You are on page 1of 118

Genera Sikorski w mojej pamici

Karol Popiel

* Prezes Popiel naley do tych politykw polskich, ktrzy stali najbliej gen. Sikorskiego i popierali jego polityk. Co wicej, by osobistym przyjacielem Generaa. Zna go jeszcze ze Lwowa z czasw akademickich i Strzelca, a w czasie I wojny wiatowej udziela mu pomocy i poparcia jako przywdca Narodowego Zwizku Robotniczego w Krlestwie (z tego Zwizku powstaa pniejsza znana Narodowa Partia Robotnicza - NPR). W czasach niepodlegoci - ju jako pose na Sejm i prezes Klubu Poselskiego NPR - popiera polityk gen. Sikorskiego, zwaszcza za projekty penego podporzdkowania wojska rzdowi, tak jak jest to w kadym prawdziwie demokratycznym ustroju. Niestety, nie udao si tych projektw wprowadzi w ycie, czego skutkiem bya pniejsza dyktatura wojskowa, ktra wypaczya polskie ycie polityczne na wiele lat. Po przewrocie majowym prezes Popiel otwarcie i odwanie wystpowa w obronie linii politycznej Sikorskiego. Sanacja zemcia si za to na nim uwizieniem go w Brzeciu, gdzie odnoszono si do ze szczeglnym okruciestwem fizycznym i moralnym. Tego jednak nie byo dosy. Postarano si i o to, by dobre imi prezesa Popiela zbezczeci. Rozpoczto w prasie wielk kampani oszczercz, ale, gdy p. Popiel zada procesu, nie znaleziono adnego dowodu, adnego nawet cienia pretekstu, na podstawie ktrego mona by go posadzi na awie oskaronych. Proces si nigdy nie odby, co bynajmniej nie przeszkodzio rnym sanacyjnym publicystom na emigracji wraca od czasu do czasu do tej sprawy i przedstawia j w sposb perfidny i peny najhaniebniejszych insynuacji. Prezes Popiel by jednym z czoowych przedstawicieli tak zwanego Frontu Morges. Pod t nazw rozumiano w przedwojennej Polsce lune ugrupowanie stronnictw i osb, ktre w sprawach politycznych kieroway si zaleceniami konferencji, odbytej w lutym 1936 roku w siedzibie Ignacego Paderewskiego w Morges, w Szwajcarii. Poza gospodarzem w konferencji tej uczestniczyli: prezes Stronnictwa Ludowego i trzykrotny premier Rzeczypospolitej Wincenty Witos, gen. Jzef Haller i gen. Wadysaw Sikorski. Front Morges wysuwa danie zastpienia reymu sanacyjnego rzdem najszerzej pojtego zjednoczenia narodowego, mogcym jedynie sprosta trudnym zadaniom, jakie zarwno w dziedzinie polityki wewntrznej jak i zagranicznej staway w owym czasie przed Polsk. Wskazania te spotkay si z ywym oddwikiem w szeregach Stronnictwa Ludowego, Chrzecijaskiej Demokracji i Narodowej Partii Robotniczej oraz znalazy zdecydowanych zwolennikw wrd wielu wybitnych dziaaczy demokratycznego skrzyda Stronnictwa Narodowego (Marian Borzcki, Stanisaw Zieliski, Bolesaw Koskowski, J. Bartoszewicz i inni), a take w czci PPS (Herman Lieberman). Natomiast byy zaciekle zwalczane przez rzdzcy obz sanacyjny.

W deniu do wewntrznej konsolidacji politycznej Front Morges wysun midzy innymi sugesti zjednoczenia Chrzecijaskiej Demokracji i Narodowej Partii Robotniczej. Idea to zostaa zrealizowana w rok pniej na kongresie poczeniowym obu stronnictw, ktry odby si 10 padziernika 1937 w Warszawie. Powstao wwczas Stronnictwo Pracy, ktrego kierownictwo objli: jako prezes Zarzdu Gwnego - Wojciech Korfanty; jako pierwszy wiceprezes, a wobec przebywania Korfantego na emigracji - penicy obowizki prezesa Karol Popiel; jako prezes Rady Naczelnej - gen. Jzef Haller. Wyniki konferencji w Morges byy nastpnie przedyskutowane i zatwierdzone na szerszej konferencji, odbytej na Morawach, z udziaem przybyego z kraju licznego grona przywdcw i dziaaczy politycznych. W konferencji tej przewodniczy gen. Jzef Haller, sprawozdanie z Morges przedstawi Wincenty Witos, a uczestniczyli midzy innymi: prezes Wojciech Korfanty, wiceprezes SL Stanisaw Mikoajczyk, prezes Karol Popiel, wiceprezes ChD i byy pose Wadysaw Tempka, prezes Zwizku Hallerczykw, pk. dr Izydor Modelski oraz w charakterze obserwatora z ramienia wczesnego prezesa Zarzdu Gwnego SN Bartoszewicza - Wodzimierz Marszewski. Jednym z pierwszych przejaww dziaalnoci nowo powstaego Stronnictwa Pracy by zaoony i redagowany przez p. Karola Popiela dziennik warszawski Nowa Prawda. Pismo to - to wzr uczciwej prasy demokratycznej a rwnoczenie przykad martyrologii prasy polskiej za czasw dyktatury pukownikw. Zawieszone w marcu 1938 roku przez wadze za niezwykle odwane stanowisko w sprawie zaboru Austrii przez Hitlera, zostao po dugich staraniach ponownie otwarte pod nazw Nowej Rzeczypospolitej. Za stanowisko zajte w sprawie ultimatum rzdu sanacyjnego do Czechw w sprawie Zaolzia dziennik ten zosta znowu zawieszony, tym razem ju definitywnie. Na emigracji prezes Popiel wszed do rzdu gen. Sikorskiego, pocztkowo jako wiceminister, pniej jako minister i czonek Komitetu Politycznego Rady Ministrw. Popiera go najczynniej. Gen. Sikorski mg si na nim zawsze oprze, cenic sobie wysoko jego rozumne, wytrawne i uczciwe rady, jak rwnie jego przyja. (Anonimowy wstp napisany do powielonego odczytu prezesa Karola Popiela na temat Gen. Sikorski, jego polityka i jego przeciwnicy, wygoszonego w Paryu 1 lutego 1950 w ramach Wieczorw dyskusyjnych, organizowanych przez PSL)

Z nazwiskiem Wadysawa Sikorskiego zetknem si po raz pierwszy w okresie moich studiw gimnazjalnych w Tarnowie w zwizku z gon w owych czasach spraw znanego literata i myliciela, Stanisawa Brzozowskiego. Jako jeden z zaoycieli i kierownikw organizacji modziey narodowej w rodowisku tarnowskim, w ktrym dotd cakowity monopol wpyww posiadaa tak zwana modzie postpowa, grupujca si przy lwowskim miesiczniku Promie, byem ju od trzeciej klasy staym i gorliwym czytelnikiem Teki - organu modziey narodowej, wychodzcego co miesic we Lwowie. Tam to wyczytaem w dziale lwowskiej kroniki ycia akademickiego o cikich bojach, jakie na miejscowej politechnice toczya modzie narodowa z modzie postpow o opanowanie czoowej organizacji samopomocy pod nazw Bratnia Pomoc. W przeciwiestwie do uniwersytetu, gdzie przewaay wpywy modziey narodowej, politechnika bya w wikszoci raczej domen wpyww postpowcw. Modzie narodowa z wolna jednak umacniaa tam swoje pozycje i w

pewnym okresie, byo to bodaje pod koniec 1905 roku, jej denie do opanowania Bratniaka byo ju bliskie realizacji. Wpyna na ten stan rzeczy osoba kandydata na wiceprezesa, ktrym by wietnie zapowiadajcy si student wydziau inynierii ldowej, Wadysaw Sikorski. I tym razem jednak zwyciyli postpowcy, ale ju niezbyt du iloci gosw. W nastpnej kadencji - wybory do wadz tego stowarzyszenia odbyway si z pocztkiem kadego roku akademickiego - nastpio zaskakujce przegrupowanie si obozw, ktrego gwnym bohaterem by tene Sikorski. Zerwa on bowiem z modzie narodow i stan na czele listy kandydatw grupy postpowej. Zosta wybrany przygniatajc liczb gosw prezesem Bratniej Pomocy. Wydarzeniu temu powicia Teka cay szereg uwag, skupiajc swoj krytyk na tym wanie szczegle kandydowania na pierwsze wrd spoecznoci politechniki stanowisko, przemilczajc jednak cakowicie ideowo-polityczne motywy ewolucji Sikorskiego. Dopiero znacznie pniej, gdy rwnie w moim rodowisku zanotowalimy objawy fermentu w jednolitym dotd stanowisku obozu narodowego na tle stosunku do rewolucji w Rosji, uwiadomiem sobie, e Sikorski by po prostu jednym z pierwszych, ktry w owym okresie rozamw i frond w ruchu narodowym wycign konsekwencje, opuszczajc zwizany z Lig Narodow Zwizek Modziey Polskiej (Zet) i przechodzc otwarcie do obozu modziey postpowej, dziercej porzucony przez Lig Narodow sztandar niepodlegoci. Na stanowisku prezesa Bratniaka rozwin Sikorski wyjtkow, jak na wczesne warunki, aktywno. Pod jego przewodnictwem Bratnia Pomoc staa si nie tylko sprawnie funkcjonujc organizacj samopomocow, ale odgrywaa bezsprzeczn rol wrd ogu modziey politechniki. Najbardziej gonym przejawem tej dziedziny dziaalnoci nowego prezesa byo zorganizowanie w padzierniku i listopadzie 1906 roku dwch cyklw odczytw gonego ju wtedy literata i myliciela, Stanisawa Brzozowskiego. Jeden na temat wiatopogld pracy i swobody, drugi o wiadomoci polskiej XIX wieku. Odczyty te stay si sensacj nie tylko dla modziey wyszych uczelni, ale i dla caego intelektualnego rodowiska tego miasta. Ich powodzenie wywoao zrozumiae objawy niezadowolenia silnej w tym miecie demokracji narodowej, ktra przystpia do kontrataku na Brzozowskiego. W owym czasie nie wiedziaem jeszcze, e z Sikorskim przypadkowo mamy z sob co wsplnego, a mianowicie, e pochodzimy z tego samego powiatu. Moim miejscem urodzenia jest stare podupade miasteczko o znieksztaconej przez Austriakw pisowni Rzochw (zamiast ochw, pochodzcej od ochny, crki hetmana Tarnowskiego, od imienia ktrej wywodzi si grd od czasw najazdu szwedzkiego pono do znaczny, bo figurujcy na rnych mapach z tego okresu) w powiecie mieleckim, a Wadysaw Sikorski przyszed na wiat w oddalonej zaledwie o kilkanacie kilometrw wsi Tuszw Narodowy, gdzie ojciec jego by kierownikiem szkoy, jak si wwczas mwio ludowej. Dopiero w wiele lat pniej z opowiada rwienika i krajana Sikorskiego z Rzeszowskiego, nastpnie bliskiego jego kolegi i przyjaciela, Stanisawa Kota1, dowiedziaem si bliszych szczegw

