Kara odpowiada winie: skazany na utrat wszelkiej chci ycia, na najwyszy stopie znuenia yciem.

Kierkegaard

Umwiony z Regerem w Kunsthistorisches Museum dopiero o wp do dwunastej, przyszedem tam ju o wp do jedenastej, po to by mc bez przeszkd, tak jak to sobie zaplanowaem duo wczeniej, obserwowa go z moliwie idealnej perspektywy, pisze Atzbacher. Poniewa jego przedpoudniowe miejsce znajdowao si w tak zwanej sali Bordona naprzeciw Siwobrodego mczyzny Tintoretta, na obitej aksamitem awce na ktrej siedzc wczoraj, objaniwszy mi tak zwan Sturmsonate, kontynuowa wykad o Kunst der Fuge, wedug jego wasnego okrelenia, zaczynajc przed Bachem, koczc po Schumannie, przy czym bardziej by usposobiony mwi o Mozarcie ni Bachu musiaem teraz zaj pozycj w tak zwanej sali Sebastiana; to znaczy musiaem, cho wcale nie byo mi to w smak, tolerowa Tycjana, aby mc obserwowa Regera przed Siwobrodym mczyzn Tintoretta, i to obserwowa w pozycji stojcej, co zreszt z mojego punktu widzenia miao swoje zalety, jako e wol sta ni siedzie, zwaszcza kiedy obserwuj ludzi, i ju od bardzo dawna lepiej mi si obserwuje w pozycji stojcej, ni kiedy siedz, a poniewa patrzc z sali Sebastiana do sali Bordona, wytajc wzrok do maksimum, faktycznie miaem w jego zasigu ca, zwrcon do mnie bokiem, niezasonit nawet oparciem awki, posta Regera, ktry siedzia, przez cay czas nie zdejmujc z gowy czarnego kapelusza, z ca pewnoci dokuczliwie odczuwajc skutki nagego skoku cinienia poprzedniej nocy, a zatem widziaem ca posta Regera z boku, a tym samym uwieczony zosta powodzeniem mj plan, aby bez przeszkd przyjrze si Regerowi. Poniewa Reger (w zimowym paszczu), oparty na lasce, ktr ciska kolanami, bez reszty, jak mi si wydawao, skupi si na ogldaniu Siwobrodego mczyzny, absolutnie nie musiaem si obawia, e przyapie mnie na tym, i mu si przygldam. Pilnujcy sali Irrsigler (Jenoe!), z ktrym Regera czya ju ponad trzydziestoletnia znajomo, z ktrym i ja (te ju od ponad dwudziestu lat) zawsze utrzymywaem yczliwe kontakty, zosta ju przeze mnie uprzedzony skinieniem rki, e chc bez przeszkd przypatrywa si Regerowi, wic kiedy tylko Irrsigler wchodzi do sali, a pojawia si w niej z regularnoci zegarka, zachowywa si tak, jakby mnie wcale tam nie byo, podobnie jak zachowywa si tak, jakby i Regera tam nie byo, kiedy on, Irrsigler, wykonujc swoje czynnoci subowe, lustrowa wzrokiem, w zwyky sobie, dla kadego, kto go nie zna, nieprzyjemny sposb, zwiedzajcych galeri, ktrych zreszt tym razem, w bezpatn sobot, nie wiadomo czemu, przyszo tak niewielu. Irrsigler ma natrtne, karcce spojrzenie, typowe dla stranikw w muzeach, ktrzy lustruj zwiedzajcych muzeum, nieraz, jak wiadomo, niestosownie si zachowujcych, aby ich oniemieli jego metoda pojawiania si nieoczekiwanie tudzie bezgonie w rogu sali, obojtnie ktrej, aby lustrowa ludzi wzrokiem, faktycznie jest obrzydliwa dla kadego, kto go nie zna; w szarym, le skrojonym, a przecie na wieczne czasy pomylanym uniformie, ktry, zapity na due czarne guziki, wisi na jego wychudzonym ciele jak na drgu, tudzie w uszytej z tego samego szarego materiau czapce na gowie, przypomina raczej stranikw z naszych zakadw karnych ni zatrudnionego przez pastwo stra dzie sztuki. Od kiedy go poznaem, Irrsigler, cho nie chorowa, zawsze by taki blady, Reger okrela go przez dziesitki lat jako pastwotrupa, ktry od trzydziestu piciu lat jest na pastwowej posadzie w Kunsthistorisches Museum. Reger, ktry od ponad trzydziestu szeciu lat przychodzi regularnie do Kunsthistorisches Museum, zna Irrsiglera, poczwszy od jego pierwszego dnia w pracy, i utrzymuje z nim cakiem przyjacielskie stosunki. Bardzo niepozorna apwka wystarczya, bym doywotnio zaatwi sobie miejsce na awce w sali Bordona, owiadczy przed laty Reger. Z Irrsiglerem cz Regera stosunki, ktre w cigu trzydziestu lat nabray u nich charakteru oboplnej rutyny. Kiedy Reger chce, co nie naley do rzadkoci, bez wiadkw przypatrywa si Siwobrodemu mczynie Tintoretta, Irrsigler po prostu zamyka dla publicznoci ca sal Bordona, staje w wejciu i nikomu nie pozwala przej. Wystarczy, eby Reger skin rk, a Irrsigler od razu zamyka dla publicznoci sal Bordona, nie waha si nawet wyprasza z sali Bordona zwiedzajcych, ktrzy ju tam s, tego bowiem yczy sobie Reger. Irrsigler by na nauce stolarstwa w Brucku nad Leith, ale porzuci stolark jeszcze przed uzyskaniem dyplomu pomocnika stolarza, poniewa chcia wstpi do policji. Na policji nie przyjli wszake Irrsiglera do pracy z powodu niewydolnoci fizycznej. Jego wuj, brat matki, by stranikiem w Kunsthistorisches Museum ju od roku dwudziestego czwartego i zaatwi mu posad najgorzej patn, ale najbardziej pewn, jak mwi Irrsigler. Do policji te chcia Irrsigler pj tylko dlatego, e wydawao mu si, i praca na policji raz na zawsze rozwie mu problem ubraniowy Idealne wyjcie, jak mu si wydawao, przez cae ycie bdzie mg dostawa gotow odzie i w dodatku jeszcze ani razu za t odzie na cae ycie nie bdzie musia zapaci, no bo daje mu j do dyspozycji pastwo, i tak te myla wuj, ten, ktry sprowadzi go do Kunsthistorisches Museum, zreszt z punktu widzenia tej idealnej sytuacji nie widzia najmniejszej rnicy, czy przyjm go do pracy na policji, czy w Kunsthistorisches Museum, nawiasem mwic, policja pacia lepiej, Kunsthistorisches Museum gorzej, no ale suby w Kunsthistorisches Museum nie mona byo porwnywa do suby policyjnej; odpowiedzialniejszej, a zarazem lejszej suby ni w Kunsthistorisches Museum nie mg sobie on, Irrsigler, wyobrazi. Wiadomo, e suba na policji dzie w dzie jest grona dla ycia, owiadczy Irrsigler, a suba w Kunsthistorisches Museum nie. Co do monotonii w jego zawodzie, to nie ma co si tym przejmowa, on nawet tak monotoni lubi. Na dzie to on ze czterdzieci

do pidziesiciu kilometrw przejdzie, lepsze to dla zdrowia ni, dajmy na to, suba na policji, gdzie cae ycie siedzi si gwnie na twardym posterunkowym krzele. Ju woli mie oko na zwiedzajcych muzeum ni na normalnych ludzi, bo zwiedzajcy muzeum to mimo wszystko ludzie wyej postawieni, ktrzy maj jaki zmys sztuki. On sam z czasem wyrobi w sobie taki zmys sztuki, w kadej chwili mgby oprowadzi ludzi po Kunsthistorisches Museum, w kadym bd razie po galerii malarstwa, powiada, no ale po co mu to. Do ludzi przecie w ogle nie dociera to, co si im mwi, mwi Irrsigler. Przez dziesitki lat syszy si od przewodnikw muzealnych wci jedno i to samo, i, jak mwi pan Reger, rzecz jasna bardzo wiele bez sensu, powiada do mnie Irrsigler. Historycy sztuki zasypuj zwiedzajcych wycznie wasnymi bredniami, powiada Irrsigler, ktry z biegiem czasu, jeeli nie wszystko, to wiele z tego, co mwi Reger, sowo w sowo od Regera przej. Irrsigler jest tub Regera, wszystko niemal, co mwi Irrsigler, mwi ju Reger, od ponad trzydziestu lat Irrsigler mwi to, co ju mwi Reger. Kiedy si dobrze wsucham, usysz, e przez Irrsiglera mwi Reger. Kiedy wsuchamy si w to, co mwi przewodnicy, usyszymy wycznie dziaajce nam na nerwy brednie o sztuce, te same nieznone brednie historykw sztuki, powiada Irrsigler, poniewa tyle razy ju mwi to Reger. Wszystkie te malowida s wspaniae, adne jednak nie jest doskonae, twierdzi Irrsigler za Regerem. Ludzie tylko dlatego przychodz do muzeum, e powiedziano im, i czowiek kulturalny powinien tam chodzi, nie przychodz z zainteresowania, ludzie absolutnie nie interesuj si sztuk, a w kadym razie dziewidziesit dziewi procent ludzi absolutnie nie interesuje si sztuk, powtarza za Regerem sowo w sowo Irrsigler. On, Irrsigler, mia trudne dziecistwo, chor na raka matk, umara w wieku lat czterdziestu szeciu, a ojca kobieciarza, wiecznie pijanego. A Bruck nad Leith to te miejscowo rwnie szkaradna, jak wikszo miejscowoci w Burgenlandzie. Kto tylko da rad, daje z Burgenlandu nog, mwi Irrsigler, wikszoci jednak to si nie udaje, wikszo skazana jest doywotnio na Burgenland, co jest co najmniej rwnie okropne, jak doywotnie wizienie w Stein nad Dunajem. Burgenlandczycy to winiowie, powiada Irrsigler, a ich ojczyzna to wizienie. Sami wmawiaj sobie, e maj cakiem pikny ojczysty kraj, jednak w rzeczywistoci Burgenland jest mdy i szpetny. W zimie ludzie dawi si niegiem, w lecie zeraj ich komary. A wiosn i jesieni brn po kolana we wasnym brudzie. W caej Europie nie ma ju biedniejszego ani brudniejszego kraju, cytuj Irrsiglera. Wiedeczycy wci wmawiaj Burgenlandczykom, e Burgenland to pikny kraj, wiedeczycy s bowiem w burgenlandzkim brudzie i w burgenlandzkiej gupocie po uszy zakochani, poniewa tak brud burgenlandzki, jak burgenlandzk gupot uwaaj za romantyczne. Burgenland niczego, oprcz pana Haydna, jak mwi pan Reger, nigdy nie wyda, owiadczy Irrsigler. Powiedzie: pochodz z Burgenlandu, to nic innego ni powiedzie: pochodz z wizienia Austrii. Z zakadu karnego albo z domu wariatw, twierdzi Irrsigler. Do Wiednia Burgenlandczykom rwnie pilno jak do kocioa, powiedzia. Najwikszym yczeniem Burgenlandczyka jest wstpi do wiedeskiej policji, powiedzia par dni temu, mnie si to nie udao, bo wydolny nie byem, z powodu niewydolnoci fizycznej. Mimo to jestem stranikiem w Kunsthistorisches Museum, czyli na subie pastwowej. Wieczorem, po szstej, powiedzia, nie zamykam przestpcw, tylko dziea sztuki, Rubensa i Bellotta zamykam. Jego wujowi, ktry zaraz po pierwszej wojnie wiatowej wstpi na sub w Kunsthistorisches Museum, wszyscy w rodzinie zazdrocili. Kiedy go raz na par lat w Kunsthistorisches Museum odwiedzali, w bezpatne soboty czy niedziele, szli za nim zawsze w cakowitym oniemieleniu przez te sale z wielkimi mistrzami i cigle podziwiali jego uniform. Wuj oczywicie bardzo szybko zosta stranikiem wyszym rang, z mosin gwiazdk na rewersie uniformu, stwierdzi Irrsigler. Przejci uszanowaniem i podziwem, niczego nie rozumieli z tego, co im mwi, kiedy przeprowadza ich przez te sale. Zreszt nie byo sensu wyjania im Veronesa, stwierdzi Irrsigler przed paroma dniami. Dzieci siostry wpatryway si w osupieniu w moje biae buty, powiedzia Irrsigler, siostra stana, jakby j wryo, przed Renim, akurat przed tym najbardziej bez gustu ze wszystkich wystawionych tu malarzy. Reger nienawidzi Reniego, wic i Irrsigler nienawidzi Reniego. Irrsigler wznis si ju na mistrzowskie wyyny w przywaszczaniu sobie Regerowskich zda, wypowiada je niemal perfekcyjnie w charakterystycznym tonie Regera, myl. Moja siostra przychodzi nie do muzeum, tylko do mnie, powiedzia Irrsigler. Siostry sztuka nic a nic nie obchodzi. Ale jej dzieci, kiedy je po salach prowadz, wpatruj si z podziwem we wszystko, co tylko zobacz. Przed Velazquezem staj jak wryte, tak e nie mona ich wprost od niego oderwa, powiedzia Irrsigler. Pan Reger raz zaprosi mnie z rodzin na Prater, powiedzia Irrsigler, on to ma gest, pan Reger, w sobot wieczorem zaprosi. Jak ya jeszcze jego ona, powiedzia Irrsigler. Staem, obserwujc Regera, ktry wbi, jak to si mwi, wzrok w Siwobrodego mczyzn Tintoretta, a jednoczenie widziaem Irrsiglera, ktrego przecie nie byo w sali Bordona, jak opowiada mi o swoim yciu, zatem widziaem obrazy z Irrsiglerem sprzed tygodnia, patrzc jednoczenie na Regera, siedzcego na obitej aksamitem awce, ktry mnie jeszcze, rzecz jasna, nie zauway. Irrsigler powiedzia, e ju od dziecistwa nie mia wikszego marzenia, ni eby wstpi do wiedeskiej policji i zosta wachmistrzem. O innym zawodzie nigdy nie marzy. Kiedy wwczas, a mia akurat dwadziecia trzy lata, zawiadczono w koszarach Rossauer jego fizyczn niewydolno, faktycznie w jednej chwili run cay jego wiat. Z tej sytuacji bez wyjcia wyratowa go wwczas dopiero wuj, zaatwiajc mu prac stranika w Kunsthistorisches Museum. Przyjecha do Wiednia z jedn sfatygowan torb pod pach, do mieszkania wuja, ktry pozwoli mu u siebie zamieszka na cztery tygodnie, a potem wprowadzi si, on, Irrsigler, do podnajmowanego pokoiku przy Molkerbastei. W tym podnajmowanym pokoiku zamieszka na lat

dwanacie. W pierwszych latach w ogle nie widzia Wiednia, wczesnym rankiem, ju koo sidmej by w Kunsthistorisches Museum, a wieczorem dopiero po szstej wraca do domu, przez wszystkie te lata w poudnie zjada posiek zoony z kanapki z kiebas lub serem i popija szklank wody z kranu w maej przebieralni za szatni dla zwiedzajcych. Burgenlandczycy to ludzie o najskromniejszych wymaganiach, ja sam w modoci pracowaem z Burgenlandczykami na rnych budowach, mieszkaem z nimi w najprzerniejszych barakach, wiem, jak skromne maj wymagania, zadowol si czym najbardziej niezbdnym i do koca miesica faktycznie potrafi odoy osiemdziesit procent pensji, nawet wicej. Kiedy tak przypatrywaem si Regerowi i naprawd wnikliwie go obserwowaem, tak uwanie jak nigdy dotd, ujrzaem Irrsiglera sprzed tygodnia, ktrego suchaem, kiedy sta ze mn w sali Battoniego. M jednej z jego prababek pochodzi z Tyrolu, stamtd te, powiada, wzio si nazwisko Irrsigler. Mia dwie siostry, modsza jeszcze w latach szedziesitych wyemigrowaa z pomocnikiem fryzjera z Mattersburga do Ameryki i umara tame, z tsknoty za starym krajem, w wieku lat trzydziestu piciu. Trzech mia braci, wszyscy robotnicy niewykwalifikowani, mieszkaj w Burgenlandzie. Dwch przyjechao, jak on, do Wiednia, aby wstpi na sub na policji, ale ich nie przyjli. A do suby w muzeum to przecie koniecznie trzeba posiada ju jak inteligencj. Od Regera wiele si nauczy. Niektrzy uwaaj, e Reger jest obkany, tylko obkany bowiem chodziby co drugi dzie, oprcz poniedziakw, do galerii malarstwa w Kunsthistorisches Museum, jednak on tak nie uwaa, pan Reger to czowiek mdry i wyksztacony, twierdzi Irrsigler. Tak, powiedziaem Irrsiglerowi, pan Reger to czowiek nie tylko mdry, wyksztacony, ale i sawny, studiowa przecie muzyk w Lipsku i Wiedniu i pisa recenzje muzyczne do Timesa, do dzi zreszt do Timesa pisze, powiedziaem. To nie aden tuzinkowy pismak, powiedziaem, nie wypisuje bredni, tylko jest muzykologiem w caym sensie tego sowa, czowiekiem znaczcym, o wielkim autorytecie. Regera nie powinno si porwnywa do caej tej bredzcej zgrai krytykw muzycznych, ktrzy dzie w dzie zanieczyszczaj tylko swoimi bredniami nasze dzienniki. Reger faktycznie jest filozofem, powiedziaem Irrsiglerowi, filozofem w penym znaczeniu tego terminu. Od ponad trzydziestu lat Reger pisze do Timesa recenzje, a waciwie krtkie rozprawy filozoficzno-muzyczne, ktre z pewnoci zo si pewnego dnia na ksik. Przebywanie w Kunsthistorisches Museum jest niewtpliwie jednym z czynnikw pozwalajcych Regerowi pisa do Timesa tak wanie, jak do Timesa pisze, powiedziaem Irrsiglerowi, obojtnie czy Irrsigler akurat mnie zrozumia, czy nie, prawdopodobnie Irrsigler mnie nie zrozumia, pomylaem wwczas, a i teraz tak samo myl. O tym, e Reger pisze recenzje muzyczne do Timesa, w Austrii nikt nie wie, najwyej par osb wie o tym, powiedziaem Irrsiglerowi. Mgbym te powiedzie: Reger jest piywatnym filozofem, powiedziaem Irrsiglerowi, nie zwaajc na to, e moe gupio mwi co takiego Irrsiglerowi. W Kunsthistorisches Museum Reger znajduje to, czego nie znalazby nigdzie indziej, powiedziaem Irrsiglerowi, wszystko, co wane, wszystko, co poyteczne dla jego mylenia i dla jego pracy Zachowanie Regera ludzie mog okreli mianem obkanego, ale to nieprawda, powiedziaem Irrsiglerowi, tutaj w Wiedniu i w Austrii Regera si nie dostrzega, powiedziaem Irrsiglerowi, lecz w Londynie i w Anglii, nawet w Stanach Zjednoczonych ludzie wiedz, kim jest Reger, z jakim autorytetem mamy do czynienia w przypadku Regera, powiedziaem Irrsiglerowi. I niech pan nie zapomina o idealnej temperaturze, ktra tu, w Kunsthistorisches Museum, panuje przez okrgy rok, powiedziaem te Irrsiglerowi. Irrsigler skin tylko gow. Reger jest osobowoci bardzo cenion w caym muzykologicznym wiecie, powiedziaem wczoraj Irrsiglerowi, jedynie tu, w rodzinnym kraju, nikt nie chce o tym sysze, przeciwnie, tu, we wasnym domu, Regera, ktry przecie pozostawi wszystkich innych w swojej dyscyplinie daleko w tyle, och, to obrzydliwe prowincjonalne partactwo, wrcz si nienawidzi, w rodzimej Austrii po prostu si go nienawidzi, to nie za mocne sowo, powiedziaem Irrsiglerowi. Geniusza takiego jak Reger tutaj si nienawidzi, powiedziaem Irrsiglerowi, nie dbajc o to, e Irrsigler zupenie nie zrozumia, co miaem na myli, mwic mu, e geniusza takiego jak Reger tu si nienawidzi, tudzie nie zwaajc na to, czy faktycznie powinno si mwi o Regerze jako o geniuszu, naukowym geniuszem, a nawet czysto ludzkim, pomylaem, jest Reger niewtpliwie. Geniusz i Austria wzajemnie si wykluczaj, powiedziaem. W Austrii, eby kto doszed do gosu i eby go traktowano powanie, musi by przecitniakiem, musi to by prowincjonalny i zakamany partacz, czowiek z absolutnie ciasnopastwow gow. Geniusza czy choby wyjtkowy umys zawsze prdzej czy pniej w upokarzajcy sposb tu si zamorduje, powiedziaem Irrsiglerowi. Tylko ludzie tacy jak pan Reger, ktrych w tym strasznym kraju zliczyoby si na palcach jednej rki, potrafi przetrwa w tym stanie poniania i nienawici, ignorowania i wywierania presji, powszechnej, wrogiej duchowi niegodziwoci, ktra tu w Austrii panoszy si na kadym kroku, jedynie ludzie tacy jak Reger, ludzie wspaniaego charakteru, obdarzeni doprawdy przenikliw i nieprzekupn umysowoci. Chocia pan Reger utrzymuje z pani dyrektor tego muzeum cakiem nieze stosunki, chocia zna j dobrze, nie nioby mu si nawet prosi j o co, co tyczy si jego czy muzeum. Akurat wtedy, kiedy Reger mia zawiadomi dyrekcj, to znaczy pani dyrektor, o zym stanie obi awek w salach muzealnych i ewentualnie skoni j do zmiany obi na nowe, awki zostay na nowo obite i to wcale gustownie, powiedziaem Irrsiglerowi. Nie wydaje mi si, powiedziaem Irrsiglerowi, eby dyrekcji Kunsthistorisches Museum wiadomo byo, i pan Reger ju od ponad trzydziestu lat co drugi dzie przychodzi do muzeum i zajmuje miejsce na awce w sali Bordona, nie wydaje mi si. Wyszoby to niechybnie na jaw podczas jednego ze spotka Regera z pani dyrektor, ale, o ile mi wiadomo, pani dyrektor nic o tym nie wie,

poniewa pan Reger nigdy o tym nie mwi i poniewa pan, panie Irrsigler, potrafi zachowa milczenie, poniewa pan Reger yczy sobie, eby pan milcza o tym, e pan Reger od ponad trzydziestu lat co drugi dzie, z wyjtkiem poniedziakw, przychodzi do Kunsthistorisches Museum. Umiejtno milczenia to pana mocna strona, powiedziaem Irrsiglerowi, pomylaem, przypatrujc si przypatrujcemu si Siwobrodemu mczynie Tintoretta Regerowi, ktremu z kolei przyglda si Irrsigler. Reger to niezwyky czowiek, a z niezwykymi ludmi trzeba obchodzi si ostronie, powiedziaem wczoraj Irrsiglerowi. Wydawaoby si nie do pomylenia, ebymy mieli naraz Reger i ja przychodzi do muzeum akurat przez dwa dni z rzdu, powiedziaem wczoraj Irrsiglerowi, a przecie przyszedem wanie dzisiaj, wanie dlatego, e i Reger tego wanie sobie zayczy, nie wiem, z jakiego powodu Reger jest tu dzisiaj, pomylaem, niedugo si przekonam. Irrsigler rwnie by bardzo zdumiony, widzc mnie dzisiaj, wczoraj mu bowiem powiedziaem, i wykluczone, ebym mia przychodzi do Kunsthistorisches Museum przez dwa kolejne dni, tak jak byo to dotd wykluczone w przypadku Regera. A tu naraz dzisiaj znowu obaj, tak Reger, jak i ja, zjawiamy si w Kunsthistorisches Museum, w ktrym bylimy przecie wczoraj. Musiao to chyba poirytowa Irrsiglera, pomylaem, myl teraz. Moliwe, e kto si raz pomyli i ju dzie pniej pjdzie do Kunsthistorisches Museum, pomylaem, od razu jednake, po zastanowieniu si, pomylaem, e tylko wtedy, kiedy tylko Reger si pomyli, bd ja tylko si w tym pomyl, ale nie, e si w tym pomylimy obaj, Reger i ja. A Reger wyranie powiedzia mi wczoraj: prosz tu przyj jutro, wci jeszcze sysz jego sowa. Rzecz jasna jednak, Irrsigler nic o tym nie sysza i nic o tym nie wiedzia, naturalnie zatem zdziwio go, e ju dzisiaj zjawilimy si obaj, Reger i ja, w muzeum. Gdyby Reger nie powiedzia mi wczoraj: prosz tu przyj jutro, nie przyszedbym do Kunsthistorisches Museum dzisiaj, tylko moliwe, e dopiero w przyszym tygodniu, w odrnieniu bowiem od Regera, ktry rzeczywicie przychodzi do Kunsthistorisches Museum co drugi dzie, i to od wielu lat, ja nie chodz do Kunsthistorisches Museum co drugi dzie, tylko wtedy, kiedy mam na to ochot i jestem w nastroju. Jeli zechc spotka si z Regerem, to nie musz przecie koniecznie chodzi do Kunsthistorisches Museum, wystarczy, ebym wybra si do hotelu Ambasador, do ktrego on przecie zawsze idzie po wyjciu z Kunsthistorisches Museum. W Ambasadorze spotykam si przecie z Regerem, jeeli mam ochot, to i codziennie. Reger ma w Ambasadorze wasne miejsce przy oknie, a dokadnie stolik obok tak zwanego ydowskiego stolika, ktry stoi przed tak zwanym stolikiem wgierskim, stojcym za tak zwanym stolikiem arabskim, patrzc od stolika Regera w kierunku drzwi sali. Rzecz jasna, bardziej odpowiada mi Ambasador ni Kunsthistorisches Museum, jednake kiedy nie mog czeka, a Reger zjawi si w Ambasadorze, ju okoo jedenastej id do Kunsthistorisches Museum, eby si z nim zobaczy, z moim ojcem intelektualnym. Przed poudniem jest Reger w Kunsthistorisches Museum, popoudnia spdza w Ambasadorze, okoo wp do jedenastej idzie do Kunsthistorisches Museum, okoo wp do trzeciej do Ambasadora. Do poudnia odpowiada mu temperatura osiemnastu stopni w Kunsthistorisches Museum, po poudniu lepiej si czuje w ciepym Ambasadorze, w ktrym ma zawsze temperatur dwudziestu trzech stopni. Po poudniu nie myl ju z takim zapaem i ju nie tak intensywnie, mwi Reger, mog zatem pozwoli sobie na Ambasadora. Kunsthistorisches Museum to dla niego miejsce produkcji duchowej, owiadczy, Ambasador jest natomiast warsztatem obrbki myli, w Kunsthistorisches Museum czuj si odsonity, w Ambasadorze osonity. Ta para przeciwiestw, Kunsthistorisches Museum i Ambasador, potrzebna jest mi do mylenia bardziej ni cokolwiek innego, z jednej strony odsonicie, z drugiej strony osonicie, drogi panie Atzbacher; tajemnica mego mylenia zawiera si w tym, powiedzia, e przed poudniem jestem w Kunsthistorisches Museum, a popoudnia spdzam w Ambasadorze. A czy istnieje co bardziej przeciwstawnego ni to Kunsthistorisches Museum, to znaczy galeria malarstwa w Kunsthistorisches Museum, i Ambasador! Kunsthistorisches Museum stao si dla mnie w rwnym stopniu nawykiem duchowym, jak Ambasador, powiedzia. Jako mojej krytyki muzycznej w Timesie, z ktrym, nawiasem mwic, wsppracuj ju od czterdziestu trzech lat, powiedzia, faktycznie jest owocem tego, e chodz do Kunsthistorisches Museum i do Ambasadora, do Kunsthistorisches Museum w co drugie przedpoudnie, do Ambasadora w kade popoudnie. Jedynie ten nawyk uratowa mnie po mierci ony Drogi panie Atzbacher, gdyby nie ten nawyk dawno bym ju umar, powiedzia wczoraj Reger. Kady czowiek potrzebuje takiego nawyku, aby przetrwa, powiedzia. Potrzebuje go, choby to mia by nawyk najbardziej obkany Reger wydaje si w zdecydowanie lepszej kondycji, znowu mwi tak, jak przed mierci ony. Powiada wprawdzie, e ruszy, jak to mwi, z martwego punktu, mimo to do koca ycia bdzie cierpia, e opucia go ona. Powiada wci, e przez cae ycie by w bdzie, sdzc, e to on pozostawi on, e to on wczeniej od niej umrze, poniewa jej mier nastpia tak nagle, jeszcze kilka dni wczeniej by wicie przekonany, niewzruszenie wierzy, e to ona jego przeyje, e to ona jest dobrego zdrowia, to ja byem tym chorym, tak, w tym przekonaniu i w tej wierze wci ylimy, powiedzia. Nie byo na wiecie zdrowszej istoty ni moja ona, ona przez cae ycie ya w zdrowiu, podczas gdy ja zawsze wiodem egzystencj w chorobie, tak, w miertelnej wrcz chorobie, powiedzia. Ona bya t zdrowa, bya przyszoci, ja zawsze byem t chor istota, byem przeszoci, powiedzia. To, e bdzie musia kiedy y bez ony, naprawd sam, nie przyszo mu nigdy na myl, ani razu nie zawitao mu w gowie, owiadczy. A jeli nawet ona umrze przede mn, to ja zaraz po niej, moliwie szybko, zawsze sobie myla. A teraz musia upora si tak ze swym bdnym przekonaniem, e ona umrze po nim, jak i z faktem, e po jej mierci sam nie odebra sobie ycia, nie umar

zaraz po niej. Poniewa yem w przekonaniu, e jest ona dla mnie wszystkim, nie byem, rzecz jasna, przygotowany na dalsz egzystencj po niej, drogi panie Atzbacher, powiedzia. Z tej ludzkiej, faktycznie nieludzko upokarzajcej saboci, z tego tchrzostwa, nie umarem zaraz po niej, zaraz po jej mierci nie odebraem sobie ycia, wrcz przeciwnie, jak mi si teraz wydaje, owiadczy wczoraj, zaczem z tego czerpa si, ostatnio wydaje mi si nie raz, e obecnie mam wicej siy ni kiedykolwiek przedtem. Moe pan w to wierzy lub nie, ale teraz jeszcze bardziej ni przedtem przywizany jestem do ycia, trzymam si go wrcz kurczowo, owiadczy wczoraj. Nie przyznaj si do tego, ale jeszcze bardziej intensywnie yj ni przed jej mierci. Zgoda, cay rok by mi na to potrzebny, eby w ogle dopuci tak myl, ale teraz absolutnie si ni nie krpuj, owiadczy. Tylko niezmiernie mnie przygnbia, e istota tak chonna jak moja ona odesza wraz z ca niesamowit wiedz, ktr jej przekazaem, a zatem t niesamowit wiedz zabraa wraz z sob w mier, to niesamowite, to jeszcze znacznie bardziej niesamowite od faktu, e umara, owiadczy. Dla takiej istoty dajemy z siebie wszystko, cakiem j wypeniamy, a ona nas opuszcza, odchodzi w mier, na zawsze, owiadczy. Do tego dochodzi jeszcze owo bez uprzedzenia, e mierci tej istoty nie przewidzielimy, ja jej ani przez chwil nie przepowiedziaem, tak jakby miaa y wiecznie, tak si jej przypatrywaem, nigdy nie mylc o jej mierci, powiedzia, tak jakby w nieskoczono rzeczywicie miaa y z moj wiedz w nieskoczono, owiadczy. Rzeczywicie, mier przynaglona, powiedzia. Bierzemy takiego czowieka na ca wieczno i to jest bd. Gdybym wiedzia, e odejdzie w mier, zupenie inaczej bym postpi, ale nie wiedziaem, e odejdzie ode mnie w mier i umrze przede mn, i postpiem cakiem niedorzecznie, tak jakby miaa istnie nieskoczenie w nieskoczono, gdy tymczasem wcale nie bya stworzona na nieskoczono, tylko skoczono, tak jak my wszyscy Tylko wtedy, kiedy kochamy czowieka tak niepohamowan mioci, jak ja kochaem on, naprawd wierzymy w to, e bdzie y wiecznie i w nieskoczono. Jeszcze nigdy nie zdarzyo si, eby, siedzc na awce w sali Bordona, Reger nie zdj z gowy kapelusza, tak samo jak zaniepokoi mnie fakt, e umwi si ze mn w muzeum, fakt ten bowiem w rzeczy samej by, jak sdziem, zaiste niezwyky, zaniepokoi mnie fakt, e siedzia na awce w sali Bordona, nie zdejmujc z gowy kapelusza, niezwyky zaiste, abstrahujc od caej serii zwizanych z tym innych niezwykych faktw. Do sali Bordona wszed teraz Irrsigler i podszedszy do Regera, co mu wyszepta do ucha, a nastpnie od razu z sali Bordona wyszed. Wiadomo od Irrsiglera nie zrobia na Regerze adnego wraenia, przynajmniej w oczach zewntrznego obserwatora, Reger siedzia po wiadomoci od Irrsiglera dokadnie tak samo, jak przed wiadomoci od Irrsiglera. Niemniej zaintrygowao mnie, co takiego mg powiedzie Regerowi Irrsigler. Od razu jednak przestaem zastanawia si, co takiego powiedzia mu Irrsigler, i obserwowaem Regera, syszc jednoczenie, jak mwi on do mnie: ludzie przychodz do Kunsthistorisches Museum, poniewa po prostu tak wypada, z adnego innego powodu, przyjedaj do Wiednia nawet z Hiszpanii i Portugalii i id do Kunsthistorisches Museum, aby po powrocie mc u siebie w Hiszpanii i Portugalii powiedzie, e byli w Wiedniu w Kunsthistorisches Museum, co jest wprost miechu warte, Kunsthistorisches Museum bowiem to przecie nie Prado ani muzeum w Lizbonie, do tego jeszcze Kunsthistorisches Museum daleko. Widziaem przed sob Regera, a obserwujc go, syszaem jednoczenie to, co powiedzia mi w przeddzie. Kunsthistorisches Museum nie ma nawet jednego Goi, nie ma jednego nawet El Greca. Moe, rzecz jasna, zrezygnowa z El Greca, El Greco nie naley bowiem do rzeczywicie wielkich malarzy, nie naley do tych najlepszych, powiedzia Reger, ale nie mie nawet jednego Goi to dla muzeum takiego jak Kunsthistorisches Museum zaiste zgubne. Ani jednego Goi, powiedzia, jakie to typowe dla Habsburgw, ktrzy, jak pan wie, absolutnie nie znali si na sztuce, owszem, czuli muzyk, ale absolutnie nie znali si na sztuce. Beethovena syszeli, ale nie widzieli Goi. Nie chcieli mie Goi. Beethovenowi dali bazesk wolno, muzyka nie bya bowiem dla nich niebezpieczna, Goya jednak nie mia prawa wstpu do Austrii. Tak, tak, Habsburgowie obdarzeni byli tym wtpliwym katolickim gucikiem, ktry do tego muzeum pasuje jak ula. Cae Kunsthistorisches Museum to ten wtpliwy habsburski gucik do sztuk upikszanych, wstrtny Prawimy cokolwiek ludziom, z ktrymi absolutnie nic nas nie czy, powiedzia, potrzebujemy bowiem suchaczy. Potrzebni s nam suchacze, potrzebna jest tuba, powiedzia. Przez cae ycie pragniemy tej idealnej tuby, ale nie moemy jej znale, dlatego e idealna tuba nie istnieje. Mamy jednego Irrsiglera, powiedzia, a przecie przez cay czas poszukujemy jeszcze jednego Irrsiglera, Irrsiglera idealnego. Z cakiem prostego czowieka robimy sobie tub, a kiedy tylko z tego cakiem prostego czowieka zrobimy sobie tub, zaczynamy szuka kogo innego, innej tuby, nadajcego si na nasz tub czowieka, powiedzia. Po mierci ony mam przynajmniej Irrsiglera, powiedzia. Irrsigler, zanim trafi na mnie, by przecie tylko, tak jak wszyscy Burgenlandczycy, burgenlandzkim gupim, powiedzia Reger. Potrzeba nam gupka na tub. Burgenlandzki gupek pasuje jak ula na tub, powiedzia Reger. Prosz mnie dobrze zrozumie, ceni sobie Irrsiglera, a teraz nawet tak potrzebny sta si mi do ycia jak chleb powszedni, potrzebowaem go przez wiele lat, cae dziesiciolecia, ale tylko gupi w typie Irrsiglera nadaje si na tub, powiedzia wczoraj Reger. Rzecz jasna, wykorzystujemy takiego gupiego jako czowieka, powiedzia. Z drugiej wszake strony wanie przez to, e go wykorzystujemy, robimy z takiego gupka czowieka, przez to, e robimy z niego nasz tub, wtaczamy w niego nasze myli, przyznaj, e pocztkowo dosy bezwzgldnie robimy z takiego burgenlandzkiego gupiego, jakim by Irrsigler, burgenlandzkiego czowieka. Zanim natkn si na mnie, Irrsigler nie mia, na przykad,

zielonego pojcia o muzyce, o sztuce adnego, w gruncie rzeczy o niczym w ogle, nawet o swojej gupocie. Teraz jest dalej ni wszystkie te historyczno-sztuczne gaduy, ktre przychodz tu dzie w dzie po to, by szpikowa ludziom uszy tymi swoimi historyczno-sztucznymi bredniami. Irrsigler jest dalej, przecign ju te historyczno-sztuczne gadatliwe winie, ktre swymi bredniami dzie w dzie doszcztnie niszcz dziesitki przyganianych tu caymi klasami wycieczek szkolnych. Historycy sztuki to istni gadziciele sztuki, powiedzia Reger. Historycy sztuki tak dugo gadaj o sztuce, a zagadaj j na mier. Sztuka ulega miertelnej zagadzie, zagadana przez historykw sztuki. Mj Boe, ile to razy myl sobie, siedzc tu, na tej awce, kiedy historycy sztuki przeganiaj przede mn te bezradne hordy, jak mi al wszystkich tych ludzi, z ktrych ci wanie historycy sztuki wyganiaj sztuk, i to wyganiaj na cae ycie, powiedzia Reger. Zajcie historyka sztuki to najniecniejszy proceder, jaki istnieje, bredzcego za historyka sztuki, a istniej przecie wycznie bredzcy historycy sztuki, naleaoby przegoni batem, przegna ze wiata sztuki, powiedzia Reger, przegna ze wiata sztuki naleaoby wszystkich historykw sztuki, poniewa historycy sztuki to istni gadziciele sztuki, nie wolno nam wrcz dopuci do zagady sztuki przez historykw sztuki, czyli sztuki gadzicieli. Kiedy suchamy historyka sztuki, robi si nam niedobrze, powiedzia, suchajc historyka sztuki, zaczynamy rozumie, jak sztuka, o ktrej on bredzi, ulega zagadzie, jednoczenie z bredniami historyka sztuki kurczy si sztuka i ulega zagadzie. Tysice, ba, dziesitki tysicy historykw sztuki, bredzc, dokonuj zagady sztuki, powiedzia. Historycy sztuki to rzeczywicie zabjcy sztuki, suchajc historyka sztuki, przyczamy si do zagady sztuki, tam, gdzie zabiera gos historyk sztuki, sztuka ulega zagadzie, taka jest prawda. Ja w swoim yciu mao czego nienawidziem bardziej ni historykw sztuki, powiedzia Reger. Wielk rado sprawia mi przysuchiwanie si Irrsiglerowi, kiedy wyjania on jaki obraz komu niemajcemu o nim pojcia, powiedzia Reger, Irrsigler zawsze bowiem potrafi wyjani jakie dzieo sztuki bez nadmiernego gadulstwa, nie bredzi, tylko skromnie wyjania i zdaje spraw, swoim gadulstwem nie zamyka, tylko otwiera dzieo sztuki na spojrzenie ogldajcego. To ja jego, Irrsiglera, przez dugie lata uczyem, jak wyjania dziea sztuki w ogldzie. Rzecz jasna jednak, wszystko to, co Irrsigler mwi, pochodzi ode mnie, powiedzia wwczas Reger, naturalnie nic nie pochodzi od niego samego, no ale przecie to najlepsze, co oferuje moja gowa, nawet jeli wyuczone, w pewnych sytuacjach zawsze si na co przyda. Dla muzykologa, takiego jak ja, tak zwane sztuki plastyczne s wysoce przydatne, powiedzia Reger, im bardziej koncentrowaem si na muzykologii i, prawd mwic, im bardziej zagalopowywaem si w muzykologi, tym wnikliwiej zajmowaem si tak zwanymi sztukami plastycznymi; z drugiej strony uwaam, e dla malarza na przykad jest bardzo korzystne zwrci si ku muzyce, to znaczy, e po nakazaniu sobie, i bdzie do koca ycia malowa, rwnie do koca ycia uprawia on studia muzyczne. Sztuki plastyczne cudownie uzupeniaj sztuki muzyczne, jedne s zawsze dobre na drugie, powiedzia. Moich studiw muzycznych nie potrafi sobie zupenie wyobrazi bez dialogu z tak zwanymi sztukami plastycznymi, zwaszcza z malarstwem, powiedzia. Dlatego tak dobrze uprawiam ten mj muzyczny proceder, e jednoczenie i z nie mniejszym entuzjazmem, tudzie absolutnie nie mniejsz intensywnoci zajmuj si malarstwem. Nie bez powodu ju od ponad trzydziestu lat przychodz tu, do Kunsthistorisches Museum. Inni id przed poudniem do gospody wypi sobie trzy, cztery kufle piwa, ja za przychodz tutaj popatrze na obraz Tintoretta. Moe to i obkane, jak pan pewnie pomyli, inaczej jednak nie potrafi. Jeden swym drogim zwyczajem przez dziesitki lat wypija sobie rano w knajpie trzy, cztery kufle piwa, a ja id do Kunsthistorisches Museum. Kto bierze koo jedenastej rano kpiel w wannie, aby sforsowa barier dnia, a ja id do Kunsthistorisches Museum. Kiedy do tego jeszcze znajdziemy sobie jakiego Irrsiglera, mamy naprawd komfortow sytuacj. Tak naprawd to ju od dziecistwa niczego bardziej nie nienawidziem ni muzew, powiedzia, z usposobienia jestem natur nienawidzc muzew, prawdopodobnie jednak wanie z tego powodu od ponad trzydziestu ju lat tu przychodz, pozwalam sobie na ten absurd, niewtpliwie duchowej natury. Jak panu wiadomo, nie przychodz do sali Bordona z powodu Bordona, nawet nie z powodu Tintoretta, cho Siwobrodego mczyzn uwaam za jedno z najwikszych malowide w ogle kiedykolwiek namalowanych, przychodz do sali Bordona z powodu tej awki i z powodu idealnego wpywu wiata na moje wadze umysowe, tak naprawd to z powodu idealnych warunkw, ze wzgldu na temperatur w sali Bordona wanie, no i z powodu Irrsiglera, ktry tylko w sali Bordona jest Irrsiglerem idealnym. Prawd powiedziawszy, nie wytrzymuj te nigdy w pobliu na przykad Velazqueza. Nie mwic ju o takich malarzach jak Rigaud czy Largilliere, ktrych unikam jak zarazy. Tu w sali Bordona mam najlepsze warunki do medytacji, a gdybym mia kiedy ochot poczyta sobie tu na awce, na przykad mojego ulubionego Montaignea lub mojego jeszcze bardziej ulubionego Pascala, czy te mojego jeszcze bardziej ulubionego Voltairea, jak pan widzi, moi ulubieni autorzy to sami Francuzi, ani jednego Niemca, mog to tutaj uczyni z najwiksz przyjemnoci i z najwikszym poytkiem. Sala Bordona to zarwno moja czytelnia, jak i mylarnia. A kiedy mam ochot na yk wody, Irrsigler przynosi mi szklank wody, nie musz nawet wstawa. Czasami ludzie s zdumieni, widzc, e tak tu sobie siedz na awce i czytam Voltairea, pijc ze szklanki czyst wod, dziwi si, potrzsaj gow i przechodz dalej, tak jakby brali mnie za obkanego ze specjalnym pastwowym zezwoleniem na bazesk wolno. Ju od lat nie przeczytaem w domu ani jednej ksiki, natomiast tu, w sali Bordona, przeczytaem setki ksiek, nie znaczy to jednak, e tu, w sali Bordona, wszystkie te ksiki przeczytaem kompletnie, w

yciu nie przeczytaem jednej ksiki kompletnie, czytam ksiki na mod nadzwyczaj utalentowanego kartkujcego, to znaczy jestem kim, kto woli kartkowa ni czyta, kto zatem dziesitki, w niektrych okolicznociach i setki stron kartkuje, nim cho jedn przeczyta; kiedy jednak t jedn stron czyta, czyta j tak gruntownie jak nikt inny i z najwiksz pasj czytelnicz, jak mona sobie wyobrazi. Musi pan wiedzie, e jestem typem nie tyle czytajcego, ile kartkujcego, kartkowanie uwielbiam na rwni z czytaniem, w yciu kartkowaem miliony razy wicej, ni czytaem, a kartkowanie dawao mi tyle radoci, co czytanie, i faktycznie tak samo dodawao mi ducha. W sumie przecie lepiej przeczyta niechby i trzy strony trzystustronicowej ksiki, za to tysic razy gruntowniej ni normalny czytelnik, ktry wszystko niby przeczyta, ale nawet jednej strony gruntownie, powiedzia. Lepiej przeczyta dwanacie linijek ksiki z najwysz intensywnoci, czyli, jak mona by powiedzie, przebi si do Caoci, ni gdybymy przeczytali ca ksik tak jak normalny czytelnik, ktry w kocu przeczytan przez siebie ksik zna rwnie powierzchownie, jak leccy samolotem pasaer krajobraz, nad ktrym leci samolot. Nie postrzega nawet zarysu terenu. A dzisiaj wszyscy czytaj wszystko w locie, czytaj wszystko, niczego nie znaj. Ja, wszedszy do ksiki, zaraz si do niej wprowadzam, prosz sobie wyobrazi, zapieram si rkami i nogami i si trzeba mnie z niej wyrywa, wkraczam na dwie, trzy strony tekstu filozoficznego, tak jakbym wkracza na jaki teren, w przyrod, na terytorium pastwa, cz wiata, niech panu bdzie, aby w ow cz wiata wedrze si nie zaledwie nieca si i niecaym sercem, lecz cakowicie, aby j zbada, a nastpnie, po zbadaniu jej tak gruntownym, jak to tylko jest w mojej mocy mc doj do konkluzji o Caoci. Kto wszystko czyta, niczego nie poj, powiedzia. Nie trzeba koniecznie czyta caego Goethego, caego Kanta, niekoniecznie te caego Schopenhauera wystarczy par stron Wertera, par stron Powinowactw z wyboru, a wicej ju wiemy o obu tych ksikach, ni gdybymy je przeczytali od deski do deski, co tak czy inaczej i tak pozbawia nas czystej przyjemnoci. Zdobycie si jednak na owo drastyczne samoograniczenie wymaga wiele odwagi i tyle siy ducha, e czowiek niezmiernie rzadko moe j w sobie znale, i my sami rzadko j w sobie znajdujemy; czowiek czytajcy jest ohydnie aroczny, jak misoerca, i jak misoerca psuje sobie odek, zdrowie w ogle, i psuje sobie gow wraz z ca duchow egzystencj. Nawet rozpraw filozoficzn lepiej rozumiemy nie wtedy, gdy poremy j doszcztnie w Caoci za jednym zamachem, tylko wtedy, gdy wybierzemy sobie jeden szczeg, od ktrego wychodzc, w szczliwym wypadku dotrzemy do Caoci. Szczyt przyjemnoci daj nam przecie fragmenty, tak jak i w yciu osigamy szczyt przyjemnoci, przygldajc mu si we fragmentach, a jak groz budzi w nas Cao i w gruncie rzeczy te to, co doskonae, kompletne. Dopiero kiedy w szczliwym wypadku zdoamy sprowadzi Cao, to, co kompletne, dokonane, do fragmentu, przystpiwszy do lektury, moemy osign wyyny, w pewnych okolicznociach wrcz szczyty rozkoszy. Nasza epoka jako Cao od dawna jest ju przecie nie do wytrzymania, powiedzia, jest znona tylko wtedy, kiedy widzimy j we fragmencie. Cao i skoczona perfekcja s dla nas nieznone, powiedzia. Tak samo w gruncie rzeczy nieznone s dla mnie wszystkie te obrazy, tu, w Kunsthistorisches Museum, uczciwie mwic, s dla mnie okropne. eby je mc znie, na kadym z nich i w kadym szukam tak zwanego kardynalnego bdu, procedura ta zawsze, jak dotd, prowadzia mnie do mojego celu, a mianowicie, by kade z tych tak zwanych skoczonych, perfekcyjnych dzie sztuki sprowadzi do fragmentu, powiedzia. Skoczona perfekcja nie tylko nieprzerwanie grozi nam zagad, lecz wrcz t zagad na nas sprowadza, wszystko to, co opatrzone mianem arcydziea, wisi tutaj na cianach, powiedzia. Wychodzc od tego, e doskonaa perfekcja, e Cao w ogle nie istnieje, posuwam si o krok za kadym razem, kiedy tylko kade wiszce tu na cianie tak skoczone perfekcyjnie dzieo sztuki sprowadz do fragmentu, szukajc, dopki si w nim nie doszukam, w tyme dziele sztuki, jakiego kardynalnego bdu, punktu rozstrzygajcego o klsce artysty, ktry je stworzy. I w kadym z tych obrazw, z tych tak zwanych arcydzie, odnajdywaem i odkrywaem zawsze jaki kardynalny bd, potrafiem doszuka si klski jego twrcy. I przez ponad trzydzieci lat sprawdzaa si ta moja, haniebna, pomyli pan moe, rachuba. adne z tych arcydzie wiatowej sawy, obojtnie czyje, nie jest w rzeczy samej cae i doskonae. I to mnie uspokaja, powiedzia. To mnie w gruncie rzeczy uszczliwia. Tylko wci na nowo przekonujc si, e Cao nie istnieje, e nie ma skoczonej perfekcji, jestemy w stanie y dalej. Cao i Perfekcja s dla nas nie do wytrzymania. Musimy pojecha do Rzymu i stwierdzi, e Bazylika w. Piotra to tandetne bezgucie, za otarz Berniniego jest debilny architektonicznie, powiedzia. Papiea musimy ujrze twarz w twarz i stwierdzi osobicie, e koniec kocw rwnie i on jest rwnie groteskowym bezradnym czowiekiem, jak wszyscy inni eby mc wytrzyma. Musimy sucha Bacha i usysze, jak Bach ponosi klsk, Beethovena sucha i usysze, jak Beethoven ponosi klsk, nawet Mozarta sucha i usysze, jak i Mozart ponosi klsk. I tak samo naley postpowa z tak zwanymi wielkimi filozofami, nawet jeli s oni naszymi ukochanymi artystami ducha, powiedzia. Pascala nie kochamy przecie dlatego, e jest wielkim dokonaniem, tylko dlatego, e w gruncie rzeczy jest tak bezradny, tak samo Montaignea kochamy ze wzgldu na jego cae ycie, poszukujc, cho nieznajdujc bezradno, i Voltairea z powodu jego bezradnoci. W ogle przecie kochamy filozofi i oglnie ca humanistyk w sumie jedynie dlatego, e jest tak bezradna. Tak naprawd to kochamy tylko te ksiki, ktre nie s Caoci, ktre s chaotyczne, bezradne. Tak jest z wszystkimi i z kadym z osobna, powiedzia Reger, take jaki czowiek szczeglnie nas pociga tylko dlatego, e jest bezradny i e nie jest cay, dlatego, e jest chaotyczny, a nie doskonay. Dobrze, powiadam, El Greco, piknie, niech bdzie, ale ten poczciwiec nie

