (s. 259265). Recenzowana publikacja oferuje syntez danych biblijnych i jest prb ukazania zrnicowania eklezjalnego u samych pocztkw chrzecijaskiej drogi. Warto zaproponowa t publikacj i polskiemu czytelnikowi. Krakw ANDRZEJ MROZEK