Prof. Kot ma wielu wrogw, gwnie zreszt z k sanacyjnych i ich dalszych adherentw, ktrzy stawiaj mu rne zarzuty. Przede wszystkim, e by nieustpliwy jeli chodzi o wspprac gen. Sikorskiego z sanatorami. Czy jednak mia popiera tych, ktrzy prowadzili bezwzgldn walk z opozycj? Zarzuca si mu, e zgodzi si peni funkcj ambasadora nie znajc jzyka i stosunkw rosyjsko-sowieckich. Ale czy rzeczywicie znajomo jzyka jest dla dyplomaty nieodzowna? Zreszt ogoszone dokumenty wiadcz o jego chwalebnej dziaalnoci. Poza tym gen. Sikorski proponowa objcie tej funkcji innym osobom, m.in. gen. Sosnkowskiemu, ale wszyscy odmwili. Broni si przed ni i prof. Kot, ale przyj j z obowizku; podobnie jak tek ministra informacji, po

jego yciorysu. Wedug tych relacji, Sikorski rozpocz nauk w tym samym co Kot gimnazjum w Rzeszowie, par lat wczeniej. Gdy by uczniem czwartej klasy, umar jego ojciec i matka wraz z czworgiem dzieci znalaza si w bardzo cikiej sytuacji materialnej. Zgodnie z rad opiekuna sdowego, ktrym by ziemianin Jdrzejowicz, waciciel Hynego w Rzeszowskiem, przeniesiono go do seminarium nauczycielskiego. Zmiana ta oparta bya na kalkulacji, e w ten sposb ju po czterech latach otrzyma posad, na ktrej bdzie si nie tylko mg sam utrzyma, ale jeszcze pomaga rodzinie. Dyrektorowi tego seminarium, Zubczewskiemu, zawdzicza Wadysaw Sikorski, e omina go niezbyt pocigajca kariera nauczyciela ludowego we wspczesnej Galicji. Zorientowawszy si w zdolnociach ucznia, Zubczewski zachci go po ukoczeniu seminarium do prywatnego uzupenienia materiau i zdawania matury gimnazjalnej, co byo warunkiem przyjcia na politechnik. Na temat rodziny Sikorskiego istnieje par wersji, lecz jest rzecz charakterystyczn, e sam Sikorski do swojej genealogii nie przywizywa adnej wagi. I to do tego stopnia, e, jak mi opowiadaa kiedy wdowa po nim p. Helena Sikorska, nigdy na ten temat nie prowadzi z ni adnych rozmw. Raz tylko, gdy by premierem w pierwszej poowie 1923 roku, otrzyma list od byego lotnika rosyjskiego, wwczas przebywajcego ju w Stanach Zjednoczonych i gonego pniej konstruktora samolotowego Igora Sikorskiego, ktry powoujc si na przekazane mu przez ojca informacje zapytywa, czy nie ma midzy nimi jakiego pokrewiestwa, jako e ojciec Igora by zesacem po powstaniu 1863 roku. Wadysaw Sikorski zlekceway cakowicie ten list i nawet na nie odpowiedzia, mimo i w jego pamici pozostao co z opowiadania ojca, e kto z ich rodziny przepad w Rosji zesany tam po powstaniu styczniowym. * Gdy jesieni 1908 roku zapisaem si na wydzia prawny uniwersytetu lwowskiego, Sikorski w tym samym czasie zakoczy sw bujn histori ycia akademickiego. Uzyska wanie dyplom inyniera na lwowskiej politechnice i wkrtce potem obj posad w odpowiednim dziale namiestnictwa galicyjskiego. W okresie studiw Sikorski odby jednoroczn sub w armii austriackiej (1904-5), ktr, w przeciwiestwie do przyjtego niemal powszechnie zwyczaju wczesnej modziey polskiej zmuszonej dopeni tego formalnego obowizku wobec pastwa zaborczego, potraktowa bardzo powanie jako wany a bodaje podstawowy element swojej przyszej suby publicznej. Zdobyta w ten sposb wiedza wojskowa - a trzeba przyzna, e poziom szkolenia zawodowego sta wysoko przydaa si modemu inynierowi, gdy w 1911 roku opracowa Regulamin musztry Zwizku Strzeleckiego i Elementarn taktyk piechoty, pierwsze podrczniki dla powstajcych wwczas na terenie Galicji orodkw ruchu strzeleckiego. W roku 1908 Sosnkowski wraz z Sikorskim, M. Kukielem i M. Dbkowskim zakada Zwizek Walki Czynnej, organizacj, ktra miaa odegra rol centralnego ogniska przygotowania wojskowego, ruchu ogarniajcego, mimo klski zrywu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim, zastpy wczesnej
prostu zniewolony koniecznoci. Prof. Kot, nasz wybitny uczony i wierny druh gen. Sikorskiego, nie ubiega si o zaszczyty i honory, mia jedynie na wzgldzie obowizek suenia Ojczynie. Oczywicie nie by bez wad. Za du wag przywizywa do spraw osobistych i personaliw. Sam kiedy dowiadczyem tego na wasnej skrze. Na jednym z posiedze rzdu powiedziaem Sikorskiemu, e zachowuje si w rzdzie jak naczelny wdz, a w wojsku jak premier. Sikorski naprzd by z tego niezadowolony, ale po posiedzeniu obrci to w art. Dowcipkowalimy na ten temat z Zaleskim i fotograf upamitni to na zdjciu reprodukowanym po stronie 16. Kot potem uy t fotografi w swoich rozmowach z Sikorskim jako dowd mojej zayoci z sanacj.

modziey polskiej. Na widowni bowiem pojawiy si fakty, ktre przed modzie postawiy z ca ostroci nowe zadania. Sytuacja midzynarodowa zacza si rozwija w szybkim tempie. Naleao liczy si z tym, i wspczesne pokolenie bdzie wiadkiem tej wojny powszechnej o wolno ludw, o ktr modli si Adam Mickiewicz i ktra miaa przynie zmartwychwstanie Polski. Wrd trzech pastw zaborczych zarysoway si ostre konflikty i aden kunszt dyplomatyczny nie mg ich ju usun. Pierwszy sygna day Austro-Wgry anektujc tureck prowincj Boni i Hercegowiny. Przyczenie jej byo celem polityki, niepodlegej i wiadomej swego jugosowiaskiego posannictwa, Serbii. Ju wtedy, zim 1908-9 wojna rosyjsko-austriacka wisiaa na wosku. Wielkim mocarstwom udao si j odsun. Nie mogy jednak przeszkodzi w trzy lata pniej wybuchowi wojny bakaskiej, ktra ostatecznie zlikwidowaa imperium tureckie w Europie. Wydarzenia te miay ogromny wpyw na wczesn modzie. Przyspieszyy one i oywiy tempo prac niepodlegociowych. Na odcinku wojskowym wyrazio si to w podjciu przez Zwizek Walki Czynnej akcji organizowania jawnych zrzesze przygotowania wojskowego. Pierwsz w tej dziedzinie placwk by zaoony w grudniu 1910 roku we Lwowie Zwizek Strzelecki pod przewodnictwem in. W. Sikorskiego. Krtko po tym powstaje jego odpowiednik w Krakowie pod nazw Strzelec. Oba te fakty dziaaj zaraliwie na inne rodowiska niepodlegociowe. W utworzonym w 1909 roku orodku nowego odamu modziey narodowej, grupujcej si przy wychodzcym we Lwowie miesiczniku Zarzewie, powstaje analogiczna do ZWC tajna organizacja pod nazw Armia Polska, ktrej jawn ekspozytur staj si Polskie Druyny Strzeleckie. Naleaem do inicjatorw tego ruchu i nawet nazwa tej organizacji bya mego pomysu. Uzyskawszy jej legalizacj u wczesnych wadz administracyjnych, zyskalimy nad zwizkami strzeleckimi t formaln przewag, e od razu posiadalimy statut centralnej organizacji na cay obszar kraju, podczas gdy placwki organizowane przez ZWC musiay w kadym wypadku si legalizowa. Rok 1912 zapisuje si w historii tych przedsiwzi dwiema wanymi datami. Latem w Zakopanem, skd pado haso szerokiego ruchu manifestacyjno-protestacyjnego przeciwko dokonanemu wanie oderwaniu Chemszczyzny od Krlestwa Polskiego, odbyo si zebranie przedstawicieli obu orodkw strzeleckich, na ktrym powoano do ycia Polski Skarb Wojskowy. W grudniu tego roku powstaje na tajnym zjedzie w Wiedniu Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych. W skad jej wchodz w pierwszym rzdzie przedstawiciele nielegalnych organizacji Krlestwa z obu jeszcze tak niedawno skconych orodkw: socjalistycznego i narodowego; a wic: PPS - frakcja rewolucyjna i jej ekspozytura na wie - Zwizek Chopski oraz z dawnych organizacji Ligi Narodowej: Narodowy Zwizek Robotniczy, Narodowy Zwizek Chopski i Zwizek Niepodlegoci, grupujcy elementy tak zwanej Frondy. Wspdziaao z now organizacj, nie nalece do niej formalnie, legalne Polskie Zjednoczenie Postpowe, ktrego organem by redagowany kiedy przez Aleksandra witochowskiego tygodnik Prawda. Z terenu galicyjskiego weszy do Komisji Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i lska Cieszyskiego oraz niedawno powstae we Lwowie Polskie Stronnictwo Postpowe. By to niejako lewy odam starego na terenie galicyjskim obozu demokracji polskiej, nie mogcego si nigdy zdoby na nowoczesne formy organizacyjne. Opiera on sw dziaalno na do szerokim zasigu wpyww popularnego dziennika Wiek Nowy. Sekretarzem generalnym nowego stronnictwa i jego waciwym organizatorem by... Wadysaw Sikorski. Pod jego energicznym kierownictwem mode stronnictwo wystartowao w stolicy kraju pod jak najbardziej obiecujcymi auspicjami. W wyborach 1911 roku do przedwczenie