potrafi namalowa rki, piknie, powiadam, Veronese, niech bdzie, ale ten poczciwiec nie potrafi namalowa naturalnej twarzy. A to, co powiedziaem dzisiaj panu o fudze? powiedzia wczoraj, aden z tych kompozytorw, nie wyczajc najwikszych, nie skomponowa skoczonej fugi, nawet Bach, ktry by przecie uosobieniem spokoju, kompozytorem najczystszej przejrzystoci. Nie istnieje aden skoczony obraz, adna skoczona ksika, aden skoczony utwr muzyczny, powiedzia Reger, taka jest prawda i prawda ta pozwala umysom takim jak mj, ktre przecie doywotnio s wycznie umysami w rozpaczy, trwa w istnieniu. Gowa powinna by gow, ktra szuka, szuka bdw, gow szukajc bdw ludzkoci, poszukujc klski gow. Ludzka gowa jedynie wtedy, gdy poszukuje bdw ludzkoci, jest ludzk gow. Ludzka gowa nie jest ludzk gow, dopki nie wyruszy na poszukiwanie bdw ludzkoci, powiedzia Reger. Dobra gowa to gowa w poszukiwaniu bdw ludzkoci, wyjtkowa gowa to gowa, ktra te bdy ludzkoci znajduje, natomiast genialna gowa to gowa, ktra na te odnalezione bdy po ich znalezieniu zwraca uwag tudzie wszelkimi dostpnymi jej rodkami owe bdy ukazuje. W tym sensie rwnie, powiedzia Reger, sprawdza si zawsze przecie wypowiadane bez gowy powiedzenie szukajcie, a znajdziecie. Kto tu, w tym muzeum, w setkach tych tak zwanych arcydzie szuka bdw, ten je i znajdzie, powiedzia Reger. Powiadam panu: nie ma w tym muzeum jednego dziea bez bdu. Moe si pan z tego podmiewa, powiedzia, moe to pana przestraszy, mnie osobicie to uszczliwia. Nie bez powodu przecie ju od ponad trzydziestu lat przychodz tu, do Kunsthistorisches Museum, a nie vis a vis do Naturhistorisches Museum. Siedzia wci na awce, w czarnym kapeluszu na gowie, praktycznie w bezruchu, byo jasne, e dawno ju przesta wpatrywa si w Siwobrodego mczyzn i e teraz wpatrywa si w co zupenie innego, z tyu za Siwobrodym mczyzn, nie w Tintoretta, tylko w co daleko poza murami muzeum, w czasie, kiedy ja obserwowaem wprawdzie Regera i Siwobrodego mczyzn, ale przecie z tyu widziaem innego Regera, ktry wczoraj wyjania mi fugi. Tak czsto suchaem, jak mi wyjania fugi, e wczoraj niespecjalnie chciao mi si sucha go uwanie, podaem wprawdzie za tym, co mwi, co zreszt byo wielce interesujce, przykadowo o prbach z form fugi u Schumanna, ale mylami byem ju gdzie indziej. Widziaem Regera siedzcego na awce, a za nim Siwobrodego mczyzn, widziaem te Regera, ktry raz jeszcze prbowa wyjani mi sztuk fugi, z jeszcze wikszym entuzjazmem ni uprzednio, syszc jednoczenie, co mwi Reger wczoraj, i naraz ujrzaem te moje dziecistwo i usyszaem gosy mojego dziecistwa, gosy rodzestwa, gos matki, gosy dziadkw na wsi. Jako dziecko byem na wsi cakiem szczliwy, cho szczliwszy byem jednak w miecie, tak jak i pniej, no i tak jak i teraz jestem duo szczliwszy w miecie ni na wsi. Tak jak zawsze znacznie szczliwszy byem w sztuce ni w naturze, w naturze przez cae ycie czuem si nieswojo, sztuka zawsze dawaa mi oson. Ju w dziecistwie, ktre dane mi byo spdzi w duej mierze pod opiek dziadkw ze strony matki i w ktrym naprawd byem w sumie szczliwy, czuem si osonity, czuem, e jestem w dobrych rkach w tak zwanym wiecie sztuki, a nie w naturze, ktra wprawdzie mnie zawsze wprawiaa w zdumienie, ale ktrej w rwnym stopniu si lkaem, do dzi si to nie zmienio, ani na moment nie czuj si u siebie w naturze, zawsze natomiast w wiecie sztuki, najbardziej osonity w wiecie muzyki. Jak tylko sigam pamici, niczego w wiecie nie wielbiem bardziej ni muzyki, pomylaem, a moje oczy, przechodzc przez Regera poza mury muzeum, patrzyy w moje dziecistwo. Nadal uwielbiam to patrzenie w dawno minione dziecistwo, oddaj si mu z prawdziwym zapamitaniem i wykorzystuj je, kiedy tylko mog, ebym tak zawsze mg patrze we wasne dziecistwo, wci sobie myl. A jakie byo dziecistwo Regera, pomylaem, niewiele o nim wiem, w kwestii dziecistwa Reger nie jest zbyt rozmowny. A Irrsigler? Niechtnie o nim mwi, niechtnie w nie patrzy. Koo poudnia przychodzi do muzeum coraz wicej grup, ostatnimi czasy szczeglnie liczne s grupy wschodnioeuropejskie, wiele razy z rzdu widziaem grupy z Gruzji, pdzone po galerii przez przewodnikw mwicych po rosyjsku, pdzone jest tu waciwym sowem, grupy te bowiem nie tyle przez muzeum przechodz, ile pdz na wycigi, niczym si nie interesujc, zbyt wyczerpane natokiem dotychczasowych wrae z podry do Wiednia. W ubiegym tygodniu obserwowaem mczyzn z Tyfusu, ktry odczy si od kaukaskiej grupy i sam chcia obej muzeum, jak si okazao, malarza, ktry zapyta mnie o Gainsborough, skwapliwie wyjaniem mu, gdzie znajdzie Gainsborough. W kocu, kiedy jego grupa opucia ju muzeum, podszed do mnie, by zapyta o drog do hotelu Wandl, w ktrym zatrzymaa si jego grupa. Spdzi p godziny przed Okolicami Suffolk, ani przez chwil nie mylc o grupie, jest, powiedzia, pierwszy raz w Europie rodkowej i po raz pierwszy widzi Gainsborough w oryginale. Ten Gainsborough, powiedzia dziwnie poprawnym niemieckim, jest gwnym punktem jego podry, po czym odwrci si i wyszed z muzeum. Chciaem pomc mu w poszukiwaniu hotelu Wandl, ale odmwi. Mody, moe trzydziestoletni malarz z Tyflisu wyjeda z grup do Wiednia, oglda Okolice Suffolk i mwi, e gwnym punktem jego podry jest obejrzenie Okolic Suffolk Gainsborough. Fakt ten nastroi mnie refleksyjnie na reszt popoudnia, a do wieczora. Jak ten malarz z Tyfusu maluje? zastanawiaem si przez cay czas, a w kocu, uznawszy to za bezsensowne, przestaem. Ostatnimi czasy do Kunsthistorisches Museum przychodzi wicej Wochw ni Francuzw, wicej Anglikw ni Amerykanw. Obdarzeni wrodzonym zrozumieniem sztuki, Wosi zachowuj si zawsze tak, jakby od urodzenia wprowadzeni byli w arkana sztuki. Francuzi przemierzaj muzeum raczej ze znudzeniem, Anglicy sprawiaj wraenie, jakby wszystko znali i o wszystkim wiedzieli. Rosjanie s peni podziwu. Polacy przygldaj si wszystkiemu wyniole. Niemcy w Kunsthistorisches Museum, przechodzc

przez sale, wpatruj si cay czas w katalog, wyjtkowo tylko w wiszce na cianach oryginay, wczepiwszy si w ten katalog, z nosem w katalogu przechodz przez muzeum, dopki nie dotr do ostatniej strony tego katalogu, to znaczy dopki nie wyjd z muzeum na ulic. Austriakw, zwaszcza wiedeczykw, niewielu zaglda do Kunsthistorisches Museum, wyjwszy tysice uczniw, ktrzy caymi klasami przychodz, rok w rok musz odbbni obowizkow wycieczk do Kunsthistorisches Museum. Wycieczki szkolne oprowadzaj po muzeum nauczyciele i nauczycielki, ze zgubnym wprost wpywem na uczniw, nauczyciele bowiem na kadej wycieczce do Kunsthistorisches Museum swoim belferskim ograniczeniem tpi w uczniach wszelk wraliwo na malarstwo i jego twrcw. Tpy, jak to na og bywa, nauczyciel bardzo szybko zabija u powierzonych mu uczniw wszelk wraliwo, nie tylko na sztuk malarsk, za owa wycieczka do muzeum, po ktrym nauczyciele cign swoje, e tak powiem, niewinne ofiary, wskutek tpoty nauczycielskiej, wskutek tego ich tpego gadulstwa, dla kadego na og ucznia okazuje si jego ostatni wizyt w muzeum w ogle. Raz jeden poszedszy z nauczycielami do Kunsthistorisches Museum, uczniowie nie pjd ju tam ani razu do koca ycia. Pierwsza wizyta dla tych modych ludzi, i to wszystkich, jest jednoczenie ostatni w ogle. Tymi wizytami nauczyciele niszcz na zawsze u powierzonych im uczniw wszelkie zainteresowanie sztuk, takie s fakty. Nauczyciele psuj uczniw, taka jest prawda, to fakt znany ju od wiekw, zwaszcza nauczyciele austriaccy od samego pocztku psuj uczniom gust w sztuce; modzi ludzie, i to wszyscy, s przecie pocztkowo otwarci na wszystko, a zatem i na sztuk, wszake nauczyciele doszcztnie wybijaj im sztuk z gowy; i dzi jeszcze w wikszoci tpogowi nauczyciele austriaccy bezwzgldnie rozprawiaj si z tsknot za sztuk u wasnych uczniw, za artyzmem w ogle, ktrym pocztkowo cakiem naturalnie zafascynowani s i zachwyceni ci modzi ludzie. Nauczyciele jednak, drobnomieszczascy a do szpiku koci, instynktownie wystpuj przeciw owej fascynacji sztuk, zachwytowi nad sztuk u swoich uczniw, spychajc sztuk i artyzm w ogle na wasny poziom przygnbiajco gupiego dyletantyzmu i redukujc w szkole sztuk i wszystko w ogle, co czy si ze sztuk, do ohydnych gierek na prostackim flecie tudzie tak ohydnych, jak partackich chralnych pie, co musi by dla uczniw odraajce. W ten sposb nauczyciele ju na samym pocztku wzbraniaj uczniom dostpu do sztuki. Nauczyciele nie wiedz, czym jest sztuka, a zatem i swoim uczniom nie s w stanie powiedzie, ani ich nauczy, czym jest sztuka, nie wprowadzaj ich w sztuk, tylko z niej wyprowadzaj, z caym tym ohydnym sentymentalnym wokalno instrumentalnym artystycznym geszeftem, ktry dla uczniw musi by odraajcy. Nie ma rwnie taniego gustu w sztuce, jak gust nauczycielski. Ju w podstawwce nauczyciele psuj smak artystyczny uczniw, od samego pocztku wypdzaj swoich uczniw ze sztuki, zamiast im sztuk, a zwaszcza muzyk, objani i obrci w rado ycia. Nauczyciele wszak nie tylko sztuk udaremniaj i unicestwiaj, lecz w sumie przecie nauczyciele zawsze udaremniali ycie i egzystencj w ogle, zamiast modych ludzi nauczy ycia, rozszyfrowa je dla nich, sprawi, by rozwinli w yciu faktycznie niewyczerpane bogactwo wasnego charakteru, zabijaj je w nich, czyni wszystko, by je w nich zabi. Nasi nauczyciele to w wikszoci aosne kreatury, ktrych zadanie yciowe polega, jak si wydaje, na tym, eby barykadowa modym ludziom ycie, a w kocu wpdzi ich w cik depresj na cae ycie. Do zawodu nauczycielskiego garn si te przecie wycznie sentymentalne i perwersyjne pgwki z niszej warstwy klasy redniej. Nauczyciele to bezwolni pomagierzy pastwa, a tam, gdzie, tak jak w wypadku tego tu dzisiejszego pastwa austriackiego, ma si do czynienia z pastwem pod wzgldem duchowym i moralnym kompletnie kalekim, pastwem, ktre uczy wycznie zdziczenia i zepsucia tudzie gronego dla ogu chaosu, naturalnie rwnie nauczyciele s kalecy duchowo i moralnie, zdziczali, zepsuci i chaotyczni. To katolickie pastwo nie ma pojcia o sztuce, nie maj go zatem i nauczyciele w tym pastwie, wrcz musz go nie mie, to jest najbardziej deprymujce. Nauczyciele ci ucz tego, czym jest owo katolickie pastwo, do nauki czego owo pastwo ich wynajmuje: ciasnogowia i brutalnoci, niegodziwoci i nikczemnoci, niecnoci i chaosu. Po swoich nauczycielach uczniowie nie powinni niczego oczekiwa oprcz zakamania owego katolickiego pastwa i katolickiej wadzy pastwowej, pomylaem, obserwujc Regera, a jednoczenie poprzez Siwobrodego mczyzn Tintoretta patrzc ponownie w moje dziecistwo. Sam miaem przecie takich okropnych nauczycieli bez skrupuw, wpierw nauczycieli wiejskich, potem miejskich, wci na zmian miejskich i wiejskich nauczycieli, i przez wszystkie te lata wszyscy ci nauczyciele mnie niszczyli, jeszcze nawet dobrze w rednim wieku, na dziesitki lat naprzd zniszczyli mnie owi nauczyciele, jak myl. I mnie, a take mojemu pokoleniu, dali tylko i wycznie obrzydliwoci pastwa tudzie zepsutego i zniszczonego przez to pastwo wiata. I mnie dali tylko i wycznie ohyd tego pastwa tudzie przez owo pastwo skalanego wiata. I mnie, podobnie jak modym ludziom dzisiaj, przekazywali jedynie swoj bezrozumno, niezdolno, swoj tpot, bezduszno. I mnie nauczyciele przekazali jedynie swoj niezdolno, myl. I nie nauczyli mnie niczego prcz chaosu. Z gry na dziesitki lat i we mnie z najwysz bezwzgldnoci wszystko to zniszczyli, co od urodzenia istniao we mnie po to, bym si rozwin, z caym potencjaem mojej inteligencji, w zgodzie z moim wewntrznym wiatem. Sam te miaem takich groz budzcych, ciasnogowych nauczycieli ajdakw, ktrzy maj w pogardzie czowieka i wiat ludzki, w absolutnej pogardzie, w myl zadekretowanego przez pastwo pojcia, a mianowicie, e dla celw pastwa naley kategorycznie zdawi i zama, a ostatecznie i umierci natur u wieych modych ludzi. I ja miaem takich nauczycieli perwersyjnie dmuchajcych we flet tudzie brzdkajcych perwersyjnie na gitarze, ktrzy zmuszali mnie do nauczenia si na pami idiotycznego

szesnastozwrotkowego wiersza Schillera, co byo w moim odczuciu najstraszniejsz kar. I ja miaem takich nauczycieli, stosujcych przeciw bezsilnym uczniom metod skrytej pogardy dla czowieka, tych pokazujcych palcem sentymentalno-patetycznych, bezwolnych pomagierw pastwa. I ja miaem tych debilnych porednikw pastwowych, ktrzy mnie wiele razy na tydzie kijem leszczynowym bili po rkach, dopki nie obrzmiay, i cignli za uszy, podnoszc gow do gry, tak e kiedy byem sam, nie mogem powstrzyma si od konwulsyjnego paczu. Dzisiaj nauczyciele nie cign ju za uszy, nie bij po palcach leszczynowym kijem, lecz s rwnie bezduszni; patrzc na nauczycieli, ktrzy przecigaj z uczniami po muzeum przed tak zwanymi dawnymi mistrzami, jedynie to dostrzegam, to ci sami, myl, ktrych i ja miaem, ci sami, ktrzy zniszczyli mnie na cae ycie i na cae ycie unicestwili. I tak ma by, tak jest, mwi nauczyciele i nie toleruj najmniejszego sprzeciwu, poniewa to katolickie pastwo nie toleruje najmniejszego sprzeciwu, nie pozostawiajc swym uczniom niczego, a ju na pewno niczego wasnego. Tych uczniw szpikuje si wycznie pastwowym mieciem, tylko to im si wpycha do gowy, jak gsiom kukurydz, i zapycha si ich gowy tym pastwowym mieciem, dopki te gowy si nie zadusz. Pastwo myli, e dzieci s dziemi pastwa, i zgodnie z t myl postpuje, ju od wiekw wywierajc tu swj niszczcy wpyw. Tak naprawd to pastwo rodzi dzieci, tylko pastwu rodz si dzieci, taka jest prawda. Wolne dziecko nie istnieje, istnieje tylko dziecko pastwowe, pastwo moe z nim robi, co tylko zechce, to pastwo wydaje dzieci na wiat, matkom wmawia si tylko, e wydaj na wiat dzieci, to z brzucha pastwa wychodz dzieci, taka jest prawda. Rok w rok z brzucha pastwa wychodz setki tysicy pastwowych dzieci, taka jest prawda. Z pastwowego brzucha wychodz na wiat pastwowe dzieci i id do pastwowej szkoy, gdzie na nauk bior je pastwowi nauczyciele. Pastwo rodzi swoje dzieci w pastwo, taka jest prawda, pastwo rodzi swoje dzieci w pastwo i nigdy ju ich nie wypuci. Gdziekolwiek spojrze, widzi si same dzieci pastwowe, pastwowych uczniw, pastwowych robotnikw, pastwowych urzdnikw, pastwowych starcw, pastwowe trupy, taka jest prawda. Pastwo produkuje wycznie pastwowych ludzi i daje im istnie, taka jest prawda. Nie ma ju ludzi naturalnych, s ju tylko ludzie pastwowi, za tam, gdzie jeszcze s naturalni ludzie, przeladuje si ich, zastrasza na mier albo robi si z nich pastwowych ludzi. Dziecistwo miaem rwnie pikne, jak okropne i okrutne, myl, w dziecistwie u dziadkw mogem by naturalnym, natomiast w szkole musiaem by pastwowym czowiekiem, w domu u dziadkw byem naturalnym, w szkole byem pastwowym, przez p dnia byem naturalnym, przez p dnia byem pastwowym czowiekiem, przez p dnia, czyli po poudniu byem naturalnym, a przez to i szczliwym, przez p dnia, czyli przed poudniem byem pastwowym, a przez to i nieszczliwym czowiekiem. Po poudniu byem najszczliwszym, przed poudniem jednake najnieszczliwszym czowiekiem, jakiego mona sobie wyobrazi. Przez dugie lata byem po poudniu najszczliwszym, przed poudniem najnieszczliwszym czowiekiem w wiecie, myl. W domu u dziadkw byem czowiekiem naturalnym szczliwym, w szkole w miasteczku nienaturalnym nieszczliwym. Schodzc na d do miasteczka, szedem w nieszczcie (pastwowe!), wchodzc na gr do dziadkw, do domu, szedem w szczcie. Wchodzc do dziadkw, wchodziem w natur i szczcie, schodzc do miasteczka i do szkoy, schodziem w antynatur i nieszczcie. Z samego rana wkraczaem prosto w nieszczcie, w poudnie za bd wczesnym popoudniem wracaem w szczcie. Szkoa to pastwowa szkoa, w ktrej modych ludzi zamienia si w ludzi pastwowych, to znaczy w nic innego ni bezwolnych pomagierw pastwa. Schodzc do szkoy, wchodziem w pastwo, a poniewa pastwo gadzi czowieka, szedem do zakadu zagady ludzi. Przez dugie lata chodziem tak od szczcia (dziadkw!) do nieszczcia (pastwa!), tam i z powrotem, z natury w antynatur i z powrotem, cae moje dziecistwo niczym innym nie byo ni tylko owym tam i z powrotem. Wzrastaem w tym dziecicym tam i z powrotem. W tej diabelskiej grze nie wygraa jednak natura, tylko antynatura, nie dom dziadkw, tylko szkoa i pastwo. Jak we wszystkich innych, pastwo wtoczyo si we mnie na si, zmuszajc do niego, pastwa, zrobio ze mnie pastwowego czowieka, czowieka atestowanego, reglamentowanego, rejestrowanego, trenowanego, zdeprawowanego i zdeprymowanego, jak wszyscy. Patrzc na ludzi, widzimy tylko ludzi pastwowych, sugi pastwa, jak to si trafnie okrela, nie widzimy ludzi naturalnych, a jedynie na wskro wynaturzonych pastwowych ludzi, z ktrych zrobiono sugi pastwa, sucych zatem przez cae ycie pastwu, a tym samym przez cae ycie sucych antynaturze. Patrzc na ludzi, widzimy tylko ludzi pastwowych, czyli antynaturalnych, ktrzy stali si upem pastwowej tpoty. Patrzc na ludzi, widzimy tylko wydanego na up pastwa i pastwu sucego czowieka, ktry pad ofiar pastwa. Ludzie, na ktrych patrzymy, s ofiarami pastwa, ludzie, na ktrych patrzymy, s tylko karm dla pastwa, ktr karmione jest owo coraz aroczniejsze pastwo, niczym innym. Ludzko jest ju tylko ludzkoci pastwow i od wiekw ju, a zatem odkd istnieje pastwo, nie posiada ludzkiego oblicza. Ludzko jest dzi ju tylko i wycznie nieludzka, tak jak pastwo, myl. Dzisiaj czowiek jest ju wycznie czowiekiem pastwowym, a zatem jest dzi ju tylko i wycznie unicestwionym czowiekiem i czowiekiem pastwowym, jedynym czowiekiem ludzkomoliwym, myl. Czowiek naturalny jest ju zupen niemoliwoci, myl. Gdy patrzymy na stoczone w wielkich miastach miliony pastwowych ludzi, robi si nam niedobrze, poniewa gdy patrzymy na pastwo, robi si nam niedobrze. Codziennie, kiedy si budzimy, od tego naszego pastwa robi si nam niedobrze, a kiedy wyjdziemy na ulic, robi si nam niedobrze od tych pastwowych ludzi, ktrzy owo pastwo zaludniaj. Ludzko to gigantyczne pastwo, od ktrego, kiedy

budzimy si, jeli jestemy uczciwi, za kadym razem robi si nam niedobrze. Jak wszyscy ludzie, mieszkam w pastwie, od ktrego robi mi si niedobrze, kiedy si budz. Nauczyciele, ktrych mamy, ucz ludzi pastwa, ucz ich strachu i grozy pastwa, kamstw pastwa, tylko nie tego, e pastwo samo w sobie jest strachem, zgroz, kamstwem. Nauczyciele od wiekw bior uczniw w pastwowe kleszcze i caymi latami mcz ich, mcz i miad przez dziesitki lat. Na zlecenie pastwa nauczyciele cigaj uczniw po muzeach i swoj tpot zohydzaj im sztuk. No a ta sztuka, tu na tych cianach, pomylaem, czyme jest innym ni sztuk pastwow? Reger mwi tylko o sztuce pastwowej, kiedy tylko mwi o sztuce, za kiedy tylko mwi o tak zwanych dawnych mistrzach, zawsze mwi tylko o dawnych mistrzach pastwowych. Poniewa sztuka tu na tych cianach nie jest przecie niczym innym ni sztuk pastwow, przynajmniej tu, w galerii malarstwa Kunsthistorisches Museum. Wszystkie wiszce tu na cianach obrazy nie s przecie niczym innym ni obrazami pastwowych artystw. Usunych katolickiej sztuce pastwowej, nic poza tym, nic wicej. Zawsze tylko oblicze, jak powiada Reger, ale bez twarzy. Zawsze tylko czoo, ale bez gowy. W sumie tylko zawsze front na pokaz, nic za nim, zawsze przecie tylko kamliwe i zakamane, a nie rzeczywiste i prawdziwe. Wszyscy ci malarze byli przecie na wskro artystami pastwowymi, ktrzy podporzdkowali si dzy schlebiania swoim zleceniodawcom, nawet Rembrandt nie jest tu wyjtkiem, powiada Reger. Niech pan si przyjrzy Velazquezowi, wycznie sztuka pastwowa, tak samo Lotto, Giotto, przecie to tylko sztuka pastwowa, tak jak ten straszny pra i prenazista Durer, ktry na ptnie umieszcza i zabija natur, ten przeraajcy Durer, jak powiada czsto Reger, bez reszty bowiem nienawidzi Durera, tego artystycznego cyzelatora z Norymbergi. Reger okrela wiszce tu na cianach obrazy mianem sztuki na pastwowe zlecenie, do ktrej zalicza si nawet Siwobrody mczyzna. Tak zwani dawni mistrzowie pracowali zawsze tylko w subie pastwa lub Kocioa, na jedno wychodzi, mwi czsto Reger, cesarza czy papiea, hercoga czy arcybiskupa, std bierze si jej nikczemno. Tak jak tak zwany wolny czowiek jest tylko utopi, rwnie tak zwany wolny artysta zawsze by tylko utopi, to szalestwo, mwi czsto Reger. Artyci, tak zwani wielcy artyci, twierdzi Reger, myl, s ponadto ludmi najbardziej pozbawionymi skrupuw, znacznie bardziej bez skrupuw ni politycy. Artyci s najbardziej zakamani, znacznie bardziej ni politycy, artystyczni artyci s jeszcze znacznie bardziej zakamani ni artyci pastwowi, wci sysz, jak mi to mwi Reger. Sztuka ta, odwracajc si od wiata, zwraca si zawsze ku Wszechmonemu i monym tego wiata, najmoniejszym, twierdzi czsto Reger, i na tym polega jej nikczemno. Sztuka ta jest aosna, nic wicej, znowu sysz, jak mwi wczoraj Reger, obserwujc go dzisiaj z sali Sebastiana. Czemu waciwie malarze maluj, kiedy jest jeszcze natura? zastanawia si wczoraj ponownie Reger. Nawet najbardziej wyjtkowe dzieo sztuki to przejaw aosnego trudu, cakowicie bez celu i sensu, eby imitowa natur, ba, mapowa, powiedzia. Czyme jest namalowana przez Rembrandta twarz jego matki wobec faktycznej twarzy mojej matki? pyta dalej. Czym s naddunajskie ki, po ktrych mog sam chodzi i na ktre mog sam patrze, wobec namalowanych? powiedzia. Nie ma dla mnie wikszej obrzydliwoci, powiedzia wczoraj, ni namalowane towarzystwo. Malarstwo towarzyskie, nic innego, powiedzia. Ludzie mwi utrwali, udokumentowa, ale przecie utrwalone i udokumentowane zostan, jak wiadomo, jedynie zakamanie i nieprawda, tylko to, co nieprawdziwe i zakamane zostanie utrwalone i udokumentowane, potomno ma na tych cianach tylko nieprawd i zakamanie, tylko nieprawda i zakamanie s w ksikach zostawionych nam przez tak zwanych wielkich pisarzy, tylko nieprawda i zakamanie na wiszcych tu na cianach obrazach. Ten, ktry tu wisi na cianie, to przecie w aden sposb nie ten, ktrego malowa malarz, powiedzia wczoraj Reger. Ten, ktry tu wisi na cianie, to nie jest ten, ktry y, powiedzia. Powie pan, rzecz jasna, powiedzia, takie jest spojrzenie artysty, ktry ten obraz namalowa, dobrze, niech bdzie, cho przecie to spojrzenie zakamane, i tak jest to, przynajmniej jeli idzie o obrazy w tym muzeum, zawsze tylko katolickie spojrzenie pastwowe danego artysty, wszystko bowiem, co zostao tu powieszone, to przecie wycznie katolicka sztuka pastwowa, nic innego, a przez to rwnie, musz to powiedzie, sztuka niegodziwa, niechby i bya tak wspaniaa, za jak chce uchodzi, a i tak przecie pozostanie tylko niegodziw sztuk katolicko pastwow. Tak zwani dawni mistrzowie, zwaszcza jeeli wielu z nich oglda po kolei, to znaczy oglda po kolei ich dziea, s jedynie pasjonatami zakamania, ktrzy narzucili si i zaprzedali katolickiemu pastwu, to znaczy narzucili si i zaprzedali katolicko-pastwowemu gustowi, owiadczy Reger. Tym samym mamy tu do czynienia wycznie z na wskro deprymujc katolick histori sztuki, z do gbi deprymujc katolick histori malarstwa, ktra tematy dla siebie zawsze tylko znajdowaa w niebie i w piekle, i na tym si koczyo, nigdy na ziemi, powiedzia. Malarze ci nigdy nie malowali tego, co powinni byli malowa, tylko to, co im zlecono, bd to, co przysporzyo im pienidzy lub sawy albo na nie naprowadzio, powiedzia. Malarze ci, wszyscy ci dawni mistrzowie, od ktrych najczciej zbiera mi si bardziej ni od czegokolwiek innego na wymioty i od ktrych zawsze miaem mdoci, powiedzia, suyli zawsze tylko jednemu panu, nigdy sobie samym, a tym samym ludzkoci. Zawsze przecie malowali wywiedziony przez nich z siebie udawany obudny wiat, po ktrym obiecywali sobie pienidze i saw, wszyscy malowali, majc tylko to na oku, z dzy pienidzy i z dzy sawy, nie dlatego, e chcieli by malarzami, dlatego wycznie, e chcieli zdoby saw bd pienidze, bd i pienidze, i saw. W Europie zawsze swoje obrazy wciskali w katolick rk 1 zdawali si na ask swego katolickiego boga tudzie katolickich boyszczy. Kade pocignicie pdzla u owych tak zwanych dawnych mistrzw, choby

naznaczone geniuszem, to kamstwo, powiedzia. Wczoraj nazwa tych z gruntu znienawidzonych ale przecie i zawsze, przez cae jego aosne ycie dla niego fascynujcych malarzy upikszaczami wiata. Bigoteryjni pomocnicy dekoratorzy wysoko postawionego europejsko katolickiego doborowego towarzystwa, nic poza tym ci dawni mistrzowie, zobaczy pan to na najdrobniejszej plamce, bez najmniejszego zaenowania naniesionej przez tych artystw na ptno, drogi panie Atzbacher, powiedzia. Trzeba, rzecz jasna, przyzna, e jest to wielki kunszt malarski, powiedzia wczoraj, ale niech pan nie zapomni przy tym wspomnie lub chocia pomyle w duchu, e jest to haniebny kunszt malarski, a jego haniebno bierze si z jego religijnego charakteru, i to wanie jest najwstrtniejsze. Kiedy przez godzin posiedzi pan, tak jak ja przedwczoraj, przed Mantegn, nagle stwierdzi pan, e najchtniej zerwaby tego Mantegn po prostu ze ciany, naraz bowiem zaczyna on si panu jawi jako olbrzymia malarska niegodziwo. Albo kiedy odsta ju pan jaki czas przed Bilivertim lub Campagnol. Ludzie ci malowali przecie tylko po to, eby przey, eby zarobi pienidze i eby pj do nieba, bo przecie nie do pieka, ktrego przez cae ycie jak ognia si bali, cho niby gowy mieli pojtne, to niestety rwnie byli sabego charakteru. Malarze w ogle nie maj dobrego charakteru, wrcz przeciwnie, zawsze maj zy charakter, dlatego te w gruncie rzeczy zawsze mieli bardzo zy gust, powiedzia wczoraj Reger, nie znajdzie pan choby jednego tak zwanego wielkiego artysty malarza, czy tez, powiedzmy, tak zwanego dawnego mistrza, ktry byby dobrego charakteru i zarazem mia te dobry gust, przy czym dobry charakter znaczy tu dla mnie po prostu nieprzekupny. Wszyscy ci artyci byli jako dawni mistrzowie przekupni, przez to tak odstrczajca jest dla mnie ich sztuka, owiadczy Reger. Wszystkich ich rozumiem, ale s oni dla mnie do gbi odstrczajcy. Do wszystkiego, co namalowali, mam gboki wstrt, do wszystkiego, co tutaj wisi na cianach, czsto o tym myl, powiedzia wczoraj, a mimo to ju od wielu lat wci to studiuj, nie mog si powstrzyma. Najstraszliwsze jest to, powiedzia wczoraj, e wszyscy ci dawni mistrzowie s mi wstrtni, a mimo to wci nieprzerwanie ich studiuj. Ale s odraajcy, to cakiem oczywiste, powiedzia wczoraj. Owi dawni mistrzowie, jak nazywa ich si od stuleci, wybroni si tylko wtedy, kiedy kto przyjrzy im si powierzchownie, jeeli przyjrzymy si im wnikliwie, stopniowo zaczn traci blask, w kocu za kiedy rzeczywicie ich przestudiujemy, prawdziwie, to znaczy jak najgruntowniej, przez duszy czas, rozpadn si na naszych oczach na szcztki, zostawiajc po sobie w naszej gowie jedynie mdy, najczciej te przykry posmak. Najwiksze, najwybitniejsze dzieo sztuki pozostaje nam w gowie w kocu tylko jako stek niegodziwoci i kamstwa, cicy w niej jak ochap micha w brzuchu. Dzieo sztuki fascynuje nas pocztkowo, po to by na kocu okaza si ju tylko miechu warte. Kiedy zada sobie pan trud i znajdzie czas na to, by przeczyta Goethego wnikliwiej ni zazwyczaj i z o wiele wiksz ni zazwyczaj intensywnoci, tudzie z o wiele wiksz ni zazwyczaj zuchwaoci, to, co pan przeczyta, w kocu wyda si jedynie miechu warte, obojtnie co, wystarczy, eby czyta to pan czciej ni zazwyczaj, a niechybnie okae si miechu warte, nawet najwiksza mdro stanie si w kocu gupot. Biada panu, jeeli czyta pan wnikliwiej, zrujnuje pan sobie wszystko, co czyta. Obojtnie co pan czyta, i tak w kocu okae si to miechu warte i bdzie w kocu cakiem bez wartoci. Niech si pan wystrzega wnikliwego patrzenia na dziea sztuki, powiedzia, wszystko sobie pan bez wyjtku obrzydzi, nawet to, co najbardziej pan wielbi. Niech pan si zbyt dugo nie przyglda jakiemu obrazowi, niech pan nie czyta ksiki zbyt wnikliwie, utworu muzycznego niech pan nie sucha zbyt intensywnie, wszystko pan sobie zniszczy, rwnie to, co dla pana najpikniejsze, najpoyteczniejsze w wiecie. Niech pan czyta to, co pan uwielbia, ale niech pan w to nie wnika totalnie, niech pan sucha tego, co pan uwielbia, ale niech pan nie sucha tego totalnie, niech pan oglda to, co pan uwielbia, ale totalnie niech pan tego nie oglda. Poniewa ja zawsze wszystko ogldaem totalnie, zawsze tylko totalnie suchaem, wszystko zawsze totalnie czytaem, a przynajmniej zawsze usiowaem totalnie sucha, wszystko totalnie czyta i oglda, ostatecznie wszystko do koca sobie obrzydziem, cakowicie obrzydziem sobie przez to sztuki pikne, ca muzyk i ca literatur, powiedzia wczoraj. Tak jak w kocu sobie ostatecznie t metod obrzydziem cay wiat, po prostu wszystko sobie obrzydziem. Latami wszystko sobie po prostu obrzydzaem, najbardziej auj, e i wasn on sobie obrzydziem. Latami, powiedzia, mogem istnie w i dziki tej metodzie obrzydzania. Teraz wiem jednak, e jeeli chc dalej y, nie wolno mi czyta ani sucha, ani patrze, ani przyglda si totalnie. To sztuka nie czyta totalnie, totalnie nie sucha ani totalnie nie patrze czy si nie przyglda, powiedzia. Jeszcze nie cakiem opanowaem t sztuk, powiedzia, takie ju bowiem mam usposobienie, e do wszystkiego zabieram si totalnie, jak rwnie totalnie wszystko przetrzymuj, tudzie totalnie doprowadzam do koca, to, powinien pan wiedzie, jest moim nieszczciem, powiedzia. Latami, przez dziesitki lat, chciaem wszystko robi totalnie, to byo nieszczcie, powiedzia. Ten mechanizm rozkadania, jake osobisty, zawsze nakierowany na totalno, powiedzia. Dawni mistrzowie nie malowali dla takich jak ja, dla takich jak ja nie komponowali wielcy dawni kompozytorzy, nie pisali wielcy dawni pisarze, nie dla takich jak ja oczywicie, nigdy w yciu kto taki jak oni nie malowaby, pisa czy komponowa dla takiego jak ja, powiedzia. Sztuk nie po to stworzono, by j oglda totalnie, czyta totalnie i totalnie jej sucha, powiedzia. Ta sztuka zostaa stworzona dla mizernej czci ludzkoci, codziennej, normalnej, tak, przyznaj, dla ludzi atwowiernych, nic innego. Wemy jaki wspaniay gmach, jake szybko zmniejsza si, gdy spocznie na nim oko takie jak moje, choby najsynniejszy gmach, akurat wtedy i wanie dlatego prdzej czy pniej kurczy si do miechu wartej architekturki. Wiele odbyem podry, powiedzia, aby zobaczy wielk architektur, naturalnie wpierw do

Italii, Grecji i Hiszpanii, jednake katedry pod moim spojrzeniem niebawem zaczy si kurczy do najwyej bezradnej, wicej, nawet miechu wartej prby przeciwstawienia niebu czego w rodzaju drugiego nieba, od jednej katedry do nastpnej, wci coraz wietniejsze drugie niebo, powiedzia, a przecie koczyo si to partactwem. Zwiedziem naturalnie najwiksze muzea, i to nie tylko w Europie, przestudiowaem ich zbiory, niech mi pan wierzy, z najwiksz intensywnoci przestudiowaem, no i po niedugim ju czasie wydao mi si, e w tych zbiorach, w tych muzeach zgromadzono tylko namalowan bezradno, namalowan nieudolno, namalowane nieudanie, nic innego, zawarto partack cz wiata, wszystko w tych muzeach jest przecie nieudane i partackie, powiedzia wczoraj, wejdzie pan do muzeum, obojtnie ktrego, i zacznie przyglda si i studiowa, bdzie pan studiowa wycznie nieudanie i partactwo. Mj Boe, powiedzia, Prado, niby najwaniejsze muzeum w wiecie, z pewnoci, jeli idzie o dawnych mistrzw, a mimo to zawsze, siedzc naprzeciw u Ritza i pijc herbat, myl przecie, e rwnie w Prado zgromadzono tylko to, co niedoskonae, nieudane, koniec kocw wycznie miechu warte i dyletanckie. Niektrych artystw w pewnych czasach, kiedy nastanie taka moda, powiedzia, nadyma si po prostu do rozmiarw jakiej niesamowitej sensacji wiatowej, a wtedy naraz jaka nieprzekupna gowa w t niebywa sensacj wiatow wbija szpikulec i owa niebywaa sensacja pka nagle jak balon i staje si sensacj by, rwnie szybko, powiedzia. Velazquez, Rembrandt, Giorgione, Bach, Haendel, Mozart, Goethe, powiedzia, tak samo Pascal, Voltaire, same nadte niesamowite sensacje. Choby ten Stifter, powiedzia wczoraj, ktrego sam zawsze tak niesamowicie czciem, e przewyszyo to niemal mj kult sztuki, jest przecie, kiedy mu si uwanie przyjrze, tak samo zym pisarzem, jak Bruckner, wnikliwie suchany, zym kompozytorem, jeli nie cakowit miernot. Stifter pisze okropnym stylem, w dodatku jeszcze gramatycznie poniej krytyki, tak samo jak Bruckner w tym swoim chaosie dzikiego galopu nut, w sdziwym wieku unoszony do tego jeszcze jak mokos religijnym pdem. Przez dugie lata byem czcicielem Stiftera, ale nie zajmowaem si nim naprawd precyzyjnie i radykalnie. Kiedy wreszcie rok temu zajem si Stifterem precyzyjnie i radykalnie, nie mogem uwierzy wasnym oczom ani uszom. Z rwnie niepoprawn i nieporadn niemczyzn, czy austriacczyzn, niech panu bdzie, nie spotkaem si w lekturze w caym moim intelektualnym yciu, i to akurat u autora, faktycznie dzi syncego z precyzyjnej i przejrzystej prozy. Proza Stiftera nie jest w adnym wypadku precyzyjna, przeciwnie, jest te najmniej przejrzyst znan mi proza, a roi si w niej od wypaczonych obrazw oraz faszywych i pokrtnych myli, ja naprawd zastanawiam si, skd bierze si dzisiaj ten bezkrytyczny kult tego prowincjonalnego dyletanta, ktry by mimo wszystko inspektorem szkolnym w Grnej Austrii, i to akurat u pisarzy modych i bynajmniej nie najmniej znanych i wcale nie niepozornych. Sdz, e wszyscy oni nigdy Stiftera nie przeczytali naprawd, tylko zawsze lepo wielbili, o Stifterze zawsze tylko syszeli, ale rzeczywicie nigdy go nie przeczytali tak jak ja. Kiedy rok temu rzeczywicie przeczytaem Stiftera, tego arcymistrza prozy, za jakiego si go uwaa, miaem wstrt do samego siebie za to, e wczeniej tak go czciem, tego partacza pismaka wrcz ubstwiaem. Czytaem Stiftera w modoci i zachowaem o nim wspomnienie pozostawione przez wraenia z lektury. Czytaem Stiftera w wieku dwunastu, potem szesnastu lat, w cakowicie u mnie pozbawionym krytycyzmu okresie. A potem ju nigdy Stiftera ponownie nie zbadaem. W najduszych fragmentach jest Stifter w prozie gadu nie do wytrzymania, pisze stylem partacza tudzie, co najbardziej naganne, niechluja, poza tym, doprawdy, to najnudniejszy i najbardziej zakamany autor, jakiego wydaa literatura niemiecka. Proza Stiftera, znana jako trafna, precyzyjna i przejrzysta, jest w rzeczywistoci mtna, bezradna i nieodpowiedzialna, tak po drobnomieszczasku sentymentalna tudzie po drobnomieszczasku nieporadna, e przy lekturze czego takiego jak Witiko czy Mappe meines Urgrossvaters odek si czowiekowi wywraca. Akurat Mappe meines Urgrossvaters to od pierwszego wiersza partacka prba ukazania tej penej beztroskich duyzn, sentymentalnej, mdej prozy, rojcej si od wewntrznych i zewntrznych bdw, jako dziea sztuki, cho to przecie tylko drobnomieszczaska poroniona tandeta z Linzu, nic poza tym. Nie do pomylenia zreszt, eby Linz, ta drobnomieszczaska prowincjonalna dziura, Linz, ktry od czasw Keplera pozostaje naprawd woajc o pomst do nieba dziur, gdzie jest opera, w ktrej nikt po ludzku nie potrafi zapiewa, teatr, w ktrym nikt nie potrafi zagra jak czowiek, gdzie malarze nie potrafi malowa, a pisarze pisa, mia naraz z siebie wyda geniusza, za jakiego przecie powszechnie uwaa si Stiftera. Stifter to aden geniusz, Stifter jest tylko zasklepionym w sobie filistrem w yciu i rwnie zasklepionym w pisaniu drobnomieszczaskim zatchym szkolnym belfrem, co to nie potrafi nawet sprosta elementarnym wymaganiom jzyka, a co dopiero mwi o umiejtnoci stworzenia dziea sztuki, powiedzia Reger. W sumie Stifter jest wrcz, powiedzia, jednym z najwikszych rozczarowa artystycznych mojego ycia. Co trzecie, w najlepszym wypadku co czwarte zdanie Stiftera to fasz, co drugi lub trzeci obraz w jego prozie to katastrofa, esprit Stiftera, przynajmniej w pismach literackich, to w ogle sama mierno. Stifter tak naprawd jest jednym z najbardziej pozbawionych fantazji pisarzy, jacy kiedykolwiek chwycili za piro, a jednoczenie jednym z najbardziej anty i apoetyckich. Jednake czytelnicy tudzie literaturoznawcy zawsze dawali si na tego Stiftera nabra. To, e w kocu czowiek sam odebra sobie ycie, nic nie zmienia w jego absolutnej przecitnoci. Nie znam adnego pisarza na wiecie, ktry byby takim dyletantem i partaczem, do tego tak gupio zawzitym jak Sifter, a jednoczenie tak wiatow saw. Podobnie z Antonem Brucknerem, powiedzia Reger, przyjecha z Grnej Austrii do Wiednia, optany katolicyzmem z powodu perwersyjnego lku przed Bogiem, i odda si cakowicie Cesarzowi i Bogu.

Rwnie Bruckner to aden geniusz. Jego muzyka jest mtna, rwnie nieprzejrzysta, rwnie partacka jak proza Stiftera. Jeli jednak Stifter jest dzi, cile mwic, wycznie tylko martw liter germanistw, to Bruckner porusza wszystkich do ez. Bruckneriaski potok dwikw podbi cay wiat, mona powiedzie, sentymentalizm i zakamana pompatyczno wic w Brucknerze triumfy. Jako kompozytor Bruckner jest rwnym niechlujem, jak Stifter jako pisarz, obu wsplna jest owa grnoaustriacka niechlujno. Obaj uprawiali tak zwan bogobojn, niebezpieczn dla ogu sztuk, powiedzia Reger. Nie, Kepler by zabawnym typem, powiedzia wczoraj Reger, ale nie by przecie adnym Grnym Austriakiem, tylko pochodzi z Wirtembergii. Adalbert Stifter i Anton Bruckner wyprodukowali koniec kocw tylko literackie i muzyczne miecie. Kto ceni Bacha, Handla i Haydna, powiedzia, ten musi najoczywiciej w wiecie ludzi takich jak Bruckner odrzuci, nie musi nimi gardzi, ale musi ich odrzuci. Kto ceni Goethego i Kleista, i Noyalisa, i Schopenhauera, ten musi odrzuci Stiftera, cho te nie musi Stifterem gardzi. Kto wielbi Goethego, nie moe jednoczenie wielbi Stiftera, Goethe nigdy nie unika trudnoci, Stifter zawsze szed na atwizn. Najgorsze, powiedzia wczoraj Reger, e wanie Stifter, straszcy w szkole belfer, w dodatku na wysokim belferskim stanowisku, sam pisa z niechlujnoci, ktra nie uszaby na sucho adnemu z jego uczniw. Jedna strona Stiftera pokazana Stifterowi przez jego wasnego ucznia zostaaby przez Stiftera cakowicie pokrelona na czerwono, powiedzia, taka jest prawda. Kiedy zaczynamy czyta Stiftera z czerwonym owkiem w rku, bez koca bymy mogli poprawia, powiedzia Reger. Tu nie chwyci za piro aden geniusz, powiedzia, tylko lichy partacz. Jeeli istniao w ogle pojcie literatury bezgucia, mtniactwa, sentymentalizmu i bezcelowoci, stosuje si ono dokadnie do tego, co pisa Stifter. Pisanie Stiftera nie jest sztuk, a to, co ma on do powiedzenia, jest obrzydliwie nieuczciwe. Nie bez powodu Stiftera czytaj przede wszystkim znudzone w swoich mieszkaniach, ziewajce ze znuenia nud dnia ony urzdnikw i wdowy po nich, powiedzia, tudzie pielgniarki w czasie wolnym od pracy oraz zakonnice w klasztorze. Kto naprawd mylcy nie moe czyta Stiftera. Uwaam, e ludzie tak wysoko cenicy sobie Stiftera, niesamowicie wysoko, nie maj o Stifterze adnego pojcia. Nasi pisarze, wszyscy bez wyjtku, mwi i pisz o Stifterze wci z entuzjazmem i tak si go zawsze musz uczepi, jakby by jakim pisarskim bokiem dzisiejszych czasw. Albo to sami idioci, pozbawieni elementarnego gustu w sztuce i nierozumiejcy ani na jot literatury, albo, co trzeba raczej przyj, nigdy nie czytali Stiftera, powiedzia. O Stifterze i Brucknerze prosz mitu nie wspomina, powiedzia, w kadym razie nie w zwizku ze sztuk i z tym, co ja przez sztuk rozumiem. Jeden zmtnia proz, powiedzia, drugi zmtnia muzyk. Biedna Grna Austria, powiedzia, faktycznie wierzy, e wydaa dwch wielkich geniuszy, tymczasem w rzeczywistoci wyprodukowaa tylko dwa bez miary przeceniane niewypay, jednego literackiego, drugiego muzycznego. Na myl o tym, e austriackie nauczycielki i zakonnice na swoich katolickich szafkach przy ku postawiy sobie Stiftera jak wity obrazek na chwa sztuki, obok grzebienia i obok ckw do paznokci u ng, oraz na myl o tym, e gowy pastwa zalewaj si zami na dwik symfonii Brucknera, robi mi si niedobrze, powiedzia. Sztuka jest czym najwyszym, a jednoczenie najwstrtniejszym, powiedzia. Musimy jednak wmawia sobie, e sztuka wysoka i najwysza istnieje, powiedzia, inaczej bowiem popadniemy w rozpacz. Cho zdajemy sobie spraw, e wszelka sztuka jako nieporadna i miechu warta skoczy na mietniku historii, jak zreszt wszystko w ogle, z absolutn pewnoci siebie musimy wierzy w t wysok, najwysz sztuk, powiedzia. Wiemy, jaka jest, partacka, nieudana, ale nie musimy tego wci przyznawa, bo wtedy zginiemy z kretesem, powiedzia. A wracajc do Stiftera, powiedzia, dzi wielu pisarzy powouje si na Stiftera. Pisarze ci powouj si na absolutnego dyletanta w pisaniu, ktry w czasie swego pisarskiego ycia ustawicznie tylko wykorzystywa natur. Stifterowi trzeba postawi zarzut absolutnego naduycia natury, powiedzia wczoraj Reger. Jako pisarz chcia by tym, ktry widzi, powiedzia Reger, w rzeczywistoci jednak by lepcem jako pisarz. U Stiftera wci te ceregiele, wszystko jest pene nieporadnego zaaferowania, skrztne jak stara panna. Prowincjonaln, wytykajc palcem proz Stifter pisa, nic poza tym, powiedzia Reger. U Stiftera chwali si opis natury. A natura jeszcze nigdy nie zostaa rwnie faszywie skonstruowana jak w opisach Stiftera, nigdy te nie jest rwnie nudna jak ta, w ktr mamy niby uwierzy, papier jest cierpliwy, powiedzia Reger. Stifter jest to tylko literacki administrator okolicznociowych obrazkw, ktrego wyzute z artyzmu piro nawet tam paraliuje natur, a przez to naturalnie i czytelnika, gdzie w rzeczywistoci kipi ona yciem i roi si od zdarze. Stifter na wszystkim pooy swoj drobnomieszczask zason, niemale wszystko duszc, taka jest prawda. Naprawd nie potrafi opisa nawet drzewa, piewu ptaka, wartkiej rzeki, taka jest prawda. Niby chce nam jak rzecz ukaza, a tylko j paraliuje, chce wyostrzy, a przytpia, taka jest prawda. Stifter robi z natury co monotonnego, z ludzi za ubogich duchem, bez iskry ycia, na niczym si nie zna, niczego nie odkrywa, a jak co opisuje, jest bowiem wycznie tylko opisywaczem, robi to jak poczciwy fajtapa. Ma w sobie co ze zego malarza, powiedzia Reger, ma cechy zych malarzy, ktrzy z jakiej niepojtej przyczyny zdobyli saw i ktrzy przecie i w tym budynku wszdzie wisz na cianach, niech pan wemie choby Durera czy cae setki tych miernych produktw, ktrych ramy, w jakie s oprawione, maj wiksz warto ni one same. Ludzie z podziwem patrz na wszystkie te obrazy, ale podziwiacze ci nie wiedz dlaczego, tak jak Stiftera czyta si i podziwia, cho jego czytelnicy nie wiedz dlaczego. Najwiksz zagadk jest dla mnie sawa Stiftera, powiedzia Reger, bo w jego prozie nie znajdzie si niczego zagadkowego. Tak zwanych wielkich rozpuszczamy, z czasem rozkadamy na kawaki, znosimy, powiedzia, wielkich malarzy, wielkich muzykw,