rozwizanego parlamentu w Wiedniu, na siedmiu posw, jakich wysa Lww, PSP zdobyo dwch w osobach adw. Aleksandra Lisiewicza i in. Hipolita liwiskiego, to jest tyle, ile bardzo wpywowa dotd i doskonale zorganizowana demokracja narodowa, ktra w stosunku do poprzedniego stanu stracia na rzecz postpowcw jeden mandat. Wprawdzie PSP nie potrafio rozprzestrzeni swoich wpyww poza Lww, z wyjtkiem moe Stanisawowa, na co niewtpliwie wpyn fakt, e gwny jego motor dziaania i organizator, Sikorski, coraz bardziej angaowa si w robot strzeleck. Odgrywao ono jednake du rol w oglnym wysiku niepodlegociowym, zwaszcza od chwili kiedy zaoyo tygodnik ycie, ktrego redakcj obj znany literat Gustaw Daniowski. Poza PPSD i PSP powstaa kwestia przystpienia do Komisji Tymczasowych najsilniejszego w wczesnej konfiguracji politycznej ugrupowania Galicji, to jest Polskiego Stronnictwa Ludowego. wczeni jego kierownicy wszedszy po dugim okresie uporczywej walki opozycyjnej na tory polityki realnej, co si wyrazio midzy innymi wstpieniem do Koa Polskiego w parlamencie wiedeskim i uzyskaniem teki ministra dla Galicji w centralnym rzdzie, nie okazywali wikszej ochoty do wizania si z konspiratorami z Krlestwa. Jedynym wyjtkiem w tej dziedzinie by popularny pose ziemi krakowskiej, Wodzimierz Tetmajer, ktry po powstaniu Polskiego Skarbu Wojskowego obj wobec wadz i szerszej opinii publicznej pewnego rodzaju mandat reprezentowania tej organizacji. Jego to usilnym staraniom trzeba zawdzicza, e z czasem PSL zdecydowao si zgosi formalny akces do Komisji Tymczasowej. Zbiego si to na nieszczcie w czasie z dojrzewajcym od do dawna rozamem w onie Stronnictwa na tle stosunku do metod dziaania faktycznego jego dyktatora, posa Jana Stapiskiego. W wyniku tego rozamu powstao PSL Piast, ktrego faktycznym przywdc zosta Wincenty Witos i ktre mimo zabiegw Tetmajera trzymao si z daleka od Komisji Tymczasowej. W zwizku z tym sam Tetmajer waha si duszy czas z wyborem, do ktrej frakcji Stronnictwa ma si zalicza. Ostatecznie zosta z Piastem, skupiajcym niewtpliw wikszo zorganizowanych ludowcw. Oddana za Stapiskiemu grupa, ktra przybraa nazw PSL lewicy, zadeklarowaa sw przynaleno do Komisji, co jednake wobec powanego poderwania autorytetu tego przywdcy i jego ugrupowania nie wyszo Komisji na dobre i w duym stopniu przyczynio si do konfliktu i rozamu w jej onie. Najniefortunniej rozegra si on na kilka zaledwie tygodni przed wybuchem wojny wiatowej, kiedy Komisj Tymczasow opuciy organizacje narodowo-niepodlegociowe a wraz z nimi i Polskie Druyny Strzeleckie. Polskie Stronnictwo Postpowe w Komisji Tymczasowej reprezentuje Sikorski. Jego rola w jej pracach ma nieco inny charakter ni przedstawicieli innych grup. Komisja uwaa si za pewnego rodzaju zalek przyszego rzdu narodowego i pod tym ktem ustala swoje prace i wewntrzn organizacj. Powstaje w niej midzy innymi Wydzia Wojskowy i na wniosek komendanta gwnego Zwizkw Strzeleckich, Jzefa Pisudskiego, kierownikiem tego Wydziau zostaje wanie Sikorski. Jest to okres tendencyjnie pniej zamazywany przez rozmaitych historykw, okres, w ktrym midzy Jzefem Pisudskim a Wadysawem Sikorskim istnieje jak najcilejsza wsppraca. Komendant, objwszy w 1912 roku formalnie komend gwn w Zwizku Walki Czynnej, znajduje w Sikorskim jednego z najbliszych swoich wsppracownikw, niezastpionego zwaszcza jeli chodzi o te wszystkie dziedziny pracy, ktre z koniecznoci wymagay kontaktu z wadzami politycznymi i wojskowymi pastwa austriackiego. *

Wybuch wojny w sierpniu 1914 roku zaskoczy wszystkie niemal czynniki polityczne. Oczekiwany od chwili wojny bakaskiej przyszed niespodziewanie po okresie, zdawao si, pozornego uspokojenia, pozwalajcego przewidywa odsunicie wybuchu co najmniej o jaki rok lub dwa. Ta bdna ocena sytuacji spowodowaa, midzy innymi, osabienie dawnej Komisji Tymczasowej, uywajcej od swojego zjazdu w listopadzie 1913 roku we Lwowie nazwy Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych. 10 maja 1914 opuciy Komisj organizacje narodowo-niepodlegociowe Krlestwa, a wraz z nimi i Polskie Druyny Strzeleckie, od dwch lat wsppracujce cile ze Zwizkami Strzeleckimi pod wspln komend Pisudskiego. Stronnictwa Komisji z Galicji przygotoway si do zapowiedzianych na jesie 1914 roku wyborw do Sejmu Krajowego na podstawie nowej ordynacji wyborczej, ktra nie naruszajc zasad dotychczasowego systemu, otworzya jednak do szeroko drog w kierunku zdemokratyzowania przedstawicielstwa krajowego. Stwarzao to perspektyw wejcia po raz pierwszy do Sejmu przedstawicieli socjalistw a take i PSL oraz powanego wzmocnienia wpyww ludowcw. Te konkretne osignicia wydaway si wikszoci Komisji bardziej realne, jako e czyy si one cile z planami osabienia reprezentacji Demokracji Narodowej, gwnego przeciwnika orientacji niepodlegociowej, ktr reprezentowaa KSSN. Proces ten wydawa si im niezbdnym warunkiem do zdobycia w spoeczestwie przewagi nad zwolennikami orientacji prorosyjskiej z Demokracj Narodow na czele. Strza serbskiego spiskowca Principa, ktry 28 czerwca kosztowa ycie austriacko-wgierskiego nastpc tronu arcyksicia Franciszka Ferdynanda i jego maonki, przekreli wszystkie te kalkulacje i stworzy sytuacj, w ktrej wybuch wojny w pierwszej fazie co najmniej midzy trzema pastwami zaborczymi, a w konsekwencji wicych je sojuszw z mocarstwami zachodnimi, zatargu ju o zasigu wiatowym - by nieunikniony. Po parutygodniowym okresie rozmw dyplomatycznych przychodzi 23 lipca ultimatum Austrii do Serbii, zredagowane w taki sposb, by rzd serbski mimo najdalej posunitej skonnoci ugodowej nie mg go przyj. Trzy dni pniej Austro-Wgry i Serbia s ju w stanie wojny, na ktr Rosja reaguje zarzdzeniem mobilizacji. Od tej chwili w szybkim tempie, niemal z godziny na godzin, dokonywaj si nowe posunicia i w pierwszych dniach sierpnia wojna jest ju faktem. Jej terenem gwnym s ziemie polskie. Zaskoczeni takim rozwojem wypadkw politycy obu orientacji usiuj wczy si w rozgrywajce wypadki i uzyska wpyw na ich rozwj. Maj oni wiadomo, e wojna ta przynie musi zasadnicz zmian warunkw. Zakres zmian zwizany jest cile z faktem, ktrej ze stron walczcych przypadnie ostateczne zwycistwo. Stany przeciwko sobie dwa wielkie ugrupowania: z jednej strony, trjprozumienie, tak zwana pniej Koalicja, to jest Wielka Brytania, Francja i Rosja, z drugiej, pastwa centralne: Niemcy i Austro-Wgry, ktre w tej decydujcej godzinie prby opuci, trzeci sprzymierzeniec, to jest Wochy. Niedugo miay si one znale po stronie swych dotychczasowych przeciwnikw. Oficjalna koncepcja KSSN opieraa si o tradycyjno polski powstaczy prd antyrosyjski i wskutek tego jej punktem wyjcia by swego rodzaju sojusz z pastwami centralnymi, bez pomocy ktrych powaniejszy udzia w rozgrywajcej si wojnie by wykluczony. Pokrywao si to cakowicie z nastawieniem legalnej reprezentacji politycznej spoeczestwa polskiego zaboru austriackiego. Nawet jej rusofilski odam, Demokracja Narodowa (i sprzymierzeni z ni konserwatyci wschodniogalicyjscy, tak zwani Podolacy) deklarowa pen lojalno wobec monarchii, w ktrej Polacy od prawie p wieku osignli maksimum swobd narodowych.

Nowa sytuacja odbia si z miejsca powanym wzmocnieniem pozycji KSSN a tym samym i waciwie przede wszystkim gwnego w niej czynnika decydujcego, to jest komendanta gwnego Zwizkw Strzeleckich Jzefa Pisudskiego. Ju 31 lipca, w dniu w ktrym Austro-Wgry zarzdzaj powszechn mobilizacj, kierownicy Polskich Druyn Strzeleckich w popochu decyduj si na wycignicie radykalnych konsekwencji. Komendant naczelny Polskich Druyn Strzeleckich Marian egotaJanuszajtis melduje si u Pisudskiego i bez adnych zastrzee i warunkw oddaje si wraz z reprezentowan przez siebie organizacj pod jego komend. Jest to wielki sukces Pisudskiego zarwno moralno-politycznej, jak i organizacyjnej natury. Z Druynami bowiem staje do jego dyspozycji liczna i wartociowa kadra oficerska oraz do powane powizania organizacyjne na terenie Krlestwa, ktrych Zwizki Strzeleckie, wobec saboci PPS na tym terenie, byy cakowicie pozbawione. Wzmocniwszy dziki tym faktom wybitnie swoj pozycj, Pisudski rozpoczyna wielk gr, w ktrej ju na samym wstpie ujawnia zasadnicze elementy pojmowania przez siebie swej roli publicznej. Zarzdza mobilizacj szeregw strzeleckich, czym wywouje oglny entuzjazm. Z wysaniem oddziaw wojskowych na teren Krlestwa musi czeka prawie tydzie, pki nie otrzyma na to zgody wadz austriackich. Wprawdzie atut wybuchu antyrosyjskiego powstania w Krlestwie, ktrym gra Pisudski wobec wojskowych wadz austriackich, okaza si niewypaem. Krlestwo nie drgno i zarzdzona przez wadze rosyjskie mobilizacja przebiegaa skadnie, o ile nie przeszkodziy jej wkraczajce oddziay niemieckie. Znaleziono jednak na to wytumaczenie, e poudniowy teren Krlestwa - gubernie Kielecka i Radomska - by tym, na ktrym wpywy PPS byy najsabsze. Przeczyy temu niezbyt odlege w czasie fakty, jak chociaby na przykad istnienie krtkotrwaej tak zwanej Republiki Ostrowieckiej oraz nasilenie ruchu rewolucyjnego w Zagbiu Dbrowskim. Z tego niepowodzenia wycign jednak Pisudski szybko wnioski. Gdy idea samodzielnej akcji powstaczej wspartej masowym poparciem ludnoci miejscowej okazaa si fikcj, dziki Sikorskiemu uzyska zgod wadz austriackich na koncepcj legionw wspdziaajcych z armi austriacko-wgiersk. Odpowiadao to planom decydujcych czynnikw austriackich i pozwalao dla takiego rozwizania rzuci na szal wpywy polskiej reprezentacji politycznej w Wiedniu. Pozostaa jednak kwestia KSSN i jej ambitnego planu stania si zalkiem pierwszego od upadku powstania styczniowego rzdu narodowego. T trudno rozwiza Pisudski w bardziej radykalny sposb, ni mg sobie na to pozwoli na odcinku wojskowym. 6 sierpnia, to jest w dniu, w ktrym pierwszy oddzia strzelecki kompanii kadrowej przekroczy granice Krlestwa, stan Pisudski w Krakowie przed Komisj i owiadczy, i w Warszawie utworzy si tajny rzd narodowy, ktremu on wraz ze zjednoczonymi pod jego komend oddziaami odda si bez adnych zastrzee i w zwizku z tym uwaa, e rola Komisji w formie pocztkowo okrelonej waciwie si koczy, co najwyej winna ona przej przedstawicielstwo rzdu narodowego na terenie Galicji. Czonkowie Komisji byli w najwyszym stopniu zaskoczeni tym owiadczeniem i wielu z nich nie taio wtpliwoci, czy nie s przedmiotem jakiej makiawelskiej gry. Doda w tym miejscu naley, e mimo zgoszenia powrotu do Komisji przez jedno z trzech ugrupowa narodowo-niepodlegociowych Krlestwa, to jest Zwizek Niepodlegoci, ktrego upenomocnieni przedstawiciele znajdowali si wwczas na miejscu w Krakowie, dziaajcy niewtpliwie po myli Pisudskiego kierownicy KSSN z sekretarzem JodkoNarkiewiczem zgosili sprzeciw przeciwko reprezentantowi tej organizacji Feliksowi Mynarskiemu (Jan Brzoza), ktrego znajomo stosunkw Krlestwa moga by dla konspiracyjnych posuni Pisudskiego nie na rk.