wielkich pisarzy, bo z ich wielkoci nie moemy y, albowiem mylimy, i mylimy o wszystkim gruntownie, powiedzia. Stifter jednak ani nie by, ani nie jest wielki, wic nie jest przykadem tego procesu. Stifter jest jedynie przykadem tego, jak jaki artysta przez dziesitki lat moe by przez kogo czczony, nawet wielbiony, jako wielki, przez kogo dnego, by czci i wielbi, a mimo to nie jest wielki. W rozczarowaniu, ktre odczuwamy, kiedy okae si, e wielko kogo, kogo czcimy i podziwiamy, nie jest adn wielkoci ani nigdy tak wielkoci nie bya, tylko e jest wielkoci urojon, naprawd za czym maym, wrcz przyziemnym, odczuwamy najbezwzgldniej w wiecie bl oszukanego. Kiedy z cakowitym oddaniem zaczynamy jaki przedmiot lepo akceptowa, w dodatku jeszcze latami, przez dziesitki lat, a moe i przez cae ycie, wrcz oddajemy mu cze i wielbimy, nie wystawiajc tego od czasu do czasu na prb, mci si to na nas po prostu, powiedzia Reger. Gdybym tylko kiedy od czasu do czasu, powiedzmy, przed trzydziestu, choby dwudziestu laty, niech bdzie i pitnastu, wystawi Stiftera na prb, zaoszczdzioby mi to owego pnego rozczarowania. Nie wolno nam mwi, e tak to wanie ten czy tamten i ju na zawsze, wszystkich artystw powinnimy od czasu do czasu poddawa prbie, czowiek bowiem przez cay czas pogbia swe rozumienie sztuki i swj gust w sztuce, to nie ulega wtpliwoci. U Stiftera dobre s tylko listy, powiedzia Reger, wszystko inne jest nic niewarte. Literaturoznawstwo wszake z pewnoci jeszcze dugo bdzie zajmowa si Stifterem, wrcz optane pisarskimi idolami takimi jak Adalbert Stifter, ktrzy, nawet jeli nie przejd do prozatorskiej wiecznoci, to niemniej pomog znawcom w miy sposb i na dugi czas zarabia tward kromk chleba. Nieraz zadawaem sobie trud i dawaem rozmaitym ludziom, bardzo inteligentnym lub nie tak bardzo, bardzo dobrze wyczuwajcym lub mniej, jak ksik Stiftera do przeczytania, tak jak na przykad Bunte Steine, Kondor czy Brigitta, czy wspomnian Mappe meines Urgrossvaters, a nastpnie pytaem owych ludzi, czy podobao im si to, co przeczytali, dajc uczciwej odpowiedzi. Zmuszeni przeze mnie do uczciwej odpowiedzi, wszyscy powiedzieli, e to im si nie podoba, e s niepomiernie rozczarowani i e w gruncie rzeczy wszystko to niczego, ale to w ogle niczego im nie powiedziao, wszyscy tylko si dziwili, e czowiek wypisujcy takie rzeczy, zupenie bez gowy, ktry w dodatku jeszcze nic nie ma do powiedzenia, moe si cieszy tak saw. w eksperyment stifterowski, powiedzia, fakt, e przeprowadziem t, jak to nazwaem, prb Stiftera, przez pewien czas dawa mi duo przyjemnoci. Tak samo pytam nieraz ludzi, czy rzeczywicie podoba im si Tycjan, na przykad Madonna z winiami. Nawet jednemu z zapytanych obraz ten si nie spodoba, wszyscy patrzyli na niego z podziwem tylko dlatego, e by taki synny, podziwiali go wycznie ze wzgldu na saw, jak si cieszy, ale do nikogo rzeczywicie nie przemwi. Nie powiem jednak, e chc porwnywa Stiftera z Tycjanem, byby to czysty absurd, powiedzia Reger. Literaturoznawcy nie tylko gustuj w Stifterze, lecz s w nim wrcz zadurzeni. Wydaje mi si, e literaturoznawcy przykadaj do niego cakowicie nieodpowiedni miar. Pisz wci o Stifterze wicej ni o jakimkolwiek innym pisarzu jego czasw, a kiedy czytamy, co te o Stifterze pisz, musimy przyj, e o Stifterze w ogle nic nie wiedz, a przynajmniej, e czytali go zawsze cakowicie powierzchownie. Natura jest teraz w cenie, powiedzia wczoraj Reger, z tego powodu i Stifter jest teraz w cenie. Wszystko, co ma zwizek z natur, jest teraz w modzie, powiedzia Reger wczoraj, wic i Stifter jest teraz w modzie, zrobia si naraz wielka moda na Stiftera. Las jest teraz w modzie, grskie potoki s teraz w modzie, wic i Stifter zrobi si teraz modny. Stifter zanudza wszystkich na mier, ale sta si teraz, istna katastrofa, bardzo modny. W ogle wszystko, co sentymentalne, jest teraz, to straszne, w modzie, jak zreszt wszystko, co zatrca o kicz, jest teraz w modzie, poczwszy od poowy lat siedemdziesitych a do dzisiaj, do poowy lat osiemdziesitych, sentymentalizm i kicz s teraz w modzie, zrobia si na nie moda w literaturze, malarstwie, rwnie w muzyce. Nigdy jeszcze nie pisano tyle sentymentalnego kiczu, co dzi, w latach osiemdziesitych, nigdy jeszcze nie malowano rwnie kiczowato a zarazem sentymentalnie, kompozytorzy przecigaj si wzajemnie w kiczu i sentymentalizmie. Pjdzie pan do teatru, a nie zobaczy pan tam niczego oprcz kiczu, niebezpiecznego wrcz dla ogu kiczu, nic tylko sentymentalizm, nawet wtedy, kiedy teatr ma by brutalny i peen gwatu, mamy do czynienia wycznie z ordynarnym kiczowatym sentymentalizmem. Pjdzie pan na koncert do filharmonii, a usyszy pan tam wycznie kicz i sentymentalizm. Ksiki s dzisiaj nafaszerowane kiczem i sentymentalizmem, dlatego te zrobia si naraz taka moda na Stiftera. Stifter to mistrz kiczu, powiedzia Reger. Na dowolnej stronie Stiftera tyle jest kiczu, e starczyoby na nakarmienie i nasycenie nim caego pokolenia godnych i nienasyconych, zaknionych poezji zakonnic i pielgniarek, powiedzia. I w rzeczy samej, rwnie Bruckner jest przecie tylko sentymentalny i kiczowaty, Bruckner to wycznie gupawy, monumentalny wosk orkiestrowy. Modzi tudzie tak zwani modsi pisarze, ktrzy dzisiaj zajmuj si pisaniem, produkuj dzisiaj przewanie tylko bezduszny i bezmylny kicz oraz rozwijaj w swoich ksikach napuszony patosem sentymentalizm, wrcz nie do wytrzymania, cakowicie zrozumiae przeto, e rwnie wrd nich zapanowaa naraz wielka moda na Stiftera. Stifter, ktry wprowadzi do wielkiej, wysokiej literatury bezduszny i bezmylny kicz i ktry zakoczy ycie kiczowatym samobjstwem, jest naraz w modzie, powiedzia Reger. Zreszt nie jest wcale takie niepojte, e teraz, kiedy sowa las tudzie chory las zrobiy si naraz modne, kiedy las sta si w ogle pojciem, ktrego jake czsto si uywa i naduywa, stifterowski grski las sprzedaje si jak nigdy dotd. Ludzie dzisiaj tskni, jak nigdy dotd, za natur, a poniewa wszyscy sdz, e Stifter opisywa natur, wszyscy biegn za Stifterem. Stifter wszake nie opisywa wcale natury, tylko j obraca w kicz. Caa gupota ludzka wyraa si w tym, e

wszyscy teraz ruszaj tysicami na pielgrzymk do Stiftera i padaj na kolana przed kad jego ksik, jakby kada z nich bya jakim otarzem. Ogarnita takim pseudoentuzjazmem ludzko wydaje mi si obrzydliwa, powiedzia Reger, absolutnie odraajca. Ostatecznie wszystko okazuje si w kocu miechu warte, a przynajmniej aosne, obojtnie jak wielkie czy wane, powiedzia. Stifter naprawd kae mi wci myle o Heideggerze, owym miechu wartym narodowosocjalistycznym kotunie w pumpach. Tak jak Stifter najbezczelniej w wiecie najwysz literatur sprowadzi do najniszego kiczu, tak Heidegger, filozof ze Szwarcwaldu Heidegger, sprowadzi do kiczu filozofi, Heidegger i Stifter, kady z osobna i na swj sposb rozpaczliwie, nieodwoanie i nieuleczalnie, sprowadzili do kiczu filozofi i literatur. Heideggera, za ktrym uganiay si cae pokolenia wojenne i powojenne i ktrego jeszcze za ycia te pokolenia pochoway na wieczno w odraajcych i gupkowatych doktoratach, osobicie postrzegam zawsze jako filozofa siedzcego na swojej szwarcwaldzkiej aweczce, obok ony, ktra, ogarnita perwersyjnym entuzjazmem dla robienia na drutach, nieprzerwanie robi mu na drutach zimowe skarpety z weny wasnorcznie przez ni uzyskanej z Heideggerowskich owiec. Heideggera nie mog sobie inaczej wyobrazi ni na swej aweczce przed swym szwarcwaldzkim domkiem, obok ony, ktra na cae ycie cakowicie nad nim zapanowaa i ktra robia mu na drutach wszystkie skarpety, i ktra mu wszystkie mycki dziergaa szydekiem, i ktra dla niego pieka chleb i tkaa pociel, i ktra dla niego sama szya sanday. Heidegger by, tak samo jak Stifter, kiczowaty, z t swoj kiczowat Heideggerowsk gwk, powiedzia Reger. Tylko e Heidegger by jeszcze bardziej miechu wart od Stiftera, ktry by przecie naprawd tragiczn postaci, w odrnieniu od Heideggera, ktry by zawsze tylko komiczny, rwnie drobnomieszczaski jak Stifter, jednako zabjcz ogarnity mani wielkoci jak Stifter, przedalpejski sabomyliciel, jak sdz, nadajcy si jak ula na niemieck zup filozoficzn. Przez dziesitki lat Heideggera, jak adnego innego, przeykali wszyscy z wilczym apetytem, zapychajc sobie nim bez reszty swoje niemieckie germanistyczno-filozoficzne odki. Heidegger mia pospolit twarz, absolutnie nieuduchowion, powiedzia Reger, by czowiekiem na wskro pozbawionym ducha, bez krztyny fantazji, ani krztyny wraliwoci, praniemiecki filozoficzny przeuwacz z drugiej rki, nieprzerwanie cielna filozoficzna krowa, powiedzia Reger, na niemieckiej filozofii pasiona, apotem swoimi kokieteryjnymi kupami pstrzca cay Szwarcwald. Heidegger by, e tak powiem, filozoficznym oszustem matrymonialnym, powiedzia Reger, ktry wielu zwid i uwid, ktremu udao si nabra, postawi na gowie, e tak powiem, cae pokolenie niemieckich humanistw. Heidegger to odstrczajcy epizod w niemieckiej historii filozofii, powiedzia wczoraj Reger, w ktrym uczestniczyli wszyscy niemieccy uczeni i do dzi dnia jeszcze uczestnicz. Do dzi dnia nie przejrzano jeszcze Heideggera na wylot, heideggerowska krowa jest wprawdzie wychudzona, wci jednak si j doi. Heidegger w swoich sfilcowanych pumpach przed swym zakamanym kanciastym domem w Todtnauberg pozostaje dla mnie wycznie postaci z tej demaskujcej go fotografii, myliciel-filister w czarnej szwarcwaldzkiej mycce na gowie, w ktrej pichcono wci na nowo niemieck gupot, owiadczy Reger. Z wiekiem moemy powiedzie, e przeszlimy ju przez wiele zabjczych md, wszystkie te zabjcze mody na sztuk czy filozofi, czy artykuy uytkowe. Heidegger jest dobrym przykadem tego, jak z mody na filozofi, ktra niegdy ogarna cae Niemcy, nie pozostao nic prcz garstki miechu wartych fotografii tudzie garstki zasugujcych na wymianie pism. Heidegger by filozoficznym kramarzem, a moe paserem, ktry na swj stragan przynosi wycznie kradzione towary, wszystko u Heideggera jest z drugiej rki, jako myliciel by i do dzi dnia pozostaje prototypem wtrnomyliciela, cigacza, ktrego w myleniu nie sta byo absolutnie na co wasnego. Metoda Heideggera polegaa na tym, e wielkie myli innych bez najmniejszych skrupuw redukowa do wasnego formatu, tak wanie sprawy si maj. Heidegger zmniejszy wszystko to, co wielkie, do tego stopnia, e sprowadzi to do w miar monoci niemieckiej miary, rozumie pan, niemieckiej miary. Heidegger to drobny ciuacz niemieckiej filozofii, ktry niemieckiej filozofii naoy swoj kiczowat szlafmyc, kiczowat czarn myck, ktr przecie zawsze wkada, na kad okazj. Heidegger to niemiecki filozof pantoflowo-szlafmycowy, nic poza tym, nic wicej. Nie wiem, powiedzia wczoraj Reger, kiedy tylko pomyl o Stifterze, przychodzi mi do gowy Heidegger, i vice versa. Przecie nie przypadkiem Heidegger, tak samo jak Stifter, wci przypada do gustu, i przypada do dzi dnia, przede wszystkim zasuszonym skostniaym paniusiom; pene zaaferowania zakonnice i pielgniarki spoywaj jako ulubione danie, tak jak Stiftera, rwnie Heideggera. W Niemczech Heidegger jest do dzi dnia ulubionym filozofem w damskim towarzystwie. Heidegger to damski filozof, na niemiecki apetyt filozoficzny szczeglnie apetyczny obiadowy filozof prosto z patelni uczonych. W towarzystwie drobnych ciuaczy, ale i w arystokratyczno-mieszczaskim, jake czsto ju na przystawk podaj wam Heideggera, ledwie zdejmie si wierzchnie okrycie, nawet wczeniej, czstuj was Heideggerem, nim si usidzie, gospodyni ju czstuje Heideggerem, przynosi plasterek na srebrnej tacy, e tak powiem, razem z sherry. Heidegger to zawsze dobrze przyrzdzone filozoficzne danie, mona je podawa wszdzie i o kadej porze, powiedzia Reger, w kadym domu. Nie znam adnego filozofa rwnie zdegradowanego jak Heidegger, powiedzia Reger. Dla filozofii Heidegger take jest skoczony, jeszcze przed dziesicioma laty takim wielkim by mylicielem, a teraz straszy tylko, e tak powiem, po pseudointelektualnych dworach, w pseudointelektualnym towarzystwie, i do caego ich naturalnego zakamania dodaje jeszcze sztucznoci. Tak jak Stifter, Heidegger to czytelniczy pudding, wprawdzie niesmaczny, ale jake lekkostrawny dla przecitnie niemieckiej duszy. Z duchem ma Heidegger rwnie niewiele wsplnego, jak Stifter

z poezj, prosz mi wierzy, w dziedzinie filozofii oraz poezji obaj s praktycznie nic niewarci, przy czyni osobicie Stiftera stawiam wyej od Heideggera, ktry by dla mnie zawsze odstrczajcy, bo u Heideggera wszystko zawsze wydawao mi si wstrtne, nie tylko szlafmyca na gowie i zimowe kalesony na nogach, wasnorcznie utkane przy wasnorcznie przez niego ogrzewanym piecu, nie tylko wasnorcznie przez niego wystrugana laska szwarcwaldzka, lecz rwnie wasnorcznie przez niego wystrugana szwarcwaldzka filozofia, wszystko w tej tragikomicznej postaci wydawao mi si wstrtne, zawsze, kiedy tylko o tym pomylaem, bez reszty mnie odstrczao. Wystarczyo, bym zastanowi si nad choby linijk spord tego, co Heidegger napisa, a ju mnie to odstrczao, i to ju przy samym czytaniu, powiedzia Reger; Heideggera odbieraem zawsze jako szarlatana, ktry wszystko i wszystkich wok zawsze tylko wykorzystywa, a potem siedzia sobie w najlepsze w zamylonej pozie na aweczce w Todtnauberg. Na myl o tym, e nawet arcymdrzy wielkie intelekty dali si nabra na Heideggera, a jedna z moich najlepszych przyjaciek napisaa nawet dysertacj o Heideggerze, i to napisaa z ca powag, jeszcze dzi robi mi si niedobrze, powiedzia Reger. Owo nic nie jest bez przyczyny jest ju najbardziej miechu warte, owiadczy Reger. Ale Niemcom imponuje caa ta niezdrowa afektacja, Niemcy odczuwaj owej niezdrowej afektacji potrzeb, jest to jedna z jake dla nich charakterystycznych cech. Co za tyczy si Austriakw, to ci s w tym wzgldzie jeszcze duo gorsi. Ogldaem ca seri fotografii, ktre zrobia Heideggerowi bardzo utalentowana artystka, na ktrych Heidegger wyglda jak emerytowany oficer sztabowy z brzuszkiem, powiedzia Reger, i ktre panu kiedy poka; na tych fotografiach Heidegger wstaje z ka, Heidegger kadzie si do ka, Heidegger pi, budzi si, wkada kalesony, podwija podkolanwki, poyka yk modego wina, wychodzi ze swego kanciastego domu i wpatruje si w horyzont, struga sobie kijek, zdejmuje z gowy szlafmyc, trzyma szlafmyc w rkach, rozstawia nogi, podnosi gow, opuszcza gow, wkada praw do w lew do ony, ona wkada lew do w jego praw, Heidegger chodzi przed domem, chodzi za domem, idzie do domu, idzie od domu, czyta, je, miesza yk w zupie, kroi sobie kawaek (wasnorcznie upieczonego) chleba, otwiera (wasnorcznie napisan) ksik, zamyka (wasnorcznie napisan) ksik, pochyla si, napra, rozpra, prostuje i tak dalej, powiedzia Reger. Zbiera si od tego na wymioty. Jeli wagneryci s nie do wytrzymania, to co mwi o heideggerystach, oczywicie jednak nie ma mowy o porwnywaniu Heideggera z Wagnerem, ktry by prawdziwym geniuszem, do ktrego faktycznie bardziej ni do kogokolwiek stosuje si pojcie geniuszu, podczas gdy Heidegger to przecie tylko niepozorny i niewany filozofek. Heidegger by najbardziej rozpieszczonym dzieckiem niemieckiej filozofii w tym stuleciu, a jednoczenie najmniej znaczcym. Pielgrzymowali do Heideggera przede wszystkim ci, ktrzy mylili filozofi ze sztuk kucharsk, ci, ktrzy filozofi brali za sztuk gotowania, wysmaania i zapiekania, co zreszt cakiem jest w zgodzie z niemieckim smakiem. Heidegger utrzymywa w Todtnauberg swj dwr, stawia siebie na swym szwarcwaldzkim cokole i jak wit krow, kaza si askawie podziwia gawiedzi. Nawet wzbudzajcy podziw i napawajcy lkiem wydawca pisma z pnocy Niemiec w nabonym skupieniu uklk przed Heideggerem z rozdziawion gb, jakby o zachodzie soca chcia od siedzcego na aweczce Heideggera jakiego duchowo-intelektualnego sakramentu. Wszyscy ci, ktrzy pielgrzymowali do Todtnauberg do Heideggera wystawili si na pomiewisko, powiedzia Reger. Pielgrzymowali, e tak powiem, do filozoficznego Szwarcwaldu, aby na witej grze Heideggerberg uklkn przed swym idolem. O tym, e ten ich idol by zupenym zerem na planie duchowo-intelektualnym, nie mieli, rzecz jasna, przy caej swej tpocie zielonego pojcia. Nie mieli nawet najmniejszego przeczucia, powiedzia Reger. Epizod heideggerowski pozwala wszake wycign pouczajce wnioski jako przykad panoszcego si wrd Niemcw czoobitnego kultu filozofii. Musz si zawsze uczepi niewaciwych, powiedzia Reger, podobnych do nich, gupich i wtpliwej sawy. Najstraszniejsze jednak, powiedzia wwczas, e obaj to moi krewni, Stifter ze strony matki, Heidegger ze strony ojca, zakrawa to wprost na grotesk, powiedzia Reger wczoraj. Nawet Bruckner to mj krewny, cho, jak to si mwi, dziesita woda po kisielu, ale krewny. Nie jestem jednak na tyle gupi, eby wstydzi si tych krewnych, byby to szczyt gupoty, powiedzia Reger, nawet jeli nie zachwycam si tym pokrewiestwem, tak jak moi rodzice i tak jak moja rodzina. Wikszo moich przodkw, obojtnie czy z grnoaustriackiej, w ogle austriackiej czy z niemieckiej linii, powiedzia, to byli kupcy, przemysowcy, jak mj ojciec, naturalnie i chopi we wczeniejszych czasach, czciej pochodzili z Czech ni z innych stron, rzadziej z Alp, czciej z regionw przedalpejskich, mieli mocn domieszk krwi ydowskiej. Pord moich przodkw by te arcybiskup i podwjny morderca. Nie, zawsze sobie powtarzaem, nie bd bliej bada, skd pochodz, bo z czasem moe dokopabym si przeraliwych okropiestw, ktrych, przyznaj, si lkam. Ludzie grzebi si w poszukiwaniu, kopi w kopie swoich przodkw, a wszystko przekopi, i wtedy dopiero okazuje si, jak bardzo si zawiedli, a do desperacji poraeni i uraeni zarazem, powiedzia. Nigdy nie byem typem kopacza wrd przodkw, nie mam takiego usposobienia, ale z czasem i przed takim jak ja wyrastaj naraz wielce osobliwe egzemplarze wasnych przodkw, tej okolicznoci nie uniknie aden czowiek, moe si owemu odkopywaniu przodkw sprzeciwia, niemniej kopie i kopie. W sumie jestem produktem bardzo interesujcej mieszanki, jestem, e tak powiem, przekrojem przez wszystko. W kadym wypadku w tym wzgldzie lepiej byoby wiedzie mniej, ni wiem, ale z wiekiem, cho o to nie zabiegamy, i tak wiele wychodzi na jaw, powiedzia. Najbardziej podoba mi si terminator stolarza, ktry w 1848 roku w Cattaro nauczy si czyta i pisa i ktry donosi o tym z dum w licie do rodzicw, powiedzia.

Ten terminator, krewny ze strony matki, stacjonowa w twierdzy Cattaro, obecnie Kotor, w artylerii, jestem w posiadaniu listu, ktry ten osiemnastolatek, jak to si mwi, nie posiadajc si z radoci, napisa z Cattaro do rodzicw w Linzu, na ktrym to licie urzdow pieczci poczty cesarskiej powiadcza si, e tre budzi zastrzeenia. Jestemy wszystkim, co mamy po przodkach, powiedzia Reger, wszystkim, co wsplne, a do tego jeszcze tym, co nasze wasne. Przez cae ycie pokrewiestwo ze Stifterem byo dla mnie czym smakowitym, a zarazem niesamowitym, dopki nie odkryem, e Stifter nie jest tym wielkim pisarzem czy poet, niewane, za ktrego go przez cae ycie braem i jako ktrego czciem. Wiedziaem od dziecka o naszym pokrewiestwie z Heideggerem, rodzice bowiem przy kadej okazji nie omieszkali o tym rozpowiada. Stifter to nasz krewny, Heidegger to rwnie nasz krewny, jak rwnie Bruckner, powtarzali przy lada okazji rodzice, wywoujc tym we mnie uczucie zaenowania. By krewnym Stiftera uchodzi, przynajmniej w Grnej Austrii, za co niezwykego, w ogle w caej Austrii, to tak jakby kto powiedzia w towarzystwie, e jest spokrewniony z cesarzem Franciszkiem Jzefem, jednake by spokrewnionym ze Stifterem i z Heideggerem naraz jest w Austrii, a i w Niemczech, czym ledwo wyobraalnym, zupenie niesychanym, co wprawia ludzi w osupienie. A kiedy do tego jeszcze w odpowiednim momencie, powiedzia Reger, wspomni si mimochodem o pokrewiestwie z Brucknerem, ludzi nie mona wprost z tego osupienia wyrwa. Mie pord przodkw synnego poet to ju co wyjtkowego, mie pord przodkw synnego filozofa to, naturalnie, jest jeszcze bardziej niesamowite, powiedzia Reger, a w dodatku by spokrewnionym z Antonem Brucknerem, to wprost szczyt szczytw. Moi rodzice czsto grali t kart i rzecz jasna wycigali z tego korzyci. Naleao tylko wspomnie o owym pokrewiestwie we waciwym miejscu, samo przez si zrozumiae, rzecz jasna, byo, e wspominali o swym krewnym Adalbercie Stifterze, kiedy chcieli uzyska jak korzy od wadz lokalnych, od ktrych uzaleniony jest kady mieszkaniec Grnej Austrii, bd o Antonie Brucknerze, na ktrego powoywali si w zwizku z jak spraw do zaatwienia w Wiedniu, owiadczy Reger, a kiedy mieli co do zaatwienia w Linzu, albo w Wels, albo w Eferdingen, czyli jak spraw w Grnej Austrii, wspominali, rzecz jasna, e spokrewnieni s ze Stifterem; kiedy mieli jak spraw do zaatwienia w Wiedniu, ich krewnym by Bruckner, kiedy natomiast jechali do Niemiec, sto razy na dzie mogli powtarza, e Heidegger to ich bliski krewny, nie mwic uczciwie, jak blisko naprawd s spokrewnieni z Heideggerem, Heidegger faktycznie jest bowiem z nimi spokrewniony, a przez to i ze mn, ale przecie to pokrewiestwo, jak to si mwi, dalekie. Pokrewiestwo ze Stifterem jest jednak bardzo bliskie, z Brucknerem te blisze, powiedzia wczoraj Reger. O tym, e spokrewnieni byli rwnie z podwjnym morderc, ktry pierwsz poow swego dorosego ycia spdzi w Stein nad Dunajem, drug za w Garsten koo Steyr, to znaczy w dwch najwikszych w Austrii zakadach karnych, nikomu naturalnie sowem nie wspomnieli, cho o tym te waciwie naleaoby ludzi poinformowa. Ja nigdy nie wstydziem si informowa ludzi, e jeden z moich krewnych siedzia w Stein i w Garsten, cho to chyba najgorsze, co Austriak moe powiedzie o swojej rodzinie, przeciwnie, wspominaem o tym czciej, ni byo to konieczne, co znowu mona interpretowa jako sabo charakteru, powiedzia Reger. Nigdy te nie przemilczaem, e choruj na puca i e zawsze chorowaem na puca, powiedzia, w yciu nie musiaem si lka defektw i wad. Jestem spokrewniony ze Stifterem, Heideggerem, Brucknerem i z podwjnym morderc, ktry odsiedzia kar w Steyr i w Stein, informowaem czsto, nawet nie-pytany, powiedzia Reger wczoraj. Musimy y z nasz rodzina, jakakolwiek by ona bya, powiedzia. Sami jestemy t rodzin, powiedzia, nosz w sobie wszystkich krewnych. Reger wielbi mg i mrok, ucieka od wiata, dlatego te chodzi do Kunsthistorisches Museum i dlatego te chodzi do Ambasadora, w Kunsthistorisches Museurn panuje rwny mrok jak w Ambasadorze, podczas gdy przed poudniem w Kunsthistorisches Museum moe delektowa si idealn dla siebie temperatur osiemnastu stopni Celsjusza, w Ambasadorze delektuje si idealn dla siebie po poudniu temperatur dwudziestu trzech stopni Celsjusza, niezalenie od innych rzeczy, przypadajcych mu do gustu z jednej strony w Kunsthistorisches Museum, z drugiej w Ambasadorze, przedstawiajcych dla niego, jak mwi, jak warto. Socu rwnie trudno jest wedrze si do Kunsthistorisches Museum, jak do Ambasadora, Regerowi to odpowiada, nie lubi bowiem promieni sonecznych. Schodzi socu z drogi, od niczego nie ucieka tak jak od soca. Nienawidz soca, wie pan, niczego w wiecie nie nienawidz tak jak soca, mwi. Najbardziej lubi mgliste dni, w mgliste dni bardzo wczenie wychodzi z domu, chodzi nawet na spacery, czego poza tym nigdy nie czyni, w gruncie rzeczy bowiem nienawidzi spacerw. Nienawidz spacerw, mwi, wydaj mi si bez sensu. Wychodz na spacer i cay czas tylko myl, e nienawidz chodzenia na spacer, o niczym innym nie myl, tylko e nienawidz chodzenia na spacer, zupenie nie rozumiem, jak ludzie mog chodzi na spacer i myle o czym innym ni o tym, e chodzenie na spacer jest bez sensu i bezcelowe, powiada. Ju wol chodzi po pokoju, tam i z powrotem, powiada, przychodz mi wtedy do gowy najlepsze pomysy. Caymi godzinami potrafi sta w oknie i patrze w d na ulic, to przyzwyczajenie jeszcze z dziecistwa. Patrz w d na ulic, obserwuj ludzi i pytam si, co to za ludzie tam w dole na ulicy, co nimi porusza, co trzyma ich w ruchu, na tym, e tak powiem, polega moje gwne zajcie. Zawsze zajmowaem si wycznie ludmi, natura sama w sobie nigdy mnie nie interesowaa, wszystko we mnie odnosio si zawsze do ludzi, jestem, e tak powiem, fanatykiem ludzi, powiedzia, cho rzecz jasna adnym fanatykiem ludzkoci, tylko fanatykiem ludzi. Zawsze interesowali mnie tylko ludzie, powiedzia, poniewa z natury rzeczy mnie odpychaj, nic nie przyciga mnie intensywniej ni ludzie, z drugiej strony nic mnie mocniej ni ludzie nie odpycha. Nienawidz ludzi, ale

jednoczenie s oni jedynym sensem mojego ycia. Kiedy wracam do domu wieczorem z koncertu, czsto do pierwszej czy drugiej nad ranem stoj w oknie, patrz w d na ulic i obserwuj przechodzcych na dole ludzi. Z tej obserwacji z wolna zaczyna si rozwija moja praca. Stoj w oknie, patrz w d na ulic, a jednoczenie pracuj nad artykuem. Okoo drugiej nie id jeszcze spa, powiedzia, tylko siadam przy biurku i pisz artyku. Okoo trzeciej nad ranem kad si spa, lecz wstaj ju okoo wp do smej. W moim wieku czowiek nie potrzebuje naturalnie wiele snu. Czasami pi zaledwie trzy, cztery godziny i to mi W zupenoci wystarcza. Kady czowiek potrzebuje chlebodawcy, powiedzia nieszczerze, moim chlebodawc jest Times. Dobrze jest mie chlebodawc, a jeszcze lepiej mie tajnego chlebodawc, Times jest moim tajnym chlebodawc, powiedzia wczoraj. Przez duszy czas obserwowaem go, nie widzc go waciwie. Powiedzia wczoraj, i w dziecistwie nie mia moe wszelkich moliwoci, niemniej rozliczne mia moliwoci w dziecistwie i w modzieczym wieku zaraz po dziecistwie, a w kocu nie wybra adnej z tych moliwoci jako drogi zawodowej. Poniewa nie musia zarabia na ycie, odziedziczy bowiem po rodzicach majtek nie do pogardzenia, przez dugie lata mg bez przeszkd oddawa si swoim ideom, upodobaniom, skonnociom. Od samego pocztku wrd tyche nie byo natury, nie pocigaa go wcale, przeciwnie, kiedy tylko mg, unika natury, pocigaa go sztuka, wszystko co sztuczne, owiadczy wczoraj, wycznie wszystko, co sztuczne. Malarstwo wczenie go rozczarowao, pord wszystkich sztuk to w nim widzia najmniej ducha. Czyta wiele i z zapaem, ale nigdy nie przyszo mu na myl, e sam miaby pisa, nie czu si na siach. Muzyk uwielbia od pocztku, ostatecznie znalaz w niej to, czego mu brakowao w malarstwie i literaturze. Nie pochodz bynajmniej z muzykalnej rodziny, owiadczy, wrcz przeciwnie, wszyscy moi krewni byli niemuzykalni i, wszystko zwaywszy, w sumie totalnie wrodzy sztuce. Dopiero po mierci rodzicw mogem odda si sztuce, mojemu pierwszemu zamiowaniu. Rodzice musieli umrze, abym naprawd mg robi to, co chciaem, zawsze wzbraniali mi wstpu do tego, co mnie pasjonowao. Mj ojciec by czowiekiem niemuzykalnym, powiedzia, matka bya muzykalna, nawet bardzo, jak sdz, ale m z czasem wygna z niej t jej muzykalno. Moi rodzice byli przeraajcym maestwem, powiedzia, nienawidzili si skrycie, nie mogli si jednak rozsta. Trzymali si razem ze wzgldu na pienidze i majtek, taka jest prawda. Mielimy wiele piknych i drogich obrazw na cianach, lecz caymi latami, przez dziesitki lat, ani razu im si nie przyjrzeli, mielimy na regaach tysice ksiek, ale przez cae dziesiciolecia ani jednej nawet nie przeczytali, mielimy w domu bsendorfera, ale caymi latami, przez dziesitki lat, nikt na nim nie zagra. Gdyby kto przyspawa wieko do fortepianu, przez cae lata by tego nie zauwayli, powiedzia. Rodzice mieli uszy, ale niczego nie syszeli, mieli oczy, ale niczego nie widzieli, mieli chyba te serce, ale niczego nie czuli. Wychowaem si w tym chodzie, powiedzia. Niczego mi nie brakowao, a przecie dzie w dzie pograem si w gbokiej rozpaczy. Cae moje dziecistwo byo wycznie czasem rozpaczy. Rodzice mnie nie kochali, ja te ich nie kochaem. Nie mogli mi wybaczy, e mnie wydali na wiat, przez cae ycie mi nie wybaczyli, e mnie wyprodukowali. Jeli istnieje pieko, a pieko, rzecz jasna, istnieje, powiedzia, to byo nim moje dziecistwo. Dziecistwo prawdopodobnie zawsze jest jakim piekem, tak, dziecistwo to istne pieko, powiedzia, obojtnie jakie dziecistwo, to zawsze pieko. Ludzie mwi, e mieli pikne dziecistwo, ale byo to przecie pieko. Ludzie wszystko faszuj, faszuj take dziecistwo, ktre przeyli. Mwi, miaem pikne dziecistwo, a przeyli naprawd tylko pieko. Im starsi s ludzie, tym atwiej mwi, e mieli pikne dziecistwo, cho byo to istne pieko. Pieko nie nadejdzie, pieko ju byo, powiedzia, pieko bowiem to dziecistwo. Ile mnie kosztowao wydostanie si z tego pieka! powiedzia wczoraj. Dopki yli rodzice, byo to dla mnie pieko. Moi rodzice wszystko we mnie i u mnie udaremniali. Poddajc mnie ustawicznie swemu mechanizmowi uciskania, niemal mnie unicestwili tym swoim ochranianiem, powiedzia. Rodzice musieli umrze, abym ja mg y, kiedy rodzice umarli, ja odyem. W kocu jednak to muzyka naprawd przywrcia mnie do ycia, powiedzia wczoraj. Nie chciaem jednak ani, rzecz jasna, nie mogem by artyst twrc ani te artyst odtwrc, powiedzia, w kadym razie nie tworzcym ani nie odtwarzajcym artyst muzykiem, tylko artyst krytycznym. Jestem artyst krytykiem, powiedzia, przez cae ycie byem artyst krytykiem. Ju w dziecistwie byem artyst krytykiem, powiedzia, okolicznoci mojego dziecistwa w cakiem naturalny sposb zrobiy ze mnie artyst krytyka. Uwaam si cakowicie za artyst, wanie za owego artyst krytyka i jako artysta krytyk jestem naturalnie rwnie artyst tworzcym, to cakiem jasne, a zatem odtwarzajcy i tworzcy artysta krytyk, powiedzia. Do tego jeszcze tworzcy i odtwarzajcy artysta krytyk Timesa, powiedzia. Uwaam moje krtkie artykuy do Timesa za teksty w peni artystyczne, sdz te, e jako autor tych tekstw artystycznych zawsze jestem malarzem, muzykiem i pisarzem w jednej osobie. To dla mnie szczyt rozkoszy wiedzie, e jako autor tych tekstw artystycznych do Timesa jestem malarzem, muzykiem i pisarzem w jednej osobie, to moja szczytowa rozkosz. Nie jestem zatem, powinien pan wiedzie, tak jak malarze, wycznie malarzem, i nie jestem, tak jak muzycy, wycznie muzykiem, i nie jestem, tak jak pisarze, pisarzem wycznie, jestem malarzem, muzykiem, pisarzem w jednej osobie. Odczuwam to mimo wszystko jako szczyt szczcia, powiedzia, by artyst we wszystkich sztukach, a przecie tylko w jednej. Niewykluczone, powiedzia, e artysta krytyk to ten, co we wszystkich sztukach uprawia swoj jedn i jest tego wiadomy, w peni wiadomy. wiadomy tego, jestem szczliwy. W tym sensie ju od ponad trzydziestu lat jestem szczliwy, powiedzia, chocia z natury jestem czowiekiem

nieszczliwym. Czowiek mylcy jest z natury nieszczliwym czowiekiem, powiedzia wczoraj. Jednake nawet ten nieszczliwy czowiek moe by czowiekiem szczliwym, powiedzia, wci na nowo w najprawdziwszym sensie tego sowa i tego pojcia, dla zabicia czasu. Dziecistwo to mroczny loch, do ktrego wtrcili nas rodzice i z ktrego musimy si wydosta, zdani tylko na wasne siy. Ludziom w wikszoci nie udaje si ju jednak z tego lochu, z wasnego dziecistwa, wydosta, pozostan w tym lochu na cae ycie, nie wydostan si ju z niego i s zgorzkniali. Dlatego ludzie w wikszoci, nie mogc wydosta si z tego lochu dziecistwa, s zgorzkniali. eby wydosta si z tego lochu, potrzeba nadludzkich wysikw. A jeli odpowiednio wczenie nie wydostaniemy si z tego lochu dziecistwa, w ogle z tego lochu nigdy ju si nie wydostaniemy. Rodzice musieli umrze, ebym z tego mrocznego lochu dziecistwa mg si wydosta, powiedzia, musieli raz na zawsze umrze, naprawd na zawsze, wie pan, ebym mg wrci z lochu dziecistwa. Rodzice najchtniej zaraz po moim narodzeniu zamknliby mnie wraz ze swoj biuteri i papierami wartociowymi w szafie pancernej, powiedzia. Miaem zgorzkniaych rodzicw, powiedzia, ktrzy przez cae ycie chorowali na zgorzknienie. Na kadym z portretw rodzicw w moim posiadaniu, kiedy tylko na nich spojrz, widz ich zgorzknienie. Teraz s niemal tylko dzieci zgorzkniaych rodzicw, dlatego rodzice wygldaj na takich zgorzkniaych. Wszystkie te twarze naznaczone s zgorzkniaoci i rozczarowaniem, nie sposb niemal znale inn, moe pan caymi godzinami chodzi po Wiedniu, przykadowo, a zobaczy pan jedynie zgorzkniao i rozczarowanie, a nie lepiej jest na wsi, rwnie wiejskie twarze pene s zgorzkniaoci i rozczarowania. Moi rodzice mnie wyprodukowali, a jak zobaczyli, co takiego wyprodukowali, przestraszyli si i mieli ochot powiedzie, e to si wcale nie zdarzyo. A poniewa nie mogli mnie zamkn w szafie pancernej, wtrcili mnie w mroczny loch dziecistwa, z ktrego ju si za ich ycia nie wydostaem. Rodzice w najbardziej nieodpowiedzialny sposb produkuj dzieci, a kiedy zobacz, co wyprodukowali, s przestraszeni, przecie zawsze, kiedy urodz si dzieci, widzimy tylko przestraszonych rodzicw. Wyprodukowa dziecko, da ycie, jak si to obudnie nazywa, to nic innego ni wyda na wiat i wprowadzi w wiat przytaczajce nieszczcie, a tym przytaczajcym nieszczciem wszyscy s wtedy wystraszeni. Natura zawsze przecie potrafia zrobi z rodzicw wariatw i zrobi tym wariatom nieszczliwe dzieci w mrocznych lochach dziecistwa. Ludzie mwi, wcale si tym nie krpujc, e mieli szczliwe dziecistwo, tymczasem dziecistwo mieli nieszczliwe i tylko nadludzkim wysikiem mu umknli; wanie z tego powodu mwi, e mieli szczliwe dziecistwo, poniewa umknli dziecicemu pieku. Umkn dziecistwu nie znaczy przecie nic innego ni umkn pieku, a potem mwi si, e ten czy w mia szczliwe dziecistwo, oszczdzajc tym tych, co go wyprodukowali, czyli rodzicw, ktrych nie ma co oszczdza, powiedzia. Powiedzie, e si miao szczliwe dziecistwo, a tym samym oszczdzi rodzicw, to przecie nic innego ni spoeczno polityczna niegodziwo, powiedzia. Oszczdzamy rodzicw zamiast ich przez cae ycie oskara o zbrodni wyprodukowania czowieka, powiedzia wczoraj. Przez trzydzieci pi lat zamknity byem w lochu dziecistwa, powiedzia. Przez trzydzieci pi lat uciskali mnie wszelkimi moliwymi rodkami, drczyli swymi przeraliwymi metodami. Wobec rodzicw nie musz okazywa najmniejszej wyrozumiaoci, nie zasuguj na najmniejsz wyrozumiao, powiedzia. Dopucili si wobec mnie dwch zbrodni, dwch najciszych zbrodni, powiedzia, spodzili mnie i uciskali, nie pytajc mnie, spodzili mnie, a jak mnie spodzili i wrzucili w wiat, uciskali mnie, dopucili si wobec mnie przestpstwa spodzenia oraz przestpstwa uciskania. I wtrcili mnie z najwiksz rodzicielsk bezwzgldnoci w mroczny loch dziecistwa. Miaem, jak pan wie, siostr, przedwczenie zmar, powiedzia, ktra umkna rodzicom tylko dziki przedwczesnej mierci, i j rodzice traktowali rwnie bezwzgldnie jak mnie, uciskali mnie i moj siostr z powodu wywoanego ich rozczarowaniem traumatyzmu, siostra nie wytrzymaa tego dugo, nagle pewnego kwietniowego dnia im umara, cakowicie nieoczekiwanie, jak to moliwe jest tylko u niedorosych, miaa dziewitnacie lat, na tak zwane natychmiastowe zatrzymanie akcji serca, wie pan, w czasie kiedy matka na pierwszym pitrze przygotowywaa wszystko do urodzinowego przyjcia, biegaa tam i z powrotem po pierwszym pitrze, eby tylko nie popeni bdu w urodzinowych przygotowaniach, biegaa tam i z powrotem z przernymi talerzami, kieliszkami, serwetami i wypiekami, doprowadzajc mnie i siostr niemal do rozpaczy tymi swoimi przygotowaniami do przyjcia urodzinowego, czym od samego rana obsesyjnie bya opanowana; jak tylko ojciec wyszed z domu, matka rozpocza z niewyobraaln wprost histeri t swoj dobrze ju nam znan gonitw urodzinowych przygotowa, posyajc mnie i siostr biegiem po schodach na gr i na d, i do piwnicy, i do rozmaitych westybuli, tam i z powrotem, baczc tylko bez przerwy, by nie popeni adnego bdu, wic gonia mnie i moj siostr po caym domu tam i z powrotem w czasie tych przygotowa do przyjcia urodzinowego, doskonale sobie to przypominam, a ja przez cay czas zastanawiaem si, czy to pidziesite sme urodziny ojca, czy pidziesite dziewite; przez cay czas biegaem po caym domu po wszystkich pokojach, zastanawiajc si, czy to pidziesite sme, pidziesite dziewite, czy moe ju szedziesite urodziny ojca, nie, jeszcze nie, byy to pidziesite dziewite urodziny ojca, powiedzia Reger. Dostaem polecenie, aby otworzy wszystkie okna i wpuci wiee powietrze, ju wtedy, ju w dziecistwie i modoci nienawidziem przecigw, a musiaem na rozkaz matki co chwila otwiera wszystkie okna, by wpuci wiee powietrze, powiedzia, czyli wci musiaem robi to, czego nienawidziem, a niczego bardziej nie nienawidziem ni wpuszczania do domu wieego powietrza przez wszystkie okna, niczego bardziej ni wdzierajcego si ze wszystkich stron przecigu, powiedzia, naturalnie

jednak nic nie mogem tu wskra, wobec rodzicielskich rozkazw byem bezbronny, wszelkie rodzicielskie rozkazy zawsze skrupulatnie wykonywaem, nigdy bym si nie odway nie wykona rodzicielskiego rozkazu, czy by to rozkaz matki, czy ojca, nie miao znaczenia, rozkaz rodzicw automatycznie wykonywaem z wielk skwapliwoci, powiedzia Reger, chciaem bowiem umkn rodzicielskiej karze, rodzicielska kara bya zawsze przeraliwa, okrutna, baem si rodzicielskiej tortury, dlatego naturalnie z wielk skwapliwoci wykonywaem rozkaz rodzicw, powiedzia, obojtnie jaki, choby by, w moim mniemaniu, najbardziej niedorzeczny, oczywiste byo wic rwnie to, e mam w owe urodziny ojca otworzy wszystkie okna i wpuci do rodka powietrze, robic wielki przecig. Matka wyprawiaa zawsze nasze urodziny, ani razu nie zdarzyo si, eby nie wyprawia naszych urodzin, nienawidziem tego wyprawiania urodzin, nie wyobraa pan sobie jak bardzo, w ogle nienawidz wszelkich uroczystoci, do dzi nienawidz tego, co uroczyste i odwitne, nie ma dla mnie czego rwnie obrzydliwego jak uroczystoci i obchodzenie uroczystoci, jestem nienawistnym przeciwnikiem odwitnoci, powiedzia, od dziecistwa nienawidziem witowania i ucztowania, zwaszcza za nienawidziem ucztowania urodzinowego, obojtnie czyje byy urodziny, a ju najbardziej nienawidziem, kiedy witowano urodziny rodzicw, jak mona ucztowa z okazji jakich urodzin, wasnych urodzin, zawsze mylaem, kiedy to przecie wielkie nieszczcie by na wiecie, tak, zawsze mylaem, gdyby ludzie uczcili chwil refleksji swoje urodziny, e tak powiem refleksji nad wystpkiem, jakiego dopucili si na nich ci, ktrzy ich spodzili, mgbym to zrozumie, ale eby taki dzie witowa! powiedzia. A urodziny ojca witowano z ca obrzydliw pomp, na przyjcia zapraszano zawsze wszelkich moliwych nienawistnych mi ludzi, duo si przy tym jado i pio, a najbardziej odraajce byy, rzecz jasna, wszelkiej maci mowy, wygaszane na cze obchodzcych urodziny, tudzie prezenty, ktre byy tyme wrczane. Nie ma przecie czego bardziej zakamanego ni te urodzinowe przyjcia, na ktre cign ludzie, czego wstrtniejszego ni owo urodzinowe zakamanie oraz owa urodzinowa obuda, powiedzia. Byy to faktycznie pidziesite dziewite urodziny ojca, dzie, w ktrym zmara moja siostra, powiedzia Reger. Staem gdzie w kcie na pierwszym pitrze i obserwowaem, jednoczenie prbujc osoni si przed zimnym przecigiem, matk biegajc z histerycznourodzinow szybkoci po wszystkich pokojach, raz transportowaa z pokoju do pokoju wazon, to znowu cukiernic z jednego stou na drugi, zdejmowaa jeden obrus, nakrywaa st innym, jedna ksika tu, druga tam, bukiet kwiatw tu, inny tam, kiedy naraz doszed do mnie z dou, z parteru, jaki stumiony trzask, powiedzia Reger. Matka gwatownie zastyga w bezruchu, tam gdzie akurat staa, do niej te doszed stumiony trzask, a twarz jej zblada jak kreda, powiedzia Reger. Stao si co straszliwego, w jednej chwili dotaro to do nas obojga, tak do mnie, jak do matki. Zszedem z pierwszego pitra do westybulu i znalazem siostr martw, leaa na pododze w westybulu. Tak, tak, powiedzia Reger, zatrzymanie akcji serca, takiej mierci mona tylko pozazdroci. Gdyby nam miao si zdarzy zatrzymanie akcji serca, mielibymy wielkie szczcie, powiedzia. yczymy sobie szybkiej, bezbolesnej mierci, ale nieraz marniejemy caymi latami obonie chorzy, powiedzia wczoraj Reger, dodajc, e to mimo wszystko pocieszenie, e jego ona nie cierpiaa dugo, nie latami, jak si nieraz zdarza, powiedzia, tylko par tygodni. Ale po stracie czowieka, ktry by dla kogo przez cae ycie najblisz istot, nie ma, rzecz jasna, adnego pocieszenia. To te metoda, powiedzia wczoraj, podczas gdy teraz, to znaczy dzie pniej, przygldaem mu si z boku, a z tyu za nim sta Irrsigler, ktry na chwil zajrza do sali Sebastiana, nawet mnie nie zauwaywszy, to znaczy podczas gdy wci obserwowaem Regera, ktry wci przyglda si Siwobrodemu mczynie Tintoretta, tak, to te metoda, powiedzia, robi z wszystkiego karykatur. Wielki, wany obraz bdzie dla nas czym do wytrzymania dopiero wtedy, kiedy zrobimy z niego karykatur, wielki czowiek czy tak tak zwana wana osobisto jeden jest dla nas jako wielki czowiek nie do wytrzymania, drugi jako wana osobisto, musimy ich obrci w karykatur, powiedzia. Kiedy przez duszy czas przypatrujemy si jakiemu obrazowi, choby by najpowaniejszy, musimy z niego zrobi karykatur, powiedzia, eby mc wytrzyma, zatem rwnie z rodzicw musimy zrobi karykatur, karykatur z przeoonych, jeeli mamy takowych, z caego wiata karykatur, powiedzia. Niech pan przez duszy czas popatrzy na autoportret Rembrandta, obojtnie ktry, z ca pewnoci zrobi pan z niego z czasem karykatur i odwrci si pan od niego. Niech pan przez duszy czas popatrzy na twarz wasnego ojca, stanie si ona dla pana karykatur i odwrci si pan od niej. Niech pan poczyta sobie Kanta, wnikliwie, coraz wnikliwiej, a niechybnie przejmie pana naraz dziki miech, powiedzia. Kady orygina jest ju sam w sobie falsyfikatem, powiedzia, rozumie pan, co mam na myli. W wiecie, w naturze, istniej, rzecz jasna, zjawiska, ktrych nie mona omieszy, wszake w sztuce mona wszystko omieszy, kadego czowieka mona omieszy i zrobi z niego karykatur, powiedzia Reger, kiedy tego chcemy, kiedy jest to dla nas niezbdne, powiedzia. Kiedy jestemy w stanie omieszy, a nie zawsze jestemy w stanie, i wtedy bierze nas rozpacz, a potem i diabli bior, powiedzia. Dzieo sztuki, obojtnie jakie, mona omieszy, powiedzia ukazuje si ono panu jako wielkie, a pan z chwili na chwil zamienia je w miechu warte, i podobnie z ludmi, ktrych musi pan omiesza, bo inaczej pan nie potrafi. Wikszo ludzi i tak ju jest przecie mieszna, jak i wikszo dzie sztuki i tak jest przecie mieszna, powiedzia Reger, nie ma nawet potrzeby ich omiesza i robi z nich karykatury. Wikszo ludzi nie jest jednak zdolna do karykaturowania, patrz na wszystko bez koca z okropn powag, powiedzia, nie przyjdzie im nawet na myl, eby karykaturowa, powiedzia. Id na papiesk audiencj, powiedzia, i bior powanie papiea i audiencj, i to na