Naleaem wwczas do kierownictwa Zwizku Niepodlegoci. Od tygodnia wrciem na poprzednie moje stanowisko w Polskim Skarbie Wojskowym. Jego kierownik, Walery Sawek, zostawi mi cakowicie woln rk w zaatwianiu spraw. Miaem wic wgld bardzo bezporedni w to wszystko, co si w rodowisku Pisudskiego dziao i od razu zorientowaem si, e puszczane przez najblisze otoczenie Pisudskiego wieci o przebywaniu jakoby w Krakowie tajemniczych emisariuszy rzdu narodowego z Warszawy byy cakowicie wyimaginowane. Tote zdecydowalimy si wwczas, w protecie naszym do KSSN przeciwko dyskredytowaniu naszego przedstawiciela, wyrazi niedwuznacznie nasz opini o mistyfikacji rzdu narodowego niegodnej wielkiego momentu historycznego, jaki przeywamy. Z czasem zdecydowano si ujawni na ten temat prawd i jak to czyni autor Najnowszej historii politycznej Polski2 usprawiedliwi krok Pisudskiego jego niechci do kolegialnych decyzji i krytycznym stosunkiem do Komisji, ktra bya przecie w duym stopniu jego ulegym narzdziem. Nazajutrz po owym dramatycznym posiedzeniu Komisji rozpowszechniono w Krakowie dwie odezwy rzekomego rzdu narodowego. Jedna mwia o obowizku skupienia si pod jego rozkazami wszystkich Polakw i mianowaa Pisudskiego komendantem polskich si wojskowych; druga, podpisana przez Pisudskiego, bya pewnego rodzaju credo nowego dyktatora. * Sikorski zmobilizowany w kocu lipca jako oficer armii austriackiej nie bierze udziau w rozgrywkach, jakich terenem staje si Komisja. Podejmuje kroki o zwolnienie ze suby z uwagi na swe funkcje szefa wydziau wojskowego KSSN, ktre mieszcz si cakowicie w odpowiednich planach wadz austriackich. Zwolnienie to uzyskuje ju w terminie, ktry uniemoliwia mu wzicie udziau w posiedzeniu KSSN 6 sierpnia. Dopiero w par dni pniej moe zameldowa si u Pisudskiego, przebywajcego w Jdrzejowie, i wzi czynny udzia w zabiegach o rozwizanie sprawy oddziaw Pisudskiego. Krtki pobyt na wolnym od wojsk rosyjskich obszarze Krlestwa pozwoli Sikorskiemu zorientowa si w tragicznej wprost sytuacji, w jakiej znalazy si na skutek posuni Pisudskiego jego oddziay strzeleckie. Z bardzo szczegowych i udokumentowanych relacji ogoszonych niedawno w kraju przez jednego z najbliszych zaufanych wsppracownikw Sikorskiego, przedwczenie zmarego pk. Ciaowicza, wynika, i powrciwszy do Krakowa z Krlestwa 11 sierpnia, Sikorski stan wobec wprost beznadziejnej sytuacji. Wadze austriackie stwierdziy ponad wszelk wtpliwo, e za tak zwanym rzdem narodowym w Warszawie nie kryje si absolutnie nic. Zawiedzione rwnoczenie stanowiskiem ludnoci, ktre przeczyo cakowicie zapowiedziom Pisudskiego, i przekonane o jego niezdolnoci do lojalnej wsppracy, postanowiy radykalnie zlikwidowa incydent strzelecki. Sikorski zorientowawszy si w sytuacji, opracowa w nocy z 11 na 12 sierpnia memoria do naczelnej Komendy Armii, aby ubiec przygotowywane ju zarzdzenia przekrelajce cay dotychczasowy wysiek zbrojny i zwizane z nim nadzieje. Memoria ten zoy nastpnego dnia imieniem KSSN, uznawanej cigle jeszcze przez wadze austriackie. Krok ten zbieg si z akcj kierujcych czynnikw polsko-austriackich, to jest prezesa Koa Polskiego Leo i ministra Biliskiego. Proponowane rozwizanie szo w kierunku powoania do ycia legionw, wsppracujcych cile z armi austriacko-wgiersk. Nie bya to jednak koncepcja atwa do przeprowadzenia, gdy u najwyszych
2

W. Pobg-Malinowski (dop. Red. ODiSS)

czynnikw politycznych monarchii pogldy i stosunek do spraw polskich byy bardzo podzielone. Na przykad minister Spraw Zagranicznych Berchtold by zdecydowanym przeciwnikiem powoywania do ycia legionw polskich. Sikorski ponownie udaje si na teren, gdzie przebywaj oddziay strzeleckie z Pisudskim. Na naradzie w Jdrzejowie przekonywa Pisudskiego, i koncepcja legionw jest jedynym moliwym do osignicia rozwizaniem. W dniach nastpnych (15-16 sierpnia) odbywaj si w Krakowie narady decydujcych czynnikw politycznych polskich w Austrii, to jest posw do parlamentu wiedeskiego i sejmu krajowego oraz delegatw dwu reprezentacji politycznych: KSSN i utworzonego przed dziesicioma dniami Centralnego Komitetu Narodowego, ktrego podstaw stanowi PSL Piast i Demokracja Narodowa oraz grupy polityczne i organizacje paramilitarne z nimi zwizane (Sok i Druyny Bartoszowe). Narady kocz si powoaniem do ycia Naczelnego Komitetu Narodowego i utworzeniem dwch Legionw Polskich. Rwnoczenie KSSN wyrzeka si tak zwanego rzdu narodowego i nastpnego dnia rozwizuje si jednomyln uchwa. Sam Pisudski jeszcze przez tydzie podtrzymuje fikcj rzdu narodowego. Na odprawie w Kielcach 22 sierpnia tumaczy swoim podkomendnym, e to rzd narodowy w Warszawie poleci podda si poczeniu stronnictw w Galicji. W rozkazie za wydanym dnia nastpnego pisze, e po porozumieniu si z tajnym rzdem narodowym w Warszawie, zgosi w swoim i waszym imieniu przystpienie do organizacji szerszej, zapewniajcej wojsku polskiemu wiksze rodki i silniejsze dziaanie. To bardzo pobienie naszkicowane zestawienie faktw, jakie rozegray si w pierwszych trzech tygodniach historycznego sierpnia 1914 roku, rola Pisudskiego i uwieczone na razie sukcesem wysiki Sikorskiego tumacz rdo konfliktu, ktry powsta midzy tymi dwoma ludmi, tak blisko z sob zwizanymi od zarania podjcia wysikw wojskowych i ktry z czasem doprowadzi do zupenego ich rozejcia si. Kady z nich reprezentowa nie tylko inny sposb mylenia.

Pisudski, chocia samouk wojskowy, mia olbrzymi wiedz wojskow historyczn i opanowa wietnie stron militarn powstania styczniowego. By szermierzem idei powstaczej i mimo upywu pidziesiciu z gr lat kontynuatorem wczesnej strategii. Wedug niego, jak to stwierdza wspomniany pk Ciaowicz, polskie oddziay zbrojne, to formacje ochotnicze, nie przypominajce armii regularnej. Dla Pisudskiego walka zbrojna o niepodlego, to rewolucja. Jest wyranie niechtny formacjom regularnym i fachowemu szkoleniu przyszych oficerw nowoczenie pojtej armii regularnej. Da temu wyraz na wspomnianym zjedzie dziaaczy niepodlegociowych w Zakopanem (25-26 sierpnia 1912), wystpiwszy ostro przeciwko wnioskowi rzecznika Polskich Druyn Strzeleckich, znanego pniej profesora wojskowoci polskiej dr. Wacawa Tokarza, by korzysta z austriackich szk wojskowych i kierowa modzie do suby wojskowej. Wedug relacji jednego z najbardziej oddanych sobie wsppracownikw, Michaa Sokolnickiego (Rok 1914), Pisudski wyobraa sobie swoj akcj zbrojn w taki uproszczony sposb: ogoszenie powstania nazajutrz po wybuchu wojny europejskiej wprowadzi powszechny zamt wrd walczcych wojsk, wywoa czciowo dezercje z armii zaborczych i da materia ludzki do kadr tworzonych zawczasu. Rozwj wypadkw w pierwszych dniach sierpnia 1914 roku zaprzeczy cakowicie tej tezie. Sikorski patrzy na przysz wojn oczyma przedstawiciela nowego pokolenia. Nie by w tych pogldach odosobniony, mimo e w Zwizkach Strzeleckich, z ktrymi by tak blisko zwizany,