cae ycie; miechu warte, ile jest przecie karykatury w dziejach papiestwa, powiedzia. wity Piotr jest oczywicie wielki, powiedzia, ale przecie to miechu warte. Niech pan wejdzie do witego Piotra i niech pan si uwolni cakowicie od owych tysicy i milionw kamstw historii katolickiej, nie musi pan dugo czeka, a cay wity Piotr wyda si panu miechu wart. Niech pan pjdzie na audiencj prywatn i czeka na papiea, jeszcze zanim on nadejdzie; wyda si miechu wart, i jest przecie miechu wart, kiedy wystpuje w kiczowatej bieli tej swojej sutanny z czystego jedwabiu. Moe pan si rozejrze, gdziekolwiek si tylko panu podoba, wszystko w Watykanie jest miechu warte, kiedy uwolni si pan od kamstw katolickiej historii i od sentymentalizmu katolickiej historii, od penej zaaferowania katolickiej historii wiata, powiedzia Reger. Widzi pan katolickiego papiea, siedzi sobie ta uszminkowana kuka w podry dookoa wiata pod swoim szklanym kuloodpornym kloszem, w otoczeniu swych uszminkowanych i wycwanionych kukie wyszych i niszych rang, jakie to odstrczajce, miechu warte. Rozmawia pan z jednym z naszych ostatnich lamentujcych krlw, miechu warte, z jednym z naszych ograniczonych przywdcw-komunistw, miechu warte. Idzie pan na noworoczne przyjcie do rozgadanego prezydenta tego naszego pastwa, ktry swymi sklerotycznymi bredniami wszystkich by zagada na mier, m stanu, miechu warte, a si od tego robi niedobrze. Krypta Kapucynw, Hofburg, miechu warte, jakie to niesmaczne, powiedzia. Idzie pan do kocioa Kawalerw Maltaskich, przyjrzy si pan kawalerom maltaskim, ktrych biae pseudoarystokratyczne gupie gowy wystajce z czarnych maltaskich paszczy byszcz w wietle kocielnych lamp, miechu warte, nic innego pan nie odczuje. Idzie pan na wykad katolickiego kardynaa, oglda pan inauguracj na uniwersytecie, jakie to miechu warte. Na cokolwiek czowiek dzi w tym kraju spojrzy, spoziera w czelu miesznoci, powiedzia Reger. Codziennie rano od takiej masy miesznoci czerwienimy si ze wstydu, drogi panie Atzbacher, taka jest prawda. Idzie pan, panie Atzbacher, na wrczanie nagrody, jakie to miechu warte, godne wymiania postaci; z im wiksz pomp wystpuj, tym s mieszniejsi, powiedzia, wszystko to karykatura, nic innego, powiedzia, po prostu wszystko. Nazywa pan jakiego gocia przyjacielem, a ten nagle daje z siebie zrobi profesora honoris causa i zaczyna si nazywa Profesorem i kae sobie wydrukowa Profesora na wizytwkach, a jego ona u rzenika naraz wystpuje jako Pani Profesorowa, eby nie czeka zbyt dugo w kolejce, jak te, ktre nie maj profesora za ma. Jakie to miechu warte, powiedzia. Zocone schody, zocone fotele, zocone awki w Hofburgu, powiedzia, a na nich ci sami pseudodemokratyczni idioci, bez wyjtku, miechu warte. Idzie pan Kartnerstrasse i wszystko wydaje si panu miechu warte, wszyscy s jedynie miechu warci, nic wicej, moe pan obej wzdu i wszerz cay Wiede, powiedzia, a cay Wiede naraz wyda si panu miechu wart, wszyscy ludzie, ktrzy pana mijaj, s miechu warci, wszystko, co pan mija, jest miechu warte, czowiek yje w na wskro miechu wartym wiecie i w rzeczywistoci te podupadym, powiedzia. Naraz musi pan z caego wiata zrobi karykatur. I ma pan si zrobi ze wiata karykatur, najwiksz potg ducha, powiedzia, do tego niezbdn; t jedyn konieczn, aby przey, si, powiedzia. Tylko nad tym panujemy, co w kocu uznamy za miechu warte, wycznie wtedy, kiedy wiat i ycie na nim uznamy za miechu warte, jestemy w stanie posun si dalej, nie ma innej metody, lepszej, powiedzia. Przejci podziwem nie wytrzymamy dugo, zginiemy z kretesem, jeli w odpowiednim momencie nie zdoamy tego stanu przerwa, powiedzia. Przez cae ycie z daleka si trzymaem od podziwiania, nie nale do tych, co podziwiaj, obcy jest mi podziw, nie ma co si dziwi, podziw zawsze by mi obcy i nic nie odpycha mnie tak, jak obserwacja tych, ktrzy podziwiaj, ogarnici chorob podziwiania. Idzie pan do kocioa, ludzie podziwiaj, idzie pan do muzeum, ludzie podziwiaj. Idzie pan na koncert, ludzie podziwiaj, to odraajce. Prawdziwy umys nie zna w ogle podziwu, przyjmuje do wiadomoci, potrafi uszanowa, patrzy z uwag, to wszystko, powiedzia. Ludzie id do wszystkich tych kociow, do wszystkich tych muzew, objuczeni podziwem jak plecakiem, to z tego powodu chodz zawsze tacy wstrtnie pochyleni, wszyscy chodz po kocioach i po muzeach tacy pochyleni, powiedzia. Nigdy jeszcze nie widziaem, eby kto wszed do kocioa czy muzeum cakiem normalnie, a ju najwstrtniejszy jest widok ludzi w Knossos czy Agrigento u celu swej wyprawy szlakiem podziwu, ludzie ci bowiem odbywaj po prostu podr szlakiem podziwu, powiedzia, nic innego. Podziw olepia, powiedzia wczoraj Reger, otpia podziwiajcego. Ludzie w wikszoci, raz wszedszy w podziw, nie mog ju wyj z podziwu, a przez to tpiej. Wikszo ludzi na cae ycie jest otpiona wycznie dlatego, e podziwia. Nie ma czego podziwia, powiedzia wczoraj Reger, zupenie. Poniewa respekt i uwaga s dla ludzi zbyt trudne, podziwiaj, to jest dla nich atwiejsze, to ich mniej kosztuje, powiedzia Reger. Podziw atwiejszy jest od respektu i uwagi, podziw to cecha gupich, powiedzia Reger. Tylko gupi podziwia, mdry nie podziwia, potrafi uszanowa, patrzy z uwag, rozumie, to wszystko. Ale poszanowanie, uwaga i zrozumienie to wymaga ducha, a tego ducha ludzie nie maj, bez ducha i faktycznie cakiem bezdusznie podruj do piramid i do kolumn sycylijskich czy przed perskie witynie i upajaj si z ca swoj tpot tym swoim podziwem, powiedzia. Podziw to stan uwidu ducha, powiedzia Reger wczoraj, w owym stanie uwidu ducha egzystuj niemal wszyscy. W owym stanie uwidu ducha wchodz te wszyscy do Kunsthistorisches Museurn, powiedzia. Ludzie dwigaj w sobie jak ciar ten swj podziw, nie maj odwagi zostawi tego swojego podziwu, tak jak zostawiaj swj paszcz w szatni na dole. Wlek si wic mozolnie, obadowani tym caym bagaem podziwu przez wszystkie te sale, powiedzia Reger, tak e a wywraca si odek. Wszake podziw w nie jest li tylko cech charakterystyczn u tak zwanych niewyksztaconych, wrcz przeciwnie,

charakteryzuje on w duej, straszliwej mierze, faktycznie wrcz budzcej zgroz, rwnie i przede wszystkim tak zwanych wyksztaconych, co jest jeszcze znacznie bardziej odstrczajce. Niewyksztacony podziwia, bo jest po prostu zbyt gupi, eby nie podziwia, natomiast wyksztacony jest na to zbyt perwersyjny, powiedzia Reger. Podziw u tak zwanych niewyksztaconych jest czym cakiem oczywistym, natomiast podziw u tak zwanych wyksztaconych jest perwersj wrcz perwersyjn, powiedzia Reger. Wemy Beethovena, chroniczny depresjonat, pastwowy artysta, totalny kompozytor pastwowy, tak go ludzie podziwiaj, w gruncie rzeczy jednak Beethoven to zjawisko z gruntu odstrczajce, wszystko u Beethovena jest ni mniej, ni wicej tylko komiczne, suchajc Beethovena, nieustannie syszymy komiczn bezradno. Gniewne pohukiwanie, gigantomania, tpy marsz wojskowy nawet w muzyce kameralnej. Suchajc Beethovena, syszymy wicej trzasku ni muzyki, pastwowotpy marsz nut, powiedzia Reger. Sucham przez duszy czas Beethovena, na przykad Eroiki, sucham z uwag i faktycznie wchodz w jaki stan filozoficzno matematyczny i trwam tak w tym filozoficzno-matematycznym stanie przez duszy czas, powiedzia Reger, a naraz zaczynam twrc Eroiki widzie, i wszystko si dla mnie rozbija, rozpada na kawaki, poniewa w Beethovenie faktycznie wszystko maszeruje jak wojsko, sucham Eroiki, ktra przecie faktycznie jest muzyk filozoficzn, jest z gruntu filozoficznomatematyczna, powiedzia Reger, i naraz wszystko mi zostaje obrzydzone i zostaje rozbite, kiedy bowiem filharmonicy jake naturalnie to graj, jaz chwili na chwil zaczynam sysze u Beethovena klsk, sysz jego klsk, widz jego gow w marszu wojskowym, rozumie pan, powiedzia Reger. Wtedy muzyka Beethovena staje si dla mnie nieznona, tak samo jak jest dla mnie nieznona, kiedy sysz, jak jaki nasz piewak z duym albo maym brzuchem na mier katuje Podr zimow, bo wie pan, piewak ubrany we frak i oparty o fortepian wypiewujcy Wron, jest dla mnie nie do wytrzymania i miechu wart, z gry ju mona przewidzie, e to karykatura, nic przecie nie jest bardziej miechu warte, powiedzia Reger, ni stojcy przy fortepianie we fraku piewak, wykonawca arii i pieni. Jake wspaniaa jest muzyka Schuberta, kiedy nie widzimy tego, jak si j gra, kiedy nie widzimy tych wykonawcw, ulegajcych bezdennie debilnej prnoci, rzecz jasna jednak, gdy jestemy w sali koncertowej, zawsze ich widzimy, a przez to wszystko jest tylko enujce i miechu warte, wszystko jest jedn wielk suchowo-wzrokow katastrof. Nie wiem, powiedzia Reger, czy pianici s bardziej miechu warci i enujcy od piewakw przy fortepianie, to kwestia stanu ducha, w ktrym akurat si znajdujemy. To, co widzimy, kiedy muzyka jest wykonywana, jest, rzecz jasna, miechu warte, karykaturalne, a w nastpstwie tego rwnie enujce. piewak to kto miechu wart i enujcy, obojtnie co piewa, czy jest tenorem czy basem, i wszystkie piewaczki s zawsze tylko miechu warte i enujce, obojtnie jak s ubrane i jak piewaj, powiedzia. Kto na podium przeciga smyczkiem czy skubie gitar, jakie to enujco miechu warte, powiedzia. Nawet Bach, gruby i mierdzcy przy organach u witego Tomasza, by wycznie tylko miechu wartym i bez reszty enujcym zjawiskiem, nie ma o czym mwi. Nie, nie, artyci, choby i ci najwaniejsi, najwiksi, s wszyscy wycznie kiczowaci, enujcy i miechu warci. Toscanini, Furtwangler, jeden za may, drugi za duy, warci miechu i kiczowaci. A niech pan pjdzie do teatru, to zrobi si panu od tej miesznoci, enady i kiczu po prostu niedobrze. Co ci ludzie mwi i jak wymawiaj, zrobi si panu od tego niedobrze. Czy bd grali klasyk, czy sztuki popularne, zrobi si panu niedobrze. Czyme s bowiem wszystkie te klasyczne, wszystkie te nowoczesne sztuki, te tak zwane wysokiego lotu czy popularne, jeeli nie teatralnym pomiewiskiem i enujcym kiczem, powiedzia. Cay wiat jest dzisiaj miechu wart, do tego jeszcze na wskro enujcy i kiczowaty, taka jest prawda. Irrsigler podszed do Regera i ponownie szepn mu co do ucha. Reger wsta, popatrzy wok i wyszed z Irrsiglerem z sali Bordona. Spojrzaem na zegarek, byo dwadziecia po jedenastej. Przyszedem do muzeum ju o wp do jedenastej, poniewa chciaem by punktualny, Reger bowiem niczego nie wymaga bardziej ni punktualnoci, tak jak i ja zawsze niczego bardziej nie wymagam ni punktualnoci, dla mnie naprawd w stosunkach midzyludzkich najwaniejsza jest punktualno. Znosz tylko ludzi punktualnych, nie znosz niepunktualnych. Punktualno to zasadnicza cecha Regera, tak samo jak i jedna z moich zasadniczych cech, jeli si z kim umwi, to faktycznie przychodz punktualnie, tak jak i Reger, kiedy si z kim umwi, przychodzi punktualnie, na temat punktualnoci wygosi ju przede mn wiele wykadw, podobnie jak o niezawodnoci, u czowieka najwaniejsze s punktualno i niezawodno, bardzo czsto twierdzi Reger. Mog o sobie powiedzie, e jest ze mnie czowiek na wskro punktualny, niepunktualnoci zawsze nienawidziem, nigdy zreszt bym sobie na ni nie pozwoli. Reger jest najpunktualniejszym czowiekiem, jakiego znam. W swoim yciu, jak mwi, ani razu nie przyszed spniony, przynajmniej z wasnej winy, tak samo jak ja w moim yciu nigdy, przynajmniej w dorosym, nie spniem si z wasnej winy, niepunktualni s dla mnie najwstrtniejsi, nie chc mie nic wsplnego z niepunktualnymi, z niepunktualnymi nie utrzymuj stosunkw, z niepunktualnymi w ogle nie mam do czynienia, nie chc mie do czynienia. Niepunktualno to grubiaskie lekcewaenie, ktrym gardz i ktrym si brzydz, ktre koczy si u ludzi wycznie opuszczeniem i nieszczciem. Niepunktualno to choroba, koczca si mierci niepunktualnego, owiadczy raz Reger. Reger wsta teraz i wyszed z sali Bordona, akurat w momencie, kiedy do sali Bordona wesza grupa starszych mczyzn, Rosjan, co natychmiast udao mi si stwierdzi, prowadzona, co rwnie szybko udao mi si stwierdzi, przez ukraisk tumaczk. Przeszli przede mn tak, e zepchnli mnie na bok i wepchnli w rg sali. Ludzie wpychaj si do sali i spychaj kogo, nie mwic nawet przepraszam, pomylaem, widzc, e zostaem zepchnity pod cian. Reger

wyszed z sali Bordona, po tym jak Irrsigler szepn mu co do ucha, akurat w tym momencie do sali Bordona wesza rosyjska grupa i tam si ustawia, tak weszli do sali Bordona itak si w sali Bordona ustawili, e nie widziaem ju z sali Sebastiana sali Bordona, rosyjska grupa cakowicie przesonia mi widok na sal Bordona. Widziaem tylko plecy tej grupy Rosjan i syszaem to, czym raczya ich ukraiska tumaczka, wygadywaa, jak wszyscy inni przewodnicy w Kunsthistorisches Museum, same brednie, to, czym szpikowaa gowy swych rosyjskich ofiar, niczym nie rnio si od zwykych bredni o sztuce. Tu, prosz pastwa, widzicie, powiedziaa, te usta, widzicie pastwo, o tutaj, powiedziaa, te jake odstajce uszy, oprosz, widzicie ten delikatny r, anielski policzek, a na dalszym planie horyzont, tak jakby bez tych idiotycznych uwag ludzie sami by tego na obrazach Tintoretta nie zauwayli. Przewodnicy w muzeach wci przecie tylko traktuj powierzonych im ludzi jak gupich, wci maj ich za najwikszych gupcw, gdy tymczasem oni a tacy gupi nie s, przewodnicy wyjaniaj im zawsze zwaszcza to, co i tak przecie cakiem wyranie wida, a zatem czego wcale nie trzeba wyjania, no ale wyjaniaj i wyjaniaj, pokazuj i pokazuj, mwi i mwi. Przewodnicy muzealni to sami zarozumialcy, bredzce maszyny, ktre wczaj si na czas oprowadzania grupy po muzeum, taka bredzca maszyna gada zawsze to samo, od pocztku roku do koca. Przewodnicy muzealni to tylko bredzcy o sztuce zarozumialcy, ktrzy o sztuce nie maj najmniejszego pojcia, ktrzy sztuk tylko na swj obrzydliwie rozgadany sposb bez skrupuw wykorzystuj. Przez okrgy rok chrapliwym gosem prawi brednie o sztuce, zarabiajc na tym nieze pienidze. Wepchnity w rg przez rosyjsk grup, nie widziaem ju nic prcz rosyjskich plecw, to znaczy same cikie rosyjskie jesionki, ktre wydaway przenikliwy odr naftaliny, grupa ta musiaa chyba zjawi si w muzeum prosto z autobusu, przez mawk odby drog do galerii obrazw. Poniewa ju od wielu, wielu lat trudno mi oddycha, wielokrotnie w cigu dnia wydaje mi si, e zaraz si udusz, nawet na wolnym powietrzu, te chwile za plecami rosyjskiej grupy, a waciwie cae minuty, byy dla mnie wstrtne, wepchnity w rg sali Sebastiana wdychaem bez przerwy cuchnce naftalin powietrze, stanowczo za cikie dla moich sabych puc. I tak ju przecie w normalnych warunkach ciko mi w Kunsthistorisches Museum oddycha, tym bardziej wic w takich, jakie stworzyo wejcie rosyjskiej grupy. Ukraiska przewodniczka zwracaa si do rosyjskiej grupy, mwic tak zwanym klasycznym moskiewskim rosyjskim, ktry w wikszej czci rozumiaem, a kiedy mwia co po niemiecku, miaa okropn wymow, niemal przeszywajc, sposb, w jaki powiedziaa anielska gowa, przeszywa a do zgrozy Pocztkowo trudno mi byo powiedzie, czy tumaczka przyjechaa z rosyjsk grup z Rosji, czy te bya to jedna z owych emigrantek rosyjskich, ktre przybyy do Wiednia po wojnie i ktre dzi jeszcze do Wiednia przyjedaj, owych rosyjsko-ydowskich emigrantek, obdarzonych wysok inteligencj, ktre za kulisami nadaway w Wiedniu ton, co zawsze wychodzio na dobre wiedeskiemu yciu intelektualnemu. Owe rosyjsko ydowskie emigrantki to waciwie intelektualne korzenie wiedeskiego ycia towarzyskiego, zawsze tak byo, bez nich ycie towarzyskie w Wiedniu nie byoby ciekawe. To prawda, e osoby takie, jeli ogarnie je, e tak powiem, mania wielkoci i chc wszystkimi i wszystkim rzdzi, czsto zaczynaj nam dziaa na nerwy, jednake akurat ta tumaczka nie jest tu najlepszym przykadem rosyjskich emigrantek, o ktrych tu mwi, jeeli w ogle, tak jak powiedziaem, jest tak rosyjsk emigrantk, wydaje mi si raczej, e przyjechaa do Wiednia z Rosji z rosyjsk grup, to, jak do rosyjskiej grupy mwia po rosyjsku, nie pozwala przypuszcza, e miaaby by rosyjsk emigrantk, tylko raczej, e przyjechaa do Wiednia z rosyjsk grup, moliwe nawet, e tego samego dnia przyjechaa prosto z Rosji do Wiednia, do takiego przynajmniej skaniaem si przekonania, przyjrzawszy si tylko jej ubraniu, zwaszcza butom, faktycznie nie miaa na sobie niczego z Zachodu, to prawdopodobnie komunistka z wyksztaceniem historyka sztuki, pomylaem, lustrujc j w chwili, kiedy miaem do tego sposobno, e tak powiem, od stp do gowy. Rosyjskie emigrantki z Wiednia, o ktrych wspomniaem wczeniej, ubieraj si na og raczej na zachodni sposb, nawet jeli moe nie tak zachodni jak sami ludzie z Zachodu, to jednak zachodni. Nie, ta tumaczka nie jest rosyjsk emigrantk, pomylaem, przejechaa przez granic z rosyjsk grup ubiegej nocy, ca noc nie zmruya oka, tak jak powierzona jej rosyjska grupa, przybyli prosto z Rosji, e tak powiem, z brudnego autobusu prosto do muzeum, pomylaem, na to mi wyglda w jej przypadku, tumaczki, no i grupy. Nie widziaem nawet teraz obitej aksamitem awki w sali Bordona, zasonia mi widok rosyjska grupa, tym samym nie widziaem, czy Regera wci nie byo w sali, czy te ju tam wrci. Sala Sebastiana, w ktrej zepchnito mnie pod cian, ma najgorsz w caym Kunsthistorisches Museum wentylacj, a ja akurat w sali Sebastiana musiaem zosta zepchnity pod cian przez rosyjsk grup, pomylaem, i akurat przez takich ludzi cuchncych czosnkiem, botem i wilgoci, pomylaem. Zawsze nienawidziem ludzkich zbiorowisk, przez cae ycie ich unikaem, ze wzgldu na nienawi do mas nie zdarzyo mi si nigdy uczestniczy w jakimkolwiek ludzkim zgromadzeniu, tak samo zreszt jak Regerowi, niczego nie nienawidz bardziej ni masy, tumu, ustawicznie mam uczucie, cho przecie nigdy si do mas czy tumw nie przyczam, e masa czy tum zaraz mnie zgniecie. Ju w dziecistwie schodziem im z drogi, masom, nienawidziem tumw, ludzkich zbiorowisk, skoncentrowanej niegodziwoci, bezmylnoci i kamstwa. Na tyle, na ile powinnimy kocha kadego z osobna, myl, na tyle nienawidzimy masy. Rosyjska grupa nie bya jednak, rzecz jasna, pierwsz, ktr spotkaem w Kunsthistorisches Museum i ktra na mnie, e tak powiem, w Kunsthistorisches Museum natara i zepchna pod cian, ostatnimi czasy od rosyjskich grup w Kunsthistorisches Museum a si roi, ostatnio, jak si wydaje, przychodzi do Kunsthistorisches Museum wicej

rosyjskich grup ni woskich. Rosjanie i Wosi chodz po Kunsthistorisches Museum zawsze w grupach, Anglicy natomiast nigdy, zawsze chodz sami, take Francuzi zawsze chodz sami. W niektre dni rosyjscy i woscy przewodnicy obu pci przekrzykuj jeden drugiego, jakby cigali si, kto potrafi goniej, przez co z Kunsthistorisches Museum robi si muzeum wrzasku. Najczciej dzieje si to na szczcie w sobot, czyli w dzie, kiedy ani Reger, ani ja nigdy nie chodzimy do Kunsthistorisches Museum, to bowiem, e dzi, w sobot, ja i Reger, obaj przyszlimy do Kunsthistorisches Museum, jest wyjtkiem od reguy i jak wida, dobrze, e nigdy nie chodzilimy do Kunsthistorisches Museum w soboty, cho w sobot mona zwiedza bezpatnie, podobnie jak w niedziel. Wol ju zapaci za bilet dwadziecia szylingw, owiadczy raz Reger, i nie mie do czynienia z tymi okropnymi grupami. Mie do czynienia ze zwiedzajcymi grupowo muzea to skaranie boskie, nie znam nic straszliwszego, owiadczy Reger. To, e akurat w t sobot umwi si ze mn w Kunsthistorisches Museum, byo dla niego z pewnoci kar bosk, cho sam sobie zawini, pomylaem, zadajc sobie jednoczenie pytanie, w jakim to celu? i nie mogc udzieli sobie na nie odpowiedzi. Chtnie bym si, rzecz jasna, dowiedzia, co te Irrsigler ju po raz drugi szepn do ucha Regerowi, za pierwszym razem co, co, jak si wydaje, w najmniejszym stopniu go nie poruszyo, za drugim wszake co, co sprawio, e Reger wsta i wyszed z sali Bordona. Irrsigler powiada przy kadej okazji, e ma pozycj zaufanego, to przejmujce, kiedy tak mwi, a mwi tak czsto, tak e z czasem staje si to jeszcze bardziej przejmujce. Irrsigler ma w zwyczaju skin gow, kiedy zauwaa, jak Reger wchodzi, nie robi tego, kiedy ja wchodz i kiedy mnie zobaczy. Ju trzykrotnie otrzyma Irrsigier od Regera wieloletni kredyt na urzdzenie mieszkania, ktrego potem nie musia Regerowi spaca. Reger wielokrotnie podarowa Irrsiglerowi nienoszone ju ubrania, naprawd pierwszorzdne i kosztowne, z tweedu najlepszych gatunkw, jak mi raz powiedzia Reger, wszystko, co mam na sobie, pochodzi z Hebrydw. Irrsigier nie ma jednak prawie okazji nosi kosztownych Regerowskich ubra, poniewa przez cay tydzie pracuje w Kunsthistorisches Museum w swoim uniformie, oprcz poniedziaku, przez cay poniedziaek za azi po domu w kombinezonie roboczym, poniewa cay poniedziaek zajmuj mu rne prace w domu. Sam wszystko robi. Sam maluje, sam piuje, sam przybija i wierci, nawet spawa sam. Osiemdziesit procent Austriakw w czasie wolnym od pracy paraduje w kombinezonach roboczych, twierdzi Reger, wikszo z nich nawet w niedziele i wita, wikszo Austriakw w niedziele i wita azi po domu w kombinezonach roboczych, maluje i przybija, i spawa. Czas wolny od pracy jest waciwie dla Austriakw czasem pracy, twierdzi Reger. Wikszo Austriakw nie bardzo wie, co pocz z czasem wolnym od pracy i przepracowuje go w idiotyczny sposb. Przez cay tydzie wysiaduj w swoich biurach i wystaj na swych miejscach pracy, powiada Reger, za w niedziele i wita widzi si ich wszystkich bez wyjtku, jak nacignwszy na siebie kombinezony robocze, wykonuj naprawy w domu, maluj wasne cztery ciany albo przybijaj gdzie co na dachu, albo myj swoje auto. Irrsigler jest jednym z takich typowych Austriakw, powiada Reger, Burgenlandczycy to w ogle sama austriacka typowo. Burgenlandczyk naciga na siebie tylko raz na tydzie na dwie, najwyej dwie i p godziny niedzielny garnitur i idzie w nim do kocioa, przez reszt czasu ma na sobie kombinezon roboczy, powiada Reger, przez cae ycie. Burgenlandczyk przez cay tydzie pracuje w kombinezonie roboczym, sypia niezmiernie mao, ale dobrze, w niedzielnym garniturze idzie w niedziele i wita do kocioa, aby Panu zapiewa pie i zaraz potem z powrotem zdj niedzielny garnitur i nacign na siebie kombinezon roboczy. Nawet w dzisiejszym spoeczestwie przemysowym Burgenlandczyk jest wci autentycznym chopem, nawet jeli od dziesitkw lat Burgenlandczyk idzie pracowa do fabryki, pozostaje wci chopem, tak jak jego przodkowie, Burgenlandczyk na zawsze zostanie chopem, powiedzia Reger. Irrsigler tak dugo jest ju w Wiedniu, a mimo to pozosta chopem, owiadczy Reger. Chopu zreszt zawsze dobrze byo w uniformie, wszystko jedno jakim, powiedzia Reger. Chop albo jest chopem, albo nakada uniform, powiedzia Reger. Jeeli byo kilkoro dzieci, to jeden zawsze zostawa chopem i pozostawa chopem do koca, a pozostali nacigali na siebie uniform, pastwowy bd chrzecijaskokatolicki, zawsze tak byo, owiadczy Reger. Burgenlandczyk albo jest chopem, albo naciga na siebie uniform, a kiedy nie moe ani by chopem, ani nacign na siebie uniformu, po prostu ginie, owiadczy Reger. Od caych stuleci chopstwo, uciekajc od chopstwa, uciekao do uniformu, powiedzia Reger. Irrsigler, jeli wierzy jego wasnej opinii, mia szczcie, nabr na posad stranika w pastwowej subie w Kunsthistorisches Museum odbywa si bowiem zaledwie raz na kilka lat, wtedy mianowicie, kiedy jeden ze stranikw odchodzi na emerytur bd umiera. Burgenlandczykw chtnie zatrudnia si jako stranikw muzealnych, dlaczego, to on, Irrsigler, nie potrafi odpowiedzie, ale to fakt, wikszo wiedeskich stranikw muzealnych pochodzi z Burgenlandu. Prawdopodobnie dlatego, owiadczy raz Irrsigler, e znani s oni jako wyjtkowo uczciwi, ale te jako wyjtkowo tpi, a do tego skromni. Dlatego, e maj, oni, Burgenlandczycy, jeszcze do dzi niespaczony charakter. Kiedy ledzi, jak si rzeczy maj na policji, jest szczliwy, e do policji go nie wzili. Wspomnia te kiedy, e raz to myla o tym, eby pj do klasztoru, tam te naley si odzie z przydziau, no i przecie obecnie rekrutuj do klasztorw bardziej ni kiedy, no ale jako nowicjusz w klasztorze tylko byby wykorzystywany przez wyej postawionych, jak si wyrazi, przez kapanw, ktrzy w klasztorze wcale niele sobie yj, kosztem posusznych im cakowicie nowicjuszy. Miaby tam wtedy tylko rba drzewo i karmi winie, latem to sortowa w sonecznym skwarze kapuciane gowy, a zim odniea opat cieki w klasztorze, powiedzia. Nowicjusze w klasztorach s biedni jak mysz kocielna,

owiadczy raz Irrsigler, a on nie chcia by jak mysz kocielna. Cho rodzice chtnie by go widzieli w klasztorze, od razu przecie mogem do niego wstpi, powiedzia, na Tyrolu ju na niego czekali. Nowicjusz to co jeszcze gorszego od winia w zakadzie karnym, cytuj Irrsiglera. Mnisi po wiceniach to maj dobrze, stwierdzi, ale nowicjusze to po prostu niewolnicy, nic wicej. W klasztorach, stwierdzi, jeli idzie o nowicjuszy, to cigle jeszcze panuje redniowieczne niewolnictwo, nowicjusze nie maj powodu do miechu, do jedzenia dostaj im si tylko resztki z mnisiego stou. On nie chcia suy naartym teologom, tym, jak to mwi Reger, wyzyskiwaczom Boga, ktrzy w klasztorach a nadto korzystaj zycia, we waciwym czasie powiedzia nie. Reger poszed raz z rodzin Irrsiglera na Prater, ona Regera bya ju wwczas ciko chora. Dzieci to u niego, Regera, byy zawsze delikatn spraw, z dziemi wytrzymywa bardzo krtko, kiedy mia si z dziemi widzie, nie mogo to by w trakcie pracy, ta wyprawa na Prater, kiedy zaprosi rodzin Irrsiglera, to odrbna historia, ju od duszego czasu mia on, Reger, ju od lat, jak si wyrazi, uczucie, e ma wobec Irrsiglera jaki dug, faktycznie bowiem uzurpuj sobie w Kunsthistonsches Museum prawo do czego, co mi si nie naley, caymi godzinami przesiaduj na awce w sali Bordona, cytuj Regera, myl tam, rozmylam, a nawet czytam ksiki i artykuly, siedz na awce w sali Bordona, postawionej przecie dla normalnych zwiedzajcych muzeum, nie dla mnie, naprawd nie dla mnie, i to ju od ponad trzydziestu lat, owiadczy Reger. Wymagam od Irrsiglera, eby da mi co drugi dzie zaj miejsce na awce w sali Bordona, cho nie mam prawa tego wymaga, w kocu bowiem bardzo czsto w sali Bordona chc usi ludzie, ktrzy nie mog na awce w sali Bordona usi, poniewa ja ju siedz na awce w sali Bordona, powiedzia Reger. awka w sali Bordona, praktycznie biorc, zacza wprost warunkowa moje mylenie, owiadczy jeszcze raz wczoraj Reger, bardziej nawet ni Ambasador, cho w Ambasadorze mam przecie take idealne miejsce do mylenia, mimo wszystko bardziej mi odpowiada awka w sali Bordona, na awce w sali Bordona myl o wiele intensywniej ni w Ambasadorze, gdzie przecie take myl, nigdy bowiem nie przerywam mylenia, stwierdzi Reger, jak panu wiadomo, myl przez cay czas, nawet we nie myl, ale w sali Bordona myl tak, jak myle naley, zatem eby myle, siadam na awce w sali Bordona. Co drugi dzie zajmuj miejsce na awce w sali Bordona, owiadczy Reger, naturalnie nie codziennie, to rwnaoby si istnej destrukcji, to znaczy gdybym dzie w dzie siada na awce w sali Bordona, ulegoby we mnie zniszczeniu wszystko to, co przedstawia dla mnie jak warto, a naturalnie nic nie stanowi dla mnie wikszej wartoci ni mylenie, myl, wic yj, yj, wic myl, owiadczy Reger, a wic co drugi dzie siadam na awce w sali Bordona i na tej awce w sali Bordona siedz co najmniej trzy, cztery godziny, co znaczy, e przez te trzy, cztery, czasem nawet pi godzin zajmuj t awk w sali Bordona wycznie dla siebie i e nikt inny nie moe zaj miejsca na awce w sali Bordona. Dla wyczerpanych zwiedzajcych muzeum, ktrzy cakowicie wyczerpani wchodz do sali Bordona i pragn usi w sali Bordona na awce, jest, rzecz jasna, nieszczciem, e ja siedz na awce w sali Bordona, ale nic na to nie poradz, zaraz po przebudzeniu w domu myl, e ju niebawem sid na awce w sali Bordona, eby nie popa w rozpacz, popadbym w najgbsz rozpacz, gdybym kiedy nie mg usi na awce w sali Bordona, owiadczy Reger. Przez ponad trzydzieci lat Irrsigler zawsze rezerwowa dla mnie awk w sali Bordona, owiadczy Reger, raz tylko przyszedem do sali Bordona, a awka bya zajta, jaki Anglik w pumpach zaj miejsce na awce w sali Bordona i w aden sposb nie mona go byo skoni do tego, eby powsta z awki w sali Bordona, nawet natarczywe proby Irrsiglera, nawet moje proby na nic si nie zday, Anglik wci siedzia na awce w sali Bordona, owiadczy Reger, i nic sobie nie robi ze mnie ani z Irrsiglera. Przyjecha specjalnie z Anglii, a dokadnie z Walii, do Wiednia, do Kunsthistorisches Museum, eby obejrze Siwobrodego mczyzn Tintoretta, powiedzia Anglik z Walii, cytuj Regera, i nie widzi powodu, czemu miaby powsta z awki, ktra przecie po to zostaa postawiona, eby zwiedzajcy muzeum, ktrzy interesuj si akurat Siwobrodym mczyzn, mogli na niej usi. Dugo przekonywaem Anglika, lecz Anglik w kocu przesta mnie w ogle sucha, po jakim czasie przestao go interesowa, co mwiem, aby mu uzmysowi, jak wane jest dla mnie, eby siedzie na awce w sali Bordona, jakie znaczenie ma dla mnie awka w sali Bordona, Irrsigler wielokrotnie powtarza Anglikowi, ktry, nawiasem mwic, mia na sobie pierwszorzdn szkock marynark, stwierdzi Reger, e awka, na ktrej siedzia, bya zarezerwowana dla mnie, co zreszt byo cakowicie niezgodne z przepisami, w Kunsthistorisches Museum nie wolno bowiem adnej awki rezerwowa, uwag t zama Irrsigler, wedug Regera, przepisy, faktycznie jednak oznajmi, e awka bya zarezerwowana; Anglik wszake nie przyj do wiadomoci ani tego, co w zwizku z awk w sali Bordona powiedzia mu Irrsigler, ani tego, co ja mu powiedziaem, i w czasie, kiedy do niego mwilimy, notowa w maym notesie, prawdopodobnie, jak przypuszczam, co dotyczcego Siwobrodego mczyzny. Ten Anglik z Walii jest moe nawet interesujcym czowiekiem, pomylaem, cytuj Regera, przyszo mi do gowy, eby zamiast wdawa si z nim na stojco w od dawna ju pozbawion tak celu, jak i sensu dyskusj o znaczeniu awki w sali Bordona, ktrej wanoci i tak nie bybym w stanie mu wytumaczy, po prostu usi obok niego na awce, eby, rozumie si, jak najuprzejmiej, usi obok Anglika z Walii na awce, no i po prostu usiadem obok niego na awce. Anglik z Walii przesun si o par centymetrw na prawo, tak ebym mg usi na miejscu po lewej. Nie siedziaem dotd nigdy, e tak powiem, we dwjk na awce w sali Bordona, byo to po raz pierwszy. Irrsigler zadowolony, rozumie si, z tego, e siadajc obok Anglika na awce w sali Bordona, rozadowaem ca sytuacj, zaraz te odszed, widzc krtki gest z mojej strony, owiadczy Reger,

tymczasem ja, podobnie jak Anglik, skierowaem wzrok na Siwobrodego mczyzn. Naprawd interesuje pana akurat Siwobrody mczyzna? zapytaem Anglika, otrzymujc od niego w odpowiedzi, e tak powiem przecignitej, krtkie skinienie jego angielsk gow. Moje pytanie byo bez sensu, natychmiast zaczem aowa, e je zadaem, pomylaem, owiadczy Reger, e przed chwil zadaem jedno z najgupszych pyta, jakie w ogle mona zada, i postanowiem ju si sowem nie odzywa, tylko w cakowitym milczeniu czeka, a Anglik powstanie i wyjdzie. Anglik wszake ani myla powsta i wyj, przeciwnie, wyj z kieszeni marynarki grub, oprawn w czarn skr ksik i zacz co w niej czyta, na zmian czyta ksik i patrzy na Siwobrodego mczyzn, a ja tymczasem zauwayem, e uywa aqua brava, wody koloskiej, ktr uwaam za nienajgorsz. Skoro ten Anglik uywa aqua brava, pomylaem, wiadczy to o tym, e ma dobry gust. Ludzie, ktrzy uywaj aqua brava zawsze maj dobry gust, ten Anglik, do tego jeszcze Anglik z Walii, ktry uywa aqua brava sam z siebie nie wydaje mi si niesympatyczny, pomylaem, owiadczy Reger. Od czasu do czasu do sali zaglda Irrsigler, owiadczy Reger, sprawdza, czy Anglik si ju wynis, Anglikowi wszake wcale nie byo w gowie, eby si wynosi, czyta kolejne strony w ksice w czarnej skrze, a nastpnie przez dugie minuty patrzy na Siwobrodego mczyzn, oraz odwrotnie; wygldao na to, e ma zamiar siedzie jeszcze bardzo dugo na awce w sali Bordona. Anglicy, jak si do czego zabior, bior si do tego gruntownie, dokadnie jak Niemcy, jeli idzie o sztuk, stwierdzi Reger, a bardziej gruntownego Anglika, w kwestii sztuki, w yciu jeszcze nie widziaem. Siedzia obok mnie niewtpliwie ekspert, tak zwany znawca sztuki, pomylaem sobie, owiadczy Reger, e przecie zawsze nienawidzie ekspertw-znawcw sztuki, a teraz siedzisz obok takiego eksperta-znawcy sztuki i wydaje ci si on nawet sympatyczny, i to nie tylko dlatego, e uywa aqua brava, i nie tylko z powodu jego pierwszorzdnego szkockiego ubrania, po prostu w ogle sympatyczny, owiadczy Reger. Krtko mwic, owiadczy Reger, jeszcze przez dobre p godziny, jeli nie duej, czyta Anglik ksik w czarnej skrze i rwnie dugo patrzy na Siwobrodego mczyzn Tintoretta, to znaczy co najmniej przez godzin przesiedzia jeszcze obok mnie na awce w sali Bordona, wtedy dopiero wsta, szybko si do mnie obrci i spyta, czego ja szukam w sali Bordona, to przecie raczej niezwyke, e kto zatrzymuje si w takiej sali jak sala Bordona na ca godzin, siedzc na tej wyjtkowo niewygodnej awce i wpatruje si w Siwobrodego mczyzn. Rzecz jasna, cytuj Regera, cakowicie mnie to zdumiao, zupenie nie wiedziaem w tym momencie, co mam Anglikowi odpowiedzie. Ja, powiedziaem, sam nie wiem, czego tu szukam, powiedziaem Anglikowi z Walii, nic innego nie przyszo mi do gowy. Anglik spojrza na mnie z irytacj, tak jakby mia mnie za absolutnego pomyleca. Bordone, powiedzia Anglik, bez znaczenia, Tintoretto, dobrze, niech bdzie, powiedzia. Wyj z lewej kieszeni spodni chustk i woy j do prawej. Typowe wyjcie dla czowieka w niezrcznej sytuacji, powiedziaem sobie, a poniewa Anglik, ktry naraz nawet przypad mi do gustu, chcia ju i, dawno schowawszy ksik w czarnej skrze i notes, poprosiem go, aby zechcia usi na awce w sali Bordona i dotrzyma mi na krtko towarzystwa, interesuje mnie pan, powiedziaem mu wprost, pan mnie czym fascynuje, powiedziaem do niego, cytuj Regera. W ten sposb pierwszy raz w yciu poznaem Anglika z Walii, ktry wyda mi si niezmiernie sympatyczny, powiedzia Reger, Anglicy bowiem, oglnie biorc, nie wydaj mi si sympatyczni, Francuzi, nawiasem mwic, te nie, tak jak i Polacy, tak jak i Rosjanie, nie mwic ju o Skandynawach, ktrzy zawsze wydawali mi si niesympatyczni. Sympatyczny Anglik to istne kuriozum, pomylaem sobie, ponownie usiadszy z Anglikiem z Walii, po tym jak wstaem, kiedy i on, Anglik, powsta. Ciekawio mnie, czy Anglik faktycznie przyjecha do Kunsthistorisches Museum z powodu Siwobrodego mczyzny, owiadczy Reger, zapytaem go zatem, czy faktycznie to byo powodem, Anglik za skin gow. Nawiasem mwic, mwi po angielsku, co wydawao mi si sympatyczne, ale nagle zacz mwi po niemiecku, bardzo aman niemczyzn, t tak przez Anglikw aman niemczyzn, ktr mwi wszyscy Anglicy, kiedy myl, e znaj niemiecki, cho to nie jest prawda, owiadczy Reger, Anglik prawdopodobnie chcia polepszy nieco swj niemiecki i mwi po niemiecku, a nie po angielsku, waciwie czemu nie, za granic mwi czowiek najchtniej obcymi jzykami, chyba e jest gupi, mwi wic swoj aman niemczyzn o tym, e faktycznie przyjecha do Austrii i do Wiednia wycznie z powodu Siwobrodego mczyzny, nie z powodu Tintoretta, powiedzia, powiedzia Reger, wycznie z powodu Siwobrodego mczyzny, nie interesuje go cae muzeum, zupenie nie interesuje, nie lubi w ogle muzew, nienawidzi muzew i zawsze niechtnie chodzi do muzew, do wiedeskiego Kunsthistorisches Museum przyszed tylko po to, eby studiowa Siwobrodego mczyzn, ma bowiem u siebie w domu zupenie identycznego Siwobrodego mczyzn, wisi na cianie nad kominkiem w jego walijskiej sypialni, naprawd taki sam Siwobrody mczyzna, powiedzia Anglik, powiedzia Reger. Syszaem, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, e w wiedeskim Kunsthistorisches Museum wisi zupenie identyczny Siwobrody mczyzna jak u mnie w walijskiej sypialni, nie dawao mi to spokoju, wic przyjechaem do Wiednia. Przez dwa lata nie miaem spokoju w walijskiej sypialni, mczya mnie myl, e by moe faktycznie w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu wisi zupenie identyczny Siwobrody mczyzna Tintoretta jak w mojej sypialni, no i wczoraj ruszyem w podr do Wiednia. Moe pan w to wierzy lub nie, owiadczy Anglik, owiadczy mi Reger, ale taki sam Siwobrody mczyzna Tintoretta, jaki wisi w mojej walijskiej sypialni, wisi te tutaj. Nie wierzyem wasnym oczom, powiedzia Anglik oczywicie po angielsku, upewniwszy si, e ten Siwobrody mczyzna jest identyczny jak ten w mojej sypialni, byem, rzecz jasna, wprost zbulwersowany. To pana zbulwersowanie

potrafi pan jednak bardzo dobrze ukry, powiedziaem Anglikowi, owiadczy mi Reger. Anglicy przecie po mistrzowsku opanowali sztuk opanowania, powiedziaem Anglikowi z Walii, powiedzia Reger, nawet w najwikszym wzburzeniu zachowuj zimn krew i cakowity spokj, powiedziaem Anglikowi, powiedzia mi Reger. Przez cay czas porwnywaem Siwobrodego mczyzn Tintoretta, ktry wisi w mojej walijskiej sypialni, z Siwobrodym mczyzn w tej sali, powiedzia Anglik, wycign z kieszeni marynarki ksik w czarnej skrze i pokaza mi w niej reprodukcj swojego Tintoretta. Faktycznie, powiedziaem Anglikowi, Tintoretto na reprodukcji w ksice jest taki sam jak ten, ktry wisi tu na cianie. No widzi pan, i pan te tak twierdzi, powiedzia Anglik z Walii. To w najdrobniejszym szczegle identyczny obraz, powiedziaem, Siwobrody mczyzna Tintoretta tu w pana ksice jest taki sam, jak ten wiszcy tu na cianie. Moe pan faktycznie, jak to si mwi, porwna w najdrobniejszym szczegle, a stwierdzi pan, e wszystko pokrywa si w zdumiewajcy sposb, tak jakby faktycznie chodzio tu o ten sam obraz, powiedziaem, powiedzia mi Reger. Anglik trwa jednak nieporuszony, powiedzia Reger, mnie fakt, i obraz w sali Bordona faktycznie jest identyczny jak obraz w mojej sypialni, bardziej by poruszy, Anglik za spoglda to do swojej ksiki w Czarnej skrze, z caostronicow reprodukcj, jak to si mwi, w kolorze, Siwobrodego mczyzny w jego walijskiej sypialni, to znowu na Siwobrodego mczyzn w sali Bordona. Jeden z moich bratankw, powiedzia Anglik, owiadczy Reger, by przed dwoma laty w Wiedniu i poniewa nie chcia codziennie chodzi do Konzerthaus, w pewien wtorek poszed, cho go to naprawd nie interesowao, do Kunsthistorisches Museum, jeden z moich licznych bratankw, ktrzy corocznie odbywaj dugie podre po Europie, Ameryce, Azji, wszystko jedno, i zobaczy wtedy na cianie w Kunsthistorisches Museum Siwobrodego mczyzn Tintoretta, a potem, wielce poruszony, przyjecha do mnie i powiedzia, e widzia, e tak powiem, mojego Tintoretta wiszcego na cianie w Kunsthistorisches Museum. Nie uwierzyem mu, rzecz jasna, i wprost go wymiaem, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, uznajc to za lichy art, jeden z tych lichych artw, ktrymi raczyli mnie moi bratankowie, eby si ubawi moim kosztem. Mj Tintoretto w Wiedniu w Kunsthistorisches Museum? powiedziaem i oznajmiem bratankowi, e wida mu si przywidziao i e ten absurd musi sobie wybi z gowy. Bratanek upiera si jednak, e widzia mojego Tintoretta na cianie w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Rzecz jasna, drczya mnie ta niewiarygodna wiadomo od bratanka, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, nie dawaa mi wrcz spokoju. Bratanek pad ofiar pomyki, mylaem przez cay czas. Mimo to nie przestawaam o tym myle. Boe, powiedzia Anglik, nie wyobraa pan sobie, ile jest wart ten Tintoretto, dostaem go w spadku po ciotce od strony matki, moja tak zwana ciotka z Glasgow zostawia mi Tintoretta, powiedzia Anglik, powiedzia Reger. Zawiesiem go w sypialni, bo w sypialni wydawao mi si najbezpieczniej, wisi nad moim kiem, w najsabszym z moliwych owietleniu, powiedzia Anglik, powiedzia Reger. W Anglii dzie w dzie kradnie si tysice dawnych mistrzw, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, w Anglii dziaaj setki zorganizowanych grup specjalizujcych si w kradziey dawnych mistrzw, zwaszcza Wochw, do ktrych ludzie maj, jak wiadomo, szczeglne upodobanie. Ja, prosz pana, nie jestem adnym znawc sztuki, oznajmi Anglik, powiedzia Reger, absolutnie nie znam si na sztuce, jednak takie arcydzieo potrafi, rzecz jasna, doceni. Nieraz mogem je sprzeda, ale nie jest to jeszcze konieczne, na razie jeszcze nie, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, nadejdzie moe jednak chwila, kiedy bd musia sprzeda Siwobrodego mczyzn. Wie pan, ja mam nie tylko Siwobrodego mczyzn Tintoretta, mam w kolekcji kilkudziesiciu innych Wochw, rwnie Lotta, Crespiego, Strozziego, Giordana, rwnie Bassana, widzi pan, sami wielcy mistrzowie. Wszyscy po ciotce z Glasgow, powiedzia Anglik, powiedzia Reger. Gdyby nie to, e nieustannie mczyo mnie podejrzenie, i bratanek moe jednak ma racj, e mj Tintoretto wisi w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, nigdy bym do Wiednia nie przyjecha, Wiede nigdy mnie nie interesowa, nie jestem bowiem te adnym znawc muzyki, nie jestem nawet amatorem muzyki, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, gdyby nie to podejrzenie, nic nie sprowadzioby mnie do Austrii. No i siedz teraz tutaj i widz, e mj Tintoretto faktycznie wisi tu w Kunsthistorisches Museum na cianie. Sam pan widzi, e ten Siwobrody mczyzna, ktrego mam tu reprodukcj i ktry wisi w mojej walijskiej sypialni, to ten sam Tintoretto, ktry tu w Kunsthistorisches Museum wisi na cianie, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, po czym ponownie podsun mi pod nos otwart ksik w czarnej skrze. Wydaje si, e to nie tylko taki sam, lecz wrcz ten sam obraz, powiedzia Anglik, powiedzia Reger. Anglik powsta z awki, podszed do Siwobrodego mczyzny i przez dusz chwil sta tak pod Siwobrodym mczyzn. Obserwowaem Anglika, przygldaem mu si wprost ze zdumieniem, nie widziaem bowiem dotd nikogo do tego stopnia prawie nadludzko opanowanego, powiedzia Reger, obserwowaem Anglika z Walii i mylaem, e w obliczu czego tak niesamowitego, tego mianowicie, e w Kunsthistorisches Museum wisi ten sam obraz co nad kiem w mojej walijskiej sypialni, ja stracibym cakowicie panowanie nad sob. Przygldaem si Anglikowi, ktry podszed do samego Siwobrodego mczyzny i wbi w niego wzrok, poniewa przygldaem mu si od tyu, naturalnie nie mogem widzie go od przodu, powiedzia mi Reger, ale wiedziaem, rzecz jasna, nawet przygldajc mu si od tyu, e, zbity z tropu, bezradnie wbi wzrok w Siwobrodego mczyzn. Przez duszy czas Anglik si nie odwraca, a kiedy si odwrci, twarz mia blad jak trup, powiedzia Reger. Nieczsto widziaem w yciu rwnie trupioblad twarz, owiadczy Reger, a ju na pewno nie u Anglika. Ten Anglik mia bowiem, zanim wsta i wbi wzrok w Siwobrodego mczyzn, typow ceglastoczerwon angielsk twarz, ktra