dominowaa doktryna Pisudskiego. Ale w konkurencyjnej poniekd organizacji Polskich Druyn Strzeleckich, ktre powstay na innym podou ideowo-politycznym, przyjto za punkt wyjcia pogldy bardziej odpowiadajce koncepcjom Sikorskiego ni Pisudskiego. Wyrazio si to ju w samej nazwie, niewtpliwie bardzo ambitnej, bo Armia Polska. Wypywaa ona konsekwentnie z koncepcji waciwego ideologa i kierownika politycznego tego ruchu Feliksa Mynarskiego, ktry w swej pracy ogoszonej nakadem Zarzewia w 1912 roku Zagadnienie polityki niepodlegoci, pod pseudonimem Jan Brzoza, rozwija koncepcj podziemnego pastwa polskiego. Koncepcj t Pisudski i jego obz nie tylko odrzucili, ale nie pominli adnej sposobnoci, aby j omieszy. Nikt wwczas z najbardziej oddanych jej zwolennikw nie przypuszcza, e w okresie II wojny wiatowej dozna ona cakowitej rehabilitacji. Ta pastwowa koncepcja znalaza swj wyraz przede wszystkim w formule przysigi, jak skadano w PDS. Przysiga obejmowaa posuszestwo rzdowi narodowemu, opartemu na kooperacji stronnictw niepodlegociowych. Rwnoczenie w podlegych Pisudskiemu Zwizkach Strzeleckich lubowano posuszestwo dla rzdu narodowego uznanego przez PPS. Jeeli chodzi o metod szkolenia kadr oficerskich, to Polskie Druyny Strzeleckie przywizyway zasadnicz wag do tego, aby ich wychowankowie mogli uzyska przeszkolenie w armiach regularnych. Czonkowie Druyn, ktrzy w Austrii musieli przechodzi jednoroczn sub, byli wychowywani w duchu moliwie najowocniejszego wykorzystania tego okresu dla pogbienia swoich wiadomoci. Jeszcze przed powstaniem Polskiego Skarbu Wojskowego, Komenda Naczelna PDS powoaa do ycia fundusz stypendialny im. hetmana kiewskiego, ktrego celem byo finansowanie stypendystw pragncych przeprowadzi studia wojskowe w akademiach armii regularnej. Dziki poparciu wybitnego Polaka w subie austriackiej, jakim by pniejszy genera Tadeusz Rozwadowski, udao si uzyska przyjcie do austriackiej akademii wojskowej stypendysty PDS, pniejszego oficera armii polskiej, Barthel de Weydenthal. Wszystkie te fakty tumacz, dlaczego w toku pniejszych walk, przegrupowa itp. pewna kategoria ludzi bd z odcinka politycznego, bd wojskowego, mimo i znalaza si pocztkowo w rnych orodkach, z czasem stanowia blisk sobie ekip. Feliks Mynarski i Wacaw Tokarz, najbardziej reprezentatywni przedstawiciele PDS, znaleli si przy boku Sikorskiego, gdy organizacja, do ktrej zaoenia tak walnie si on przyczyni, wypowiedziaa mu nie przebierajc w rodkach walk. * Trzeciego dnia po powstaniu NKN opuciem Krakw udajc si rzemiennym dyszlem w dugo, bo prawie dwa tygodnie, trwajc drog do Warszawy, by tam kierownictwu organizacji narodowoniepodlegociowych zoy sprawozdanie z wytworzonej sytuacji i uzgodni z nimi plan akcji odpowiadajcej jej wymogom. Dopiero 1 wrzenia wyldowaem w Warszawie. Sytuacja jak tam zastaem potwierdza w peni krytycyzm, jaki pierwsze kroki Pisudskiego w roli dyktatora budziy w naszym rodowisku. W Warszawie, oczywicie, nikt o rzdzie narodowym nie sysza. Zaplecze polityczne Pisudskiego po opuszczeniu KSSN przez grupy narodowo-niepodlegociowe, byo wyjtkowo sabe. PPS w terenie waciwie nie istniaa. Reprezentowa j historyk Artur liwiski, nie wahajcy si przy kadej sposobnoci wobec bardziej zaufanych podkrela, i wystpuje tu w roli zastpczej z braku odpowiedniego reprezentanta bardzo jakoby zakonspirowanego rodowiska robotniczego. W gruncie rzeczy takiego rodowiska, przynajmniej w Warszawie, nie byo. To co ocalao po klsce rewolucji

i rozamie z dawnej PPS, byo cakowicie pod wpywem przeciwnikw Pisudskiego, to jest PPS lewicy. Nawet najbardziej oddani mu z k inteligencji postpowej, jak dr Radziowicz czy Edward Abramowski, wyraali wtpliwoci co do trafnoci jego posuni i w mistyfikacji z rzdem narodowym widzieli zapowied niepokojcej przyszoci. Rwnie krytyczne nastawienie znalazem w orodku popularnego wwczas dziennika Goniec Poranny i Wieczorny, ktry w opinii uchodzi za organ tak zwanej frondy. Najwybitniejszym jego publicyst by Tadeusz Gruewski, kiedy jako G. Topr, czonek najbliszego zespou redakcyjnego Przegldu Wszechpolskiego wraz z Romanem Dmowskim, Zygmuntem Balickim i Janem Popawskim, a od omiu lat bdcy w ostrej opozycji do realistycznej polityki demokracji narodowej. Wszystkie te orodki przyjy z zadowoleniem wiadomo o powstaniu NKN i przyjciu przez niego politycznego zwierzchnictwa nad akcj zbrojn Pisudskiego w formie legionw. Nie wdajc si przeto w blisze analizowanie niefortunnych posuni pierwszego okresu, postanowilimy zgodnie cay wysiek skierowa na stworzenie moliwie w danych warunkach osigalnego oparcia dla politycznej i wojskowej akcji NKN. Liczylimy si rwnie z tym, e w miar rozwoju sytuacji wojennej Krlestwo i Warszawa zostan w stosunkowo niedugim czasie postawione wobec koniecznoci wyrwnania swego kroku ze zbiorowym wysikiem spoeczestwa zaboru austriackiego. Atmosfera polityczna w Krlestwie nie przypominaa w niczym atmosfery panujcej w Galicji. W Kieleckiem, ktre opuciy wadze rosyjskie, panowaa powszechna apatia i jeeli nie wrcz wrogi, to w kadym razie obojtny stosunek do oddziaw strzeleckich, ktre tam wkroczyy zakadajc kwater gwn w Kielcach. Brak byo jakichkolwiek informacji o tym, co si dzieje w Warszawie i jakie stanowisko zaja Rosja. Cenzura austriacka nie dopuszczaa adnej wiadomoci o wydanej tymczasem (14 sierpnia) do Polakw odezwie naczelnego wodza armii rosyjskiej wielkiego ksicia Mikoaja Mikoajewicza, natomiast reklamowano powstanie NKN i jego poczynania natury wojskowej. Na terenie guberni piotrkowskiej, zwaszcza w jej skrawkach zajtych przez wojsko niemieckie, mona byo stwierdzi radykaln zmian sytuacji. Ju dotary tu pierwsze wieci o spaleniu Kalisza jako represji za rzekome wystpienie przeciwko armii niemieckiej. Wszystko wskazywao, e bya to prowokacja majca na celu sterroryzowanie ludnoci, ktrej antyniemieckie stanowisko nie budzio wtpliwoci. Na tym tle przyjmowano z pewnym zainteresowaniem wieci idce z Krakowa, widzc w nich moliwo pewnej ochrony i pomocy przeciwko surowoci metod nowego okupanta. Zupenie inaczej przedstawia si sytuacja na obszarze kraju pozostajcym pod wadz rosyjsk. Odezwa wielkiego ksicia bya swojego rodzaju mistrzowskim posuniciem propagandowym. Nie zawieraa adnej konkretnej, wicej obietnicy politycznej. Uderzya natomiast zrcznie w nastroje wywoane faktem wojny i towarzyszcym im obawom przed Niemcami. Odpowiadaa powszechnemu sentymentowi narodowemu. Gosia: niech si zatr granice rozcinajce na czci nard polski. Niech nard polski poczy si w jedno ciao pod berem cesarza rosyjskiego. Pod berem tym odrodzi si Polska swobodna w swej wierze, jzyku i samorzdzie. Tych kilkanacie sw wystarczyo, aby wywoa w spoeczestwie powszechny niemal entuzjazm. Na wtpliwoci nie byo miejsca, a jeli takie nawet obudziy si w krytyczniejszych umysach, nie mogy one znale wyrazu publicznego. A przecie odezwa ta wydana bya nie przez cara, tylko przez wodza naczelnego, ktry w kadej chwili mg by odwoany, a tym samym dane przez niego przyrzeczenia nie posiaday adnej wartoci. Byo rzecz jasn, e odezwa miaa suy tylko celom wojskowo-

politycznym. O jej wartoci najdosadniej wiadczy fakt rwnoczesnego wydania przez rzd tajnego oklnika dla urzdw rosyjskich wyjaniajcego, e owo wprowadzenie samorzdu dotyczy wycznie nowo zdobytych ziem i w niczym nie zmienia dotychczasowej polityki rosyjskiej Krlestwa. Oficjalne koa polityczne polskie stany bez zastrzee na gruncie lojalnoci wobec pastwa rosyjskiego i penej solidarnoci narodu polskiego z jego polityk. Znalazo to swj wyraz zarwno w owiadczeniu przedstawiciela Koa Polskiego w Dumie petersburskiej, jak i we wsplnej odezwie legalnych stronnictw politycznych z Demokracj Narodow na czele, ktre powitay odezw wielkiego ksicia jako akt pierwszorzdnej wagi historycznej i daway wyraz swojej wiary w jej realizacj. Gdy do tego dodamy reakcje spoeczestwa na nieudan ofensyw wojsk niemieckich i wycofanie si ich spod Warszawy w padzierniku 1914 roku wyraajce si dzikczynnym naboestwem arcybiskupa warszawskiego w archikatedrze i tego wiernopoddacz depesz do cara, to mamy peny obraz sytuacji, w jakiej wypado dziaa nielicznym orodkom niepodlegociowym orientujcym si na Krakw i Legiony. Przez prawie rok orodki te pozbawione byy wszelkiego kontaktu z Krakowem. Wypado im przeywa cikie zawody natury wojskowej. Oczekiwane byskawiczne zwycistwo wojsk niemieckoaustriackich i wyrzucenie Rosjan w pierwszej fazie co najmniej za Bug, zawiodo. Ofensywa austriacka zaamaa si pod Radomiem, niemiecka pod Warszaw, a przeciwnie, wkrtce caa Galicja a po Krakw znalaza si pod okupacj rosyjsk. Zim 1914-15 roku podjte zostay pewne kroki nawizania cznoci midzy dwoma orodkami. Drog przez Rumuni przybyli do Warszawy, niezalenie od siebie, emisariusze Pisudskiego oraz NKN, a waciwie jego departamentu wojskowego. Ze skpych informacji, jakie udao si od nich uzyska, okazao si, e w kierownictwie politycznym Legionw doszo do rozdwikw, ktrych przyczyny nie wydaway si dostatecznie jasne i zrozumiae. Nie sprzyjao to rozszerzaniu wasnych wysikw organizacyjnych, ktre mimo to rozwijay si wzgldnie pomylnie. Wiosn 1915 roku przysza kontrofensywa wojsk pastw centralnych, ktrej punktem szczytowym by dzie 5 sierpnia, kiedy to wojska niemieckie wkroczyy do Warszawy. To oczekiwane wyzwolenie Warszawy dokonao si w warunkach, ktre mroziy uczucia ywiow niepodlegociowych. Stolic kraju zajli wycznie Niemcy. Nie dopuszczano chociaby do symbolicznego udziau jakiego oddziau legionowego. Co wicej, kiedy w par dni pniej przyby do Warszawy sam Pisudski, nastpio to w formie prawie e konspiracyjnej. Gdy przed Hotelem Francuskim, w ktrym zamieszka, zaczy si zjawia wiksze grupki ludzi spord czonkw Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) i organizacji politycznych niepodlegociowych, Niemcy zadali, by opuci on stolic, i zgodzili si na jego pobyt w Otwocku. Tam to w cigu kilku dni Pisudski odby szereg konferencji z przedstawicielami bliskich mu organizacji. Wynikao z nich, e w rzeczywistoci stosunki, jakie si wytworzyy midzy nim a NKN, s o wiele gorsze ni sobie w Warszawie wyobraano. Waciwie trzeba byo stwierdzi fakt istnienia zupenego rozamu, tym bardziej niepokojcego, e nowe warunki po wyzwoleniu caego Krlestwa otwieray, zdawao si, dla Legionw bardzo obiecujce perspektywy. Pisudski bez ogrdek wyoy przedstawicielom organizacji niepodlegociowych swj punkt widzenia. Zerwa on stanowczo z polityk wspdziaania z czynnikami politycznymi NKN, ktry w tym czasie dozna powanego osabienia przez wystpienie z niego jeszcze jesieni 1914 roku stronnictw rusofilskich z Demokracj Narodow na czele. Kierownictwu NKN zarzuca, i nie potrafio