staa si teraz trupioblada, tak si wyrazi Reger o Angliku. Osupiaa, i to jeszcze za mao powiedziane, powiedzia Reger o Angliku. Irrsigler przez cay czas przyglda si tej scenie, powiedzia Reger, w milczeniu stojc w tym rogu, z ktrego idzie si do obrazw Veronesa, stwierdzi Reger. Anglik ponownie usiad na awce w sali Bordona, na ktrej ja przez cay czas siedziaem, i powiedzia, e to faktycznie jeden i ten sam obraz, ten, ktry wisi nad kiem w jego walijskiej sypialni tudzie ten na cianie w sali Bordona w Kunsthistorisches Museum. Zamieszka w Imperialu, hotel poleci mu bratanek, powiedzia Anglik, powiedzia Reger. Nienawidz tego luksusu, a jednoczenie korzystam z niego, kiedy mam na to ochot. Zatrzymywa si tylko w najlepszych hotelach, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, w Wiedniu, rozumie si, w Imperialu, tak jak w Ritzu w Madrycie, tak jak w Timeo w Taorminie. Podrowa jednak bardzo niechtnie, raz na kilka lat, najczciej nie dla przyjemnoci, powiedzia Anglik, powiedzia Reger. Zupenie jasne, e jedno z malowide Tintoretta jest sfaszowane, powiedzia wwczas Anglik, powiedzia Reger, albo obraz w Kunsthistorisches Museum jest sfaszowany, albo mj, wiszcy nad kiem w mojej walijskiej sypialni. Jeden z nich musi by falsyfikatem, powiedzia Anglik i mocno opar si o awk w sali Bordona; od razu jednak si wyprostowa, mwic: wic jednak bratanek mia racj. Przeklem go, cakowicie pewny, e wygadywa bzdury, tak jak to w bratanek ma w zwyczaju, bo od czasu do czasu lubi mnie czym niepokoi albo na co nabiera, nawiasem mwic, to mj ulubiony bratanek, chocia zawsze mi dziaa na nerwy i w gruncie rzeczy naprawd nicpo z niego. Niemniej to mj ulubiony bratanek. Jest najokropniejszym spord moich bratankw, ale najbardziej go lubi. Nie pomyli si, dobrze zauway, powiedzia Anglik, faktycznie, ten Tintoretto jest identyczny jak mj w Walii. Ale s dwa obrazy Tintoretta, powiedzia teraz Anglik i opar si znowu o awk w sali Bordona, by za moment ponownie si wyprostowa. Jeden z nich jest sfaszowany, powiedzia, zastanawiam si, rzecz jasna, czy to mj jest sfaszowany, czy ten w Kunsthistorisches Museum. Moliwe przecie, e falsyfikat jest w posiadaniu Kunsthistorisches Museum, natomiast mj Tintoretto jest autentyczny, to nawet, znajc okolicznoci ycia ciotki z Glasgow, prawdopodobne. Siwobrody mczyzna, zaraz po namalowaniu go przez Tintoretta, zosta sprzedany do Anglii, wpierw rodzinie ksicia Kentu, a nastpnie mojej ciotce z Glasgow. Nawiasem mwic, dzisiejszy ksi Kentu ma on Austriaczk, na pewno pan o tym wie, powiedzia naraz Anglik, cytuj Regera, pozwoli sobie na ma dygresj, po ktrej doda od razu, e z pewnoci ten Tintoretto tutaj, to znaczy Siwobrody mczyzna w Kunsthistorisches Museum, jest falsyfikatem. Wymienity falsyfikat, powiedzia wwczas Anglik. Ju wkrtce dowiem si, ktry Siwobrody mczyzna Tintoretta jest autentyczny, a ktry sfaszowany, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, dodajc, e jest cakowicie moliwe, i obaj Siwobrodzi mczyni s autentyczni, to znaczy namalowani przez Tintoretta i autentyczni. Tylko tak wielkiemu artycie jak Tintoretto, owiadczy Anglik, owiadczy Reger, faktycznie mogo si uda namalowanie nie tylko cakowicie takiego samego, lecz wrcz tego samego drugiego obrazu. A to ju byaby nie lada sensacja, powiedzia Anglik, powiedzia Reger, i wyszed z sali Bordona. Poegna si ze mn zaledwie krtkim goodbye, takim samym good bye rwnie z Irrsiglerem, ktry by wiadkiem caej tej sceny, owiadczy mi Reger. Czym ta sprawa si zakoczya, nic mi nie wiadomo, powiedzia Reger, ju mnie to nie interesowao. W kadym razie ten Anglik, owiadczy Reger, by jedynym czowiekiem, ktry siedzia raz na awce w sali Bordona, kiedy ja tam wszedem. Nikt inny Od ponad trzydziestu lat Reger wbi sobie do gowy awk w sali Bordona, twierdzi, e nie siedzc na awce w sali Bordona, nie jest w stanie naleycie myle, to znaczy w sposb odpowiedni dla jego gowy. Miewam, owszem, trafne myli w Ambasadorze, nieraz owiadcza Reger, jednake na awce w sali Bordona trafiaj mi si zawsze lepsze, bez wtpienia najlepsze myli, jeeli w Ambasadorze mog, ale niekoniecznie, ruszy z tak zwanym filozoficznym myleniem, na awce w sali Bordona rozumie si to samo przez si. W Ambasadorze miewam myli jak kady inny, codzienne i codziennie konieczne, natomiast na awce w sali Bordona trafiam coraz czciej mylami w Niezwyke i Niecodzienne. W Ambasadorze, na przykad, nie potrafiby w takim skupieniu jak na awce w sali Bordona wyoy sensu Sturmsonate czy te wygosi mowy o sztuce fugi w caej jej gbi, z wszelkimi osobliwymi szczegami tudzie poszczeglnymi osobliwociami, nie, na to nie ma absolutnie w Ambasadorze warunkw, cytuj Regera. Na awce w sali Bordona potrafi uchwyci nawet najbardziej skomplikowan myl, pody za ni, a w kocu doprowadzi do interesujcej konkluzji, w Ambasadorze za nie. Ale i Ambasador ma, rzecz jasna, cay szereg zalet, ktrych nie ma Kunsthistorisches Museum, powiedzia Reger, niezalenie od tego, e za kadym razem, kiedy tam id, jestem w Ambasadorze zachwycony toalet, od czasu ostatniego remontu, wie pan, to jest Wiede, w Wiedniu faktycznie wszystkie toalety s tak zapuszczone jak w adnym wielkim miecie w Europie, w Wiedniu do rzadkoci naley toaleta, w ktrej nie wywraca si czowiekowi odek i w ktrej nie trzeba, przez cay czas kiedy si w niej przebywa, obowizkowo zatyka sobie nosa i oczu; wiedeskie toalety to w ogle jeden wielki skandal, nawet w zapadej dziurze gdzie na Bakanach nie znajdzie pan choby jednej rwnie zapuszczonej toalety, powiedzia Reger. W Wiedniu kultura toalet jest kompletnie nieznana, powiedzia, Wiede to jeden wielki toaletowy skandal, nawet w najsynniejszych hotelach tego miasta znajduj si skandaliczne toalety, najkoszmarniejsze ustpy znajdzie pan w Wiedniu, tak ohydne jak nigdzie indziej w adnym innym miejscu, kiedy ma pan potrzeb si zaatwi, nie wierzy pan wasnym oczom, powiedzia. Cakiem powierzchownie Wiede synny jest z powodu swojej opery, ale faktycznie okryty jest niesaw i otoczony pogard z powodu swoich skandalicznych toalet. Wiedeczycy, w ogle Austriacy, nie maj za grosz kultury toalet, na caym

wiecie nigdzie nie znajdzie pan do tego stopnia brudnych i smrodliwych ustpw, powiedzia Reger. I w Wiedniu do ustpu to najczciej istna katastrofa, niechybnie si pan ubrudzi, chyba e jest pan akrobat, a smrd panuje tam taki, e nierzadko wera si w ubranie na cae tygodnie. Wiedeczycy to w ogle brudasy, powiedzia Reger, adne wielkie miasto w Europie nie ma brudniejszych mieszkacw, tak jak i wiadomo przecie, e wiedeskie mieszkania s najbrudniejszymi mieszkaniami w Europie, mieszkania wiedeskie s jeszcze brudniejsze od wiedeskich toalet. Wiedeczycy bez przerwy powtarzaj, e na Bakanach s brudy, na kadym kroku syszy pan tego typu komunay, a w Wiedniu jest sto razy brudniej ni na Bakanach, owiadczy Reger. Jak pan wejdzie z wiedeczykiem do jego mieszkania, brud nie zmieci si panu w gowie. Bywaj, rzecz jasna, od tego wyjtki, niemniej regu jest, e wiedeskie mieszkania to najbrudniejsze mieszkania na wiecie. Zawsze si zastanawiam, co myl sobie obcokrajowcy, zmuszeni i w Wiedniu do ubikacji, co myl ludzie przywykli przecie do czystych toalet, kiedy musz pj do tych najbrudniejszych toalet w caej Europie. Ludzie id w popiechu si zaatwi i wracaj przeraeni tak iloci brudu w pisuarze. Wszdzie ten smrodliwy odr, w ustpach publicznych te, czy wstpi pan do ustpu na dworcu, czy ma pan potrzeb w kolei podziemnej, nie ma pan wyboru, znajdzie si pan z pewnoci w jednym z najbrudniejszych ustpw w Europie. Rwnie i zwaszcza w wiedeskich kawiarniach toalety s tak brudne, e a czowieka odrzuca, powiedzia Reger. Z jednej strony ta wiedeska megalomania, gigantyczny kult sztuki wypieku ciast, z drugiej te przeraliwie brudne toalety, powiedzia. W wielu z tych toalet czowiek ma wraenie, e caymi latami nikt tam nie sprzta. Waciciele kawiarni z jednej strony chroni swoje wypieki przed najmniejszym przecigiem, co zreszt na dobre wychodzi wypiekom, z drugiej jednake nie przywizuj najmniejszej wagi do czystoci w przykawiarnianych ustpach. Biada temu, powiedzia Reger, kto w jednej z tych w wikszoci przecie synnych kawiarni, jeszcze nim zacznie spoywa cukiernicze wypieki, musi i do toalety, kiedy z niej przyjdzie, niechybnie przejdzie mu ochota, i to bezpowrotnie, na choby kawaek wypieku, ktry mu maj poda lub nawet ju podali. No ale i wiedeskie restauracje s brudne, w moim mniemaniu najbrudniejsze w Europie. Ani na sekund nie uniknie pan widoku kompletnie poplamionego obrusa, a w chwili kiedy zwrci pan kelnerowi uwag na to, e obrus jest poplamiony, i oznajmi, e nie ma pan zamiaru spoywa posiku na takim po brzegi zaplamionym obrusie, tene kompletnie poplamiony obrus zostanie zdjty i zastpiony innym, z wyran niechci, kiedy bdzie si pan domaga zdjcia brudnego obrusa, sprowadzi pan na siebie jedynie wcieke, grone spojrzenia. W wiejskich gospodach stou na og nie nakrywa si nawet obrusem, a kiedy poprosi pan, eby chocia kto star z grubsza przynajmniej brud z brudnego, bardzo czsto mokrego od piwa blatu, skoczy si to chamsk pyskwk, powiedzia Reger. W Wiedniu kwestia toalet, jak i obrusw, nie doczekaa si jeszcze rozwizania, powiedzia Reger. Na caym wiecie w wielkich miastach, a ja w kocu wszystkie niemal je poznaem, i wikszo bardziej ni powierzchownie, rozumie si samo przez si, e przed posikiem nakryj panu st czystym obrusem. W Wiedniu czysty obrus, nawet czysty blat stou, nie jest bynajmniej tak oczywistoci. I tak samo ma si rzecz z toaletami, wiedeskie toalety to obrzydlistwo niespotykane nie tylko w Europie, lecz na caym wiecie. Jaki ma by poytek z wymienitego posiku, jeeli nim jeszcze zacznie go pan spoywa, odchodzi panu apetyt w toalecie, co panu z tego wymienitego posiku, skoro zaraz po nim w toalecie a panu odek si wywraca, powiedzia. Wrd wiedeczykw, jak w ogle u Austriakw, kultura toalet jest kompletnie nieznana, austriacki ustp to bya zawsze istna katastrofa, powiedzia Reger. Tak jak synie Wiede ze swej na og wymienitej kuchni, przynajmniej jeli idzie o wiedeskie wypieki, tym bardziej niesawnej jest on reputacji w kwestii toalet. Rwnie Ambasador mia do niedawna toalet, ktra urgaa wszelkiej deskrypcji. Ktrego dnia wszake dyrekcja zreflektowaa si i zdecydowaa wybudowa now, wyjtkowo udan, faktycznie w najdrobniejszym szczegle doskona nie tylko z punktu widzenia architektonicznego, ale i socjologiczno-sanitarnego. Wiedeczycy to faktycznie najwiksze brudasy w Europie, wykazano naukowo, e wiedeczyk uywa myda zaledwie raz w tygodniu, tak samo jak rwnie naukowo wykazano, e zaledwie raz na tydzie zmienia on kalesony, tak jak rwnie koszul zmienia najwyej dwa razy w tygodniu, za wikszo wiedeczykw zmienia pociel raz zaledwie na miesic, owiadczy Reger. Skarpety lub podkolanwki nosi wiedeczyk przecitnie nawet do dwunastu dni, powiedzia Reger. Z tego powodu producenci myda oraz bielizny nigdzie w Europie nie robi rwnie zych interesw jak w Wiedniu oraz, rzecz jasna, w caej Austrii, owiadczy Reger. Wiedeczycy zuywaj za to olbrzymie iloci wd koloskich najtaszego sortu, powiedzia Reger, i ju z daleka mierdz wszyscy cuchncymi fiokami, godzikami tudzie konwali. W konsekwencji, rzecz jasna, po zewntrznym brudzie naleaoby wnosi o brudzie wewntrznym, owiadczy Reger, i faktycznie wiedeczycy niewiele mniej s brudni wewntrz ni na zewntrz, niewykluczone te, powiedzia Reger, mwi niewykluczone, cakowitej pewnoci nie majc, sprostowa, e wewntrz s wiedeczycy jeszcze duo brudniejsi, ni s na zewntrz. Wszystko za tym przemawia, e wewntrz s jeszcze duo brudniejsi ni na zewntrz. Nie mam wszake najmniejszej ochoty nad tym si teraz zastanawia, powiedzia wwczas, napisanie studium na ten temat byoby dobrym pomysem dla parajcych si tak zwan socjologik. W studium takim trzeba by prawdopodobnie opisa wiedeczykw jako najwikszych brudasw w Europie, skonstatowa Reger. Jake si ciesz, powiedzia Reger, e w Ambasadorze przebudowano ostatnio toalet, w Kunsthistorisches Museum w dalszym cigu jest bowiem tylko ta stara. Poniewa nie modniej, tylko coraz jestem starszy, ostatnimi czasy musz coraz czciej take w

Kunsthistorisches Museum chodzi do ustpu, powiedzia Reger, we wci panujcych tu warunkach jest to dla mnie codzienna nieprzyjemno, ktra zaczyna ju mi dziaa na nerwy, ustp w Kunsthistorisches Museum jest bowiem poniej wszelkiej krytyki. Tak jak i ustp w Musikverein te jest poniej wszelkiej krytyki. Kiedy pozwoliem sobie nawet na art i przemyciem w jednej z moich recenzji do Timesa, e ustp w Musikverein, a wic w najwyszej z wysokich wity muz wiedeskich, urga wszelkiej deskrypcji i e z tego powodu za kadym razem przed pjciem do Musikverein musz wiele w sobie przezwyciy, z tego skandalicznego ustpowego powodu, powiedzia Reger, i e nierzadko dugo zastanawiam si w domu, czy i do Musikverein, czy nie, w moim wieku bowiem i z moimi nerkami przynajmniej dwukrotnie w czasie wieczoru w Musikverein musz i do ustpu. Mimo to jednak zawsze chodziem przecie do Musikverein z powodu Mozarta i Beethovena, Berga i Schnberga, z powodu Bartka i Weberna, przezwyciajc lk przed ustpem. Jake wyjtkowa musi by grana w Musikverein muzyka, powiedzia Reger, skoro tam chodz, cho przynajmniej dwukrotnie w cigu wieczoru musz i do ustpu w Musikverein. Sztuka nie zna litoci, mwi sobie za kadym razem, idc do ustpu w Musikverein, i wchodz do ustpu, powiedzia Reger. W Musikverein zaatwiam si z zamknitymi oczyma i w miar moliwoci take z zatkanym nosem, powiedzia, to sztuka sama w sobie, ktr ju dawno temu opanowaem po wirtuozersku. Ju nie wspominajc o tym, e wszystkie wiedeskie toalety i wiedeskie ustpy s bez wyjtku najbrudniejsze w wiecie, wyjwszy tak zwane kraje rozwijajce si, nic w nich te nie dziaa z urzdze sanitarnych, albo nie dopywa woda, albo woda nie splywa, albo ani nie dopywa, ani nie spywa. Czasem caymi miesicami nikt si o to nie troszczy, czy dziaaj toalety i ustpy, powiedzia Reger. Prawdopodobnie ten przeraliwy stan wiedeskich toalet, czy w ogle wszystkich wiedeskich ustpw, moe ulec poprawie tylko wwczas, kiedy miasto czy pastwo, wszystko jedno, ogosi drakosk ustaw o ustpach i toaletach, tak drakosko surow, e wszyscy ci waciciele hoteli, gospd i kawiarni bd wreszcie musieli faktycznie rzeczone toalety i ustpy doprowadzi do porzdku. Waciciele hoteli, gospd i kawiarni w niczym nie zmieni tego stanu, bd tylko wiecznie przeduali cae to niechlujstwo toaletowo-ustpowe, tak dugo, a zostan zmuszeni przez miasto czy pastwo, eby doprowadzili do porzdku swoje toalety i ustpy. Wiede to miasto muzyki, napisaem kiedy w Timesie, jednake rwnie miasto wzbudzajcych najwikszy wstrt toalet i ustpw. W Londynie ludzie o tym ju wiedz, w Wiedniu naturalnie jeszcze nie, wiedeczycy nie czytaj bowiem Timesa, zadowalaj ich najprymitywniejsze, najkoszmarniejsze gazety w wiecie, ktre drukowane s tylko po to, by ludzi ogupi, a zatem zadowalaj si gazetami idealnie skrojonymi na potrzeby tej perwersyjno-wiedeskiej kondycji emocjonalno-duchowej. Rosyjska grupa wysza z sali, awka w sali Bordona bya pusta. Reger wsta, to jeszcze zdyem zauway, po tym jak Irrsigler co mu szepn do ucha, i wyszed w czarnym kapeluszu na gowie, w ktrym siedzia wczeniej przez cay czas. Bya jedenasta dwadziecia osiem. Rosyjska grupa stana w tak zwanej sali Veronesa, ukraiska tumaczka prawia teraz o Veronesie, ale to, co wygadywaa o Veronesie, wygadywaa ju wczeniej o Bordonie i Tintoretcie, takie same nieistotne banay, te same brednie, tym samym tonem, tym samym nieprzyjemnym gosem, nie tylko t nieprzyjemn babskoruszczyzn, ktra ju sama zawsze dziaa na nerwy, wygadywaa to zwaszcza przez cay czas tym dla mnie niemal nie do wytrzymania tak zwanym przenikliwym tonem, tak e przez cay czas odczuwaem kujcy wprost bl w przewodach suchowych. Mam bardzo wraliwy such, ktry nie znosi zwaszcza szkaradnego kobiecego gosiku mwicego tym przenikliwym tonem. Nie wiedziaem te, dlaczego rwnie Irrsiglera ju od duszego czasu nie widziaem, cho przecie, zgodnie z przepisami, powinien co chwila zaglda rwnie do sali Bordona; wydao mi si bardzo dziwne, e obaj, Irrsigler wraz z Regerem, wyszli naraz razem z sali Bordona i tak dugo do niej nie wracali. Poniewa jednak byem z Regerem umwiony o wp do dwunastej, za Reger by najbardziej punktualnym i niezawodnym czowiekiem, jakiego znam, dokadnie o wp do dwunastej wrci Reger do sali Bordona, pomylaem, i faktycznie, ledwie o tym pomylaem, Reger wrci do sali Bordona, a nim w kocu ponownie usiad na awce w sali Bordona, rozglda si na wszystkie strony wok siebie, a ja, przewidziawszy to, od razu, gdy tylko usyszaem, e wraca do sali Bordona, wycofaem si do sali Sebastiana, w sali Sebastiana ponownie stanem w rogu, w ktry wepchnity zostaem przez rozjuszon rosyjsk grup, z ktrego jednak teraz ponownie mogem dobrze obserwowa przybyego ponownie do sali Bordona Regera, tego nieufnego, jak mylaem, Regera, ktry wci dla upewnienia si rozglda si naokoo i ktry przecie midzy innymi przez cae ycie ogarnity by chorobliw, wrcz mierteln mani przeladowcz, zreszt, rzecz jasna, potrafi j z poytkiem wykorzysta, nigdy naprawd nie przybieraa ona rozmiarw gronych dla niego i innych. Reger ponownie siedzia na awce w sali Bordona, przypatrujc si Siwobrodemu mczynie Tintoretta. Punktualnie o wp do dwunastej spojrza na byskawicznie wyjty z kieszeni marynarki zegarek kieszonkowy, a w tym samym momencie ja przeszedem z sali Sebastiana do sali Bordona i stanem przed Regerem. Straszne te rosyjskie grupy, powiedzia Reger, jakie straszne. Nienawidz tych rosyjskich grup, powtrzy. Formalnym tonem nakaza mi, bym usiad na awce w sali Bordona, prosz spokojnie usi obok mnie, prosz, niech pan sobie spokojnie usidzie tu obok, powiedzia. Punktualny czowiek. Jak mnie to zawsze cieszy! powiedzia. Ludzie s w wikszoci niepunktualni, to przeraajce. Ale pan zawsze by punktualny, powiedzia, to jedna z pana mocnych stron. Och, kontynuowa, gdyby pan wiedzia, jak okropn miaem noc, wziem podwjn dawk tabletek, a tak le spaem. Przez cay czas nia mi si ona, nie mog si uwolni od tych koszmarnych snw, w ktrych ni mi

si ona. Rozmylaem o panu, jak pan si ostatnimi laty rozwin. Dziwne, jak pan si rozwin, powiedzia. Prowadzi pan w gruncie rzeczy niepospolit egzystencj, waciwie cakowicie niezalen, rzecz jasna z zastrzeeniem, e nie ma przecie w wiecie ani jednego czowieka niezalenego, co dopiero mwi o cakowicie niezalenym. Gdybym nie mia Ambasadora, powiedzia, nie przeybym popoudnia. Ostatnimi czasy przyjeda tu tylu Arabw, e niedugo bdzie to Hotel Arabski, a przecie zawsze by to Hotel ydowski, ydowski i wgierski, przede wszystkim wgierscy ydzi, z tego powodu ju od tylu lat jest mi w tym hotelu tak przyjemnie, nie przeszkadzaj mi nawet handlarze perskimi dywanami, ktrzy w Ambasadorze handluj tymi swoimi dywanami. Nie sdzi pan jednak, i na dusz met siedzenie w Ambasadorze moe by niebezpieczne? przecie w kadej chwili moe w Ambasadorze eksplodowa bomba, przez cay czas, niech pan sobie tylko wyobrazi, hotel peen jest izraelskich ydw i egipskich Arabw. Zreszt, mj Boe, to cakiem obojtne, czy wylec w powietrze, powiedzia, jeeli stanie si to w jednej chwili. Przed poudniem w Kunsthistorisches Museum, po poudniu w Ambasadorze, a w poudnie dobrze zje w Astorii bd w Bristolu, powiedzia, oto co sobie ceni. Z samego Timesa nie sta by mnie by rzecz jasna, na takie ycie, powiedzia nieszczerze, Times przesya mi do Austrii co w rodzaju kieszonkowego. Ale kursy akcji nie s teraz korzystne, rynek akcji jest obecnie katastrofalny. A ycie w Austrii staje si z dnia na dzie coraz drosze. Z drugiej strony wyliczyem sobie, e z tego, co mam, bez specjalnych problemw, jeli nie wybuchnie tak zwana trzecia wojna wiatowa, spokojnie wyyj przez jakie dwadziecia lat. To uspokaja, nawet jeli codziennie wszystko si nieco kurczy. Pan, panie Atzbacher, jest typowym prywatnym uczonym, powiedzia do mnie, jest pan wrcz uosobieniem prywatnego uczonego, jest pan w ogle uosobieniem prywatnej osoby, cakowicie w niezgodzie z duchem swojej epoki, powiedzia Reger. To wanie sobie dzisiaj, wchodzc mozolnie po tych strasznych schodach do sali Bordona, pomylaem, e jest pan tym waciwym autentycznym i typowym okazem osoby prywatnej, prawdopodobnie jedynym, ktrego znam, a znam ich tylu, wszyscy s osobami prywatnymi, pan jednak jest tu tym jedynym typowym, autentycznym okazem. Dziesitki lat lcze tak nad jednym dzieem i niczego z tego nie opublikowa, e te pan to wytrzymuje, ja bym nie potrafi. Ja, prosz pana, co najmniej raz na miesic musz sprawi sobie t przyjemno i opublikowa moj prac, powiedzia, to przyzwyczajenie stao si dla mnie niezbywaln potrzeb, dlatego chwal sobie Timesa, ktry regularnie wychodzi naprzeciw tej mojej potrzebie i jeszcze mi paci. Pisanie sprawia mi niewymown przyjemno, powiedzia, te moje krtkie teksty artystyczne, ktrych dugo nie przekracza dwch stron, to mimo wszystko w Timesie trzy i p kolumny, powiedzia. Nigdy nie pomyla pan o wydaniu choby krtkiego fragmentu paskiej pracy? powiedzia, jakiego urywka, wszystko, o czym pan nadmienia, mwic mi o swojej pracy, kae przypuszcza, e jest naprawd wyjtkowa, z drugiej strony niczego nie publikowa to te szczytowa rozkosz, niczego zupenie, powiedzia. Kiedy jednak zapragnie pan zobaczy efekty swojej pracy, powiedzia, i opublikuje pan przynajmniej cz paskiej pracy. Zgoda, to wspaniale tak przez cae ycie zatrzymywa dla siebie tak zwan prac caego ycia i nie publikowa, z drugiej strony rwnie wspaniale jest publikowa. Ja jestem urodzonym publikujcym, pan natomiast wrodzonym niepublikujcym. Prawdopodobnie na niepublikowanie skazana jest tak paska praca, jak i pan sam, to znaczy praca ze wzgldu na pana tudzie pan ze wzgldu na prac, wszystko jedno, pan bowiem z pewnoci cierpi przez to, e nad swoj prac pracuje, tej pracy jednak nie publikuje, taka jest prawda, jak sdz, pan tylko tego nie przyzna, nawet wobec samego siebie, e doskwiera panu ten przymus niepublikowania. Mnie by doskwierao, gdybym nie publikowa moich prac pisarskich. Rzecz jasna, paskiej pracy nie da si jednak do mojej porwna. Zreszt, nawiasem mwic, ja nie znam takiego pisarza, a w kadym razie czowieka piszcego, ktry w ogle potrafiby przez duszy czas wytrzyma, eby tego, co pisze, nie publikowa, kt nie jest ciekawy, co powie o tym, co on pisze, publiczno, ja czekam na to wrcz gorczkowo, powiedzia Reger, cho zawsze powiadam, e gorczkowo nie czekam, e mnie to nie interesuje, e nie jestem ciekaw opinii publicznoci, czekam gorczkowo; kami, rzecz jasna, kiedy mwi, e nie czekam gorczkowo, zawsze bowiem czekam, przyznaj, wci gorczkowo czekam, bez przerwy, powiedzia. Chc wiedzie, co ludzie powiedz o tym, co napisaem, powiedzia, w kadej chwili, nade wszystko za chc wiedzie wtedy, kiedy powiadam bezustannie, e nie interesuje mnie, co o tym ludzie mwi, na chodno mwi, e mnie to nie interesuje, zupenie nie ciekawi, ale cay czas a pon z ciekawoci i niczego nie wyczekuj w wikszym napiciu, powiedzia. Kiedy mwi, e nie interesuje mnie opinia publicznoci, kami, kami, kiedy mwi, e nie interesuj mnie moi czytelnicy, kami, kiedy mwi, e nic nie chc wiedzie o tym, co ludzie myl o tym, co pisz, e nie czytam tego, co o tym ludzie pisz, kami wtedy, kami i to nikczemnie, powiedzia, bo cay czas bez wytchnienia czekam gorczkowo na to, co ludzie powiedz o tym, co napisaem, chc o tym wiedzie zawsze, w kadym momencie, i bardzo si tym przejmuj, cokolwiek by ludzie powiedzieli o tym, co pisz, taka jest prawda. Rzecz jasna, sucham tylko tego, co mwi o tym ludzie z Timesa, a nie zawsze sysz od nich same pochlebne rzeczy, powiedzia Reger, w pana jednak przypadku, jako, e tak powiem, filozofujcy pisarz, powinien pan pon wprost z ciekawoci, co ludzie mwi o pisanej przez pana filozofii, tego nie rozumiem, dlaczego nie publikuje pan tego, co pisze, przynajmniej w jakim wyborze, choby po to, by cho raz dowiedzie si, co publiczno, co, e tak powiem, kompetentna publiczno o tym myli, cho jednoczenie trzeba powiedzie, e taka kompetentna publiczno nie istnieje, adna kompetencja nie istnieje, nigdy nie istniaa, nigdy istniaa nie bdzie; ale czy to pana nie przygnbia, tak

wci pisa i pisa, myle i myle, zapisywa to, co pan pomyla, a wszystko bez najmniejszego echa? powiedzia. Z pewnoci wiele pan traci przez ten gupi upr, by nie publikowa, powiedzia, moe nawet to, co najwaniejsze. Od tylu lat caymi latami pisze ju pan t swoj prac, mwi pan, e pisze t prac tylko dla siebie, przecie to straszne, tekstu pisanego nikt nie pisze dla siebie, to kamstwo, kiedy kto powie, e to, co pisze, pisze tylko dla siebie, a wie pan rwnie dobrze jak ja, e nie ma ludzi bardziej zakamanych ni ludzie piszcy, wiat nie zna, od kiedy istnieje, czowieka bardziej zakamanego ni czowiek piszcy, bardziej prnego i bardziej zakamanego, powiedzia Reger. Nie wyobraa pan sobie, jak przeraliw znowu miaem noc, ile razy wstawaem w okropnych spazmach, od palcw u stp przez ydki, klatk piersiow a po policzki, z powodu odwadniajcych piguek, ktre musz bra na serce. To dla mnie doprawdy bdne koo. Kad noc mam zmarnowan, za kadym razem, kiedy ju myl, e teraz moe zasn, wracaj spazmy, musz wstawa i chodzi tam i z powrotem po pokoju. Przez ca noc w zasadzie chodziem tam i z powrotem, nie mogem zasn, od razu budziy mnie te koszmarne sny, o ktrych panu mwiem. W tych snach ni mi si ona, to przeraajce. Te koszmary mcz mnie od jej mierci, bez wytchnienia, mam je noc w noc. Niech mi pan wierzy, zaczynam si ju zastanawia, czy nie lepiej byoby, gdybym i ja, kiedy ona umara, z sob skoczy. Nie mog sobie wybaczy tego tchrzostwa. To ustawiczne, niemal chorobliwe ualanie si nad sob jest dla mnie nieznone, ale nie mog sobie da z tym rady, powiedzia. Gdyby przynajmniej by jaki przyzwoity koncert w Musikverein, powiedzia, ale zimowy repertuar jest przeraliwy, graj jedynie rzeczy mde i oklepane, wci tylko te ju mi dziaajce na nerwy koncerty Mozarta, koncerty Brahmsa, koncerty Beethovena, wszystkie te Mozartowskie, Brahmsowskie i Beethovenowskie cykle, przecie to ju nie do wytrzymania. No a w operze panoszy si dyletantyzm. Gdyby cho opera bya interesujca, ale w tej chwili w operze nie ma absolutnie nic ciekawego, ze sztuki, li piewacy, a do tego jeszcze licha orkiestra. Jakich to mielimy filharmonikw zaledwie dwa, trzy lata temu! powiedzia, a co dzisiaj, zbieranina orkiestrowa. Niech pan sobie wyobrazi, w zeszym tygodniu wysuchaem Podry zimowej z jakim basist z Lipska, nie wymieni go z nazwiska, naprawd nic panu nie powie, pan bowiem w ogle nie interesuje si muzyk teoretyczn, i niech si pan cieszy, powiedzia, ten basista by katastrofalny. Wci tylko Wrona, powiedzia, nie mona tego duej wytrzyma. Na taki koncert nie warto si nawet ubiera, auj, e woyem wie koszul. O takim mieciu nie bd przecie pisa do Timesa, powiedzia. Mahler, Mahler, Mahler, powiedzia, to te staje si ju denerwujce. Moda na Mahlera osigna ju wszake szczytowy punkt, dziki Bogu, powiedzia, Mahler jest przecie najbardziej przecenianym kompozytorem stulecia. Mahler by wymienitym kapelmistrzem, jest jednak miernym kompozytorem, jak wszyscy dobrzy kapelmistrzowie, tak jak Hindemith na przykad, jak Klemperer. Przeraajca bya dla mnie przez wszystkie te lata ta moda na Mahlera, cay wiat wpad nagle w jakie mahlerowskie delirium, to byo ju nie do wytrzymania. A tak w ogle, to wie pan, e grb mojej ony, w ktrym i ja kiedy spoczn, powiedzia, jest tu obok grobu Mahlera? Zgoda, na cmentarzu czowiekowi moe by naprawd obojtne, obok kogo ley, nawet leenie obok Mahlera zbytnio mnie nie porusza. Pie o ziemi z Kathleen Ferrier, no moe, powiedzia Reger, wszystkie inne Mahlerowskie rzeczy odrzucam, niewiele s warte, nie opr si testowi precyzji. Taki Webern wydaje si przy nim geniuszem, nie mwic ju o Schnbergu i Bergu. Nie, Mahler to bya aberracja, Mahler to typowy kompozytor w stylu Jugendstilu, po modnej linii secesji, rzecz jasna jeszcze o wiele gorszy od Brucknera, ktry przecie ma wiele kiczowatych cech pokrewnych z Mahlerem. W tym sezonie Wiede duchowo zorientowanej osobie nie ma nic do zaoferowania, muzycznie zorientowanej niestety te niewiele, powiedzia. Ale przybysze, przyjedajcy do miasta, prdko si, rzecz jasna, czym zadowol, tak czy inaczej pjd do opery, obojtnie co jest grane, co sobie wybior, niechby to i bya najpotworniejsza szmira, wybior si na najstraszliwsze koncerty, klaskaniem bd mieli obrzke donie, i, jak pan sam widzi, wci tumnie napywaj nawet do Naturhistorisches Museum czy do Kunsthistorisches Museum. Gd kultury u cywilizowanej ludzkoci jest olbrzymi, perwersja, ktra si w tym fakcie kryje, uniwersalna. A Wiede to pojcie kulturalne nawet w sytuacji, kiedy w Wiedniu nie ma ju niemal kultury, bo pewnego dnia rzeczywicie nie bdzie ju w Wiedniu kultury, mimo to pozostanie on kulturalnym pojciem. Wiede pozostanie na zawsze kulturalnym pojciem, tym bardziej uporczywym kulturalnym pojciem, im mniej w nim bdzie kultury. Faktycznie bowiem tylko patrze, a nie bdzie w tym miecie ju adnej kultury, powiedzia. Te coraz bardziej ogupiae rzdy, ktre mamy tu u nas w Austrii, z czasem ju si o to zatroszcz, niedugo nie bdzie w Austrii jakiejkolwiek kultury, tylko filisterstwo, powiedzia Reger. Atmosfera tu u nas w Austrii robi si coraz bardziej wroga kulturze, wszystko przemawia za tym, e w niezbyt odlegym czasie z Austrii zrobi si kraj absolutnie bez kultury. Tego deprymujcego koca ja jednak ju nie doyj, pan moe, powiedzia Reger, pan moe, ale ja nie, jestem ju taki stary, e nie doyj ostatecznego zmierzchu i faktycznej likwidacji kultury w Austrii. Pomie kultury zostanie w Austrii wygaszony, powiadam panu, panoszca si w tym kraju ju od tak dawna ciemnota wygasi w niezbyt odlegym czasie pomie kultury. Wtedy zrobi si w Austrii ciemno, powiedzia Reger. Ale w tej kwestii moe pan mwi, co si panu podoba, a i tak nikt pana nie usyszy, a jeli kto usyszy, wezm pana za pomyleca. Jaki sens ma to, e pisz do Timesa o tym, co myl o Austrii, i o tym, co prdzej czy pniej, jednake w przewidywalnej przyszoci, stanie si z Austri? adnego, powiedzia Reger, najmniejszego. Szkoda, e tego ju nie doyj, to znaczy tego, jak Austriacy bd bdzi w mroku, poniewa wyganie im pomie kultury. Szkoda, e nie bd mg w tym uczestniczy,

powiedzia. Zapyta pan, dlaczego tu pana znowu dzisiaj wezwaem, poprosiem, by pan dzi ponownie tu przyszed. Nie bez powodu. Ale powd ten wyjawi panu pniej. Nie wiem, jak panu ten powd wyjawi. Nie wiem. Cay czas o tym rozmylam, a nie wiem. Siedz tu ju od paru godzin, rozmylam i nie wiem. Irrsigler jest mi wiadkiem, powiedzia Reger, siedz ju tu od paru godzin na awce i rozmylam, jak to panu powiedzie, dlaczego poprosiem pana take dzisiaj do Kunsthistorisches Museum. Pniej, pniej, powiedzia Reger, prosz mi da czas. Popeniamy przestpstwo i nie jestemy po prostu w stanie powiedzie o tym wprost, powiedzia Reger. Prosz mi da czas, a si uspokoj, powiedzia, Irrsiglerowi ju to powiedziaem, ale panu jeszcze tego powiedzie nie mog, doprawdy wstyd. Zreszt to, co panu wczoraj powiedziaem o tak zwanej Sturmsonate, jest z pewnoci interesujce, jestem te pewien, e nie pomyliem si w tym, co panu powiedziaem wczoraj o Sturmsonate, ale prawdopodobnie dla mnie jest bardziej interesujce ni dla pana. Wci si nam przydarza, e wypowiadamy si na jaki temat, gdy jest dla nas fascynujcy, ale jest on bardziej fascynujcy dla nas ni dla tego, komu ten temat mimo wszystko narzucamy, koniec kocw z najbardziej zacit bezwzgldnoci, do jakiej jestemy zdolni. Narzucaem si panu wczoraj z moimi pogldami o tak zwanej Sturmsonate, to fakt. W zwizku z moim wykadem o Sztuce fugi, powiedzia, uznaem rwnie za konieczne zajcie si Sturmsonate, a zauwaywszy wczoraj, e wprost idealnie jestem do tego usposobiony, uczyniem z pana ofiar mojej pasji muzykologicznej, tak jak czsto mam w zwyczaju czyni z pana osoby ofiar moich pasji muzykologicznych, poniewa nie znajduj na to bardziej nadajcej si osoby od pana. Jake czsto myl sobie: zjawia si pan jak na zawoanie, co bym bez pana uczyni! powiedzia. Wczoraj naprzykrzaem si panu t Sturmsonate, kto wie, jakim utworem muzycznym bd si panu naprzykrza pojutrze, powiedzia, gow mam pen muzykologicznych tematw, ktre niezmiernie chtnie chciabym wyjani, potrzebuj jednak suchacza, e tak powiem ofiary, dla mojej muzykologicznej manii mwienia, powiedzia, faktycznie bowiem moje ustawiczne mwienie o muzykologicznych sprawach jest rodzajem muzykologicznej manii mwienia. Kady czowiek ma swoj wasn pierwotn mani mwienia, u mnie jest ona muzykologiczna. Ow muzykologiczn mani mwienia miaem przez cae moje muzykologiczne ycie, bo niewtpliwie ycie moje jest wycznie yciem muzykologa, tak jak paskie yciem filozofa. Mgbym dzi, rzecz jasna, powiedzie, e to, co wczoraj powiedziaem o Sturmsonate,jest dzi bez sensu, tak jak w ogle wszystko, co si mwi, jest bez sensu, mimo to potrafimy mwi bez sensu z przekonaniem, powiedzia Reger. Wszystko, co zostao powiedziane, okazuje si od razu, czy nieco pniej, bez sensu, to wszake nie adna zbrodnia, powiedzia, jeli mwi si o tym z przekonaniem, z najbardziej niewiarygodn zapalczywoci, do jakiej jestemy zdolni. To, co mylimy, chcemy te powiedzie, powiedzia Reger, i w gruncie rzeczy nie zaznamy spokoju, dopki tego nie powiemy, kiedy milczymy, dusimy si tym. Ludzko dawno by si ju udusia, gdyby musiaa przemilcza pomylany na przestrzeni jej historii bezsens, kady, kto zbyt dugo milczy, dusi si tym, rwnie ludzko nie moe zbyt dugo milcze, wtedy bowiem dusi si, nawet jeli bez sensu jest to wszystko, co wymyli pojedynczy czowiek, co wymyli ludzko, jak rwnie to, co pojedynczy czowiek kiedykolwiek w yciu wymyli, to, co ludzko kiedykolwiek wymylia. Raz jestemy artystami mwienia, raz artystami milczenia i doprowadzamy t sztuk do jej granic, powiedzia, nasze ycie dokadnie na tyle jest interesujce, na ile potrafilimy rozwin nasz sztuk mwienia, tak jak i milczenia. Sturmsonate nie jest przecie wielkim utworem, powiedzia Reger, gdy bliej si jej przyjrze, jest ona jednym z licznych tak zwanych dzie pomniejszych, w gruncie rzeczy utworem kiczowatym. Warto tego utworu kryje si nie tyle w tym, czym on sam jest, ile w tym, e moemy o nim bardzo dobrze dyskutowa. Beethoven by gwatownikiem, ktry zrealizowa si jako artysta w absolutyzmie spazmatycznej monotonii, a ja nie to akurat najbardziej sobie ceni. Zawsze niele mnie bawio przeprowadzanie charakterystyki Sturmsonate, ta sonata to najbardziej zowrbny utwr Beethovena, Sturmsonate daje klucz do Beethovena, pokazuje jego esencj, jego geniusz, jego kiczowato, uzmysawia jego granice. Wszake mwiem panu wczoraj o Sturmsonate po to tylko, by wyjani panu jeszcze dokadniej i intensywniej Sztuk fugi, do tego naleao uwzgldni Sturmsonate, powiedzia Reger. Nienawidz zreszt takich okrele jak Sturmsonate, czy Eroica, czy Niedokoczona, czy Z uderzeniem w koty, okrelenia tego rodzaju s dla mnie wstrtne. Tak samo jak z gruntu wstrtne jest dla mnie, kiedy si mwi Mag pnocy, powiedzia Reger. Wanie dlatego, e w ogle si pan nie interesuje muzyk z teoretycznego punktu widzenia, staje si pan idealn ofiar dla moich dyskusji muzycznych, powiedzia Reger. Sucha pan uwanie i nie oponuje, powiedzia, daje mi pan spokojnie si wypowiedzie, potrzebuj tego, bez wzgldu na warto tego, co mwi, to nieco toruje mi drog przez t straszn, niech mi pan wierzb muzyczn egzystencj, faktycznie jednak przynoszc mi, prawda e nader rzadko, szczcie. To, co myl, wyniszcza i unicestwia, powiedzia, cho z drugiej strony, ju tak dugo mnie wyniszcza, tak dugo mnie ju unicestwia, e nie musz si ju tego obawia. Pomylaem, e przyjdzie pan punktualnie, i przyszed pan punktualnie, powiedzia, od pana zawsze tylko oczekuj punktualnoci, za punktualno, jak pan wie, ceni sobie bardziej ni cokolwiek innego, tam, gdzie s ludzie, musi by punktualno oraz nieodczne od niej poczucie, e mona na kim polega, powiedzia. Jest wp do dwunastej i zjawia si pan, spojrzaem na zegarek, byo wp do dwunastej, a pan ju sta przede mn. Nie znam bardziej poytecznego czowieka od pana, powiedzia. Prawdopodobnie w ogle tylko dziki panu mog przetrwa. Nie powinienem by tego mwi, powiedzia Reger, trzeba mie czelno, by tak powiedzie, powiedzia, to moe bezprzykadna bezczelno, ale

powiedziaem, jest pan jedynym czowiekiem, ktry umoliwia mi dalsz egzystencj, faktycznie nikogo poza panem nie mam. A tak w ogle, to wie pan, e moja ona bardzo pana lubia? Nigdy tego panu nie powiedziaa, ale mnie owszem. I to niejeden raz. Jest pan wolny duchem, powiedzia Reger, to najcenniejsze w wiecie. Chodzi pan sam wasnymi ciekami i tego samotnego chodzenia dobrze pan strzee, niech pan go strzee na cae ycie, powiedzia Reger. Ja wkradem si w sztuk po to, by umkn yciu, tak mona by chyba te powiedzie, powiedzia. Ukradkiem uciekem od niego w sztuk, powiedzia. Wyczekaem najkorzystniejszej chwili i ow najkorzystniejsz chwil wykorzystaem, uciekajc ukradkiem od ycia w sztuk, w muzyk, powiedzia. Tak jak inni uciekaj od niego w tak zwane sztuki plastyczne czy sztuk aktorsk, powiedzia. Ludzie ci, tak jak ja w gruncie rzeczy faktycznie nienawidzcy wiata, z chwili na chwil od tego znienawidzonego wiata uciekaj ukradkiem w sztuk, ktra przecie znajduje si cakowicie poza tym znienawidzonym wiatem. Ja uciekem, wlizgujc si w muzyk, powiedzia, w cakowitej skrytoci. Poniewa miaem tak moliwo, gdy tymczasem wikszo ludzi w ogle nie ma takiej moliwoci. Pan uciek, wlizgujc si w filozofi i pisarstwo, powiedzia Reger, cho nie jest pan ani filozofem, ani pisarzem, i to akurat jest u pana i w panu najbardziej interesujce, a zarazem zgubne jak Fatum, filozofem bowiem tak naprawd pan nie jest, tak jak i tak naprawd nie jest pan pisarzem, jako filozofowi bowiem brakuje panu wszystkiego, co jest znamieniem filozofa, jako pisarzowi rwnie, chocia odpowiada pan dokadnie temu, co nazywam pisarzem filozoficznym, pana filozofia nie jest naprawd filozofi, pana pisarstwo te nie jest naprawd pisarstwem, powtrzy. A pisarz, ktry niczego nie publikuje, nie jest przecie w gruncie rzeczy take rzeczywicie adnym pisarzem. Prawdopodobnie cierpi pan na lk publikowania, powiedzia Reger, to z winy traumatyzmu wydawniczego nic pan nie publikuje. W Ambasadorze mia pan na sobie wczoraj wietnie skrojon pelis z barana, na pewno pochodzi z Polski, powiedzia naraz, a ja na to, tak, powiedziaem, jak panu wiadomo, byem w Polsce ju wielokrotnie. Polska to jeden z moich ulubionych krajw, lubi Polsk i lubi Portugali, powiedziaem, prawdopodobnie jednak Polsk nawet bardziej od Portugalii, w czasie ostatniej bytnoci w Krakowie, to ju bdzie osiem, dziewi lat, kiedy byem w Krakowie, kupiem sobie t pelis, eby kupi t pelis, pojechaem specjalnie na polsko-rosyjsk granic, tylko bowiem na polsko rosyjskiej granicy maj pelisy o takim kroju. Tak, powiedzia Reger, faktycznie to przyjemno od czasu do czasu natrafi na dobrze ubranego przystojnego czowieka, zwaszcza w tak przykr pogod, kiedy gowa jest w sumie pena pospnych myli, a czowiek w ogle w najgorszym nastroju. Czasami widzi si teraz take w tym podupadym Wiedniu dobrze ubranych przystojnych ludzi, przez wiele lat widziao si w Wiedniu na kadym bez wyjtku wycznie ubrania w zym gucie, owe deprymujce masowe towary. Teraz jednak, jak si wydaje, barwa jakby wracaa na ubranie, niemniej tak niewielu widzi si teraz przystojnych, dobrze zbudowanych ludzi, idzie pan przez ten podupady Wiede i widzi wci tylko deprymujce twarze oraz ubrania w zym gucie, tak jakby mijay pana wci jakie kaleki. Bezgucie i monotonia wiedeczykw deprymoway mnie przez dziesitki lat. Zawsze sdziem, e tylko w Niemczech ludzie s tak monotonni i bez gustu, ale rwnie monotonni i bez gustu s wiedeczycy. Dopiero od cakiem niedawna obraz jakby zaczyna si zmienia, ludzie wygldaj ju duo lepiej, znowu zaczli ubiera si bardziej indywidualnie, powiedzia, w tej pelisie wyglda pan wcale okazale, powiedzia Reger. Tak niewielu widzi si dobrze ubranych a zarazem inteligentnych ludzi, powiedzia. Przez wiele lat przemykaem si przez Wiede z gow wcinit w ramiona, poniewa nie mogem znie widoku masowej brzydoty na ulicach, te masy ludzi bez gustu, ktrych czowiek mija, byy dla mnie po prostu nie do zniesienia. Te setki tysicy przemysowo ubranych ludzi, ju kiedy stawiaem pierwszy krok na ulicy, odbieray mi oddech, powiedzia. I to nie tylko w tak zwanych dzielnicach proletariatu, rwnie w tak zwanym rdmieciu odbierali mi oddech owi szarzy, masowi ludzie w przemysowych, seryjnych ubraniach, szczeglnie w rdmieciu, powiedzia. Teraz jednak, jak si wydaje, co jakby si zaczynao zmienia, ludzie znowu maj odwag ubiera si indywidualnie, powiedzia. Modzie, mimo e wci w ubraniach w zym gucie, wychodzi na ulic w wesoych kolorach, tak jakby ludzie dopiero teraz przezwyciyli w sobie wojn, czterdzieci lat po jej zakoczeniu, traumatyzm wojny, powiedzia Reger, pozostawi ich niemal na czterdzieci lat tak szarymi i niepozornymi. Wci jednak kogo dobrze ubranego zobaczy pan, rzecz jasna, w tym podupadym Wiedniu, jak to si mwi, wycznie od wita. Daje to oczywicie uczucie szczcia, powiedzia, dodajc: tylko Gould potrafi zagra Sturmsonate naprawd dobrze, uczyni z niej co znonego, nikt inny. Wszyscy pozostali grali j nieznonie. Jest ona bardzo niezgrabna, Sturmsonate, powiedzia Reger, jak wiele z tego, co napisa Beethoven. Ale i Mozart nie uchroni si przed kiczem, zwaszcza w operach tyle jest kiczu, w muzyce tych powierzchownych oper usune zaaferowanie ciga si w nieznony sposb z kokieteryjnym przekomarzaniem. Turkaweczka tutaj, turkaweczka tam, tu uniesiony paluszek, tam uniesiony paluszek, powiedzia Reger, taki te jest Mozart. A i muzyka Mozarta pena jest kiczu a la haleczka i majteczki, powiedzia. Za Beethoven, ten pastwowy kompozytor, pokazuje to przede wszystkim Sturmsonate, jest wprost miesznie powany. Ale do czego by nas to doprowadzio, gdybymy tak wszystko poddawali temu umiercajcemu ogldowi, powiedzia Reger. Zaaferowanie i kiczowato to przecie dwie naczelne cechy tak zwanego cywilizowanego czowieka, na przestrzeni stuleci i tysicleci wysoce wystylizowanego w jedn wielk groteskow figur, powiedzia. Wszystko, co ludzkie, jest kiczowate, powiedzia, co do tego nie ma adnej wtpliwoci. Taka jest rwnie wysoka i najwysza sztuka. Powrt z Londynu do Wiednia by dla niego, ktry

w kocu bardziej w Londynie ni w Wiedniu czu si u siebie w domu, powiedzia, prawdziwym szokiem. No ale w Londynie w adnym wypadku nie mg pozosta, choby ze wzgldu na stan zdrowia, niepewny, wci grozia mu niebezpieczna choroba, miertelna, owiadczy Reger. W Londynie yem, w Wiedniu nigdy naprawd nie byem w stanie y, w Londynie na og dobrze byo mojej gowie, w Wiedniu nigdy, to w Londynie przychodziy mi do gowy najlepsze pomysy, powiedzia. Czasy londyskie byy dla mnie najlepszymi czasami, powiedzia. W Londynie miaem zawsze wszystkie te moliwoci, ktrych nigdy w Wiedniu nie miaem, powiedzia. Po mierci rodzicw stao si dla mnie oczywiste, e wrc do Wiednia, tego szarego, bezdusznego, stamszonego wojn Wiednia, w ktrym pocztkowo przez wiele lat prowadziem egzystencj w cakowitym przestrachu, powiedzia. Ale w chwili, kiedy nie wiedziaem ju, co mam pocz, poznaem moj on, powiedzia. To ona mnie uratowaa, zawsze obawia si pci eskiej, kobiet wprost nienawidzi, e tak powiem, dusz i ciaem, a przecie kobieta uratowaa mu ycie, wasna ona. Wie pan, gdzie poznaem moj on? zapyta, ju panu o tym mwiem? powiedzia, a ja pomylaem, e czsto mi ju mwi, ale nie powiedziaem tego, a on powiedzia: Poznaem on w Kunsthistorisches Museum. A wie pan, gdzie w Kunsthistorisches Museum? zapyta, a ja pomylaem, e wiem, naturalnie, gdzie w Kunsthistorisches Museum, a on powiedzia: w sali Bordona, tu, na tej awce, i powiedzia to tak, jakby faktycznie nie pamita, e ju mi to sto razy powiedzia, e pozna on na awce w sali Bordona, a ja, kiedy mi to znowu powiedzia, zachowaem si tak, jakbym o tym nigdy nie sysza. To by szary dzie, powiedzia, byem w rozpaczy, zajmowaem si wwczas bardzo wnikliwie Schopenhauerem, straciwszy ochot na Kartezjusza, w ogle w tym okresie na mylicieli francuskich, siedziaem tu, na awce, medytujc nad okrelonym zdaniem Schopenhauera, ju nie pamitam jakim, powiedzia. Wtedy nagle obok na awce usiada jaka przekorna kobieta i nie wstawaa. Daem znak Irrsiglerowi, wszake Irrsigler pocztkowo nie rozumia, co miaby znaczy ten mj znak, potem za nie udao mu si jej skoni do wyjcia, kobieta siedziaa i wpatrywaa si w Siwobrodego mczyzn, powiedzia Reger, moe i ca godzin tak si wpatrywaa w Siwobrodego mczyzn. Naprawd tak si pani podoba ten Siwobrody mczyzna Tintoretta? zapytaem siedzc obok, powiedzia Reger, i pocztkowo nie otrzymaem odpowiedzi na to pytanie. Dopiero po duszej chwili kobieta powiedziaa swoje fascynujce Nie faktycznie, takiego Nie nigdy do czasu tego Nie nie syszaem, powiedzia Reger. To znaczy, e Siwobrody mczyzna Tintoretta wcale si pani nie podoba? zapytaem. Nie, nie podoba mi si, odpowiedziaa. Rozwina si z tego, jak to si mwi, rozmowa o sztuce, zwaszcza o malarstwie, o dawnych mistrzach, powiedzia Reger, ktrej przez dugi czas nie miaem ochoty przerywa, a podczas tej rozmowy nie interesowaa mnie jej tre, tylko to, jak bya prowadzona. W kocu, rozwaywszy przez dusz chwil wszystkie za i przeciw, zaproponowaem tej kobiecie wsplny obiad w Astorii, a ona przyja zaproszenie. Niewiele pniej wzilimy lub. Okazao si wwczas, e miaa duy majtek, kilka sklepw w centrum, rwnie kamienice czynszowe przy Singerstrasse i Spiegelstrasse, a jedn przy samym Kohlmarkt, powiedzia. Nie liczc caej reszty. Nagle miaem on zamon kosmopolitk, powiedzia Reger, ktra uratowaa mnie swoj inteligencj i swoim majtkiem, moja ona bowiem mnie uratowaa, kiedy poznaem on, byem, jak to si mwi, powiedzia, doszcztnie zniszczony. Widzi pan, e temu Kunsthistorisches Museum niemao zawdziczam, powiedzia. Moe to nawet z wdzicznoci przychodz co drugi dzie do Kunsthistorisches Museum, powiedzia, umiechajc si, ale nie o to chodzi, oczywicie. Wie pan, e w tak zwanym domu przy Himmelstrasse, domu mojej ony przy Himmelstrasse na Grinzingu, by sejf, do ktrego miao dostp wiele osb? powiedzia. Trzymaa w nim najcenniejsze instrumenty, powiedzia, jak stradivarius, guarneri, maggini. Nie liczc innych rzeczy. Wojn ona spdzia tak jak ja w Londynie, dziwi si nawet, e nie poznalimy si ju wtedy w Londynie, moja ona bowiem obracaa si w tym czasie w tych samych londyskich krgach. Przez dobrych par lat mijalimy si w Londynie, powiedzia Reger. Nawiasem mwic, ona jeszcze przed naszym lubem podarowaa Kunsthistorisches Museum wiele obrazw, powiedzia Reger, midzy innymi bardzo cennego, cakiem udanego Furiniego, znajdzie go pan zaraz obok Cigolego i Empolego, dokadnie mwic, pomidzy Cigolim a Empolim, zreszt wcale go nie lubi. Ale po lubie ona nie podarowaa ju ani jednego obrazu, uwiadomiem jej, e robienie prezentw jest bezcelowe, robienie prezentw jest wrcz wstrtne, powiedziaem. Niech pan sobie wyobrazi, ona, nim si pobralimy, daa w prezencie jednej ze swych siostrzenic widok Wiednia w stylu biedermeier, Gauermanna, o ile si nie myl. A rok pniej, raczej przez przypadek ni ciekawo, chodzc po Muzeum Miasta Wiednia, e tak powiem, dla zabicia czasu midzy jednym a drugim posikiem, odkrya w tyme Muzeum Miasta Wiednia, ktre w moim mniemaniu w ogle nic nie jest warte, tego podarowanego siostrzenicy Gauermanna. Moe pan sobie wyobrazi, jaki to dla niej by szok. Natychmiast udaa si do dyrekcji muzeum, a tam poinformowano j, e siostrzenica ju po kilku tygodniach, a moe i dniach od otrzymania obrazu w prezencie od ciotki, mojej zmarej ony, sprzedaa go Muzeum Miasta Wiednia za dwiecie tysicy. Robienie prezentw to jeden z najwikszych nonsensw, powiedzia Reger. Bardzo szybko uwiadomiem to onie i od tego czasu ju ich wicej nie robia. Sami sobie wydzieramy co uwielbianego, e tak powiem, odrywamy od serca i dajemy w prezencie dzieo sztuki, a obdarowany od razu bezczelnie idzie je sprzeda, do tego jeszcze za horrendaln sum, powiedzia Reger. Robienie prezentw to straszliwy nawyk, nader czsto, rzecz jasna, biorcy si z wyrzutw sumienia, jak rwnie z powszechnego lku przed samotnoci, powiedzia Reger, kompletne zdziczenie, prezentu, tego, co dalimy w prezencie, biorcy nie ceni,

zawsze mogo by wicej i jeszcze wicej, tak e w kocu bierze si z tego sama nienawi, powiedzia. Nigdy nie robiem prezentw, powiedzia, ale te zawsze odmawiaem przyjmowania prezentw, przez cae ycie baem si wrcz, e zostan obdarowany. Wie pan, e Irrsigler te ma swj udzia w moim maestwie? Jak si okazao pniej, Irrsigler powiedzia mojej onie w sali Sebastiana, w ktrej w cakowitym wyczerpaniu opara si o cian, eby posza raczej do sali Bordona i zaja miejsce na awce w sali Bordona, Irrsigler zaprowadzi j z sali Sebastiana do sali Bordona, na awce w sali Bordona usiada za jego rad, powiedzia Reger. Gdyby Irrsigler nie zaprowadzi jej do sali Bordona, prawdopodobnie nigdy bym jej nie pozna, powiedzia Reger. Wie pan, ja nie wierz w przypadek, powiedzia. Z tego wzgldu Irrsigler jest naszego maestwa sprawc, zeswata nas, powiedzia Reger. Przez dugi czas ani mnie, ani onie nie przyszo do gowy, e w gruncie rzeczy Irrsigler sprawi, e zostalimy maestwem, by naszym swatem, dopiero pewnego dnia na to wpadlimy, odtwarzajc przebieg naszego zwizku. Irrsigler powiedzia raz, e dugo obserwowa wwczas moj on, nie majc pewnoci, jaka jest przyczyna jej, jak mu si wydawao od pocztku, osobliwego zachowania, zacz nawet myle, e miaa zamiar sfotografowa jedno z wiszcych tam malowide, co jest surowo wzbronione, moe w tej swojej torbie, wyjtkowo duych rozmiarw, w muzeum wzbronionej, ukrywa aparat fotograficzny, pomyla najpierw, a dopiero pniej, e bya cakowicie wyczerpana. Bo ludzie zawsze popeniaj w muzeum ten bd, e planuj sobie za duo, e chc obejrze wszystko, dlatego chodz po muzeum i chodz, patrz i patrz, i nagle po prostu padaj, bo zbyt apczywie rzucili si na sztuk. To si przydarzyo mojej przyszej onie, ktr Irrsigler wzi pod rk i zaprowadzi do sali Bordona, jak pniej oboje stwierdzilimy, z wielk troskliwoci, owiadczy Reger. Profan w sztuce idzie do muzeum i wszystko sobie psuje przez to, e za duo chce, powiedzia Reger. Trudno jednak, rzecz jasna, udziela rad, jak zwiedza muzeum. Znawca idzie do muzeum wzi pod lup najwyej jedno malowido, jedn statu, jeden przedmiot, powiedzia Reger, idzie do muzeum zobaczy, oszacowa jednego Veronesa, jednego Velazqueza, powiedzia Reger. Owi znawcy sztuki s dla mnie jednak wszyscy z gruntu wstrtni, powiedzia Reger, id prosto do tego jednego dziea sztuki, podchodz i badaj je bez skrupuw, na swj bezwstydny sposb, a nastpnie z muzeum wychodz, ja takich ludzi nienawidz, powiedzia Reger. Z drugiej strony te mi si wywraca odek, kiedy widz w muzeum profana, jak z bezkrytyczn apczywoci rzuca si na wszystko, w cigu jednego przedpoudnia, moe to nawet by caa malarska sztuka Zachodu, dzie w dzie jestemy tego wiadkami. W dniu, kiedy j poznaem, ona przeywaa tak zwany konflikt sumienia, przez wiele godzin chodzia po miecie, nie wiedzc, czy kupi sobie paszcz w firmie Braun, czy kostium w firmie Knize. Itak rozdarta midzy firm Braun a firm Knize zdecydowaa wreszcie nie kupowa ani paszcza w firmie Braun, ani kostiumu w firmie Knize i zamiast tego pj do Kunsthistorisches Museum, w ktrym do tego czasu bya tylko raz w yciu, we wczesnym dziecistwie, prowadzona za rk przez ojca, ktry by czowiekiem wraliwym na sztuk. Irrsigler zdaje sobie, rzecz jasna, spraw ze swej roli swata, powiedzia Reger. A gdyby Irrsigler zaprowadzi do sali Bordona zupenie inn kobiet, czsto sobie myl, powiedzia Reger, zupenie inn kobiet, powtrzy Reger, Angielk bd Francuzk, to nie do pomylenia, powiedzia. Siedzimy bez iskry ycia lub przebysku nadziei tu na tej awce, opuszczeni przez wszystkie yczliwe duszki, powiedzia Reger, w cakowitym przygnbieniu, stwierdzi Reger, i naraz siada obok jaka kobieta, ktr polubiamy, i jestemy uratowani. Miliony maestw poznao si na awce, powiedzia Reger, to jedna z najtrywialniejszych rzeczy w yciu, i wanie temu trywialnemu, miechu wartemu faktowi zawdziczam swoj egzystencj, gdybym bowiem nie pozna ony, nie mgbym dalej egzystowa, dzi jestem tego wiadomy bardziej ni kiedykolwiek. Caymi latami przesiadywaem tu na tej awce, w sumie tylko w gbokiej rozpaczy, i naraz zostaem uratowany. Zawdziczam wic Irrsiglerowi praktycznie wszystko, co sob teraz przedstawiam, bez Irrsiglera bowiem ju dawno by mnie tu nie byo, powiedzia Reger akurat w momencie, w ktrym Irrsigler zajrza z sali Sebastiana do sali Bordona. Okoo wp do dwunastej Kunsthistorisches Museum zazwyczaj bardzo si wyludnia, rwnie tego dnia zrobio si prawie pusto, za w tak zwanym dziale woskim nikogo poza nami nie byo. Irrsigler uczyni z sali Sebastiana krok do sali Bordona, jakby chcia da Regerowi sposobno spenienia jakiej jego proby, Reger nie mia wszake adnej proby, wic Irrsigler wycofa si ponownie do sali Sebastiana, faktycznie wycofa si, wyszed tyem z sali Bordona do sali Sebastiana. Irrsigler by kim, z kim wicej go czyo, ni kiedykolwiek go czyo nawet z bliskim krewnym, twierdzi Reger, z tym czowiekiem wicej mnie czy, ni kiedykolwiek czyo mnie z jakim krewnym, powiedzia. Stosunki midzy nami charakteryzowaa zawsze idealna rwnowaga, powiedzia Reger, trway one przez cae dziesiciolecia w tej idealnej rwnowadze. Irrsigler zawsze ma uczucie, e bior go w obron, cho nie bardzo wie, przed czym miabym go broni, jak i odwrotnie, ja te mam uczucie, e Irrsigler bierze mnie w obron, naturalnie take nie wiedzc, tak naprawd przed czym. Z Irrsiglerem czy mnie zwizek wprost idealny, na idealny wprost dystans, twierdzi. Rzecz jasna, Irrsigler nie wie niczego o mnie, powiedzia teraz Reger, byoby te kompletnie bez sensu, o czym o mnie go informowa, wanie dlatego, e Irrsigler nic o mnie nie wie, nasz zwizek jest tak idealny, wanie dlatego, e ja o nim nic w sumie nie wiem, powiedzia Reger, o Irrsiglerze wiem same banay i rzeczy czysto zewntrzne, jak i odwrotnie, i on zna mnie tylko z zewntrz z najbanalniejszej strony. W czowieka, z ktrym czy nas idealny zwizek, nie powinnimy w wikszym stopniu wnika, ni ju wniknlimy, w przeciwnym razie zniszczymy nasz idealny zwizek, powiedzia Reger. Irrsigler nadaje tutaj ton, powiedzia Reger, cakowicie zdany jestem na jego ask, gdyby

Irrsigler powiedzia dzisiaj, od dzisiaj, panie Reger, nie bdzie pan siada na tej awce, ja nie miabym tu nic do powiedzenia, powiedzia Reger, to bowiem czysty obd, nawet co jeszcze gorszego, przychodzi przez trzydzieci lat do Kunsthistorisches Museum i zajmowa to miejsce w sali Bordona. Nie sdz, eby Irrsigler poinformowa kiedy przeoonych, e od trzydziestu lat przychodz co drugi dzie do Kunsthistorisches Museum i siadam na awce w sali Bordona, z pewnoci tego nie uczyni, o ile go znam, na pewno nie, wie, e nie wolno mu tego uczyni, e dyrekcja nie ma prawa si o tym dowiedzie. Kogo takiego jak ja ludzie gotowi s przecie wysa do domu wariatw, czyli na Steinhof, gdy si dowiedz, e ten kto od trzydziestu lat co drugi dzie przychodzi do Kunsthistorisches Museum i siada na awce w sali Bordona. Dla lekarzy psychiatrw byaby to nie lada gratka, powiedzia Reger. Nie trzeba wcale siada przez ponad trzydzieci lat co drugi dzie na awce w sali Bordona przed Siwobrodym mczyzn Tintoretta, by trafi do domu wariatw, wystarczyoby mie ten zwyczaj przez zaledwie dwa, trzy tygodnie, a ja mam go ju od ponad trzydziestu lat, powiedzia Reger. I zwyczaju tego nie zaniechaem nawet po lubie, przeciwnie, w zwyczaj chodzenia co drugi dzie do Kunsthistorisches Museum i siadania na awce w sali Bordona jeszcze zintensyfikowaem w towarzystwie ony. Dla lekarzy psychiatrw bybym, jak to si mwi, nie lada gratk i smakowitym kskiem, ale ja nie dam lekarzom psychiatrom zrobi z siebie nie lada gratki i smakowitego kska, powiedzia Reger. W szpitalach psychiatrycznych tysice ludzi siedzi przecie za popenienie szalestwa niepomiernie mniej obkanego ni moje, powiedzia Reger. W szpitalach psychiatrycznych zamyka si ludzi za to, e raz nie podnieli rki, kiedy trzeba byo rk podnie, ktrzy raz zamiast czarne powiedzieli biae, powiedzia Reger, niech pan to sobie cho wyobrazi. Ale ja przecie nie jestem obkany, jestem tylko czowiekiem szczeglnych przyzwyczaje, ktry ma jeden szczeglny zwyczaj, ten mianowicie szczeglny zwyczaj, e od trzydziestu lat chodzi co drugi dzie do Kunsthistorisches Museum i siada na awce w sali Bordona. Zona uwaaa najpierw, e to straszny zwyczaj, ale w ostatnich latach by to zwyczaj w kocu miy, kiedy j o to pytaem, zawsze mwia, e to dla niej miy zwyczaj chodzi razem ze mn do naszego Siwobrodego mczyzny Tintoretta w Kunsthistorisches Museum i zajmowa miejsce w sali Bordona, powiedzia Reger. Faktycznie uwaam, e Kunsthistorisches Museum jest jedynym refugium, ktre mi pozostao, powiedzia Reger, musz chodzi do dawnych mistrzw, eby mc dalej istnie, wanie do tych tak zwanych dawnych mistrzw, ktrzy od dawna, przez dugie ju lata s mi nienawistni, niczego bowiem nie nienawidz bardziej ni tych tak zwanych dawnych mistrzw tu, w Kunsthistorisches Museum, dawnych mistrzw w ogle, wszystkich dawnych mistrzw, obojtnie jak si nazywaj, obojtnie jak malowali, powiedzia Reger, no ale to oni przecie trzymaj mnie przy yciu. Chodz wic tak po tym miecie i myl, e ju nie mog wytrzyma w tym miecie i e nie tylko tego miasta ju nie wytrzymuj, caego wiata nie wytrzymuj, a w konsekwencji i caej ludzkoci, wiat bowiem i caa ludzko stay si ostatnio tak przeraajce, e niedugo stan si nie do wytrzymania, przynajmniej dla czowieka takiego jak ja. Wie pan, panie Atzbacher, dla czowieka rozumu, jak i czowieka uczucia, takiego jak ja, wiat i ludzko stan si niedugo nie do wytrzymania. W tym wiecie i pord tych ludzi ja nie znajduj ju niczego, co stanowioby dla mnie jak warto, powiedzia, wszystko w tym wiecie jest tpe i w tej ludzkoci wszystko jest rwnie tpe. wiat i ludzko doszy dzisiaj do takiego stopnia otpienia, na ktry nie moe sobie pozwoli czowiek taki jak ja, powiedzia, czowiek taki z takim wiatem nie powinien ju wsplnie y, z tak ludzkoci wsplnie egzystowa, powiedzia Reger. Wszystko w tym wiecie i w tej ludzkoci zostao ju sprowadzone na najniszy poziom, powiedzia Reger, wszystko w tym wiecie i w tej ludzkoci osigno ju taki stopie zagroenia dla ogu i niskiej brutalnoci, e jest dla mnie niemal niemoliwe utrzyma si w tym wiecie i w tej ludzkoci choby przez jeden jeszcze dzie, a potem nastpny. Takiego stopnia niskiej tpoty nie przewidzieliby nawet najbardziej jasnowidzcy myliciele, powiedzia Reger, ani Schopenhauer, ani Nietzsche, nie mwic o Mteniu, powiedzia Reger, co za si tyczy naszych wybitnych poetw wiata i ludzkoci, to ohyda i upadek, ktre przewidzieli i przepowiedzieli wiatu i ludzkoci, s niczym w porwnaniu z obecnym stanem. Sam Dostojewski, jeden z naszych najwikszych jasnowidzw, opisa przyszo jedynie jako miechu wart idyll, tak samo jak Diderot opisa jedynie miechu wart idyll przyszoci, przeraajce pieko Dostojewskiego jest wobec tego, w ktrym my znajdujemy si dzisiaj, tak niewinne, e kiedy zdamy sobie z tego spraw, po plecach leje nam si lodowaty pot, tak samo pieka przepowiedziane i przewidziane przez Diderota. Pierwszy, ze swego rosyjskiego, wschodnio-wiatowego punktu widzenia, rwnie mao to absolutne pieko przewidzia, przepowiedzia i z gry opisa, jak jego zachodnio-wiatowy konkurent w myleniu i pisaniu, Diderot, powiedzia Reger. wiat i ludzko osigny icie piekielny stan, jakiego nigdy jeszcze nie widziano w ich historii, taka jest prawda, powiedzia Reger. Wszystko, co ci wielcy myliciele i wielcy pisarze z gry opisali, powiedzia Reger, to wprost idylla, cho sdzili, e opisuj pieko, wszyscy opisali przecie sam idyll, ktra w stosunku do pieka, w ktrym istniejemy dzisiaj, bya idyll wprost idylliczn, owiadczy Reger. Wszystko dzisiaj jest pene niecnoci i pene zoliwoci, kamstwa i zdrady, powiedzia Reger, ludzko nigdy nie bya tak bezczelna i perfidna jak dzisiaj. Nie wiem, na cokolwiek bymy patrzyli, dokdkolwiek bymy poszli, i tak patrzymy wci tylko na zoliwo i nikczemno, kamstwo i obud, i zawsze tylko w absolutn niegodziwo, na cokolwiek bymy patrzyli, dokdkolwiek bymy poszli, i tak staniemy naprzeciw zoliwoci, kamstwa i obudy. C innego ni kamstwo i zoliwo, ni obud i zdrad, ni niegodziw niegodziwo

zobaczymy, wychodzc na ulic, kiedy bdziemy mie odwag wyj na ulic, powiedzia Reger. Wychodzc na ulic, wchodzimy w niegodziwo, powiedzia, w niegodziwo i w bezwstyd, w obud i zoliwo. Mwimy, e nie ma kraju bardziej ni ten zakamanego, bardziej obudnego i zoliwego, ale gdy tylko wyjedziemy z tego kraju lub choby tylko wychylimy z niego gow, zobaczymy, e take za granic tego naszego kraju ton nadaj zoliwo, obuda, kamstwo i niegodziwo. Mamy najwstrtniejszy rzd, jaki mona sobie tylko wyobrazi, najwicej w nim obudy, zoliwoci, niegodziwoci, a do tego jeszcze gupoty, mwimy, i, rzecz jasna, tak jest, to wszystko prawda, to, co mylimy i co mwimy, i to bez ustanku, ustawicznie, ale gdy tylko z tego niegodziwie obudnego, zoliwego, zakamanego i gupiego kraju wychylimy gow, zobaczymy, e i inne kraje tak samo s zakamane i obudne tudzie zoliwe, w sumie te tylko rwnie niegodziwe, powiedzia Reger. Ale co nas obchodz te inne kraje, obchodzi nas jedynie nasz kraj, i dlatego doprawdy tak bardzo wali nas on po gowie, i to dzie w dzie, e faktycznie ju od tak dawna musimy istnie w cakowitym bezwadzie w kraju, w ktrym rzd jest pody, tpy, obudny, zakamany, a do tego jeszcze bezdennie gupi. Codziennie, kiedy o tym pomylimy, mamy tylko uczucie, e rzdzi nami rzd obudny i zakamany, i bezecny, ktry jednoczenie jest najgupszy, jaki mona sobie w ogle wyobrazi, powiedzia Reger, a zarazem mylimy, e nie jestemy w stanie niczego tu zmieni, i to jest najstraszliwsze, e nic nie jestemy w stanie tu zmieni, e musimy si po prostu bezsilnie przypatrywa, jak ten rzd z kadym dniem popada w jeszcze wiksze zakamanie, obud, bezecno i niegodziwo, e w zasadzie codziennie musimy w prawdziwym osupieniu przypatrywa si, jak rzd ten robi si coraz gorszy i coraz bardziej nie do wytrzymania. Jednake nie tylko rzd jest zakamany, obudny, bezecny i niegodziwy, lecz i parlament, powiedzia Reger, czasami wydaje mi si nawet, e parlament jest jeszcze o wiele bardziej obudny i zakamany od rzdu, a jake zakamane i bezecne jest w kocu w tym kraju sdownictwo, jake poda i zakamana w tym kraju jest prasa, a wreszcie i kultura, i w kocu przecie wszystko w tym kraju, w tym kraju ju od dziesicioleci rzdzi wycznie zakamanie i obuda, i niegodziwo, i bezecno, powiedzia Reger. Faktycznie, kraj ten zszed obecnie na absolutnie najniszy poziom, powiedzia Reger, i niebawem ostatecznie zrzeknie si swej racji bytu i celu istnienia, i wyrzeknie si ducha. A wszdzie te wywoujce wstrt brednie o demokracji. Wychodzi pan na ulic, stwierdzi, i musi pan nieustannie zatyka sobie oczy i uszy, nawet nos, eby mc przetrwa w tym kraju, ktry koniec kocw sta si niebezpiecznym dla ogu pastwem, powiedzia Reger. Codziennie nie wierzy pan wasnym oczom i uszom wasnym pan nie wierzy, powiedzia, codziennie z coraz wikszym przestrachem przeywa pan upadek tego zniszczonego kraju i tego zepsutego pastwa, i tego ogupiaego narodu. A ludzie w tym kraju i w tym pastwie nawet si temu nie sprzeciwi, powiedzia Reger, to wanie dzie w dzie najbardziej trapi czowieka takiego jak ja. Ludzie, rzecz jasna, widz bd czuj, jak pastwo to z kadym dniem robi si bardziej niegodziwe, z kadym dniem coraz bardziej bezecne, ale temu si nie sprzeciwiaj. Politycy to mordercy, wrcz masowi mordercy, w kadym kraju i w kadym pastwie, powiedzia Reger, od wiekw morduj politycy cae kraje i pastwa, a nikt nie prbuje im w tym przeszkodzi. A my, Austriacy, mamy politykw najbardziej przebiegych, a jednoczenie najbardziej bezmylnych, mordercw tego kraju i mordercw pastw, powiedzia Reger. Na czele naszego pastwa stoj politycy-mordercy pastw, powiedzia, w naszym parlamencie siedz politycy-mordercy pastw, taka jest prawda. Kady kanclerz, kady minister jest morderc pastw, a przez to i morderc naszego kraju, powiedzia Reger, jeden odchodzi, przychodzi nastpny, powiedzia Reger, ledwie odejdzie jeden morderca-kanclerz, ju zjawia si nastpny morderca-kanclerz, ledwie odejdzie jeden minister-morderca pastw, natychmiast zjawia si nastpny. Nard jest wci tylko narodem ustawicznie mordowanym przez politykw, powiedzia Reger, ale nard tego nie widzi, czuje wprawdzie, e tak jest, ale niczego z tego nie widzi, w tym caa tragedia, stwierdzi Reger. Cieszymy si, e odszed jeden kanclerz-morderca pastw, a ju pojawia si nastpny, powiedzia Reger, to straszne. Politycy to mordercy pastw i mordercy tego kraju, powiedzia Reger, dopki sprawuj wadz, dopty bd mordowa, bez najmniejszego zaenowania, wspierani w tym swoim bezecnym i niegodziwym mordowaniu, w swoich bezecnych i niegodziwych naduyciach przez pastwowe sdownictwo. No ale kady nard i kade spoeczestwo zasuguj, rzecz jasna, na pastwo, w ktrym yj, zasuguj zatem rwnie na swoich mordercw-politykw, powiedzia Reger. Co za bezecni i tpi naduywcze pastwa, bezecni i perfidni naduywacze demokracji, wykrzykn. Politycy opanowali niepodzielnie austriack scen, powiedzia Reger, dodajc: austriack scen niepodzielnie i absolutnie opanowali mordercy pastw. W chwili obecnej sytuacja polityczna jest w tym kraju tak deprymujca, e skazuje czowieka wycznie na bezsenne noce, ale i w innych dziedzinach sytuacja w Austrii jest dzi rwnie deprymujca. Jeli zetknie si pan cho raz z sdownictwem, to stwierdzi pan, e jest to wymiar sprawiedliwoci skorumpowany, pody i niegodziwy, niezalenie od tego, e w ostatnich latach zaczy si mnoy w niepokojcym stopniu przypadki tak zwanych pomyek sdowych, nie mija tydzie, eby nie trafio na wokand jakie dawno zamknite postpowanie ze wzgldu na cikie niedopatrzenie proceduralne, za tak zwany wyrok pierwszej instancji uchylony; bardzo wysoki, charakterystyczny dla tego perfidnego wymiaru sprawiedliwoci procent wyrokw, ktre wyda w ostatnich latach austriacki wymiar sprawiedliwoci, stanowi tak zwane polityczne pomyki, stwierdzi Reger. W Austrii mamy dzisiaj do czynienia nie tylko z na wskro przegniym i demonicznym pastwem, lecz take z do cna przegniym i demonicznym sdownictwem, owiadczy Reger. Austriackie sdownictwo ju wiele lat temu

przestao by wiarygodne, kierowane w niedopuszczalny sposb wzgldami politycznymi, nie jest niezawise, tak jak by powinno. Mwi o niezawisym sdownictwie w Austrii to nic innego ni z cynizmem i pogardliw nienawici urga prawdzie, powiedzia Reger. Sdy austriackie nie s dzi niezawise, to sdy polityczne. Dzisiejsze sdy austriackie stay si faktycznie niebezpieczne dla ogu, owiadczy Reger, wiem, o czym mwi, powiedzia. Dzisiaj sdy nie odrniaj si od polityki, powiedzia Reger, wystarczy raz przyjrze si z bliska temu katolicko narodowosocjalistycznemu sdownictwu i na trzewo je przestudiowa, owiadczy Reger. Austria jest dzisiaj nie tylko w Europie, lecz i w caym wiecie, krajem o najwikszej liczbie tak zwanych pomyek sdowych, istna katastrofa. Kiedy zetknie si pan z sdownictwem, a ja, jak panu wiadomo, ju nieraz z sdownictwem si zetknem, stwierdzi pan, e austriacki wymiar sprawiedliwoci to niebezpieczny katolicko-narodowosocjalistyczny myn do mielenia ludzi, wprawiany w ruch nie, jak naleaoby, przez prawo, tylko bezprawie, i e panuje w nim cakowity chaos, nie ma w Europie rwnie chaotycznego wymiaru sprawiedliwoci jak w Austrii, rwnie skorumpowanego, rwnie niebezpiecznego dla ogu i perfidnego, powiedzia Reger, to nie gupi przypadek, tylko polityczny zamiar niegodziwie dominuje dzi w Austrii nad katolicko-narodowosocjalistycznym wymiarem sprawiedliwoci, owiadczy Reger. Kiedy w Austrii postawi pana przed sdem, bdzie pan cakowicie zdany na ask tego na wskro chaotycznego katolickonarodowosocjalistycznego sdownictwa, na gowie stawiajcego prawd i rzeczywisto, owiadczy Reger. Austriackie sdownictwo to nie tylko uosobienie arbitralnoci, lecz wrcz perfidna maszyna do mielenia ludzi, owiadczy Reger, w ktrej prawo mielone jest na miazg przez absurdalne kamienie myskie bezprawia. Ale dopiero na myl o kulturze w tym kraju, powiedzia Reger, naprawd zaczyna si nam odek wywraca. Pomylimy o tak zwanej sztuce dawnej, jest ona tak zescha, wyschnita i wyprzedana, e ju od dawna absolutnie nie zasuguje na nasz uwag, wie pan o tym rwnie dobrze jak ja, pomylimy jednake o tak zwanej sztuce wspczesnej, ta jest niewarta funta kakw, jak to si mwi. Wspczesna sztuka austriacka jest tak tandetna, e nie zasuguje nawet na nasz wstyd, powiedzia Reger. Przez dziesitki lat produkuj austriaccy artyci wycznie tylko kiczowaty gnj, ktry byby na waciwym miejscu, gdybym ja mia co do powiedzenia, na kupie gnoju. Malarze maluj gnj, kompozytorzy komponuj gnj, pisarze gnj pisz, powiedzia. A najgorszy gnj robi austriaccy rzebiarze, powiedzia Reger. Austriaccy rzebiarze robi najgorszy gnj, zbierajc za to wyrazy najwyszego uznania, owiadczy Reger, jakie to charakterystyczne dla tych idiotycznych czasw. Dzisiejsi kompozytorzy austriaccy s w sumie przecie wycznie drobnomieszczaskimi idiotami dwiku, ktrych mierdzcy gnj z sal filharmonii woa o pomst do nieba. Za pisarze austriaccy, wszyscy do kupy, absolutnie nie maj nic do powiedzenia, a tego, czego nie maj do powiedzenia, nie potrafi nawet napisa. aden z tych dzisiejszych austriackich pisarzy nie potrafi pisa, wpychaj sobie nawzajem w zakamaniu wstrtno-sentymentaln literatur epigonw, powiedzia Reger, gdziekolwiek by pisali, wypisuj sam tylko gnj, styryjski, salzburski, karyncki, burgenlandzki, dolnoaustriacki i grnoaustriacki, tyrolski i voralberski gnj wypisuj i wsypuj ten gnj opat, dni sawy i wyzbyci wstydu, midzy okadki ksiek. Siedz sobie w tych swoich wiedeskich mieszkaniach, otrzymanych od miasta za p darmo, bd na swoich karynckich kwaterach, przy okazji i z koniecznoci, bd na styryjskich tylnych podwrcach i wypisuj gnj, epigoski, cuchncy, austriacki gnj literacki bez gowy ani ducha, powiedzia Reger, w ktrym cuchnco patetyczna gupota tych ludzi woa o pomst do nieba, owiadczy Reger. Ich ksiki to nic innego jak gnj od dwch, a moe ju nawet trzech pokole, ktre nigdy nie nauczyy si pisa, poniewa nigdy nie nauczyy si myle, wszyscy ci pisarze, powiedzia Reger, wypisuj totalnie bez ducha literatur pseudofilozoficzn czy pseudo ojczynian, powiedzia Reger. Wszystkie ksiki napisane przez tych z reguy obrzydliwie pastwowo oportunistycznych pisarzy to odpisane ksiki, nic poza tym, powiedzia Reger, kada linijka jest w nich skradziona, kade sowo zrabowane. Ludzie ci przez dziesitki lat produkuj literatur bez myli, pisan wycznie z chci przypodobania si publicznoci i wycznie z chci przypodobania si publicznoci publikowan, owiadczy Reger. Wystukuj na maszynie swoje przepastne gupoty i za te przepastne gupoty w zym smaku zgarniaj wszelkie moliwe nagrody, powiedzia Reger. Nawet i Stifter by wielkim zjawiskiem, powiedzia Reger, w porwnaniu z tymi wszystkimi piszcymi dzisiaj austriackimi gupcami. Pseudofilozoficzno pseudoojczyniane mapowanie, niezmiernie dzi w modzie, oto, czego dokopiemy si w gnoju, pochodzcym od tych ludzi, powiedzia Reger, niezdolnych do choby jednej myli. Ksiek tych ludzi nie powinno si rozsya do ksigarni, powinno si je wysya natychmiast na kup gnoju. C innego bowiem gra si dzi w operze ni sam gnj, c innego w Musikverein ni sam gnj, a czyme s produkty tych pospolicie proletariackich brutali, jeli nie gnojem w marmurze i granicie! To straszne, powiedzia Reger, przez p wieku wci tylko owa deprymujca mierno. Gdyby Austria bya cho domem wariatw, ale przecie to przytuek dla obonie chorych, powiedzia. Starzy nie maj nic do powiedzenia, powiedzia Reger, a modzi maj jeszcze mniej do powiedzenia, taka jest dzisiejsza sytuacja. Wszystkim tym uprawiajcym sztuk, rzecz jasna, za dobrze si powodzi, powiedzia. Wszystkich tych ludzi szpikuje si stypendiami i nagrodami, w kadej chwili jeden doktoracik honoris causa tutaj, drugi doktoracik honoris causa tam, tu jakie odznaczonko, tam jakie odznaczonko, w kadej chwili siedz obok jakiego ministra, niedugo potem obok innego, dzi u kanclerza, jutro u przewodniczcego parlamentu, dzisiaj siedz w domu socjalistycznych zwizkw zawodowych, jutro w katolickim ognisku ksztacenia robotnikw i daj ludziom si fetowa i utrzymywa. Owi dzisiejsi artyci nie tylko s tak zakamani

w swych tak zwanych dzieach, tak samo zakamani s w swym yciu, powiedzia Reger. Zakamane dziea przeplataj si u nich ustawicznie z zakamanym yciem, to, co pisz, jest zakamane, to, co przeywaj, jest zakamane, powiedzia Reger. No i jeszcze robi ci pisarze tak zwane objazdy z odczytami i objedaj wzdu i wszerz cae Niemcy i ca Austri, i ca Szwajcari, i nie pomin adnej tpej dziury w gminie, byle tylko mc odczytywa ten swj gnj, da si fetowa i napenia sobie kieszenie markami i szylingami, i frankami, owiadczy Reger. Nie ma dla mnie czego rwnie obrzydliwego jak tak zwane odczyty poetyckie, powiedzia Reger, nie ma dla mnie czego bardziej nienawistnego, wszyscy ci ludzie nie widz jednak w tym nic zego, eby wszdzie odczytywa na gos ten swj gnj. Nikogo w gruncie rzeczy za grosz nie interesuje, co te spisali sobie na swoich literackich grabieach, ale oni czytaj to na gos, wystpuj przed publicznoci i czytaj na gos, uginaj karku przed kadym debilnym radnym miejskim, gupim naczelnikiem gminy czy niewydarzonym germanist, owiadczy Reger. Od Flensburga po Bolzano czytaj ten swj gnj i bez najmniejszych skrupuw w bezwstydny sposb ka si ludziom utrzymywa. Nic nie jest dla mnie bardziej nieznone ni tak zwany poetycki odczyt, powiedzia Reger, usi i czyta na gos swj wasny gnj, jakie to odraajce, nic bowiem innego wszyscy ci ludzie nie czytaj na gos ni zwyky gnj. Kiedy s jeszcze w do modym wieku, jeszcze to od biedy uchodzi, powiedzia Reger, ale kiedy s starsi, dobiegaj pidziesitki i j przekrocz, moe to wycznie wzbudza wstrt. A to akurat pismaki w starszym wieku wszdzie si produkuj na odczytach, powiedzia Reger, wstpi na kade podium, zasid za kadym stoem, byle tylko produkowa si ze swym poetyckim gnojem czy ze sw gupaw sklerotyczn proz, owiadczy Reger. Choby nie byli w stanie bodaj jednego z tych zakamanych sw utrzyma w gbie, ci szarlatani i tak bd wazili na podium nie wiem jakiej sali miejskiej, byle tylko odczyta na gos te swoje byle jakie brednie, owiadczy Reger. piewak piewajcy pieni jest ju czym nie do zniesienia, ale pisarz produkujcy si publicznie ze swymi produktami jest jeszcze bardziej nieznony. Pisarz, ktry wstpuje na publiczne podium, po to by wystpi przed publicznoci ze swym oportunistycznym gnojem, nawet jeeli odbywa si to we frankfurckim Paulskirche, to tylko lichy komediant z teatrzyku za pi groszy, powiedzia Reger. A si roi od rnych takich komediantw-oportunistw, powiedzia Reger. W Niemczech i w Austrii, i w Szwajcarii a roi si od takich komediantw-oportunistw, owiadczy Reger. Tak, tak, powiedzia, zawsze logicznym nastpstwem byaby totalna rozpacz z powodu wszystkiego. Ale ja broni si przeciw takiej totalnej rozpaczy z powodu wszystkiego. Teraz, w wieku osiemdziesiciu dwch lat, rkami i nogami broni si przeciw tej totalnej rozpaczy z powodu wszystkiego, stwierdzi Reger. W tym wiecie i w tych czasach, powiedzia, w ktrych niby wszystko jest moliwe, niebawem nic ju nie bdzie moliwe. Pojawi si Irrsigler, Reger uczyni gest, tak jakby chcia powiedzie, ty masz lepiej ode mnie, po czym Irrsigler odwrci si i ponownie znikn. Reger, opierajc si na lasce wcinitej midzy kolana, powiedzia: niech pan pomyli, panie Atzbacher, co to znaczy mie ambicj skomponowania najduszej symfonii w dziejach muzyki. Taka niedorzeczno nie przyszaby do gowy nikomu oprcz Mahlera. Niektrzy powiadaj: Mahler by ostatnim wielkim kompozytorem austriackim, naprawd miechu warte. Czowiek, ktry w peni wiadomoci kae gra pidziesiciu smyczkom, tylko eby zatriumfowa nad Wagnerem, jest miechu wart. Wraz z Mahlerem austriacka muzyka osigna swj najniszy punkt, powiedzia Reger. Najczystszej wody kicz powodujcy masow histeri, powiedzia Reger, podobnie jest z Klimtem. Schiele jest bardziej znaczcym malarzem. Dzisiaj nawet saby kiczowaty obraz Klimta kosztuje kilka milionw funtw, powiedzia Reger, co za ohyda. Schiele to nie aden kicz, ale nie jest te, rzecz jasna, naprawd wielkim malarzem. W naszym stuleciu byo w Austrii kilku malarzy klasy Schielego, ale oprcz Kokoschki nie byo naprawd kogo znaczcego, e tak powiem, naprawd wielkiego. Z drugiej strony trzeba przyzna, e na dobr spraw nie sposb wiedzie, czym jest rzeczywicie wielkie malarstwo. Tu w Kunsthistorisches Museum mamy tak zwane wielkie malarstwo, e tak powiem na setki, powiedzia Reger, z czasem wydaje si nam ono jednak ju nie tak wielkie, ju nie tak znaczce, poniewa zbyt dokadnie je przestudiowalimy. To, co dokadnie przestudiujemy, traci dla nas na wartoci, powiedzia Reger. Winnimy zatem wystrzega si dokadnego studiowania w ogle. Niestety jednak nie jestemy w stanie studiowa czegokolwiek inaczej ni dokadnie, to cae nieszczcie, przez to rozkadamy wszystko na czci i obracamy wniwecz, niemale ju wszystko obrcilimy dla siebie wniwecz. Tak dugo studiujemy jeden wers Goethego, powiedzia Reger, a przestanie si on nam wydawa tak wietny jak uprzednio, powoli, po trochu traci dla nas na wartoci i to, co zrazu wydawao si moe nawet najwietniejszym w ogle wersem, przynosi nam w kocu zasadnicze rozczarowanie. Wszystkim, co dokadnie przestudiowalimy, jestemy w kocu rozczarowani. Mechanizm rozkadania i rozpadu, powiedzia Reger, to co, co znajome mi jest ju od najmodszych lat, nie wiedziaem wtedy, e to moje nieszczcie. Nawet Shakespeare, kiedy zajmiemy si nim przez duszy czas, studiujc go, rozsypuje si na kawaki, jego zdania zaczynaj dziaa nam na nerwy, postaci rozpadaj si wczeniej ni dramat, wszystko obracajc nam wniwecz, powiedzia. I koniec kocw w ogle nie mamy ju ze sztuki adnej przyjemnoci, tak jak i z ycia, nawet jeeli to co naturalnego, poniewa z czasem i tak stracimy naiwno, a wraz z ni i gupot. Zamiast nich przyswoimy sobie jednak najwyej nieszczcie, powiedzia Reger. Dzisiaj nie bybym absolutnie w stanie czyta Goethego, powiedzia Reger, sucha Mozarta, oglda Leonarda, Giotta, teraz ju absolutnie bym tego nie potrafi. W przyszym tygodniu ponownie pjd z Irrsiglerem do restauracji w Astorii, powiedzia Reger, za ycia ony zabieralimy Irrsiglera przynajmniej trzy razy w roku do restauracji w Astorii, wci

jestem duny Irrsiglerowi te wyjcia do Astorii, powiedzia, i chc je kontynuowa. Ludzi takich jak Irrsigler nie powinnimy tylko wykorzystywa, ale take raz na jaki czas wywiadcza im przysug. Najlepiej zabra go do restauracji w Astorii. Mgbym czciej zabiera go z rodzin na Prater, ale nie mam na to siy, dzieci Irrsiglera czepiaj si mnie jak rzepy i w nadmiarze energii zdzieraj ze mnie niemal ubranie. A Prater, wie pan, jest dla mnie tak ohydny, sam widok tych podpitych mczyzn i kobiet, ktrzy przed budami ze strzelnic sil si na tanie dowcipy i daj upust swemu przeraliwemu prymitywizmowi, po takim pobycie na Praterze mam wraenie, e jestem od stp a po szyj utytany. Prater nie jest ju przecie Praterem z mojego dziecistwa, kipicym energi lunaparkiem, dzisiejszy Prater to ohydny punkt zborny ordynarnych ludzi, punkt zborny elementu kryminalnego. Cay Prater cuchnie piwem i przestpstwem, napotykamy w nim wycznie brutalno, bezwstydn gupot smarkatego wiedeskiego posplstwa. Nie ma dnia, eby gazety nie pisay o jakim mordzie na Praterze, dzie w dzie gwat na Praterze, najczciej kilka. W dziecistwie dzie na Praterze to bya zawsze wielka rado, wiosn pachniay tam rzeczywicie bzy i kasztany. Dzi cuchnie tam woajc o pomst do nieba proletariack perwersj. Dzisiejszy Prater, niegdy najmilsza recepta na rozrywk, powiedzia Reger, to tylko pospolite jarmarczne rumowisko wulgarnoci. Tak, gdyby Prater by wci tym, czym by za mojego dziecistwa, powiedzia Reger, zabrabym na Prater rodzin Irrsiglerw, ale nie chodz, nie mog sobie na to pozwoli; gdybym poszed z rodzin Irrsiglerw na Prater, zniszczyoby mnie to na cae tygodnie. Jeszcze moj matk woono z rodzicami powozem na Prater, w powiewnej sukni z jedwabiu spacerowaa po caej gwniej alei Prateru. To dawne dzieje, te obrazy, powiedzia Reger, teraz wszystko si skoczyo. Dzisiaj cieszy si pan, e nikt panu nie strzeli z tyu w plecy, powiedzia Reger, nie dgn noem w serce lub choby nie wycign portfela z kieszeni marynarki. Dzisiejsze czasy to czasy powszechnej brutalizacji. Prater z dziemi Irrsiglera nigdy wicej, zrobiem to tylko raz. Czepiaj si mnie jak rzepy, zdzieraj ze mnie niemal ubranie i cay czas chc, ebym z nimi jedzi kolejk straszyde albo poszed na karuzel. Zrobio mi si od tego niedobrze, powiedzia Reger. Nie mam, rzecz jasna, nic przeciw dzieciom Irrsiglera, powiedzia Reger, ale nie mog tego wytrzyma. Irrsigler sam, to jeszcze moliwe, ale caa rodzina Irrsiglerw, co to, to nie. Z Irrsiglerem w Astorii przy moim stoliku w rogu z widokiem na pust Maysedergasse, to jeszcze moliwe, ale z rodzin Irrsiglerw na Praterze, co to, to nie. Za kadym razem znajduj inn wymwk, ebym nie musia i z rodzin Irrsiglerw na Prater. Wyprawa na Prater z rodzin Irrsiglerw to dla mnie istna wyprawa do pieka. Nie znosz te gosu pani Irrsigler, powiedzia Reger, nie mog wytrzyma tego jej gosu. Dzieci Irrsiglerw zreszt te maj w gruncie rzeczy straszliwe gosy, strach pomyle, co bdzie, jak te gosy dojrzej, powiedzia. Taki cichy i miy czowiek jak Irrsigler, a taka haaliwa ona jak Irrsiglerowa i haaliwe dzieci jak dzieci Irrsiglerw. Kiedy Irrsigler zaproponowa mi, ebym moe jednak pojecha za miasto z jego rodzin, w podmiejskie okolice. Rwnie na to si nie zgodziem, od lat wykrcam si, jak mog, byle umkn takiej wycieczce podmiejskiej. Niech pan to sobie przedstawi, ja na przechadzce po podmiejskich okolicach z rodzin Irrsiglerw! Moe jeszcze dzieci Irrsiglera miayby piewa. Tego bym nie wytrzyma, gdyby dzieci Irrsiglerw zaczy mnie nakania, ebym maszerowa z nimi po okolicznych lasach, z przodu Irrsiglerowa, z tyu Irrsigler, a ze mn, najlepiej trzymajc mnie za rce, dzieci Irrsiglerw. I rodzina Irrsiglerw chce, ebym moe jeszcze razem z nimi piewa. Proci ludzie maj pd do natury, chc by na wolnym powietrzu, mnie nigdy do natury nie cigno, owiadczy Reger. Nie mogoby mi si przydarzy nic okropniejszego ni przemierzanie pieszo okolic Wiednia i moe jeszcze siedzenie w ogrdku jakiej gospody. Ju na sam myl o tym, e rodzina Irrsiglerw w mojej obecnoci i na mj koszt zajada si sznyclami i zapycha sobie brzuchy winem, piwem, sokiem jabkowym, zbierao mi si na wymioty. Z Irrsiglerem w Astorii, owszem, to i dla mnie przyjemno, nie potrzebuj niczego udawa, eby trzy razy na rok pj z Irrsiglerem do Astorii, no i wypi kieliszek wina, owszem, to jest moliwe, ale nic poza tym. Prater jest absolutnie niemoliwy, rwnie okolice Wiednia s absolutnie niemoliwe. Gdyby Irrsigler by bodaj krztyn muzykalny, powiedzia Reger, poszedbym z nim na koncert, czy nawet zostawi mu bilety prasowe, Irrsigler nie ma jednak najmniejszego wyczucia muzyki, suchanie muzyki to dla niego tortura. Kady inny usiadby, nawet jeli to dla niego mka, w trzecim bd czwartym rzdzie Musikverein posucha Pitej Beethovena, tam bowiem bardziej ni gdziekolwiek indziej wszystko schlebia prnoci ludzkiej, ale nie Irrsigler, zawsze odmawia pjcia do Musikverein, stwierdzajc po prostu: nie lubi muzyki, panie Reger, owiadczy Reger. Rodzina Irrsiglerw od trzech lat czeka, ebym z ni poszed na Prater, powiedzia Reger, raz mwi, e gowa mnie boli, raz, e serce, raz znowu, e mam po uszy pracy, e tyle korespondencji musz zaatwi, i za kadym razem czuj wstrt, e musz tak mwi. Irrsigler doskonale wie, dlaczego nie wybieram si z jego rodzin na Prater, nie powiedziaem mu dlaczego, ale Irrsigler nie jest przecie gupi, powiedzia Reger. W Astorii zamawia nieodmiennie to samo danie, sztuk misa, dlatego e ja zawsze zamawiam sztuk misa. Czeka, a zamwi dla siebie sztuk misa, a wtedy i on zamawia rwnie dla siebie sztuk misa, stwierdzi Reger. Ja pij tylko wod mineraln, natomiast Irrsigler zamawia do sztuki misa kieliszek wina. Sztuka misa w Astorii nie zawsze jest pierwszorzdna, ale ja lubi j zamawia wanie w Astorii. Irrsigler je wolno, to co u niego raczej niespodziewanego. Ja zjadam sztuk misa tak powoli, e wydaje mi si, e jem jeszcze wolniej od Irrsiglera, ale Irrsigler, nawet wtedy, gdy ja jem jak najwolniej, zjada sztuk misa jeszcze o wiele wolniej. Panie Irrsigler, powiedziaem do niego ostatnim razem w Astorii, ja tyle panu zawdziczam,