doprowadzi do wzmocnienia samodzielnej pozycji Legionw, przeszkodzi ich taktycznemu rozdzieleniu na dwie oddzielne grupy (I brygada pod jego dowdztwem walczya na terenie Krlestwa, a druga pod kierownictwem Hallera w Karpatach). Jako postulat zasadniczy wysuwa zjednoczenie obu brygad i pene usamodzielnienie komendy naczelnej Legionw, pozostawiajc j cakowicie w rkach oficerw austriackich - Polakw. Jako rodek nacisku w celu zrealizowania tych postulatw wysun haso wstrzymania werbunku do Legionw na terenie Krlestwa, a skoncentrowanie caego wysiku na rozbudowie podlegej wycznie jemu POW. Zamiast werbunku do Legionw przeprowadzanego przez departament wojskowy NKN, z ppk. Wadysawem Sikorskim na czele, wysun danie uzupenienia za pomoc sieci POW wycznie kadr dowodzonej przez siebie brygady, to jest I i V puku Legionw. Mimo gbokiego wstrzsu, jakim dla kierownikw organizacji niepodlegociowych byo stanowisko Pisudskiego, wikszo ich obdarzajca go dotd penym zaufaniem, postanowia udzieli poparcia jego taktyce. Nie odbyo si to bez cikich tar i znowu bolesnych rozamw na obu skrzydach frontu niepodlegociowego. W Konfederacji Polskiej, ktra stanowia nadbudow grup narodowoniepodlegociowych (NZR, NZCh, ZN) przeciwstawi si planom Pisudskiego stary i wpywowy dziaacz Aleksander Zawadzki (Prokop). W kierowanym przez niego NZCh, doszo do formalnego rozamu, w wyniku ktrego grupa modszych dziaaczy z Aleksandrem Bogusawskim i Graffem na czele utworzya ulegy wobec da Pisudskiego Zwizek Ludu Polskiego. (W nastpnym roku ten to zwizek poczy si z inspirowanym przez PPS Zwizkiem Chopskim, z czego powstao Polskie Stronnictwo Ludowe Wyzwolenie). Wywoany stanowiskiem Pisudskiego ferment nie omin take najbliszego mu rodowiska, ktrego orodkiem centralnym bya PPS. Jej dotychczasowy przedstawiciel Artur liwiski zdecydowanie przeciwstawi si planom Pisudskiego. Twierdzi on, i naley broni Pisudskiego i jego historycznej roli przed nim samym. Cytujc przy kad generaa Dbrowskiego i jego trudnoci legionowe za czasw Napoleona, dowodzi, e Pisudski powinien i t sam drog, e to co robi, jest przekreleniem wasnego dziea. W wyniku tego stanowiska liwiski na szereg miesicy wycofa si z czynnego udziau w pracy politycznej po dramatycznej rozmowie, jak mia z Pisudskim 15 sierpnia w Otwocku w obecnoci Tadeusza Gruewskiego. Zbliy si ponownie do Pisudskiego dopiero w niespena rok pniej, przyjmujc zaofiarowane mu stanowisko prezesa powstaej reprezentacji obozu niepodlegociowego Krlestwa pod nazw Centralnego Komitetu Narodowego. Tego samego dnia, 15 sierpnia, miaem w Otwocku z inicjatywy Walerego Sawka dug rozmow z Pisudskim. Wystpowaem w niej jako reprezentant wieo powoanego do ycia Komitetu Naczelnego Zjednoczonych Stronnictw Niepodlegociowych, do ktrego weszy organizacje Konfederacji Polskiej i tak zwanej Unii Stronnictw Niepodlegociowych grupujcych PPS i jej satelitw. Komitet na wniosek Sawka powierzy mi napisanie odezwy proklamujcej zawieszenie werbunku do Legionw do czasu, pki wadze austriackie nie speni postawionych warunkw, zmierzajcych do usamodzielnienia Legionw. Rozmowa bya wyjtkowo duga, poruszylimy w niej wszystkie aspekty sprawy polskiej, tak jak ona nam si wwczas przedstawiaa, i w jej wyniku, nie majc wikszych zastrzee przeciwko proponowanemu rozwizaniu, przystpiem do napisania odnonej odezwy. Zostaa ona jednomylnie bez zmian zaaprobowana przez pene posiedzenie KNZSN i z dat 1 wrzenia opublikowana i szeroko rozkolportowana na terenie obu okupacji, niemieckiej i austriackiej.

* Przebieg konfliktu, jaki powsta midzy Pisudskim a Sikorskim, zwaszcza po decydujcym etapie, jakim byo wstrzymanie werbunkw do Legionw na terenie Krlestwa, obfitowa w takie elementy, o ktrych dzi po latach trudno mwi bez wstydu i blu zarazem. Zwolennicy Pisudskiego w walce z Sikorskim nie pominli niczego, aby nie tylko uniemoliwi wykonanie zada, do ktrych go sam Pisudski w sierpniu 1914 roku skierowa, ale rwnoczenie uczynili wszystko, by go zdyskredytowa, przedstawi jako ambitnego karierowicza, zdradzajcego ideay niepodlegociowe. Wstrzymujc si od rozprawy z tymi objawami zacietrzewienia i krtkowidztwa, naley, w moim najgbszym przekonaniu, istot tego konfliktu uj dzi z historycznej perspektywy w sposb beznamitny. Sikorski przez cay ten okres pozosta wierny tym zadaniom, jakie sobie wytkn jako cel swojego ycia, kiedy przystpowa do Zwizku Walki Czynnej, gdy pniej w armii austriackiej z niezrozumia dla innych gorliwoci powici si przyswajaniu tajemnic suby wojskowej do tego stopnia, i ze strony przeoonych spotkaa go propozycja przejcia do staej suby wojskowej austriackiej. Odrzuci t ofert, bo czu si onierzem przyszej armii polskiej. Obiektywne rozeznanie istniejcej sytuacji politycznej wskazywao, e przygotowywanie kadr tej armii pod koniec pierwszego dziesiciolecia XX wieku, jeeli miao by realne i odbiega od metod sprzed wybuchu ostatniego powstania, musiao zakada wspdziaanie z jedynym pastwem zaborczym, na terenie ktrego Polacy mieli mono swobodnego rozwoju i pielgnowania swojej kultury i tradycji narodowych. Nie oznaczao to wcale, by wiatlejsi rzecznicy tej orientacji nie mieli wiadomoci jej sabych punktw, a w szczeglnoci zalenoci monarchii Habsburgw od znacznie silniejszej i dziedzicznie wrogo do narodu polskiego nastawionej Rzeszy Niemieckiej. Chodzio jednake nie o jaki sojusz polityczny wicy spraw Polski na stae z dan koniunktur polityczn, ale jedynie i wycznie o wykorzystanie moliwoci stworzenia zawizkw polskiej siy zbrojnej. Losu wojny nigdy nie da si dokadnie przewidzie. Kade pastwo, ktre j rozpoczyna, albo zostaje w ni wcignite, wierzy i wierzy musi w swoje zwycistwo. Ci z Polakw, jak Pisudski i Sikorski, ktrzy w sierpniu 1914, a waciwie jeszcze wczeniej, postawili na kart austriack, rnili si wycznie w praktycznym wykorzystywaniu tej karty, w zalenoci od rozwoju wypadkw na teatrze wojennym. Pisudski, stary konspirator, niewolnik atmosfery i metod aktorw ostatniego zrywu powstaczego, skoncentrowa cay wysiek na rozbudowie orodkw, ktrymi sam wycznie mia dysponowa. By on przeciwnikiem jakiegokolwiek solidarnego wspdziaania, ktre by krpowao jego samodzielno i odpowiedzialno wycznie przed samym sob. Da temu najdobitniejszy wyraz najpierw w stosunku do Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych, a potem do Naczelnego Komitetu Narodowego, ktrego powoanie do ycia uratowao przed unicestwieniem w zarodku jego czyn 6 sierpnia. Sikorski by czowiekiem cakowicie innego formatu. Wychowany w atmosferze konstytucyjnego legalizmu, obcy by konspiracyjnym metodom gry politycznej. Mia wiadomo, e metody te przynie musz sprawie nieobliczalne szkody. Mistyfikacja Pisudskiego z rzdem narodowym w Warszawie trwaa zaledwie kilka dni i dotkliwie poderwaa zaufanie do niego przede wszystkim austriackich k politycznych i wojskowych, a take i polskich czynnikw politycznych, nie wyczajc wielu jego przyjaci. Pisudski - jak to wida z pniejszej perspektywy historycznej - widzia armi

polsk wycznie w roli instrumentu w swoim rku. Najblisi jego wsppracownicy cakowicie ten pogld podzielali. Pamitam, w jakich okolicznociach, w okresie kiedy po powstaniu Polskiego Skarbu Wojskowego i Komisji Tymczasowej wszystko zdawao si wiadczy o harmonijnej wsppracy midzy obiema organizacjami strzeleckimi, doszo do pierwszego zgrzytu, ktry pozwoli zda sobie spraw, jak rol wyznacza organizacjom narodowo-niepodlegociowym z Polskimi Druynami Strzeleckimi na czele gwny orodek dyspozycyjny PPS, to jest Pisudski i jego najblisze otoczenie. W sierpniu 1913 roku jako zastpca Sawka w kierownictwie PSW zorganizowaem w Zakopanem dla licznie przebywajcych tam letnikw z zaboru rosyjskiego dwa propagandowe odczyty naszego gwnego kierownika i teoretyka ideologicznego Jana Brzozy (Feliksa Mynarskiego). Temat pierwszego odczytu dotyczy spopularyzowania hasa: skarb i wojsko, drugi omawia ide rzdu narodowego. Ten drugi zwaszcza odczyt wywoa oywion wymian zda w gronie kilkunastu wybitniejszych dziaaczy, ktrzy pno w noc dyskutowali nad praktycznymi moliwociami jego realizacji. Byo to grono bardzo ciekawe. Obok Sawka i Gustawa Daniowskiego, nalecych do najbliszego otoczenia Ziuka, znalazo si tam kilku przedstawicieli inteligencji z Warszawy i Wilna, niegdy zwizanych z PPS, albo z grup tak zwanych postpowcw warszawskich lub wileskich krajowcw, z Abramowiczem, pniejszym pierwszym przewodniczcym Komitetu Rzdzcego Litwy rodkowej, po rokoszu generaa eligowskiego jesieni 1920 roku. Ktry z uczestnikw zapyta, kogo przewidujemy jako wodza przyszego powstania, na co Sawek bez wahania owiadczy, i w przeciwiestwie do poprzednich okresw walk niepodlegociowych, kandydat jest tylko jeden i to bezsporny, a mianowicie Ziuk (Pisudski). Wwczas Mynarski z nie mniejsz determinacj odpowiedzia, i w warunkach wojny nowoczesnej Pisudski si na to stanowisko nie nadaje i on w kadym razie oraz reprezentowana przez niego organizacja nigdy si na jego dowdztwo nie zgodz. Obserwowaem uwanie reakcj Sawka i Daniowskiego, przeraony otwartoci i szczeroci wypowiedzi Mynarskiego. Byo co mrocego i wrcz nienawistnego w ich ustosunkowaniu si do Mynarskiego. Zebranie szybko si skoczyo, rozeszlimy si jakby zwaeni, mimo e chodzio przecie o jake odleg kalkulacj. Nastpnego dnia Sawek nagle mi owiadczy, i musi wraca do Krakowa, a poprzednio zapowiedzia, e zabawi do koca miesica w Zakopanem, gdzie mielimy wsplnie kontynuowa dalsze imprezy propagandowe na rzecz PSW. W dwa dni pniej otrzymaem od niego list, w ktrym mnie zawiadamia, i zdecydowa si zlikwidowa dotychczasowy lokal PSW przy ulicy Szewskiej, przy ktrym ja mieszkaem i wynaj nowe pomieszczenie przy ulicy Dunajewskiego nad kawiarni Bizanza, z tym e odtd sam bdzie w nim mieszka. Byo dla mnie jasne, e zmiana ta stoi w cisym zwizku z niedawnym incydentem. Sikorski by wolny od tego rodzaju kompleksu. Na pewno nie myla o tym, jakie bdzie jego miejsce i rola w przyszej i niepodlegej Polsce. Zajty by jedyn rzecz: posuwaniem naprzd wrd morza trudnoci, przeszkd i niebezpieczestw sprawy tworzenia zalkw przyszego wojska polskiego. Tym jego wysikom towarzyszya niezmiennie jedna myl przewodnia, by kadry te jak najszerzej rozbudowa i jak najlepiej wyszkoli. Wierzy, e w rozstrzygajcym okresie wojny rola ich okaza si moe decydujca dla sprawy odbudowy pastwa i moliwie najkorzystniejszego zasigu jego terytorium. Chocia oficjalnie zwolennik tak zwanej austro-polskiej orientacji, nie wyklucza Sikorski

w swych planach i marzeniach ewentualnoci innego peniejszego i korzystniejszego rozwizania sprawy. To, e si z tym nie zdradza nawet przed najbliszymi, nie moe stanowi podstaw do zarzutw, tak jak bezsensowny byby zarzut stawiany Pisudskiemu, e te startowa jako zwolennik tej samej orientacji, lub Dmowskiemu, e przez pierwsze lata wojny nie zrywa publicznie z koncepcj zjednoczonej autonomicznej Polski zwizanej z Rosj. Trzeba z tego okresu w biografii Sikorskiego zanotowa jeden niezwykle wany szczeg, dziwnie przemilczany przez wszystkich, ktrzy dotd na jego temat si wypowiadali. Jako szef departamentu wojskowego NKN udaje si Sikorski zim 1914-15 do Szwajcarii celem zoenia wizyty najwikszemu z wspczesnych pisarzy polskich, wielkiemu budzicielowi nadziei narodu Henrykowi Sienkiewiczowi. Sienkiewicz, zarwno poprzednio jako autor Krzyakw, jak i bezporednio po wybuchu wojny, zadeklarowa si jako zdecydowany przeciwnik Niemiec, widzc w ich klsce podstawowy warunek ziszczenia pastwowych de narodu polskiego. Zdawaoby si, e wizyta tak eksponowanego przedstawiciela orientacji austriackiej jak Sikorski nie ma najmniejszego sensu. A jednak odbya si, spdzili na rozmowach dobrych kilka godzin i rozstali si w przyjacielskiej atmosferze, skoro Sienkiewicz nie odmwi przyjcia z rk Sikorskiego honorowej odznaki Legionw... Rozmowa bya wic, niewtpliwie, wyjtkowo szczera, sigaa do gbi problemu. Gdy dzi po tylu latach miabym krtko uj najistotniejsz cech rnicy stanowisk charakteryzujcych postaw Pisudskiego i Sikorskiego, zdaje mi si, e nie znajd na to lepszego sformuowania jak to, ktre da inny wielki Polak, Ignacy Paderewski. W czerwcu 1932 roku podczas niadania, jakim mnie przyj w Paryu, tak scharakteryzowa on rnic midzy sob i swym, jak si wyrazi, modszym przyjacielem Sikorskim a Pisudskim i jego ludmi sprawujcymi w owej chwili od szeciu lat nie kontrolowan wadz nad Polsk: - Mymy przyszli do niepodlegej Polski z jedyn myl, by jej suy, oni, aby ni rzdzi... Nic dziwnego, e przy tak radykalnej i zasadniczej rnicy pogldw na sposb tworzenia wojska i jego roli, wspdziaanie obu tych ludzi, zasadnicze dla wynikw caego przedsiwzicia, okazao si niemoliwe. W rozgrywce tej Pisudski wyszed zwycisko, majc do dyspozycji spory zastp oddanych mu i lepo we wierzcych podkomendnych, wobec ktrych gra jake niezawodn, dla modych zwaszcza pokole Polakw, kart romantycznego maksymalisty. Sikorski mg mu przeciwstawi tylko swoj upart prac, ktrej motorem byo najgbsze przekonanie, e skoro losy wojny s niepewne, to tylko uzyskane w jej toku fakty dokonane w postaci konkretnych elementw zorganizowanej siy stanowi realny kapita. Kapita ten, w kocu wojny, a zwaszcza przy organizowaniu zrbw odbudowanej pastwowoci, okae si rozstrzygajcy. Trzeba byo by czowiekiem wyjtkowo silnego charakteru, gboko przekonanym o susznoci wybranej drogi, by nie ugi si pod brzemieniem trudnoci oraz zniesawiajcej go kampanii. * Par razy w toku wojny zdawao si, e zagubiona w szale rozgrywek idea zorganizowania silnego zalka przyszego wojska przyniesie rezultaty. Pierwsza taka moliwo powstaa po akcie 5 listopada 1916 roku. Ogoszony on zosta w chwili, kiedy Legiony w sile zaledwie trzech brygad przechodziy ostry kryzys. Pisudski nie ograniczy si tylko do rzucenia hasa wstrzymania werbunku na terenie Krlestwa, latem poprzedniego roku, ale w kilka miesicy pniej przystpi do akcji zdezorganizowania departamentu wojskowego NKN od wewntrz, wydajc rozkaz zwizanym z nim oficerom, by zrezygnowali z prac w departamencie, co szczeglnie odbio si na dezorganizacji

aparatu werbunkowego. Wkrtce potem sam poda si do dymisji jako dowdca I brygady, nakazujc jednak swoim ludziom trwa na posterunku. Ogoszenie aktu 5 listopada nie pozostawao, oczywicie, w adnym zwizku z tym kryzysem, wbrew temu co na uytek wewntrzny szerzya propaganda ludzi Pisudskiego. Chodzio o posunicie, na rzecz ktrego przemwiy gbsze racje polityczne. Czynnikom decydujcym pastw centralnych wydawao si, e rzucajc Polakom zapowied utworzenia pastwa polskiego uzyskuj w nastpstwie moliwo powoania przy swym boku i pod swoim dowdztwem znacznie powaniejszej liczebnie ni Legiony siy wojskowej, ktra zaangaowana czynnie na froncie wschodnim umoliwi im przesunicie odpowiedniej iloci ludzi na rozstrzygajcy, z punktu widzenia celw wojny, front zachodni. Mimo mglistoci tej zapowiedzi, zawartych w niej ogranicze i skrpowa, godzcych w najistotniejsze elementy dumy narodowej, obaj czoowi antagonici znowu zgodnie ustosunkowali si do otwartej tym aktem nowej koniunktury politycznej. Wsplna im bya wiadomo, e przy caej poowicznoci akt 5 listopada jest dzieem pozytywnym, nie tylko bowiem stanowi pewnego rodzaju pokajanie si dwch pastw zaborczych za dzieo rozbiorw, ale po raz pierwszy od czasw napoleoskich znowu wysuwa spraw niepodlegoci polskiej jako zagadnienie midzynarodowe. Miao to swoje bardzo istotne znaczenie, gdy si wemie pod uwag, e rwnoczenie oba pastwa zachodnie, to jest Anglia i Francja, z ktrymi bezsprzecznie wikszo narodu polskiego wizaa swoje nadzieje, stay niezmiennie na stanowisku, i sprawa Polski jest wewntrznym zagadnieniem Rosji. W nowym ukadzie stosunkw gwni aktorzy s znowu na pierwszych miejscach gry. Pisudski wchodzi do Tymczasowej Rady Stanu, majcej by - z nominacji okupantw - rodzajem centralnej wadzy rzdzcej o bardzo ograniczonych, na razie, kompetencjach, sprowadzajcych si waciwie do roli planowania i przygotowania. W TRS Pisudski staje na czele departamentu wojskowego. Istnieje tu tylko pozorna zbieno z t rol, jaka przypada Sikorskiemu na pocztku wojny w NKN. Od razu bowiem wystpuje innego rodzaju dwoisto dziaania. Niemcy, ktrzy zawarowali sobie wyczno decyzji w sprawach wojska, prbuj samodzielnie przeprowadzi jego organizacj, rola Polakw ogranicza si waciwie do zasilania kadr onierskich. Wywouje to ostr reakcj zwizanych z Pisudskim czynnikw politycznych, to jest Centralnego Komitetu Narodowego (CKN). W wydanej przez siebie i bez adnej przeszkody ze strony wadz niemieckich szeroko rozkolportowanej odezwie, wysuwa on postulat odpowiadajcy w peni wymogom politycznego maksymalizmu: tylko rzd polski moe by szafarzem polskiej krwi. To zachowanie si wadz niemieckich pozwolio z czasem ustali, i w sprawie planw odbudowy pastwowoci polskiej, nawet na ograniczonym terytorialnie obszarze i uzalenionym militarnie od Niemiec, istnieje wrd miarodajnych czynnikw niemieckich wojskowych i politycznych dua rnica zda, ktra paraliuje poszczeglne posunicia. W ten sposb od samego pocztku sprawa realizacji aktu 5 listopada w najistotniejszej jego czci utkna na martwym punkcie. Rwnoczenie z aktem 5 listopada koczy si rola Legionw. Zostaj one przemianowane na Polski Korpus Posikowy, a sam Sikorski na razie obejmuje funkcj szefa zacigu do wojska polskiego, z gwn kwater w Warszawie. Zaczyna si nowy 10-miesiczny okres trudnoci. Pertraktacje midzy TRS a generagubernatorem warszawskim Beselerem, ktrego dowdztwu podlega miao wojsko polskie, cigny si miesicami. To samo zreszt dotyczy i innych dziedzin administracji, o przyjcie ktrych Rada walczya od pocztku swego powstania. Chodzio przede wszystkim w pierwszym etapie o przekazanie wadzom polskim szkolnictwa, sdownictwa, spraw wyznaniowych