prawdopodobnie wszystko, ale naturalnie tego nie zrozumia. Po mierci ony zostaem nagle sam, miaem wprawdzie mnstwo ludzi wok, ale adnego Czowieka, a panu te nie chciaem si naprzykrza w moim przeraliwym stanie. Przez p roku unikaem wszelkich. kontaktw z ludmi, ju choby dlatego, e chciaem unikn ich strasznych pyta, ludzie przecie zawsze bez najmniejszego zaenowania zadaj wci te przeraliwe pytania o okolicznoci mierci, przy kadej okazji, chciaem od tego uciec, pozosta mi wic tylko Irrsigler. I przez niemal p roku po mierci ony ani razu nie wybraem si do Kunsthistorisches Museum, dopiero od procza zaczem ponownie tam chodzi i pocztkowo oczywicie nie co drugi dzie, jak zazwyczaj, tylko najwyej raz w tygodniu. Ale teraz ponownie ju od ponad p roku przychodz do Kunsthistorisches Museum co drugi dzie. Irrsigler by dla mnie jedynym moliwym czowiekiem, poniewa w ogle mnie o nic nie pyta, powiedzia Reger. Zawsze si zastanawiam, czy i z Irrsiglerem do Astorii czy do Imperialu, w kadym razie do jednej z najbardziej renomowanych restauracji, ale w Imperialu nie czuje si on tak dobrze jak w Astorii, kto taki jak Irrsigler nie znosi absolutnej wspaniaoci Imperialu, owiadczy Reger. Poza tym w Astorii wszystko jest znacznie bardziej dyskretne. I tak od czasu do czasu pragn mimo wszystko wyrazi wdziczno Irrsiglerowi, jest dla mnie tak wany, powiedzia Reger. Irrsigler ma t mi cech, e umie sucha, i to sucha, absolutnie si nie narzucajc. Tak jak sam Irrsigler jest dla mnie nadzwyczaj miym czowiekiem, to caa rodzina Irrsiglerw jest nadzwyczaj niemia. Jakim sposobem czowiek taki jak Irrsigler, powiedzia Reger, trafia na kobiet tak jak Irrsiglerowa, ktra ma taki piskliwy gos i chodzi jak kwoka. Czsto zastanawiamy si, jak trafiaj na siebie ludzie tak diametralnie odmienni, powiedzia Reger. Kobieta o takim histerycznym, zwierzcym gosie, ktra chodzi jak kwoka, i mczyzna taki jak Irrsigler, tak zrwnowaony i miy. A dzieci Irrsiglerw, rzecz jasna, wziy wszystko po matce, prawie nic nie maj z ojca. Jedno jeszcze mniej udane ni drugie, stwierdzi Reger. Dzieci Irrsiglerw s wszystkie nieudane, oczywicie jednak rodzice uwaaj, e dzieci im si uday rodzice zawsze tak uwaaj. Strach pomyle, co z tych dzieci Irrsiglera pewnego dnia wyronie, powiedzia Reger, widzc dzieci Irrsiglera, ju dzisiaj widz ludzi nawet ju nie cakowicie przecitnych, tylko mocno poniej przecitnej, ludzi w najlepszym wypadku chwiejnego charakteru. Zawsze przychodzi mi do gowy pojcie nieudanego pomiotu, powiedzia Reger, to naprawd przykre u rodziny Irrsiglerw. Taki wspaniay mczyzna, czowiek o tak udanym charakterze, a taka nieudana rodzina. No ale nic w tym niecodziennego, powiedzia Reger. Austriacy, jako urodzeni oportunici, to przymilni obudnicy, powiedzia teraz, ich ycie sprowadza si do zamazywania i zapominania. Nie ma takiego politycznego ohydztwa, choby najwikszego, ktrego nie zapomnieliby ju po upywie tygodnia, nie ma takiej zbrodni, choby najwikszej. Austriak jest przecie urodzonym ukrywaczem przestpstwa, powiedzia Reger, Austriak kryje kade przestpstwo, choby nie wiem jak pode, jest on bowiem, jak powiedziaem, urodzonym oportunistycznym przymilnym obudnikiem. Przez cae dziesiciolecia nasi ministrowie popeniaj budzce groz przestpstwa, a ci oportunistyczni przymilni obudnicy ich kryj. Przez cae dziesiciolecia ministrowie morderczo oszukuj, kryci przez tych przymilnych obudnikw. Przez cae dziesiciolecia austriaccy ministrowie bez skrupuw okamuj i oszukuj Austriakw i kryci s w tym przez tych przymilnych obudnikw. Od czasu do czasu cudem bez maa cho jeden taki minister oszust i przestpca posany zostanie do diaba, powiedzia Reger, bo stawia si mu zarzut popeniania cikich przestpstw przez cae dziesiciolecia, ale ju po upywie tygodnia caa sprawa ulega zapomnieniu, poniewa ci przymilni obudnicy ju o tej sprawie zapomnieli. Zodzieja dwudziestu szylingw wymiar sprawiedliwoci ciga i wsadza do wizienia, oszust na milionow, miliardow skal w najlepszym wypadku zostanie przepdzony, dostanie olbrzymi emerytur i od razu wszyscy o nim zapomn, owiadczy Reger. To naprawd cud, doda teraz Reger, e teraz znowu przepdzono jakiego ministra, ale rozumie pan, ledwie jednego zdjto i przepdzono, i ledwie gazety napisay, e dopuci si miliardowych oszustw, ledwie te same gazety napisay, e w minister jest cikim przestpc i naley go postawi przed sdem, ju si o tym zapomina, te same gazety, a przez to i cae spoeczestwo po wsze czasy o tym zapomina. W sytuacji, kiedy naleaoby ministra oskary, postawi przed sdem i wsadzi do wizienia, i to, niech mitu bdzie wolno powiedzie, na doywocie, co odpowiadaoby wadze popenionego przez niego przestpstwa, on uywa sobie ycia z tustej emerytury w swojej willi na Kahlenbergu, i nikomu ju nie przyjdzie do gowy, by mu w tym przeszkodzi. Jako pensjonowany minister czerpie co najlepsze z ycia, jak to si mwi, pen garci, a kiedy pewnego dnia umrze, dadz mu jeszcze pastwowy pogrzeb i miejsce w Alei Zasuonych na Centralnym Cmentarzu, owiadczy Reger, obok swoich zmarych wczeniej kolegw ministrw, ktrzy byli takimi samymi przestpcami jak on. Austriak to urodzony przymilny obudnik oportunista, urodzony zamazywacz i zapominacz wszelkich wistw i przestpstw ministrw i wszystkich innych rzdzcych, owiadczy Reger. Austriak przez cae ycie przymilnie ugina karku i kryje przez cae ycie najwiksze ohydztwa i przestpstwa, eby mc przetrwa, taka jest prawda, powiedzia Reger. Gazety tylko stwierdzaj fakty, oskaraj i oczywicie te wszystko nadymaj, ale jednoczenie z oportunizmu natychmiast wszystko uniewaniaj i nie chc z oportunizmu pamita. Gdy idzie o polityczne ohydztwa i przestpstwa, to gazety ujawniaj i podjudzaj, ale i jednoczenie tuszuj, kryj i tumi, stwierdzi Reger. Jak to gazety robiy burz wok zdymisjonowanego ministra i wysuway przeciw niemu najcisze zarzuty i jak to, jak to si mwi, zaatwiy go na zimno, zmuszajc kanclerza federalnego do odwoania tego ministra-przestpcy, ale ledwie kanclerz ministra odwoa, gazety o ministrze zapomniay, tudzie o wszystkich

popenionych przez niego przestpstwach, owiadczy Reger. Austriackie sdownictwo to sdownictwo austriackich politykw, powiedzia Reger, wszystko inne jest kamstwem. Fakt, e afer t tuszuje nie tylko rzd, ale i sama prasa, nie daje mi wprost spokoju, powiedzia Reger. Ale jako Austriak ju od lat nie ma pan spokoju, poniewa w ostatnich latach nie mija dzie bez politycznego skandalu, apolityczne wistwa przybray ju wymiar jeszcze par lat temu niewyobraalny, owiadczy Reger. Cokolwiek bym robi, te skandale polityczne mam wci w gowie, czymkolwiek bym si zajmowa, wci mam w gowie te polityczne skandale, owiadczy Reger. Kiedy tylko wemiemy do rki gazet, od razu jaki skandal polityczny, powiedzia Reger, dzie w dzie jaki skandal, w ktry wpltani s politycy tego nie do rozpoznania zmasakrowanego pastwa, ktrzy naduyli swego urzdu, ktrzy spodlili si czynami kryminalnymi. Kiedy tylko wemie pan do rki gazet, wydaje si panu, e yje pan w pastwie, w ktrym polityczne ohydztwo i polityczna przestpczo s na porzdku dziennym. Najpierw mylaem sobie, e nie bd si tym zbytnio przejmowa, to pastwo jest dzi bowiem absolutnie poniej wszelkiej dyskusji, ale nagle okazao si niemoliwe, ebym si tym nie przejmowa w tym strasznym pastwie, z kadym dniem coraz wiksz przejmujcym groz; kiedy wczenie rano wemie pan do rki gazet, automatycznie zaczyna pan si przejmowa tymi ohydztwami i przestpstwami naszych politykw. Z miejsca odnosi pan wtedy wraenie, e wszyscy politycy to element z gruntu kryminalny, zgraja bydlakw, oznajmi Reger. Dlatego ostatnimi czasy w ogle porzuciem zwyczaj czytania z rana gazety, tak jak to miaem przez kilkadziesit lat w zwyczaju, wystarczy, e otworz j po poudniu. Kiedy czowiek czytajcy gazety z samego rana wemie do rki gazet, dostanie ju z samego rana rozstroju odka, i to na cay dzie i jeszcze nastpn noc, owiadczy Reger, poniewa konfrontowany jest wci z coraz wikszymi skandalami politycznymi, z coraz wikszym politycznym wistwem, owiadczy Reger. W tym kraju czowiek czytajcy gazety ju od lat przecie wyczytuje z tych gazet wycznie tylko skandale, na pierwszych trzech stronach polityczne, a na nastpnych pozostae, wci jednak wycznie wyczytuje skandale, poniewa gazety austriackie pisz ju teraz tylko i wycznie o skandalach i wistwach, o niczym innym. Austriackie gazety zeszy na tak niski poziom, e samo to jest ju skandalem, powiedzia Reger, nie ma w wiecie gazet bardziej niegodziwych i podych tudzie bardziej odstrczajcych ni austriackie, jednake te austriackie gazety s tak ohydne i niegodziwe niejako z koniecznoci, poniewa takie jest austriackie spoeczestwo, przede wszystkim za spoeczno polityczna w Austrii, poniewa wanie to pastwo jest tak ohydne i tak niegodziwe. Nigdy dotd nie byo w tym kraju tak ohydnego i niegodziwego spoeczestwa wraz z tak ohydnym i niegodziwym pastwem, powiedzia Reger, nikt jednak w tym pastwie i w tym kraju nie odczuwa tego jako haby, nikt naprawd nie buntuje si przeciw temu, owiadczy Reger, Austriak wszystko zawsze bra za dobr monet, obojtnie co to byo, choby najwiksze ohydztwo, najwiksz niegodziwo i najmonstrualniejsze monstrum, owiadczy Reger. Austriak jest wszystkim, tylko nie rewolucjonist, poniewa nie jest w najmniejszym stopniu fanatykiem prawdy, Austriak od wiekw yje w kamstwie i ma to ju w zwyczaju, owiadczy Reger, Austriak ju przed wiekami zawar lub z kamstwem, kamstwem wszelkiej maci, owiadczy Reger, przede wszystkim jednak i najintymniej z kamstwem pastwowym. Austriacy, jakby nigdy nic, wiod swj niecny i niegodziwy ywot we wsplnym pastwowym kamstwie, powiedzia Reger, to jest u nich najbardziej odstrczajce. Tak zwany przemiy Austriak to chytry oportunistyczny zastawiacz puapek, oznajmi Reger, ktry zawsze i wszdzie zastawia swoje oportunistyczne puapki, tak zwany przemiy nasz Austriak jest mistrzem bydlco niecnej niecnoci, pod jego tak zwanymi miymi cechami kryje si czowiek nikczemny i bezwstydny tudzie bezwzgldny, a wskutek tego rwnie najbardziej zakamany, owiadczy Reger. Cho przez cae ycie wrcz fanatycznie oddawaem si czytaniu gazet, owiadczy Reger, obecnie wystarczy, bym wzi jak gazet do rki, a czuj, e to wprost nieznone, poniewa gazety s pene skandali. Ale jakie gazety, takie i spoeczestwo, ktre gazety pokazuj, owiadczy Reger. Moe pan tak sobie szuka choby i cay rok, a nie znajdzie pan w adnym z tych zasranych dziennikw ani jednego byskotliwego zdania, powiedzia Reger. Ale co ja bd o tym panu prawi, sam pan przecie doskonale zna wszystko, co wie si z Austri, powiedzia Reger. Obudziem si rano, pomylaem o tym skandalu ministerialnym i od tego czasu wci mam to w gowie, nie mog o tym przesta myle, to tragedia mojej gowy, powiedzia Reger, e nie przestaj zaprzta sobie gowy tymi skandalami, przede wszystkim politycznymi, skandale weraj mi si coraz gbiej w gow, to jest ta tragedia. Myl, e powinienem przesta zaprzta sobie gow wszystkimi tymi skandalami i ohydztwami, powiedzia Reger, ale te ohydztwa i skandale coraz gbiej mi si weraj w gow. Uspokaja mnie jednak, rzecz jasna, e mog z panem o tym wszystkim debatowa, wanie o tych politycznych ohydztwach i skandalach, codziennie z rana myl, jak to dobrze, e mam Ambasadora, gdzie mog z panem debatowa, rzecz jasna nie tylko o skandalach i ohydztwach, naturalnie bowiem s i inne, milsze rzeczy, muzyka na przykad, owiadczy Reger. Dopki nie mija mi ch rozmowy o Sturmsonate czy o Sztuce fugi, nie poddaj si, powiedzia Reger. Muzyka wci na nowo mnie ratuje, to, e yje we mnie wci muzyka, zawsze yje, od dziecistwa, owiadczy Reger. Tak, o to chodzi, codziennie na nowo dziki muzyce uchroni si od ohydztw i obrzydliwoci, powiedzia, dziki muzyce codziennie budzi si z samego rana jako czowiek mylcy i czujcy, rozumie pan, o to wanie chodzi, powiedzia. Tak, tak, nawet wtedy, kiedy j wyklinamy, kiedy wydaje si nam ona cakowicie zbyteczna, nawet kiedy musimy przyzna, e i ona, sztuka, nic nie jest warta, kiedy patrzymy na te obrazy tak zwanych dawnych mistrzw, ktre bardzo czsto, a z biegiem lat, rzecz jasna, coraz bardziej dogbnie wydaj

si nam nieuyteczne i bezcelowe, nawet jeeli s to jedynie bezradne prby sztucznego utrzymywania si na powierzchni ziemi, to przecie ratuje nas i nam podobnych wanie owa przeklta i wyklta, nierzadko te a do nudnoci wstrtna i fatalna sztuka, owiadczy Reger. Austriak jest zawsze czowiekiem poraki, ktremu si nie udao, powiedzia Reger, ktry na dodatek jest jeszcze tego do gbi wiadomy. I to jest przyczyna caej jego obrzydliwoci, caej saboci jego charakteru, ze wszystkich bowiem jego obrzydliwoci naczeln stanowi to, e Austriak to czowiek sabego charakteru. Ale jest przez to rwnie jako czowiek znacznie ciekawszy ni wszyscy inni, owiadczy Reger. Faktycznie, Austriak to najciekawszy gatunek czowieka w Europie, ma bowiem w sobie wszystko to, co wszyscy inni Europejczycy, a do tego jest jeszcze sabego charakteru. To jest u Austriaka fascynujce, powiedzia Reger, e ju od urodzenia ma w sobie wszelkie cechy wszystkich innych, a do tego jeszcze saby charakter. Kiedy przez cae ycie przebywamy w Austrii, przestajemy widzie Austriaka takim, jaki jest naprawd, kiedy jednak, powiedzmy po duszej nieobecnoci, wrcimy do Austrii, tak jak ja wanie z Londynu, widzimy go wyranie, nie moe przed nami nic udawa. Austriak to genialny udawacz, w ogle najlepszy komediant, powiedzia Reger, we wszystkim udaje, nigdy nie dotykajc prawdy, to jego najbardziej charakterystyczna cecha. Austriaka lubi si na caym wiecie, przynajmniej lubio do dzisiaj, wanie dlatego cay wiat nagle, e tak powiem, si w nim zadurzy, e jest najciekawszym, jednoczenie jednak jest on mimo to wci najniebezpieczniejszym Europejczykiem. Austriak z duym prawdopodobiestwem jest w ogle najniebezpieczniejszym czowiekiem, bardziej niebezpiecznym od Niemca, bardziej od wszystkich innych Europejczykw, Austriak jest politycznie z pewnoci czowiekiem najniebezpieczniejszym, czego dowioda historia i co sprowadzao na Europ zawsze olbrzymie nieszczcia, nawet na cay wiat. Austriaka, ktry zawsze jest pospolitym nazist albo debilnym katolikiem, mona uwaa za kogo ciekawego i oryginalnego, ale nie powinno si go stawia u politycznego steru, powiedzia Reger, Austriak pozostawiony u steru bowiem niechybnie poprowadzi wszystko w bezdenn przepa. Bezsenna noc i jak zwykle w stanie najwyszego wzburzenia z powodu tych skandali politycznych, powiedzia wtedy Reger. Tak, powiedziaem sobie z samego rana, zobaczysz si dzisiaj z Atzbacherem w Kunsthistorisches Museum i co mu zaproponujesz, wiedzc doskonale, e proponujesz mu co bez sensu, proponujesz co, co jest miechu warte, alei niesamowite, owiadczy Reger. Po mierci ony Reger przez dwa miesice nie wychodzi z mieszkania przy Singerstrasse, przez p roku po mierci ony z nikim si nie widywa. Przez cae p roku opiekowaa si nim ordynarna i okropna pomoc domowa, ani razu, jak sdz, nie poszed do Kunsthistorisches Museum, w ktrym przecie przez tyle lat bywa co drugi dzie wraz z on. Pomoc domowa gotowaa mu i robia pranie, wprawdzie we wszystkim niechlujna, a wosy staway na gowie, powtarza wci Reger, niemniej dziki temu nie popad w cakowite zaniedbanie. Czowiek, ktry nagle zostaje sam, bardzo szybko popada w cakowite zaniedbanie, cytuj Regera, caymi miesicami odywiaem si tylko grysikiem, cytuj Regera, bo z moimi nieleczonymi zbami nie tylko nie mogem je misa, ale nawet jarzyn. Mieszkanie przy Singerstrasse opustoszao i pogryo si w grobowym milczeniu, wasnymi sowami opisywa ten stan Reger, kiedy pierwszy raz po mierci ony spotkaem go w Ambasadorze, wychudzony, blady, prawie przez cay czas milczco opierajcy si na lasce, z niezawizanymi sznurwkami i zimowymi kalesonami wystajcymi spod nogawek spodni. Kiedy stracio si najblisz istot, czowiekowi nie chce si ju w ogle y, stwierdzi wwczas w Ambasadorze, ale musimy y, nie moemy z sob skoczy, zbyt na to jestemy tchrzliwi, stojc nad otwartym grobem, przyrzekamy sobie, e wkrtce pjdziemy jej ladem, ale jeszcze p roku pniej wci pozostajemy przy yciu i brzydzimy si sob, owiadczy wwczas w Ambasadorze. Jego ona skoczya osiemdziesit siedem lat, ale moga miao doy stu lub wicej, gdyby nie ten upadek, stwierdzi wwczas w Ambasadorze Reger. Winni jej mierci s miasto Wiede i austriackie pastwo oraz Koci katolicki, powiedzia wwczas Reger w Ambasadorze, gdyby bowiem miasto Wiede, do ktrego naley trotuar przed Kunsthistorisches Museum, posypao piaskiem trotuar przed Kunsthistorisches Museum, moja ona by nie upada, gdyby za nalece do pastwa Kunsthistorisches Museum bezzwocznie, a nie po pgodzinie, zawiadomio pogotowie, ona nie musiaaby czeka a godzin po upadku na przewiezienie do szpitala Braci Miosierdzia, no i gdyby tak chirurdzy nalecego do Kocioa katolickiego szpitala Braci Miosierdzia nie spaprali operacji! stwierdzi wwczas Reger w Ambasadorze. Miasto Wiede na rwni z pastwem austriackim oraz Kocioem katolickim ponosz win za mier mojej ony, powiedzia Reger w Ambasadorze, pomylaem, siedzc obok niego na awce w sali Bordona, jak sdz. Miasto Wiede w dniu, w ktrym wszystko jest oblodzone, nie posypuje trotuaru przed Kunsthistorisches Museum, Kunsthistorisches Museum zawiadamia pogotowie dopiero po ktrym z kolei daniu, aby to uczyni, a na koniec chirurdzy Braci Miosierdzia paprz operacj i wszystko koczy si mierci mojej ony, powiedzia Reger w Ambasadorze. Wycznie przez zaniedbanie ze strony miasta Wiednia, austriackiego pastwa tudzie lekkomylno Kocioa katolickiego tracimy istot, ktr darzylimy najgbsz mioci, kochalimy bardziej ni kogokolwiek w wiecie, powiedzia wwczas w Ambasadorze Reger. Tracimy najwaniejsz dla nas istot, poniewa miasto i pastwo tudzie Koci postpiy lekkomylnie i niegodziwie, stwierdzi wwczas w Ambasadorze Reger. Umiera czowiek, z ktrym przez niemal czterdzieci lat dzielilimy ycie, jakby to byo co najoczywistszego w wiecie, w gbokim szacunku i mioci, poniewa miasto i pastwo tudzie Koci postpiy lekkomylnie i niegodziwie, stwierdzi wwczas Reger w Ambasadorze. Nasza jedyna istota umiera, poniewa miasto i

pastwo tudzie Koci zachoway si lekkomylnie i niegodziwie, stwierdzi wwczas w Ambasadorze Reger. Nagle zostajemy sami, opuszczeni przez jedyn istot, ktr kiedykolwiek w gruncie rzeczy mielimy, poniewa miasto i pastwo tudzie Koci postpiy bezmylnie i nieodpowiedzialnie, stwierdzi wwczas w Ambasadorze Reger. Nagle bez najmniejszego uprzedzenia rozstajemy si z istot, ktrej w gruncie rzeczy wszystko zawdziczamy i ktra faktycznie wszystko nam daa, powiedzia wwczas Reger w Ambasadorze. Raptem zostajemy sami w mieszkaniu bez istoty, ktra przez cae dziesiciolecia z najwiksz troskliwoci utrzymywaa nas przy yciu, poniewa miasto i pastwo tudzie Koci katolicki dopuciy si zbrodniczego zaniedbania obowizkw, stwierdzi wwczas w Ambasadorze Reger. Raptem stoimy nad otwartym grobem istoty, bez ktrej nie potrafilimy sobie nigdy wczeniej wyobrazi ycia, powiedzia wwczas w Ambasadorze Reger, jak sdz. Miasto Wiede i pastwo austriackie tudzie Koci katolicki ponosz win za to, e zostaem sam i bd musia pozosta sam do koca ycia, powiedzia Reger wwczas w Ambasadorze. Czowiek, ktry zawsze by zdrowy i odznacza si zawsze wszelkimi moliwymi zaletami istoty inteligentnej a zarazem kobiety i faktycznie by mi najdrosz istot, umiera tylko dlatego, e miasto Wiede nie posypao trotuaru przy Kunsthistorisches Museum, tylko dlatego, e Kunsthistorisches Museum nalece do pastwa nie zawiadomio w por pogotowia, tudzie dlatego, e chirurdzy w szpitalu Braci Miosierdzia spaprali operacj, owiadczy wtedy Reger w Ambasadorze. Moja ona moga y ponad sto lat, jestem o tym przekonany, gdyby miasto Wiede posypao piaskiem trotuar przy Kunsthistorisches Museum, owiadczy wwczas Reger w Ambasadorze. I z pewnoci yaby jeszcze dzisiaj, gdyby Kunsthistorisches Museum zawiadomio w por pogotowie i gdyby chirurdzy ze szpitala Braci Miosierdzia nie spaprali operacji. W gruncie rzeczy nie powinienem by w ogle przekroczy progu Kunsthistorisches Museum, owiadczy Reger, przekroczywszy prg Kunsthistorisches Museum siedem miesicy po mierci ony. Teraz posypuje si trotuar przy Kunsthistorisches Museum, teraz, kiedy moja ona nie yje, powiedzia Reger. Zon zabrano akurat do szpitala Braci Miosierdzia, akurat do tego szpitala, o ktrym nigdy dobrego sowa nie syszaem, owiadczy Reger. Wszystkie te szpitale, ktre w nazwie maj sowo miosierny s mi z gruntu wstrtne, stwierdzi Reger. Sowa miosierny naduywa si bardziej ni jakiegokolwiek innego, powiedzia Reger. Miosierne szpitale s najmniej miosiernymi, jakie w ogle znam, stwierdzi Reger, panuje w nich przecie najczciej wycznie ignorancja medyczna i chciwo obok cakiem pospolitej i niegodziwej witoszkowatoci, stwierdzi wwczas Reger w Ambasadorze. Teraz zosta mi tylko i wycznie Ambasador, miejsce w rogu sali, do ktrego przyzwyczaiem si w cigu tych wielu lat. Kiedy nie wiem, co dalej, mam dwa refugia, owiadczy wwczas w Ambasadorze Reger, to miejsce w rogu sali w Ambasadorze i awk w Kunsthistorisches Museum. Ale kiedy siedzi pan cakiem sam w Ambasadorze w tym naronym miejscu, to te jest okropne, powiedzia wwczas Reger w Ambasadorze. Byem przyzwyczajony siedzie tu z on, bardzo to lubiem, a nie siedzie tu w pojedynk, nie w pojedynk, drogi panie Atzbacher, stwierdzi Reger wwczas w Ambasadorze, siedzie w pojedynk w Kunsthistorisches Museum na awce w sali Bordona, na ktrej przecie przez ponad trzydzieci lat siedziaem wraz z on, to wrcz straszne. Idc ulicami miasta Wiednia, przez cay czas myl, e miasto Wiede winne jest mierci mojej ony i e pastwo austriackie jest winne jej mierci, dokdkolwiek i kiedykolwiek bym szed, nie mog usun z gowy tych myli, stwierdzi Reger. Dopuszczono si wobec mnie zbrodni, monstrualnego miejsko pastwowo katolicko kocielnego czynu, wobec ktrego jestem cakowicie bezbronny, to jest najbardziej przeraliwe, owiadczy Reger. W gruncie rzeczy, stwierdzi Reger wwczas w Ambasadorze, w momencie, w ktrym umara mi ona, i ja umarem. To jest prawda, czuj si jak umary, umary, ktremu ka y. I to jest mj problem, powiedzia Reger wwczas w Ambasadorze. Mieszkanie jest puste i wymare, powtrzy Reger wwczas w Ambasadorze, wielokrotnie. Przez dwadziecia lat zaledwie dwukrotnie byem w mieszkaniu Regerw przy Singerstrasse, dziesicio, dwunastopokojowym mieszkaniu w kamienicy z przeomu wiekw, nalecej teraz, po mierci ony, do Regera. Wypenione rodzinnymi meblami jego ony, Regerowskie mieszkanie przy Singerstrasse jest wzorcowym przykadem tak zwanego mieszkania w Jugendstilu, ciany zawieszone s dziesitkami obrazw Klimta, Schielego, Gerstla i Kokoschki, wszystko to obrazy, ktre bardzo cenia ona, cytuj Regera, ale mnie one zawsze do gbi mierziy. Kady pokj w mieszkaniu Regera przy Singerstrasse zosta na przeomie wiekw dosownie zamieniony w dzieo sztuki przez synnego sowackiego artyst stolarza. Nie wydaje mi si, panie Atzbacher, e znajdzie pan w Wiedniu drugie takie mieszkanie, w ktrym rwnie umiejtnie, z najwysz dbaoci o jako, zademonstrowano sowack sztuk rzemiosa snycerskiego. Sam Reger wcale nie ceni sobie przecie, powtarza to wci, tak zwanego Jugendstilu, nienawidzi go, cay bowiem Jugendstil to sam kicz, dobrze si czuje, jak wci sam podkrela, w przytulnym mieszkaniu ony przy Singerstrasse, podobaj mu si w nim udane proporcje wszystkich pomieszcze, zwaszcza wasnego gabinetu, wic cho, jak wspomniaem, w ogle nie lubi tak zwanego Jugendstilu, ktry uwaa za kicz, to przecie ceni sobie mimo wszystko wygod mieszkania przy Singerstrasse, ktre, wedug niego, byo wrcz idealne dla nich obojga, cho nie umeblowanie. Kiedy byem pierwszy raz u Regerw w mieszkaniu przy Singerstrasse, przywita mnie Reger, poniewa jego ona wyjechaa akurat do Pragi, po czym oprowadzi mnie szybko po caym mieszkaniu, widzi pan, to miejsce mojej egzystencji, powiedzia wwczas, pokoje bardzo mi odpowiadaj, chocia te ohydne, niewygodne meble absolutnie nie s w moim gucie. Wszystko w gucie mojej ony, nie w moim, owiadczy wwczas Reger, a kiedy ogldaem obrazy na cianach, wci tylko podkrela:

tak, to chyba Schiele, tak, to chyba Klimt, tak, to chyba Kokoschka. Malarstwo z przeomu wiekw to kicz, nie w moim stylu, wiele razy powtarza, no ale on to pocigao, cho nie bya to wprawdzie fascynacja, tak, pocigao, tak trzeba by to okreli, mwi wwczas Reger. Schiele, no, by moe, ale Klimt nie, Kokoschka owszem, Gerstl nie, konstatowa. Pono Loos, pono Hoffmann, powiedzia, kiedy zauwayem, e to przecie st Adolfa Loosa, e to przecie fotel Josefa Hoffmanna. Wie pan, powiedzia Reger przy tej okazji, rzeczy, ktre akurat s nowoczesne, zawsze uwaaem za odstrczajce, a Loos i Hoffmann s akurat tacy nowoczeni, e uwaam ich cakiem naturalnie za odstrczajcych. A Schielego i Klimta, tych kiczownikw, uwaa si dzi przecie za najnowoczeniejszych, dlatego te Klimta i Schielego uwaam za z gruntu odstrczajcych. Ludzie suchaj dzisiaj przede wszystkim Weberna, Schnberga i Berga tudzie tych, co ich mapuj, no i jeszcze Mahlera, wszystko to mnie odstrcza. Wszystko, co akurat jest w modzie, zawsze mnie odstrczao. Prawdopodobnie cierpi te na tak zwany przeze mnie egoizm artystyczny, w kwestii sztuki chc wszystko zatrzyma dla siebie, chc sam jeden posiada mojego Schopenhauera, mojego Pascala, mojego Novalisa i drogiego memu sercu Gogola, chc produkty sztuki mie na swoj wyczn wasno, tych genialnych ekscentrykw sztuki, na wyczn wasno chc Michaa Anioa, Renoira, Goy, powiedzia, nie mog cierpie, e oprcz mnie jeszcze kto inny moe mie wytwory tych geniuszw i si nimi cieszy, niemal nieznona jest mi ju sama myl, e oprcz mnie kto inny jeszcze choby ceni Janaczka, Martinu czy Schopenhauera lub Kartezjusza, chc by jedynym, a to rzecz jasna zgroza, okropne nastawienie, rzek wwczas Reger. Jestem zaborczym mylcym, stwierdzi wwczas Reger w swoim mieszkaniu. Chtnie bym wierzy, e Goya tylko dla mnie malowa, e Gogol i Goethe tylko dla mnie pisali, e Bach dla mnie tylko komponowa. Poniewa jest to przewiadczenie zudne, a do tego jeszcze z gruntu niegodziwe, jestem w gruncie rzeczy cigle nieszczliwy, z pewnoci to pan zrozumie, rzek wwczas Reger. Nawet jeli to niedorzeczne, stwierdzi Reger wwczas, czytajc jak ksik, mam mimo wszystko uczucie tudzie myl, e ksika ta tylko dla mnie zostaa napisana, kiedy patrz na jaki obraz, mam uczucie i myl, e specjalnie dla mnie zosta namalowany, kiedy sucham jakiej kompozycji e tylko dla mnie zostaa skomponowana. Czytam wtedy, sucham wtedy i patrz naturalnie wtedy te w cakowicie bdnym przekonaniu, ale i z najwysz przyjemnoci, stwierdzi wwczas Reger. Tu, na tym fotelu, powiedzia mi wwczas Reger, wskazujc na tak zwany ohydny fotel Loosa, nawiasem mwic, zaprojektowany przez Loosa w Brukseli, jak rwnie w Brukseli oddany do zrealizowania, przed trzydziestoma laty wprowadziem on w Sztuk fugi. Ohydny fotel Loosa wci stoi w tym samym miejscu. I tutaj, na tym ohydnym fotelu Loosa, powiedzia Reger, proszc mnie o zajcie miejsca na tym ohydnym, fotelu Loosa, stojcym przy oknie na Singerstrasse, przez cay rok czytaem onie na gos Wielanda, Wielanda, tego wielkiego niedocenionego niemieckiej literatury, Wielanda, ktrego Goethe w obrzydliwy sposb przepdzi z Weimaru, w czym wstrtn rol odegra Schiller, stwierdzi Reger; po roku ona staa si ekspertem od Wielanda, zaledwie po roku! wykrzykn wwczas Reger. A tam, na tym taborecie Loosa, rwnie ohydnym, jak niewygodnym, taboret ten zaprojektowa pono rwnie ten nieznonie patetyczny Loos, siedziaa moja ona i w latach szedziesitym szstym i szedziesitym sidmym, midzy pierwsz a drug nad ranem czytaa mi na gos caego Kanta. Pocztkowo wprowadzanie ony w wiat literatury, filozofii i muzyki kosztowao mnie bardzo duo wysiku, oznajmi wwczas Reger. Rzecz jasna, literatura bez filozofii, jak i odwrotnie: filozofia bez muzyki i literatury s nie do pomylenia, powiedzia, nim poja to ona, miny lata, oznajmi mi wwczas Reger w mieszkaniu przy Singerstrasse. Trzeba byo zaczyna z on od samego pocztku, mimo e, kiedy j poznaem, odebraa ju starann, nalen warstwie, z ktrej pochodzia, edukacj. Pocztkowo nie sdziem wprawdzie, i bdziemy mogli wsplnie y, mimo wszystko jednak okazao si to moliwe, cytuj Regera, poniewa ona w naturalny sposb si podporzdkowaa, to bowiem byo warunkiem naszego wsplnego ycia, ktre ostatecznie mona w sumie okreli jako wspycie idealne. Kobiecie takiej jak moja ona taka nauka przychodzi opornie tylko w pocztkowych latach, natomiast pniej przychodzi jej coraz atwiej, owiadczy Reger. Na tym niewygodnym, ohydnym taborecie Loosa dla mojej ony zapono, e tak powiem, wiato filozofii, powiedzia wwczas Reger w mieszkaniu przy Singerstrasse. Caymi latami w edukacji jakiego czowieka idziemy faszywym tropem, a w pewnym momencie z chwili na chwil zaczynamy widzie trop waciwy, odtd wszystko idzie bardzo szybko, od tej chwili ona chwytaa wszystko w lot, jednak, rzecz jasna, jeszcze caymi latami, jeli nie dziesitkami lat, mogem dalej nad ni pracowa, stwierdzi wwczas Reger w mieszkaniu przy Singerstrasse. Bierzemy kobiet, nie wiedzc, dlaczego j wzilimy, przecie naprzykrza si nam swoj zaaferowan krztanin w domu, ale i w ogle damskimi manierami, stwierdzi wwczas Reger w mieszkaniu przy Singerstrasse, bierzemy j jednak, poniewa chcemy zaznajomi j z waciw wartoci ycia, zademonstrowa jej, czym moe by ycie, kiedy duch jest nam przewodnikiem. Nie powinnimy, rzecz jasna, popeni bdu, e pierwiastek duchowy wbijamy jej do gowy na si, tak jak pocztkowo ja prbowaem, co naturalnie nie mogo mi si powie, rwnie do tego celu wiedzie przezorno, powiedzia Reger wwczas w mieszkaniu przy Singerstrasse. Wszystko, co podobao si onie, zanim j poznaem, przestao jej si podoba, kiedy wszystko jej wyjaniem, z wyjtkiem tej histerii Jugendstilu, tego tak zwanego Jugendstilu, tego odstrczajcego artystycznego kiczu, tej obrzydliwej aberracji smaku w Jugendstilu, w tym punkcie nie miaem nawet szansy. Mimo to oczywicie z czasem udao mi si wybi jej z gowy owo upodobanie do faszywej, zatem i bezwartociowej literatury oraz do faszywej i

bezwartociowej muzyki, powiedzia Reger, i zaznajomi j z najistotniejsz czci wiatowej filozofii. Kobieca gowa naley do najupartszych, stwierdzi wwczas Reger w mieszkaniu przy Singerstrasse, wydaje si niby przystpna, naprawd jednak jest niedostpna. Zanim j poznaem, ona odbya tyle podry bez sensu, owiadczy wwczas Reger, jak wikszo kobiet dzisiaj, ogarnita istnym szaem podry, dzisiaj tu, jutro tam, to ich dewiza, a w gruncie rzeczy niczego nie doznaj, nie widz niczego, przywo do domu tylko puste portfele. Po lubie ona przestaa podrowa, owiadczy Reger, ruszaa wycznie ju tylko w owe podre duchowe, ktre ja z ni odbywaem, podrowalimy po Schopenhauerze, po Nietzschem, po Kartezjuszu, Montaigneu i Pascalu, i to caymi latami, owiadczy Reger. Tu, widzi pan, powiedzia wwczas Reger w mieszkaniu przy Singerstrasse, siadajc na fotelu, na tym ohydnym fotelu Otto Wagnera, na tym ohydnym fotelu Otto Wagnera ona wyznaa mi, e mimo i przez cay rok wykadaem jej o Schleiermacherze, nic z niego nie rozumie. Poniewa w trakcie tej nauki o Schleiermacherze cakowicie mi Schleiermachera obrzydzia, naraz Schleiermacher przesta mnie interesowa, przyjem do wiadomoci, e nie rozumie Schleiermachera, i przestaem si Schleiermacherem zajmowa, w takim wypadku naley po prostu takiego niezrozumianego przez on filozofa, takiego akurat Schleiermachera, bez najmniejszych skrupuw odoy na bok, jak to si mwi, i i dalej. Przeszedem natychmiast do wprowadzenia w Herdera, co oboje przyjlimy z ulg, stwierdzi wwczas Reger w mieszkaniu przy Singerstrasse. Po mierci ony mylaem o wyprowadzeniu si z naszego wsplnego mieszkania, jednake nie wyprowadziem si z niego po prostu dlatego, e jestem na to za stary Przeprowadzka jest ponad moje siy, owiadczy Reger. Wystarczyyby mi, rzecz jasna, dwa pokoje, owiadczy Reger, ale kiedy przeprowadzka nie wchodzi ju w rachub, musimy zadowoli si, tak jak w przypadku mieszkania przy Smgerstrasse, dziesicioma albo dwunastoma pokojami. Wszystko w tym mieszkaniu przypomina mi o onie, powiedzia Reger, gdziekolwiek spojrz, zawsze tam stoi, siedzi tam, przychodzi do mnie z jednego czy drugiego pokoju, to przeraajce, wrcz rozdziera serce, tak, faktycznie, rozdziera serce, powiedzia Reger. Wwczas, kiedy byem w mieszkaniu przy Singerstrasse, jeszcze za ycia jego ony, powiedzia mi, patrzc na d na Singerstrasse, wie pan, panie Atzbacher, niczego nie obawiam si tak jak tego, e ona mnie nagle opuci i zostawi samego, najstraszniejsze, co moe mnie spotka, to to, e ona umrze i zostawi mnie samego. Ale cieszy si dobrym zdrowiem, z pewnoci przeyje mnie o cae lata, owiadczy wwczas Reger. Kiedy ukochalimy sobie jak istot tak szczerze jak ja on, nie moemy sobie wyobrazi jej mierci, sama myl o tym jest nieznona, owiadczy wwczas Reger. Podczas mojej drugiej bytnoci w jego mieszkaniu przy Singerstrasse, kiedy przyszedem po stary tom Spinozy, ktry zaatwi mi nie oficjalnie przez ksigarni, tylko przez nielegalnego handlarza, natychmiast po moim wejciu do mieszkania przy Singerstrasse poprosi, abym zaj miejsce na pierwszym lepszym fotelu, ktry okaza si rwnie ohydnym fotelem Loosa, i sam znikn w bibliotece, aby wkrtce potem wrci z tomem z wybranymi fragmentami z Noyalisa. Poczytam panu teraz przez godzin fragmenty Novalisa, powiedzia do mnie, i kiedy ja musiaem siedzie na ohydnym fotelu Loosa, przez godzin, on, cay czas stojc, czyta mi na gos fragmenty Novalisa. Novalisa polubiem od razu, powiedzia, zamknwszy po godzinie ksik z fragmentami Novalisa, i do dzisiaj go lubi. Novalis jest poet, ktrego zawsze uwielbiaem bardziej ni jakiegokolwiek innego, wci z t sam si i z tym samym entuzjazmem. Wszyscy inni z biegiem czasu zawsze prdzej czy pniej zaczynali mi dziaa na nerwy, rozczarowywali mnie gboko, okazywali si bezcelowi albo bez sensu, albo te, jak jake czsto si zdarza, koniec kocw mao wani i bezuyteczni, ale Novalis pod adnym wzgldem. Nigdy nie sdziem, e bd mg tak uwielbia poet, ktry jest jednoczenie filozofem, Novalisa uwielbiam, zawsze go uwielbiaem, od pocztku, i rwnie w przyszoci rwnie szczerze bd go uwielbia, tak jak zawsze go wielbiem, owiadczy wwczas Reger. Wszyscy filozofowie starzej si z czasem, Noyalis nie, owiadczy wwczas Reger. Dziwne jednak, e ona w ogle bya nieczua na Novalisa, kiedy ja zawsze tyle do Novalisa czuem, bez reszty go wrcz wielbiem. Do wielu udao mi si z czasem on przekona, do Novalisa nie, cho wanie Novalis by tym, ktry by jej najwicej przynis, powiedzia. Pocztkowo ona nie chciaa ze mn chodzi do Kunsthistorisches Museum, powiedzia teraz Reger, zapieraa si, e tak powiem, rkami i nogami, pniej jednak zacza ze mn chodzi, tak samo regularnie jak ja, i jestem przekonany, e gdyby to ona mnie przeya, a nie, tak jak si stao, ja j, tak samo jak ja teraz, to znaczy sam bez niej, chodziaby do Kunsthistorisches Museum sama, beze mnie. Spojrzawszy znowu na Siwobrodego mczyzn, Reger powiedzia: czterdzieci lat po zakoczeniu wojny sytuacja w Austrii ponownie osigna najniszy punkt ciemnoci moralnej, to jest deprymujce. Tak pikny kraj, powiedzia Reger, a tak grzskie moralne bagno, powiedzia, tak pikny kraj, a tak na wskro brutalne, niegodziwe i niszczce siebie spoeczestwo. Najstraszniejsze jest to, e czowiek moe by tu tylko patrzcym w osupieniu widzem i w aden sposb nie moe si temu oprze, cytuj Regera. Reger, spojrzawszy na Siwobrodego mczyzn, powiedzia: co drugi dzie chodz na grb mojej ony, kiedy nie id do Kunsthistorisches Museum, id na grb mojej ony, stoj przez p godziny nad grobem ony i niczego nie czuj. Dziwne, przez cay czas w sumie myl tylko o onie, a kiedy stoj nad jej grobem, nie czuj niczego, co si z ni wie. Stoj i naprawd nie czuj niczego, co si z ni wie. Dopiero kiedy odejd od jej grobu, ponownie odczuwam, jakie to straszne, e mnie zostawia samego. Zawsze myl, e id na jej grb, aby by szczeglnie blisko niej, ale kiedy stoj nad jej grobem, nie czuj zupenie czegokolwiek, co si z ni wie. No i wyrywam rosnce wkoo chwasty i wpatruj si w ziemi, ale niczego nie czuj. Weszo mi to w nawyk, e co

drugi dzie chodz na grb ony, ktry te bdzie kiedy moim grobem, owiadczy Reger. Na myl o tych makabrycznych okolicznociach, ktre towarzyszyy jej pogrzebowi, powiedzia, jeszcze dzisiaj robi mi si niedobrze. Drukarnia wielokrotnie drukowaa z bdami zlecon jej klepsydr, raz za grub czcionk, raz za jasn, to byo za duo, to za mao przecinkw, a roio si od bdw, naprawd mona byo si zaama. Na skraju zaamania nerwowego powiedziaem drukarzowi wprost, e dosta przecie bardzo dokadny wzr, a jego prbki nigdy si nie trzymaj mojego wzoru, e na prbkach roi si od bdw. Na co drukarz odpowiedzia mi, e on ju wie, jak drukuje si tak klepsydr, e to ja si nie znam. On wie, jak skada tekst, a nie ja, on wie, gdzie stawia przecinki, a ja nie. Ale nie daem mu spokoju i w kocu dostaem do rki tak klepsydr, jak chciaem, ale eby tak, jak chciaem, klepsydr otrzyma, a piciokrotnie musiaem chodzi do drukarni, powiedzia Reger. Drukarze to uparci aroganci, ktrzy upieraj si przy swoim nawet wtedy, kiedy dawno ju do nich dotaro, e nie maj racji. Z drukarzami nie naley wdawa si w dyskusj, powiedzia Reger, od razu staj si uparci i gro panu, e wszystko rzuc, jeli nie ugnie si pan przed ich gupot. Ale ja nigdy nie ugiem si przed drukarzami, owiadczy Reger. Na klepsydrze byo tylko jedno zdanie, owiadczy Reger, jedynie miejsce i data mierci ony, mimo to a piciokrotnie musiaem chodzi do drukarni i do tego jeszcze wdawa si w dyskusje z drukarzem. ona zreszt wcale nie chciaa adnej klepsydry, ustaliem z ni wczeniej, e klepsydry nie bdzie, mimo to oddaem klepsydr do druku, owiadczy Reger, w kocu jednak nie wysaem ani jednej klepsydry, nagle bowiem, kiedy miaem ju je wysya, wysyanie klepsydry wydao mi si bez sensu. Zamieciem jedynie krtkie, jednozdaniowe zawiadomienie w gazecie, e ona umara, powiedzia Reger. Kiedy umiera kto z ich bliskich, ludzie robi z tego wielk pomp, ja uczyniem wszystko jak najprociej, owiadczy Reger, cho dzi, rzecz jasna, nie wiem, czy postpiem susznie, ustawicznie mam tego typu wtpliwoci, od mierci ony dzie w dzie nachodz mnie wtpliwoci, nie mam dnia bez wtpliwoci, to nas z czasem kruszy, owiadczy Reger. Ze spadkiem nie byo najmniejszych kopotw, poniewa ona w testamencie wyznaczya mnie jako oglnego spadkobierc, podobnie jak ja w moim testamencie wyznaczyem j jako oglnego spadkobierc. Taki zgon, choby dotyka nas tak gboko, e faktycznie wyobraamy sobie, e to nas zdusi, ma te swoj mieszn stron, owiadczy Reger. Najstraszliwsze jest przecie zawsze miechu warte, owiadczy Reger. Pogrzeb ony by, w gruncie rzeczy, nie tylko prosty, lecz rwnie deprymujcy, powiedzia Reger. Chcemy pogrzebu prostego, z udziaem moliwie niewielu ludzi, powiedzia Reger, a mimo to i tak organizujemy pogrzeb deprymujcy. Mwimy: bez muzyki, bez przemwie, mylc, e to najprostsze, nam samym najbardziej to pozwoli przetrwa, a mimo wszystko to do gbi nas deprymuje, owiadczy Reger. Zaledwie siedem, osiem osb, rzeczywicie tylko najblisi, w miar moliwoci adnych powinowatych, tylko najblisi, mylimy, i wtedy przychodz tylko ci najblisi, ktrym rwnie z gry powiedziano: adnych kwiatw, niczego, a mimo to wszystko jest przecie i tak deprymujce. Kiedy idziemy za trumn, wszystko jest deprymujce. Wszystko nastpuje szybko, trwa niespena kwadrans, ale zdeprymowani mylimy, e trwao ca wieczno, powiedzia Reger. Id na grb ony i zupenie niczego nie czuj. W domu jeszcze dzi codziennie chce mi si wy, powiedzia, nie wiem, czy pan w to uwierzy, czy nie, ale nad grobem ony niczego nie czuj. Stoj tak i wyrywam chwasty, skubi, wykonuj owe nerwowe, miechu warte ruchy, wiem, e to chorobliwe ruchy dla uspokojenia nerww, i spogldam na okoliczne groby w zym gucie, jeden bardziej kiczowaty od drugiego, owiadczy Reger. Na cmentarzu cakiem brutalnie widzimy bezdenne bezgucie ludzkoci. Na naszym grobie ronie tylko trawa, nie ma na nim nazwiska, owiadczy Reger, ustaliem to wczeniej z on. adnej inskrypcji, nic. Kamieniarze oszpecaj cmentarz, a tak zwani artyci plastycy kad na wszystkim swoj kiczowat ap, powiedzia Reger. Rzecz jasna jednak z grobu ony mam wspaniay widok na Grinzing oraz lecy niej Kahlenberg. I na Dunaj poniej. Grb znajduje si tak wysoko, e moe pan z niego patrzy na cay Wiede. Z pewnoci to obojtne, gdzie czowiek jest pochowany, ale jeli ju kto posiada grb na okres istnienia cmentarza, tak jak ja z on, to powinno si go pochowa we wasnym grobie. Chciaabym by pochowana wszdzie, byle nie na Cmentarzu Centralnym, mawiaa czsto ona, owiadczy Reger, a i ja nie chciabym by pochowany na Cmentarzu Centralnym, cho to obojtne, jak powiedziaem, gdzie czowiek koniec kocw ley. Mj bratanek z Leoben, jedyny krewny, jakiego jeszcze posiadam, powiedzia Reger, wie, e nie chc by pochowany na Cmentarzu Centralnym, tylko we wasnym grobie, ktry na okres istnienia cmentarza pozostanie moj wasnoci, owiadczy Reger, rzecz jasna jednak, jeli miabym umrze ponad trzysta kilometrw od Wiednia, to wtedy na miejscu, w promieniu trzystu kilometrw w Wiedniu, w innym wypadku na miejscu, powiedziaem bratankowi z Leoben, bratanek zastosuje si do tego, co mu powiedziaem, poniewa po mnie dziedziczy, cytuj Regera. Spogldajc na Siwobrodego mczyzn, Reger powiedzia: jeszcze rok temu, na krtko przed mierci ony, lubiem pochodzi sobie par godzin po Wiedniu, teraz nie mam ju na to ochoty. mier ony bardzo mnie osabia, nie jestem ju tym samym czowiekiem, co przed jej mierci. Wiede zreszt te sta si taki brzydki, powiedzia. Zim myl: wiosna mnie uratuje, wiosn myl: lato mnie uratuje, latem myl, e jesie, jesieni, e zima, wci to samo, o kadej porze roku z nadziej wypatruj nastpnej. To, rzecz jasna, niefortunna cecha charakteru, u mnie wrodzona, ja nie mwi: jak to dobrze, e jest zima, zima to twoja pora roku, podobnie jak nie mwi, wiosna to twoja pora roku, podobnie jak jesie, to twoja pora roku, lato i tak dalej, i tak dalej. Przesuwam moje nieszczcie zawsze na por roku, w ktrej akurat musz y i w tym cae nieszczcie. Nie nale do ludzi, ktrzy ciesz si teraniejszoci, tak,

nale do tych nieszczliwcw, ktrzy ciesz si z przeszoci, taka jest prawda, ktrzy teraniejszo wci odczuwaj jako policzek, taka jest prawda, powiedzia Reger, dla mnie teraniejszo to policzek i prowokacja, i w tym moje nieszczcie. No ale przecie dokadnie te tak nie jest, powiedzia Reger, wci bowiem widzie teraniejszo tak, jaka jest, a naturalnie te nie zawsze jest ona tylko nieszczliwa, nie zawsze unieszczliwia, wiem o tym, tak jak i przeszo, kiedy o niej pomyle, niekoniecznie uszczliwia, wiem o tym. Wielkim nieszczciem jest take to, e nie mam lekarza, ktremu mgbym zaufa, wielu miaem w yciu lekarzy, ale koniec kocw adnemu z tych lekarzy nie ufaem, wszyscy mnie w kocu zawiedli, powiedzia Reger. Cay czas czuj, jakby mi si miao zaraz co przydarzy, w kadym momencie mam wraenie, e zaraz zwali mnie z ng. Kiedy mwi, zaraz bd mia atak, faktycznie czuj, e bd mia atak, nawet jeli mwiem to ju tysice razy, powiedzia Reger, ju i mnie samemu zaczyna dziaa to na nerwy, co chwila mwi sobie, e bd mia atak, a atak nie przychodzi, powiedzia Reger. Nie-raz ju i w pana obecnoci mwiem, e wydaje mi si, e bd mia atak, a on nie nadszed, absolutnie nie mwi tego z przyzwyczajenia, tylko poniewa faktycznie mam uczucie, ze zaraz bd mia atak. W moim ciele nic ju normalnie nie funkcjonuje, powiedzia Reger. Gdybym mia dobrego lekarza, no ale nie mam dobrego lekarza. Na Singerstrasse miabym moe czterech lekarzy praktykujcych oraz dwch internistw, ale aden z nich nic nie jest wart. Wzrok mam tak saby, e niebawem w ogle nie bd widzia, no ale nie mam dobrego okulisty. Rzecz jasna jednak nie chodz do lekarzy rwnie dlatego, e boj si, i lekarz mgby mi potwierdzi to, co podejrzewam, a mianowicie, e jestem miertelnie chory. Od lat jestem miertelnie chory, ju onie wci to powtarzaem, powiedzia Reger, i z pewnoci zaoyem sobie, e to ja pierwszy umr, nie ona, a przecie w kocu to ona, wskutek tych straszliwych okolicznoci, umara przede mn; przez cae ycie odczuwaem wielki lk przed lekarzami. Dobry lekarz to najlepsze, co moemy posiada, powiedzia Reger, ale mao kto posiada dobrego lekarza, mamy przecie zawsze tylko do czynienia z partaczami i szarlatanami medycyny, powiedzia, a kiedy raz wyda si nam, e wreszcie znalelimy dobrego lekarza, okazuje si, e jest albo za stary, albo za mody, albo zna si troch na najnowszej medycynie, ale nie ma dowiadczenia, albo ma dowiadczenie, a nie zna si w ogle na najnowszej medycynie, tak to jest, powiedzia Reger. Czowiekowi potrzebny jest pilnie lekarz od ciaa i lekarz od duszy, a adnego z nich nie znajduje, przez cae ycie wci szuka dobrego lekarza od ciaa i od duszy, a aden z nich dla niego nie istnieje, taka jest prawda. Wie pan, co powiedzieli mi lekarze w szpitalu Braci Miosierdzia, postawieni wobec faktu, i winni s mierci mojej ony, czyli maj j na sumieniu? Powiedzieli: nadesza wida jej godzina, powiedzieli mi to banalne zdanie i to zdanie powiedzia nie tylko ten, ktry spapra operacj mojej ony, wszyscy lekarze w szpitalu Braci Miosierdzia wypowiadali to banalne zdanie, nadesza godzina, nadesza godzina, nadesza godzina, wci powtarzali, tak jakby to bya ich standardowa odpowiedz, owiadczy Reger. Majc lekarza, ktremu moemy zaufa i pod ktrego opiek moemy si czu bezpiecznie, powiedzia Reger, mielibymy w starszym wieku najwaniejsz rzecz, takiego lekarza jednak nie mamy. Teraz przestaem w ogle szuka takiego lekarza, jest mi bowiem cakowicie obojtne, kiedy umr, kada chwila jest na to dobra, ale tak jak wszyscy ludzie pragn mierci moliwie szybkiej oraz moliwie bez blu. ona cierpiaa przecie tylko przez par dni, powiedzia Reger, par dni cierpienia i par dni w piczce, powiedzia. Ludzie daj, by ubra zmarego, a ja kazaem j tylko zawin w czyste przecierado, stwierdzi Reger. Urzdnik miejski, ktry nadzorowa pogrzeb, by doskonaym fachowcem. Dobrze samemu zaj si wszystkimi sprawami zwizanymi z pogrzebem, wtedy bowiem nie mamy czasu siedzie w domu i bezczynnie czeka, a zdusi nas rozpacz. Cay tydzie biegaem po Wiedniu zaabsorbowany sprawami pogrzebu, od urzdu do urzdu, raz jeszcze poznajc, czym jest pastwo wraz z ca jego biurokratyczn brutalnoci, stwierdzi Reger. Urzdy, do ktrych musimy chodzi w Wiedniu w sprawach pogrzebu, s tak od siebie oddalone, e trzeba co najmniej tygodnia na zaatwienie wszystkiego, co niezbdne do pogrzebu. Mwiem wszdzie, e chc, eby ona miaa najprostszy pogrzeb, czego nie zrozumieli, wszyscy bowiem chc mie, jak wiadomo, pogrzeb wystawny. Ile siy kosztowao mnie, nim w kocu zdoaem przeforsowa pogrzeb najprostszy, powiedzia Reger. Zrozumia mnie tylko urzdnik miejski z Wahringu, jedyny, ktry mnie zrozumia, kiedy powiedziaem: jak najprostszy pogrzeb, nie, e chodzio mi o tani, jak wszyscy inni myleli, tylko najprostszy, wszyscy myleli przez cay czas, e miaem na myli tani, kiedy mwiem najprostszy, jedynie ten urzdnik miejski zrozumia mnie natychmiast, kiedy powiedziaem najprostszy, czyli wanie najprostszy, a nie tani. Nie do wiary, jak gupi faktycznie mog by ludzie, z ktrymi mamy do czynienia w urzdach, powiedzia Reger. Ja, prosz pana, nie wierzyem, e doyj tej zimy, a tym bardziej, e j przeyj, powiedzia teraz. Prawda jest taka, e przez cay rok wiodem egzystencj w cakowitej inercji, z wyjtkiem chodzenia na obowizkowe koncerty, jak rwnie pisania moich artystycznych tekstw do Timesa, od mierci ony nic mnie ju nie obchodzio, taka jest prawda, aden czowiek, wcznie z panem, powiedzia Reger, nawet pan caymi miesicami mnie nie obchodzi. Niczego prawie nie czytaem, nie wychodziem z domu, chyba e na koncerty, ale wanie w ubiegym roku wszystkie koncerty nic nie byy warte, zatem, rzecz jasna, take takie byy wszystkie moje artystyczne teksty do Timesa. Czasem zastanawiam si, czemu waciwie cigle jeszcze pisz do Timesa artykuy z Wiednia, skoro wanie tu, w tym bezmylnym Wiedniu w dziedzinie muzyki doszo do przeraajcego wprost upadku, tu bowiem, w Wiedniu, przecie ani Konzerthaus, ani Musikverein nie maj do zaoferowania niczego wyjtkowego, koncerty wiedeskie ju dawno straciy swoj wyjtkowo, to samo,

czego si tu sucha, mg pan ju duo wczeniej usysze w Hamburgu czy Zurychu, czy w Dinkelsbuhl, powiedzia Reger. Mam wielk ochot na pisanie, ale to, czego sucha si w Wiedniu na koncertach, jest coraz mniej warte. Ju dawno przestaem by, tak jak byem kiedy, fanatykiem koncertowym, powiedzia, fanatyk muzyki, owszem, ale ju nie fanatyk koncertowy, jest mi coraz trudniej chodzi do Musikverein albo do Konzerthaus, do obu trudno mi doj pieszo, nie jed takswkami, a tramwajem z Smgerstrasse te nie ma poczenia. A i publiczno w Konzerthaus staa si ostatnimi czasy, musz powiedzie, podobnie jak publiczno w Musikverein, bardzo pospolita i prowincjonalna, auj, ale niestety stpiaa i od wielu ju lat nie jest na poziomie. Miny bezpowrotnie czasy, kiedy najwikszy spord wszystkich piewakw, George London, piewa Don Giovanniego w operze, albo crka rzenika, Lipp, Krlow nocy, miny rwnie czasy, kiedy szedziesicioletni Menuhin dyrygowa w Konzerthaus, a pidziesicioletni Karajan w Musikverein. Teraz suchamy wycznie miernoty, bez wartoci. Idole, ci najprzedniejsi, najidealniejsi i kompetentni, zestarzeli si i stali si niekompetentni, powiedzia Reger. Dziwne, ale obecne pokolenie nie stawia ju przed muzyk najwyszych wymaga, ktre stawiao si muzyce jeszcze pitnacie, dwadziecia lat temu. Wynika to z tego, e suchana muzyka za spraw techniki staa si banaln powszednioci. Suchanie muzyki przestao by czym wyjtkowym, dzisiaj wszdzie syszy pan muzyk, obojtnie gdzie pan przebywa, wprost pana zmuszaj do suchania muzyki, w kadym domu towarowym, w kadym gabinecie lekarskim, na kadej ulicy, nie moe pan wprost umkn muzyce, chce pan od niej uciec, ale nie moe pan od niej uciec, ta epoka nie moe si oby bez wszechobecnej muzyki w tle, w tym caa katastrofa, owiadczy Reger. W naszych czasach doszo do totalnej inwazji muzyki, od bieguna pnocnego a po poudniowy biegun wszdzie musi pan jej sucha, w miecie czy na wsi, na morzu czy na pustyni, owiadczy Reger. Ju tak dugo ludzie dzie w dzie szpikowani s muzyk, e dawno ju stracili jakiekolwiek wyczucie muzyki. Ten przeraliwy fakt ma, rzecz jasna, wpyw rwnie na koncerty, ktrych sucha pan dzisiaj, wyjtkowego ju pan nie znajdzie, caa muzyka bowiem w caym wiecie jest wyjtkowa, a tam, gdzie wszystko jest wyjtkowe, nie ma naturalnie ju niczego wyjtkowego, wtedy wprost wzrusza, owiadczy Reger, e kilku miechu wartych wirtuozw zadaje sobie trud, by by wyjtkowymi, ju takimi przestali by, poniewa ju takimi by nie mog. wiat zosta cakowicie przesycony totaln muzyk, powiedzia Reger, w tym cae nieszczcie, wszdzie na ulicy, na kadym rogu, syszy pan wyjtkow i perfekcyjn muzyk w takiej dawce, e naleaoby waciwie ju dawno zaczopowa sobie wszystkie przewody suchowe, eby nie oszale. Wspczeni ludzie, poniewa nic innego im nie zostao, cierpi na chorobliwy konsumpcjonizm muzyczny, owiadczy Reger, ten konsumpcjonizm muzyczny dopty bdzie nakrca przemys, sterujcy dzisiejszym czowiekiem, dopki doszcztnie nie zrujnuje wszystkich ludzi; tyle si teraz mwi o odpadach i o chemii, ktre wszystko doszcztnie rujnuj, a ja panu powiem, muzyka doszcztnie rujnuje wicej ludzi ni odpady i chemia, to muzyka wszystko i wszystkich w kocu doszcztnie i totalnie zrujnuje. Najpierw przemys muzyczny zrujnuje ludziom doszcztnie przewody suchowe, a nastpnie, jako niejako nastpstwo logiczne, i samych ludzi, taka jest prawda, owiadczy Reger. Ju widz tego czowieka totalnie zniszczonego przez przemys muzyczny, powiedzia Reger, cae masy ofiar przemysu muzycznego, ktre w kocu cae kontynenty zapeni swym trupiomuzycznym zapachem, drogi panie Atzbacher, przemys muzyczny bdzie mia ludzi na sumieniu, najprawdopodobniej bdzie mia w kocu na sumieniu ca ludzko, nie tylko chemia i odpady, mwi to panu. Przemys muzyczny jest morderc ludzi, przemys muzyczny jest wrcz masowym morderc caej ludzkoci, ktra, jeli przemys muzyczny w dalszym cigu bdzie postpowa tak, jak dotychczas, ju za kilkadziesit lat nie bdzie miaa najmniejszej szansy, drogi panie Atzbacher, cytuj wzburzonego Regera. Niebawem czowiek o wraliwym suchu nie bdzie mg wyj na ulic; wejdzie pan do kawiarni, wejdzie pan do gospody, wejdzie pan do domu towarowego, wszdzie, czy chce pan, czy nie chce, musi pan sucha muzyki, jedzie pan pocigiem, leci pan samolotem, wszdzie pana ciga muzyka. Ta nieustanna muzyka jest czym najbardziej brutalnym, co musi znosi i tolerowa obecna ludzko, owiadczy Reger. Od samego rana do pnej nocy szpikuje si ludzko Mozartem i Beethovenem, Bachem i Handlem, powiedzia Reger, choby pan nie wiem gdzie poszed, i tak nie umknie pan tej torturze. Zakrawa niemal na cud, powiedzia Reger, e w Kunsthistorisches Museum jak dotd nie syszy si nieustannie muzyki, tego by tylko brakowao. Po pogrzebie ony na sze tygodni zamknem si w mieszkaniu przy Singerstrasse i nawet pomocy domowej nie wpuciem, owiadczy Reger. Bezporednio po pogrzebie poszed do pobliskiego zboru i zapali wiec, nie wiedzc waciwie dlaczego, ciekawe, e prosto ze zboru poszed do witego Stefana i tam rwnie zapali wiec, take w tym wypadku nie wiedzc waciwie dlaczego. Po zapaleniu wiecy u witego Stefana, zszed nieco niej na Wollzeile z myl, eby si zabi. Nie miaem jednak dokadnego pomysu na to, jak si zabi, a w kocu udao mi si myl o zabiciu si wybi sobie z gowy, przynajmniej na krtki czas, owiadczy mi Reger. Miaem do wyboru albo tygodniami chodzi tam i z powrotem po miecie, albo na wiele tygodni zamkn si w domu, owiadczy mi Reger, i zdecydowaem si na wielotygodniowe zamknicie w domu. Po pogrzebie ony, jak powiedzia, nie chcia w ogle ju patrze na ludzi, pocztkowo take i na jedzenie, jednake przez cay dzie pi tylko czyst wod, tego nikt nie wytrzyma duej ni trzy, cztery dni, i faktycznie bardzo szybko wychud do koci, wczesnym rankiem nie mia siy wsta z ka, to byo sygnaem, cytuj sowa Regera, wic znowu zaczem je, a nastpnie znowu zajmowa si Schopenhauerem, wanie

Schopenhauerem zajmowaem si wraz z on, kiedy idc ze mn, upada, amic sobie tak zwan nasad uda, powiedzia Reger w zamyleniu. W cigu tych szeciu tygodni zamknicia w domu przeprowadziem jedynie kilka rozmw telefonicznych z moim doradc prawnym i czytaem Schopenhauera, prawdopodobnie to mnie uratowao, owiadczy Reger, cho nie jestem pewien, czy w ogle dobrze si stao, e si uratowaem, prawdopodobnie, owiadczy Reger, lepiej by si stao, gdybym si nie uratowa, gdybym si zabi. Wszake tyle miaem bieganiny w zwizku z pogrzebem, e nie starczyo mi czasu na to, by si zabi. Czowiek, ktry si nie zabije od razu, nigdy si ju nie zabije, to wanie jest takie przeraliwe, powiedzia. Pragniemy by martwi, tak jak ukochana przez nas istota, a przecie si nie zabijamy, mylimy o tym wprawdzie, a jednak tego nie czynimy, powiedzia Reger. Dziwne, ale przez te sze tygodni w ogle nie mogem cierpie muzyki, ani razu nie siadem do fortepianu, raz w mylach sprbowaem zabra si do Das wohltemperierte Klavier, ale natychmiast daem sobie spokj, to nie muzyka uratowaa mnie przez te sze tygodni, to Schopenhauer, wci na nowo par linijek Schopenhauera, owiadczy Reger. Nie by to take Nietzsche, tylko Schopenhauer. Siadaem w ku, czytaem par linijek Schopenhauera, rozmylaem o tym, znowu czytaem par zda z Schopenhauera i rozmylaem o nich, owiadczy Reger. Po czterech dniach picia wody i czytania Schopenhauera wziem po raz pierwszy do ust kawaek chleba, tak twardego, e musiaem odcina go od bochenka toporkiem do misa. Usiadem na taborecie od strony okna wychodzcego na Singerstrasse, na owym ohydnym taborecie Loosa, i spogldaem na d na Singerstrasse. Niech pan sobie wyobrazi, nawanica niena w kocu maja, powiedzia. Nie chciaem mie nic wsplnego z ludmi. Z mieszkania obserwowaem przechodniw, ktrzy, obadowani odzie i ywnoci, chodzili tam i z powrotem po Singerstrasse, czuem do nich obrzydzenie. Nie chc wraca do tych ludzi, pomylaem, nie chc do tych ludzi, a innych przecie nie ma, owiadczy Reger. Spogldajc w d na Singerstrasse, zdaem sobie spraw, e nie ma innych ludzi ni ci drepczcy tam i z powrotem przechodnie tam na dole, na Singerstrasse. Spogldaem w d na Singerstrasse i nienawidziem ludzi, nie chc wraca do tych ludzi, mylaem, powiedzia Reger. Do tej niegodziwoci i do tego ubstwa nie chc wraca, powtarzaem sobie, cytuj Regera. Pootwieraem szuflady w komodach i zaczem w nich szuka, wyciga rozmaite zdjcia, pisma i korespondencj ony, pooyem wszystko razem na stole i ogldaem po kolei, drogi panie Atzbacher, a poniewa jestem czowiekiem uczciwym, musz przyzna, e przy tym pakaem. Nagle otwarcie daem Ujcie paczowi, przez dziesitki lat wzbraniaem sobie paczu, a teraz nagle pozwoliem sobie otwarcie na pacz, owiadczy Reger. Siedziaem, pozwoliwszy sobie otwarcie na pacz, pakaem i pakaem, i pakaem, i pakaem, owiadczy Reger. Przez dziesitki lat wzbraniaem sobie paczu, od samego dziecistwa, a teraz nagle pozwoliem sobie otwarcie na pacz, powiedzia mi Reger w Ambasadorze. Nie musz ju niczego ukrywa, niczego przemilcza, powiedzia, w moim wieku osiemdziesiciu dwch lat nie musz ju absolutnie niczego ukrywa ani przemilcza, powiedzia Reger, wic nie musz i tego przemilcza, e wtedy nagle zaczem paka, pakaem i pakaem, caymi dniami pakaem, owiadczy Reger. Siedziaem i ogldaem po kolei wszystkie listy, ktre ona pisaa do mnie przez wiele lat, czytaem robione przez ni przez wiele lat notatki i pakaem. Przyzwyczajamy si, rzecz jasna, przez cae lata, dziesiciolecia, do jakiej bliskiej istoty, przez lata darzymy j mioci, w kocu kochamy j bardziej ni cokolwiek na wiecie, przywizujemy si do niej, a kiedy j tracimy, to naprawd jakbymy stracili wszystko. Zawsze sdziem, e to muzyka jest dla mnie wszystkim, nieraz, e filozofia, e wysoka, bardzo wysoka, najwysza w ogle literatura, e po prostu sztuka, wszystko to jednak, caa sztuka, cokolwiek by to byo, niczym jest wobec tej jednej i jedynej ukochanej istoty. Ile zego wyrzdzilimy tej jednej i jedynej ukochanej istocie, powiedzia Reger, ile tysicy krzywd kazalimy jej cierpie, tej istocie, ktr kochalimy jak nikogo innego na wiecie, jake j zamczalimy, a przecie kochalimy j jak adnego innego czowieka, powiedzia Reger. Kiedy umiera istota, ktr kochalimy I jak adnego innego czowieka na wiecie, pozostawia ona w nas straszliwe wyrzuty sumienia, powiedzia Reger, przeraajce wyrzuty sumienia, z ktrymi musimy istnie po jej mierci i ktre nas ktrego dnia zadusz, po. wiedzia Reger. Te kolekcjonowane przeze mnie przez cae ycie ksiki i papiery, ktre, przeniesione do mieszkania przy Singerstrasse, zapeniy wszystkie te regay, koniec kocw okazuj si bezuyteczne, wszystkie te ksiki i papiery s miechu warte, a ja jestem sam, zostawiony przez on. Wierzymy, i uda si nam w takim wypadku uczepi Szekspira czy Kanta, ale to tylko zudne przewiadczenie, Szekspir i Kant tudzie wszyscy inni, ktrych w trakcie ycia podnielimy do rangi tak zwanych wielkich, akurat w momencie, w ktrym tak ich potrzebujemy, zostawiaj nas na lodzie, owiadczy Reger, nic nie rozwi, w niczym nie pociesz, naraz staj si dla nas tylko obcy i obrzydliwi, wszystko, co ci tak zwani wielcy i znaczcy pomyleli, a potem i zapisali, pozostawia nas obojtnymi, owiadczy Reger. Zawsze wierzymy, e w rozstrzygajcym momencie, a wic w momencie rozstrzygajcym dla ycia, bdziemy si mogli zda na tych tak zwanych znaczcych i wielkich, wszystko jedno, ale to jest bd, wanie w tym rozstrzygajcym dla ycia momencie wszyscy owi znaczcy i wielcy i, jak to si piknie nazywa, niemiertelni, zostawiaj nas samych, w owym rozstrzygajcym dla ycia momencie nie daj nam nic ponad to, e rwnie po-rd nich jestemy sami, zdani na siebie samych w absolutnie przeraliwym sensie, owiadczy Reger. Pomg mi jedynie Schopenhauer, poniewa postanowiem go wykorzysta po prostu do przetrwania, owiadczy mi Reger w Ambasadorze. O ile wszyscy inni wzbudzali we mnie obrzydzenie, wcznie z Goethem, Szekspirem, Kantem na przykad, to na Schopenhauera po prostu

rzuciem si w przystpie rozpaczy, siadem na taborecie od strony Singerstrasse, po to eby przetrwa, naraz bowiem zapragnem przetrwa, nie chciaem umiera, nie chciaem pj za on w mier, lecz jeszcze zosta tu, pozosta na wiecie, syszy pan, panie Atzbacher, mwi Reger w Ambasadorze. Rzecz jasna jednak, e i Schopenhauer da mi szans przeycia tylko dlatego, e postanowiem go we wasnym celu wykorzysta, naduy, faktycznie nawet najniegodziwiej w wiecie sfaszowa, owiadczy Reger, robic z niego dla siebie po prostu lekarstwo na przetrwanie, ktrym przecie w rzeczywistoci wcale nie jest, podobnie jak inni ju tu przeze mnie wymienieni. Przez cale ycie zdajemy si na tych wielkich duchem tudzie na tak zwanych dawnych mistrzw, owiadczy Reger, a oni gotuj nam miertelny zawd, poniewa w rozstrzygajcym momencie nie realizuj naszego celu. Gromadzimy w skarbcu tych wielkich duchem, tych dawnych mistrzw, w mniemaniu, e pniej, w rozstrzygajcym dla przetrwania momencie, bdziemy mogli z nich skorzysta we wasnym celu, co znaczy oczywicie wykorzysta i naduy do naszego celu, a to okazuje si miertelnym bdem. Wypeniamy nasze duchowe sejfy tymi wielkimi duchem i dawnymi mistrzami po to, by sign po nich w tym rozstrzygajcym dla ycia momencie, kiedy jednak ten duchowy sejf otworzymy, okazuje si, e jest pusty, taka jest prawda, stojc przed tym pustym sejfem duchowym, widzimy, e jestemy sami, faktycznie zupenie bez rodkw, owiadczy Reger. Przez cae ycie czowiek wszystko gromadzi w kadej dziedzinie, a mimo to w kocu nic nie ma, sama pustka, owiadczy Reger, rwnie w sensie majtku duchowego. Jaki to ja nagromadziem niesamowity kapita duchowy, owiadczy Reger w Ambasadorze, a w kocu zupenie nic nie ma. Tylko dziki niegodziwemu trikowi udao mi si we wasnym celu, to znaczy dla przetrwania, wykorzysta i naduy Schopenhauera, owiadczy Reger. Nagle rozumie pan, co to jest, ta pustka, nic nie ma, kiedy stoi pan pord tysicy, caych tysicy ksiek i papierw, ktre zostawiy pana cakowicie samego, ktre nagle okazuj si tylko t straszliw pustk, niczym innym, owiadczy Reger. Kiedy straci pan najblisz istot, wszystko stanie si dla pana pustk, gdziekolwiek by pan spojrza, wszystko jest puste, spoglda pan, spoglda i widzi pan, e wszystko jest rzeczywicie puste, i to na zawsze, owiadczy Reger. I dowie si pan, e to nie ci wielcy duchem, nie ci dawni mistrzowie utrzymywali go przez dziesiciolecia przy yciu, tylko ta jedna i jedyna istota, ktr darzy pan mioci jak nikogo innego w wiecie. W tej wiedzy i z t wiedz stoi pan samotnie i nic ani nikt panu nie pomoe, owiadczy Reger. Zamyka si pan we wasnym mieszkaniu i rozpacza, owiadczy Reger, z kadym dniem coraz bardziej rozpacza i z kadym tygodniem popada pan w gbsz rozpacz, owiadczy Reger, nagle jednak wydobywa si pan z tej rozpaczy. Wstaje pan i wydobywa si z tej miertelnej rozpaczy, jeszcze ma pan si, eby wydosta si z tej najgbszej rozpaczy, owiadczy Reger, wie pan, ja powstaem nagle z taboretu przy oknie od strony Singerstrasse i wydobyem si z mojej rozpaczy, i zszedem na d, na Singerstrasse, owiadczy Reger, i poszedem kilkaset metrw do rdmiecia; powstaem z taboretu przy oknie od strony Singerstrasse, wyszedem z mieszkania i poszedem do rdmiecia z myl, eby jeszcze raz sprbowa, ostatni raz podj prb przeycia, owiadczy Reger. Wyszedem z mieszkania przy Singerstrasse z myl, eby jeszcze raz, jeden raz podj prb przetrwania i z t myl poszedem do rdmiecia, owiadczy Reger. I ta prba przetrwania zakoczya si powodzeniem, prawdopodobnie w rozstrzygajcym momencie, zapewne te w ostatnim moliwym momencie, podniosem si z taboretu przy oknie od strony Singerstrasse, zszedem na d, na Singerstrasse, i poszedem do rdmiecia, owiadczy Reger. Po powrocie do domu, rzecz jasna, doznaem jeszcze wielu poraek, jednej po drugiej, moe pan sobie wyobrazi, e nie skoczyo si na tej jednej, ostatniej prbie przetrwania, nie, musiaem dokonywa setek takich prb przetrwania, ale dokonywaem ich jedna po drugiej i raz po raz wstawaem z taboretu przy oknie od strony Singerstrasse, wychodziem na ulic i faktycznie wracaem do ludzi, do tych ludzi, i w kocu udao mi si uratowa, owiadczy Reger. Wci, oczywicie, zastanawiam si, czy susznie postpiem, czy moe jednak nie, ratujc si, ale nie o to idzie, owiadczy Reger. Najpierw usilnie pragniemy pj za kim w mier, a potem jednak tego nie chcemy, owiadczy Reger, musi pan wiedzie, e ju od ponad roku yj w tej torturze rozpaczy. Nienawidzimy ludzi, a mimo to chcemy by razem z nimi, poniewa tylko z ludmi i tylko pord ludzi mamy szans y dalej i nie oszale. W samotnoci nie wytrzymujemy zbyt dugo, owiadczy Reger, sdzimy, e moemy by sami, sdzimy, e moemy zosta opuszczeni, wmawiamy sobie, e moemy sami dalej y, owiadczy Reger, ale to tylko rojenia mzgu. Sdzimy, e obdziemy si bez ludzi, wierzymy wrcz, e obdziemy si nawet bez jednego, jedynego czowieka, i uroilimy te sobie, e mamy tylko jedn szans, tylko wtedy, kiedy jestemy sami z sob, ale to s rojenia mzgu. Bez ludzi nie mamy najmniejszej szansy przetrwania, powiedzia Reger, chobymy sobie nie wiem ilu wielkich duchem i dawnych mistrzw wzili za towarzyszy, oni nie zastpi adnej istoty ludzkiej, owiadczy Reger, w kocu to wanie przede wszystkim ci tak zwani wielcy duchem i tak zwani dawni mistrzowie zostawi nas samym sobie, w kocu pojmujemy, e wanie wielcy duchem i dawni mistrzowie z nas tylko szydzili i to najnikczemniej w wiecie, w kocu stwierdzimy, e nasz zwizek ze wszystkimi tymi wielkimi duchem, wszystkimi tymi dawnymi mistrzami oparty by zawsze tylko na szyderstwie. W mieszkaniu przy Singerstrasse pocztkowo przetrwa, powiedzia, jedynie, jak to si mwi, o chlebie i wodzie, a nastpnie, po omiu, dziewiciu dniach, znalaz puszk z jakim misem, ktre sam sobie podgrza w kuchni, suszone liwki rozmoczy i zjada z ugotowanym we wrztku makaronem, od czego jednak za kadym razem robio mu si niedobrze. smego czy dziewitego dnia wezwa do siebie w kocu pomoc domow i posa j po posiek do hotelu Royal vis-a-vis. Jak pies zgodniay si

rzuciem na jedzenie i jadem, cytuj Regera. Zawarem z hotelem Royal korzystn umow, od koca maja, przez pomoc domow, ktr nazywalimy zawsze Stell, cho nazywaa si Rosa! oznajmi Reger, hotel dostarcza mi zup i danie gwne w specjalnie w tym celu kupionych aluminiowych pojemnikach. Paciem za dwie porcje, oznajmi mi Reger w Ambasadorze, poow jednej zjadaem ja, ptorej porcji moja pomoc domowa, oznajmi Reger. Posiki z Royalu jadem nie bez oporu, oznajmi Reger, ale jadem, poniewa nic innego mi nie pozostawao, jadem, poniewa musiaem je, oznajmi Reger, ale przy jedzeniu na sam widok pomocy domowej, ktra przy jedzeniu naturalnie siedziaa naprzeciwko, robio mi si niedobrze, tej pomocy domowej nigdy nie mogem cierpie, bya zreszt zawsze pomoc domow ony, ja nigdy bym jej nie zaangaowa, owiadczy Reger, osoba gupia i zakamana, faktycznie, owiadczy Reger, siadaa naprzeciwko mnie i zjadaa ptorej porcji posiku z Royalu, kiedy ja sam zjadaem tylko poow. Musimy tolerowa pomoce domowe, no bo, gdyby nie one, zadusilibymy si we wasnym brudzie, powiedzia Reger w Ambasadorze, ale tak naprawd to przecie s one zawsze wstrtne. Jestemy zdani na ask pomocy domowej i tak ju jest, owiadczy Reger. Moja zawsze te wracaa z hotelu Royal z jedzeniem, ktre sama chciaa je, ktre dla siebie wybraa, a nie z jedzeniem, ktre mnie by smakowao. Najbardziej lubi wieprzowin, dlatego te zawsze przynosia wieprzowin, ja natomiast, jeli mam wybr, jem wycznie woowin, owiadczy Reger. Zawsze byem amatorem woowiny, pomoce domowe wszystkie bez wyjtku jedz tylko wieprzowin. Po mierci ony, od razu zreszt po pogrzebie, owiadczy Reger, pomoc domowa zwrcia mi uwag, e pono ona jej to i tamto zostawia w spadku, owiadczy Reger, chocia wiem, e ona niczego pomocy domowej nie zostawia w spadku, ona bowiem ani mylaa umiera i z nikim nie rozmawiaa o spadku czy dziedziczeniu, nawet ze mn, tym bardziej wic nie z pomoc domow. Pomoc domowa przysza do mnie zaraz po pogrzebie, informujc, e ona zostawia jej w spadku to czy tamto, ubrania, obuwie, naczynia, materiay i tak dalej. Pomoce domowe nie cofn si przed niczym, choby najprzykrzejsz rzecz, powiedzia Reger w Ambasadorze. W swoich daniach nie maj za grosz wstydu. Ludzie chwal bez przerwy pomoce domowe, cho dobrze wiadomo, e dzisiejsze pomoce domowe niewarte s pochwa, dzisiejsze pomoce domowe s wstrtne w swoich daniach, a kompletnie niechlujne w pracy, ludzie jednak baamutnie twierdz, e pomoce domowe s warte pochwa, poniewa s zdani na ich ask, powiedzia Reger w Ambasadorze. Moja ona nawet przez chwil nie pomylaa nigdy o tym, eby zapisa co w spadku pomocy domowej, jeszcze na dwa dni przed mierci ona nie przeczuwaa, e umrze, jake wic mogaby co obieca pomocy domowej? owiadczy Reger. Kamie, pomylaem, gdy pomoc domowa zwrcia mi uwag, e ona obiecaa jej rne przedmioty, uczestnicy pogrzebu jeszcze nie wyszli z cmentarza, a pomoc domowa ju staa przede mn, mwic, e ona jej co obiecaa. Wci bierzemy ludzi w obron, poniewa nie moemy uwierzy, a te i nie chcemy w ogle uwierzy, e mog by tak niegodziwi, dopki nie dowiadczymy na sobie, e s tak niegodziwi, nigdy bymy nie przypuszczali, e to moliwe. Pomoc domowa wielokrotnie, jeszcze kiedy staem nad otwartym grobem, wypowiedziaa sowo brytfanna, owiadczy Reger, niech pan sobie wyobrazi, wci to sowo brytfanna, kiedy ja stoj nad otwartym grobem. Caymi tygodniami pomoc domowa zasypywaa mnie bezwstydnymi kamstwami, e ona pono jej bardzo duo obiecaa. Ja jednak, jak to si mwi, puciem to mimo uszu. Dopiero po trzech miesicach od mierci ony powiedziaem pomocy domowej, e moe sobie wybra spord ubra, ktre przeznaczyem dla bratanic mojej ony, par rzeczy dla siebie, rwnie spord garnkw niech sobie wemie to, co wyda si jej przydatne. I co pan myli, jak zachowaa si wtedy pomoc domowa? owiadczy Reger, ot osoba ta apczywie rzucia si na odzie i caymi jej narczami zacza wypycha przygotowane uprzednio wielkie stukilogramowe worki, jeden za drugim napychaa te stukilogramowe worki caymi narczami ubra ony, a zbrako w nich miejsca. Staem, w osupieniu, obserwujc ca t scen. Pomoc domowa biegaa jak szalona po mieszkaniu i zagarniaa wszystko, co tylko wpado jej w rk. W kocu wypenia po brzegi pi stukilogramowych workw, a to, co ju nie weszo do stukilowych workw, zapakowaa ciasno w trzy walizy. Na koniec zjawia si jeszcze jej crka, aby pomc znosi z ni razem worki i walizy na d, na Singerstrasse, gdzie crka uprzednio podjechaa wynajt ciarwk. Kiedy wyniosy razem na Singerstrasse wszystkie worki i walizy, pomoc domowa zacza wyjmowa i stawia na pododze dziesitki garnkw kuchennych, nie pytajc mnie nawet, czy zgadzam si, eby te garnki wzia. Przecigajc przez uchwyty garnkw szpagatowy sznurek, ktrym wizaa z sob garnki, eby mc je atwiej znie na Singerstrasse, powiedziaa, e mimo wszystko kilka z nich mnie zostawia. Staem, W osupieniu obserwujc, jak pomoc domowa i jej crka jak optane targay z mieszkania jeszcze te garnki. Gdyby W cigu tych wielu lat, kiedy pracowaa u nas pomoc domowa, owiadczy Reger, moja ona cho raz natkna si na jej crk, byaby przeraona jej widokiem, ale ona nigdy nie widziaa jej na oczy, owiadczy Reger. Im bardziej si za ludmi wstawiamy, jak to si mwi, i im lepsi dla nich jestemy, tym straszliwiej nam za to odpacaj, powiedzia Reger w Ambasadorze. Owo dowiadczenie z pomoc domow i jej crk faktycznie nauczyo mnie, jakie otchanie obrzydliwoci potrafi w sobie nosi czowiek, owiadczy Reger. Tak zwane klasy nisze s przecie, i taka jest prawda, rwnie niegodziwe i nikczemne, i rwnie zakamane, jak wysze. To jedna z najbardziej odraajcych cech charakterystycznych naszych czasw, to, e wci twierdzi si, i tak zwani ludzie proci, tak zwani uciskani, s dobrzy, a inni li, to jedno z najobrzydliwszych znanych mi kamstw, owiadczy Reger. Ludzie w sumie jednako s nikczemni i niegodziwi, i zakamani, owiadczy Reger. Tak zwana pomoc domowa

nie jest o dbo choby lepsza od tak zwanego wielmonego pana, faktycznie dzi jest wprost na odwrt, tak jak i wszystko jest dzi na odwrt, powiedzia Reger, pomoc domowa jest dzi wielmonym panem, nie odwrotnie. Tak zwani bezsilni s dzisiaj mocni, a nie odwrotnie, powiedzia Reger w Ambasadorze. Kiedy przyglda si Siwobrodemu mczynie, ja syszaem to, co mi powiedzia wczeniej w Ambasadorze, e wszystko dzisiaj jest na odwrt, wci to dzisiaj wszystko jest na odwrt. Staem jeszcze nad otwartym grobem, a pomoc domowa ju mi wmawiaa, e ona daa jej w spadku zielone palto, ktre kupia sobie kiedy w Badgastein. Akurat to pikne kosztowne ubranie miaaby zostawi w spadku pomocy domowej, powiedzia Reger z oburzeniem. Tacy ludzie wykorzystaj kad sytuacj i przed niczym si nie cofn, niby tacy s gupi, a wszystko zrobi na swoj korzy, nawet najwiksze ohydztwo. A my zawsze damy si nabra, dajemy si im nacign, poniewa naturalnie przewyszaj nas oni w swych codziennych ohydztwach, owiadczy Reger. Ale obudne mapowanie ludu jest take ohydne, powiedzia Reger, owo na przykad tak charakterystyczne dla politykw zaskarbianie sobie wzgldw ludu. Jeeli jestemy ludmi o idealistycznych wyobraeniach, to zawsze okae si niebawem, e te wyobraenia s wyobraeniami bez sensu, niczym innym, owiadczy Reger, i powiedzia, e czowiek musi nauczy si by starym, nie ma nic obrzydliwszego ni spoufalanie si z modymi, zawsze mnie do gbi odstrcza, kiedy starszy czowiek spoufala si z modymi, drogi panie Atzbacher, i powiedzia, e w dzisiejszym wiecie czowiek wydany jest na pastw wiata, odsonity, mamy dzi do czynienia z czowiekiem totalnie wydanym i totalnie odsonitym, jeszcze dziesi lat temu ludzie czuli si mimo wszystko do osonici, dzi jednak skazani s na cakowite odsonicie, powiedzia Reger w Ambasadorze. Nigdzie ju nie mog si schroni, nie ma ju nigdzie schronienia, i to jest takie straszne, cytuj Regera, wszystko stao si cakowicie przezroczyste, a przez to i odsonite; to znaczy, e dzisiaj nie ma ju absolutnie moliwoci ucieczki, ludzi dzi wszdzie, obojtnie gdzie s, zewszd si przegania, umykaj cigani i gonieni i uciekaj, ale nie znajduj ju nory, w ktr mogliby rzuci si, uciekajc, chyba e rzuc si w mier, to jest fakt, cytuj Regera, niebywae, wiat bowiem nie jest ju tym, czym by, jest teraz wycznie czym niebywaym. Musi si pan z tym niebywaym wiatem pogodzi, panie Atzbacher, czy chce pan tego, czy nie, jest pan bez reszty wydany na pastw tego niebywaego wiata, a jeli kto bdzie panu wmawia, e tak nie jest, bdzie kama, owo dzi bez przerwy wciskane w uszy ludzi kamstwo, w ktrym wyspecjalizowali si zwaszcza politycy tudzie polityczni bredzcy, owiadczy Reger. wiat jest jedn wielk niebywaoci, w ktrej aden czowiek nie znajdzie ju osony, aden w ogle, owiadczy Reger w Ambasadorze. Teraz Reger, przygldajc si Siwobrodemu mczynie, powiedzia: ale mier ony nie jest jedynie moim najwikszym nieszczciem, ona przyniosa mi te wyzwolenie. Wraz ze mierci ony staem si wolny, powiedzia, a mwic wolny, mam na myli cakowicie wolny, w peni wolny, doskonale wolny, jeli wie pan, co to znaczy, a przynajmniej ma pan tego przeczucie. Nie czekam ju na mier, ona przyjdzie sama, nie musz o niej myle, i tak przyjdzie, jest mi cakiem obojtne, kiedy. mier ukochanej istoty jest przecie take niesamowitym uwolnieniem caego naszego systemu, powiedzia teraz Reger. Ju od duszego czasu yj Z uczuciem, e jestem teraz doskonale wolny. Teraz mog dopuci do siebie wszystko, naprawd wszystko, i nie musz si wcale broni, ju si nie broni, tak jest, owiadczy teraz Reger. Przygldajc si Siwobrodemu mczynie, powiedzia: faktycznie zawsze podoba mi si Siwobrody mczyzna, nigdy nie lubiem Tintoretta, ale lubiem Siwobrodego mczyzn Tintoretta. Ju od ponad trzydziestu lat przygldam si temu obrazowi, adnemu innemu obrazowi nie bybym w stanie przyglda si przez ponad trzydzieci lat. Dawni mistrzowie szybko mcz, kiedy patrzymy na nich bez skrupuw, i zawsze rozczarowuj, kiedy poddajemy ich wnikliwemu badaniu, kiedy, e tak powiem, stan si dla nas bezlitosnym obiektem naszego krytycznego umysu. aden z tych tak zwanych dawnych mistrzw nie wyjdzie cao z owego prawdziwie krytycznego badania, owiadczy teraz Reger. Leonardo, Micha Anio, Tycjan pod naszym wzrokiem z niewiarygodn szybkoci rozpadaj si, po to by w kocu okaza si mimo wszystko tylko marn, cho moe genialn, prb przetrwania. Goya jest ju trudniejszym orzechem do zgryzienia, powiedzia Reger, ale i Goya na nic nam si nie przyda i nic dla nas w kocu nie znaczy. Wszystko tutaj, w Kunsthistorisches Museum, w ktrym zreszt nie ma ani jednego Goi, powiedzia teraz Reger, nic dla nas w kocu nie znaczy, w rozstrzygajcym punkcie naszej egzystencji. Na wszystkich tych obrazach wczeniej czy pniej znajdziemy, jeli przestudiujemy je wnikliwie, jak nieporadno, faktycznie, nawet w tych najwikszych i najwaniejszych kreacjach artystycznych, jeli bdziemy badali nieustpliwie, znajdziemy jaki bd, jaki kardynalny bd, ktry nam wszystkie te obrazy po kolei zohydzi, prawdopodobnie dlatego, e za due mielimy wymagania, owiadczy Reger. Caa sztuka w ogle nie jest niczym innym jak sztuk przetrwania, niech pan tego nie traci z oczu, jest ona w sumie jedn, nieustannie ponawian, poruszajc rwnie rozum, prb uporania si z tym wiatem, w caej jego obrzydliwoci, a tego, jak wiadomo, dokona mona, jedynie ustawicznie uciekajc si do kamstwa i zakamania, obudy i oszukiwania samego siebie, owiadczy Reger. Te obrazy pene s kamstwa i zakamania, pene obudy i oszukiwania samego siebie, niczego poza tym w nich nie ma, nie liczc ich jake czsto genialnej zrcznoci. Wszystkie te obrazy s ponadto wyrazem absolutnej bezradnoci czowieka, niemonoci uporania si przez niego z sob i z tym, co przez cae ycie go otacza. To wanie przecie wyraaj wszystkie te obrazy, ow z jednej strony zawstydzajc gow, z drugiej przeraajc rzeczon gow i poruszajc na mier bezradno, owiadczy Reger. Siwobrody mczyzna przez ponad trzydzieci lat nie podda si memu rozumowi i moim

uczuciom, owiadczy Reger, z tego powodu jest dla mnie najcenniejszy spord tego, co wystawione jest tu, w Kunsthistorisches Museum. Tak jakbym ju o tym wiedzia przed ponad trzydziestoma laty, ju ponad trzydzieci lat temu usiadem po raz pierwszy na tej awce, dokadnie naprzeciw Siwobrodego mczyzny. Wszyscy ci tak zwani dawni mistrzowie ponieli klsk, wszyscy bez wyjtku skazani byli na klsk, a ogldajcy moe t klsk znale w kadym szczegle ich prac, w kadym pocigniciu pdzla, owiadczy Reger, w drobnym, najdrobniejszym szczegle. Zupenie niezalenie od tego, e wszystkim tym tak zwanym dawnym mistrzom naprawd genialnie udao si namalowa zawsze jedynie tylko jaki szczeg obrazu, aden z nich, ani jeden, nie namalowa stuprocentowo genialnego ptna, adnemu z tych tak zwanych dawnych mistrzw nie udao si to ani razu; albo ponieli klsk, malujc podbrdek albo kolano, albo powieki, owiadczy Reger. Wikszo poniosa klsk, malujc rce, w Kunsthistorisches Museum nie ma ani jednego obrazu z rk namalowan genialnie lub choby niezwykle, wci tylko te tragikomicznie nieudane rce, owiadczy Reger, niech pan popatrzy, tu, na wszystkich tych portretach, nawet najsynniejszych. adnemu z tych tak zwanych dawnych mistrzw rwnie nie udao si namalowa choby niezwykego podbrdka czy rzeczywicie udanego kolana. El Greco nie potrafi choby raz namalowa dobrze rki, rce u El Greca zawsze wygldaj jak brudne, mokre szmaty, powiedzia teraz Reger, no ale w Kunsthistorisches Museum nie ma ani jednego El Greca. A Goya, ktrego te nie ma w Kunsthistorisches Museum, wystrzega si namalowania rki, choby raz, wyranie, co do rk u Goi, to i Goya tkwi w dyletanctwie, ten straszliwy, niesamowity Goya, ktrego stawiam ponad wszystkich malarzy, jacy kiedykolwiek tknli si malarstwa, owiadczy Reger. No i jest po prostu deprymujce, e tu, w Kunsthistorisches Museum, oglda si jedynie sztuk, ktr mona okreli mianem pastwowej, t wrog duchowi habsbursko-katolick sztuk pastwow. Od dziesitkw lat zawsze to samo, id do Kunsthistorisches Museum i myl sobie, e Kunsthistorisches Museum nie ma nawet jednego Goi! Co do mnie, w moim rozumieniu sztuki, to, e nie ma El Greca nie jest adnym nieszczciem, ale to, e nie ma w nim adnego Goi, jest dla Kunsthistorisches Museum faktycznie nieszczciem, owiadczy Reger. Trzeba stwierdzi, e w skali wiatowej, cytuj Regera, Kunsthistorisches Museum, wbrew reputacji, jak si cieszy, nie jest wcale muzeum najwyszej klasy, nie posiada bowiem nawet jednego obrazu wielkiego, niedocignionego Goi. Ponadto Kunsthistorisches Museum odzwierciedla totalnie w habsburski gust w sztuce, Habsburgw, ktrzy, przynajmniej jeli idzie o malarstwo, mieli przecie odstrczajcy, cakowicie wyzuty z ducha, katolicki gust w sztuce. Malarstwo katoliccy Habsburgowie niewiele bardziej lubili ni literatur, poniewa malarstwo i literatura wydaway im si zawsze niebezpieczne, w odrnieniu od muzyki, ktra nie moga nigdy by dla nich niebezpieczna i ktrej dozwolili, wanie dlatego, e tak bardzo wyzuci byli z ducha, ci katoliccy Habsburgowie, rozwin si do penego rozkwitu, jak to przeczytaem raz w tak zwanym kompendium sztuki. Habsburskie zakamanie, habsburski debilizm, habsburska perwersja wiary, zawisy na wszystkich tych cianach, taka jest prawda, cytuj Regera. I wszdzie, na wszystkich ptnach, wczajc pejzae, ten perwersyjny infantylizm wiary. Niegodziwa kocielna obuda nawet na obrazach o wysokich, wrcz najwyszych ambicjach malarskich, to jest najwstrtniejsze. We wszystkim w Kunsthistorisches Museum jest ta witoszkowato w katolickiej aureoli, nawet Giotto nie potrafi si z tego wyama, cytuj Regera. Ci obrzydliwi Wenecjanie, ktrzy wraz z kad kolejn namalowan ap czepiali si katolickiego przedalpejskiego nieba, powiedzia teraz. W Kunsthistorisches Museum nie zobaczy pan ani jednej naturalnie namalowanej twarzy, zewszd spoziera tylko owo katolickie oblicze. Gdy przez duszy czas przypatrzy si pan jakiej dobrze namalowanej gowie, w kocu okae si ona tylko katolicka, stwierdzi Reger. Nawet trawa na tych obrazach ronie po katolicku, nawet zupa w holenderskich wazach jest tylko katolick zup, powiedzia teraz Reger. Bezczelnie arogancki malowany katolicyzm, to wszystko, stwierdzi Reger. Przez te trzydzieci sze lat chodziem do Kunsthistorisches Museum tylko dlatego, e przez okrgy rok panuje tu idealna temperatura osiemnastu stopni Celsjusza, najlepsza nie tylko dla ptna obrazw, lecz take dla mojej skry, przede wszystkim za dla mojej wysoce wraliwej gowy, stwierdzi Reger. Wnikliwa obserwacja sztuki, metoda samobjcza, uzyskane wraz z wiekiem pewne mistrzostwo, powiedzia teraz Reger. adn miar prawem zwyczaju w Kunsthistorisches Museum, powiedzia, w gruncie rzeczy nienawi do sztuki, mania sztuki, nieuleczalne. Drogi panie Atzbacher, znalelimy si niewtpliwie niemal w szczytowym punkcie naszej epoki chaosu i kiczu, powiedzia, dodajc, e caa ta Austria nie jest niczym innym przecie jak Kunsthistorisches Museum, katolicko-narodowosocjalistycznym muzeum straszliwe. Szalbierskie udawanie demokracji, powiedzia. Ta dzisiejsza Austria to chaotyczny gnj, to ociekajce megalomani miechu warte pastewko, ktre teraz, czterdzieci lat po tak zwanej drugiej wojnie wiatowej, totalnie zamputowane, osigno absolutne dno; to miechu warte pastewko, w ktrym wymaro mylenie i w ktrym ju od ponad pwiecza wci jeszcze panuje tylko niska pastwowopolityczna tpota oraz zauroczona pastwem gupota, stwierdzi Reger. Brutalny, peen zamieszania wiat, powiedzia. Za stary jestem, eby znikn, powiedzia, za stary eby sobie pj, panie Atzbacher, osiemdziesit dwa lata, syszy pan! Zawsze byem sam! Teraz ju ostatecznie w puapce, panie Atzbacher. Gdziekolwiek tylko dzisiaj spojrzymy w tym kraju, spogldamy w kloak miechu wartego, powiedzia Reger. Zbiorowe szalestwo, istna katastrofa, powiedzia. Wszyscy s w sumie podatni na depresj, wie pan, mamy wraz z Wgrami najwyszy wskanik samobjstw w caej Europie. Mylaem czsto, e przenios si do Szwajcarii, Szwajcaria jednak byaby dla mnie jeszcze duo gorsza. Nie

ma pan pojcia, jak ja kocham ten kraj, powiedzia Reger, do gbi jednak nienawidz obecnego pastwa; ja z tym pastwem nie chc w przyszoci mie nic wsplnego, codziennie wzbudza we mnie wstrt. Wszyscy ludzie, dzisiaj w tym pastwie dziaajcy i rzdzcy, maj bez wyjtku przeraajce, wyzute z ducha, prymitywne twarze, w tym kraju-bankrucie zobaczy pan wycznie gigantyczn stert przeraajcych odpadw fizjonomicznych, powiedzia. Czego to nie wymylamy, czego nie wygadujemy w przekonaniu, e jestemy kompetentni, a przecie nie jestemy, w tym caa komedia, a kiedy zapytamy, jak ma by dalej? w tym caa tragedia, drogi panie Atzbacher. Wszed Irrsigler z Timesem w rku, o ktrego wczeniej prosi go Reger, musia tylko przej z Kunsthistorisches Museum przez ulic do kiosku z gazetami. Reger wzi Timesa, wsta i wyszed z sali Bordona, a potem, jak mi si wydawao, ywszym ni zazwyczaj krokiem zszed na d gwnymi schodami i wyszed na zewntrz, a ja za nim. Zatrzymawszy si przed wulgarnym pomnikiem Marii Teresy, powiedzia, e zapewne bardzo zdumia mnie fakt, i do tej pory nie zdradzi mi jeszcze waciwego powodu, dla ktrego zapragn dzi znowu spotka si ze mn w Kunsthistorisches Museum. Nie wierzyem wasnym uszom, kiedy owiadczy, e kupi dwa bilety na Rozbity dzban do Burgtheater, wietne miejsca na parterze, i e waciwym powodem, dla ktrego dzisiaj znowu mnie poprosi do Kunsthistorisches Museum, byo to, eby zaproponowa mi wsplne obejrzenie Rozbitego dzbana w Burgtheater. Wie pan, od wielu lat nie byem ju w Burgtheater, niczego nienawidz bardziej ni Burgtheater, w ogle sztuki dramatycznej, powiedzia, ale wczoraj pomylaem, e jutro pjd do Burgtheater i obejrz Rozbity dzban. Drogi panie Atzbacher, stwierdzi Reger, nie wiem, jak wpadem na ten pomys, eby dzisiaj i akurat z panem pj do Burgtheater obejrze Rozbity dzban. Niech si pan nie krpuje, moe mnie pan spokojnie uzna za obkanego, powiedzia teraz Reger, moje dni i tak s policzone, ja faktycznie pomylaem, e pjdzie pan ze mn dzisiaj do Burgtheater, Rozbity dzban jest w kocu najlepsz niemieck komedi, do tego jeszcze Burgtheater to najlepsza scena na wiecie. Przez trzy godziny drczya mnie myl, e bd musia panu powiedzie, e ma pan mi towarzyszy na Rozbitym dzbanie, sam bowiem na Rozbity dzban nie pjd, powiedzia teraz Reger, pisze Atzbacher, trzy wypenione mk godziny, zastanawiaem si, jak panu powiedzie, e kupiem dwa bilety na Rozbity dzban, z myl wycznie o mnie i o panu, przez dziesitki lat bowiem sysza pan ode mnie wycznie, e Burgtheater to najohydniej sza scena wiata, a tu nagle miaby pan i na Rozbity dzban do Burgtheater, fakt, ktrego nie pojmuje nawet Irrsigler. Niech pan przyjmie ten bilet, powiedzia, i pjdzie dzi ze mn do Burgtheater, niech pan dzieli dzi ze mn t obdn perwersj, drogi panie Atzbacher, powiedzia Reger, pisze Atzbacher. Dobrze, powiedziaem Regerowi, pisze Atzbacher, jeeli tego wanie sobie pan yczy, a Reger powiedzia, tak, wanie tego sobie ycz, wrczajc mi drugi bilet. Wieczorem faktycznie poszedem z Regerem do Burgtheater na Rozbity dzban, pisze Atzbacher. Przedstawienie byo przeraliwe. koniec