oraz aprowizacji. Dopiero w pocztkach lipca 1917 roku okupanci wyraaj zgod na przekazanie tych spraw organom polskim. Rwnoczenie z tym wydaje si, e i sprawa organizacji wojska ruszy z martwego punktu. TRS po dugich oporach uzgodnia wreszcie tekst przysigi, jaki zadowoli Beselera. Wojsko miao skada przysig na wierno przyszemu krlowi Polski oraz dotrzyma braterstwa wojskom pastw centralnych. Tekst przysigi nie by identyczny z tym, jaki Pisudski akceptowa w pocztkach 1917 roku, jeszcze przed rewolucj lutow w Rosji. Skadano przysig na wierno cesarzowi Franciszkowi Jzefowi, a tymczasem tu byo: przysigam Ojczynie mojej i jej przyszemu krlowi, a Niemcom braterstwo broni. Obecnie Pisudski uzna, e proponowany tekst jest nie do przyjcia i wyda rozkaz swoim ludziom uchylenia si od jej zoenia. W ten sposb doszo do znanego kryzysu legionowego. Przewaajca wikszo I i III brygady odmwia zoenia przysigi. Wadze okupacyjne zareagoway na to internowaniem w obozach jenieckich oficerw i onierzy pochodzcych z zaboru rosyjskiego, a skierowaniem obywateli austriackich do wojska austriackiego. II brygada Legionw pod dowdztwem Jzefa Hallera pod nazw Polski Korpus Posikowy odesza na front austriacki, a Sikorski obejmuje funkcje dowdcy uzupenie w Bolechowie. W ten sposb druga szansa stworzenia zawizku polskiej siy zbrojnej zostaa przegrana, w Krlestwie pozostaa skromna zaledwie kadra Polskiej Siy Zbrojnej pod bezporednim dowdztwem saskiego generaa Bartha. Osoba dowdcy, ktry bardzo powanie potraktowa swoj rol, a jeszcze bardziej oddanie garci oficerw legionowych z Januszajtisem, Berbeckim i Minkiewiczem na czele, zdecydowanym wytrwa wbrew wszelkim trudnociom i przeszkodom na beznadziejnej, zdawao si, placwce, sprawiy, e wkad tej komrki pracujcej w niesychanie trudnych warunkach i nie sprzyjajcej atmosferze, by wyjtkowo duy, niewspmierny do sabego liczebnie jej zasigu. W chwili zaamania si okupacji siy Wehrmachtu dochodziy do 10 tysicy. Pod koniec owego obfitujcego w dramatyczne wydarzenia 1917 roku otwiera si jeszcze raz moliwo organizacji wojska na szersz skal. Po nieudanym eksperymencie z Tymczasow Rad Stanu, pastwa centralne decyduj si na nowe posunicie. We wrzeniu 1917 roku powstaje Rada Regencyjna, okrelona w odpowiednim reskrypcie jako najwysza wadza pastwowa w Krlestwie Polskim. W dwa miesice pniej Rada powouje rzd pod przewodnictwem Jana Kucharzewskiego. Tworzenie tego pierwszego rzdu polskiego odbywa si w warunkach zowrbnych dla systemu funkcjonowania przyszego ustroju parlamentarnego. Nie koczce si konferencje, uzgadniania osb, cigny si tygodniami. Sikorski ledzi bacznie to wszystko, co si w Warszawie dzieje. Jest w kontakcie z desygnowanym premierem. Z jego to inspiracji Kucharzewski przyjmuje jako najwaniejsz cz programu swojego rzdu projekt zorganizowania armii nie z ochotniczego zacigu, ale z poboru trzech do czterech rocznikw (okoo 10 do 150 tysicy onierzy) z terenu Krlestwa Polskiego, czciowo tylko objtego mobilizacj rosyjsk w lecie 1914 roku. Powana ta, na wczesne warunki, liczba bya waciwie uamkiem olbrzymiej masy bezczynnej i bezrobotnej modziey polskiej miast i wsi Krlestwa. Aby tego rodzaju miay plan mg sta si rzeczywistoci, musia on, oczywicie, mieci si cakowicie w ramach istniejcych warunkw. W wic wojsko to, po odpowiednim przygotowaniu i wyszkoleniu, miao wzi udzia w walce na froncie wschodnim i to pod naczelnym dowdztwem

Beselera. Ale pamitajmy: rzecz rozgrywa si w kocu listopada 1917 roku, to jest w dwa tygodnie po drugiej fazie rewolucji rosyjskiej, kiedy w Petersburgu jest ju u wadzy rzd Lenina, armia rosyjska jest w peni rozkadu i nowi rzdcy Rosji startuj z hasem pokoju za wszelk cen, ktry spotyka si z entuzjastycznym poparciem mas onierzy i robotnikw. Front wschodni faktycznie przestaje istnie. Tymczasem w Warszawie czoowi przywdcy tak zwanego obozu pasywistycznego, orientujcego si na zwycistwo koalicji, z ktrych gosem Rada Regencyjna przede wszystkim si liczy, organizuj kampani przeciwko wojskowemu programowi premiera. Zapowiadaj, e do przelewu krwi bratniej absolutnie nie dopuszcz. Akcja ta przy biernym poparciu lewicy, dla ktrej sprawa wojska niezmiennie wie si z osob i rol Pisudskiego, wizionego w Magdeburgu, osiga swj cel. Kucharzewski wycofuje si z projektu wypowiedzenia wojny Rosji i usiuje pozyska poparcie pasywistw dla planu powoania armii o mniejszym zasigu ze wzgldu na moliwe niebezpieczestwo wybuchu rewolucji w Polsce. Ale i ten wybieg do niczego nie doprowadza. Instrukcje, ktre wkrtce nadeszy z Parya od przewodniczcego Komitetu Narodowego Polskiego Dmowskiego do pasywistw, umocniy w nich zdecydowan wol przeciwdziaania organizacji wojska. Zapewniay one pomylne rozwizanie sprawy odbudowy pastwa polskiego przez zwycistwo koalicji, w ktrej Anglia zajmie kierownicze miejsce, pod warunkiem, by nard polski w kraju wytrwa na stanowisku opozycyjnym wobec pastw centralnych i w aden sposb nie dopuci do utworzenia przy ich boku armii polskiej. Zapowied Dmowskiego spenia si w najistotniejszym swoim punkcie. Zwycistwo istotnie przypado koalicji. Co si za tyczy roli Anglii w rozwizaniu problemu polskiego, to stawianie na Anglikw okazao si cikim zawodem. Polityka tego przywdcy zalecana krajowi opieraa si na przesance, e po zakoczeniu wojny przy ustalaniu nowego porzdku zwycizcy bd bra pod uwag zachowanie si poszczeglnych narodw, ich odwieczne upragnione prawa, a najmniej bd si liczy z takimi elementami realnymi, jak na przykad sia wojskowa. Dzisiaj z perspektywy historycznej widzimy, jak krtkowzroczna i lekkomylna bya ta polityka. Mielimy mono stworzenia w Krlestwie w czasie wojny dobrze wyszkolonej, co najmniej stukilkudziesiciotysicznej armii. Nie zachodzio niebezpieczestwo, by armia ta moga by uyta przeciwko istotnym interesom Polski, to jest w walce z koalicj na froncie zachodnim. Pod tym wzgldem jednolito polskiego spoeczestwa, niezalenie od orientacji, bya tak silna, e Niemcy nie omieliliby si forsowa takiego rozwizania, zdajc sobie spraw z caej jego nierealnoci. Tylko bardzo nieliczna grupka z Wadysawem Studnickim na czele skonna bya przyj takie rozwizanie, ale bya to grupa bez adnego absolutnie oparcia w spoeczestwie. Argument o niedopuszczeniu do przelewu bratniej krwi, ktrym pasywici w kocu 1917 roku sterroryzowali Rad Regencyjn i unicestwili program wojskowy Kucharzewskiego, by cakowicie chwytem demagogicznym. Przecie tragiczna rzeczywisto, e Polacy w tej wojnie walczyli przeciwko sobie, istniaa od samego pocztku, pogbia si faktem wystpienia na widowni Legionw. Nie byo to zatem nic nowego, tym bardziej i argument ten odegra rol rozstrzygajc w momencie, kiedy front wschodni waciwie wygasa. Jake inaczej wygldaaby sytuacja zmartwychwstajcej do ycia pastwowego Polski w listopadzie 1918, gdybymy mieli do dyspozycji nie sabe zawizki konspiracyjne POW, ale kadr wojska z prawdziwego zdarzenia. Postawienia wwczas na nogi co najmniej stutysicznej armii mona byo

dokona w cigu dosownie kilku tygodni, zwaywszy, e z armii zaborczych, zwaszcza rosyjskiej i austriackiej, przysza do znaczna ekipa oficerw rwnie wyszych stopni. Widzielimy ich pozytywn rol w pierwszej poowie 1919 roku przy organizacji armii wielkopolskiej. Dowodzenie ni dzielnicowe wadze polskie powierzyy byemu generaowi armii rosyjskiej, a po rewolucji dowdcy polskiego korpusu, Jzefowi Dowbr-Munickiemu, wraz z zespoem oficerw. W wietle dokonujcych si wwczas faktw uwidocznia si caa lekkomylno przeciwdziaania tworzeniu zawizkw wojska w czasie wojny wszdzie tam, gdzie byo to moliwe. Tymczasem zowrogi los chcia, e niewolnicy ciasno pojtych doktryn sami wasnymi rkami przeszkadzali powstawaniu faktw posiadajcych jedn konkretn warto. Pod tym wzgldem aden z obozw polskich nie jest bez winy. Wszyscy sobie wzajemnie przeszkadzali. Pisudski przeciwdziaa stworzeniu si jakiejkolwiek siy poza zasigiem jego kontroli. Nawet w Rosji, gdy po rewolucji otworzyy si moliwoci powoania parusettysicznej armii, jego emisariusze nie dopucili do tego, poniewa ta armia moga si znale w zasigu innych wpyww politycznych. Jeden tylko orodek i to wycznie z przyczyn geograficznych znalaz si poza zasigiem akcji dywersyjnej. By to teren Francji, gdzie nieliczna stosunkowo emigracja wsawia si ju zaraz na pocztku wojny oddziaem bayoczykw i gdzie pniej Komitet Narodowy Polski, przy decydujcym udziale wychodstwa polskiego w Ameryce, mg doprowadzi do koca dzieo stworzenia pierwszorzdnie wyszkolonej i znakomicie wyposaonej armii. Na czele jej stan na krtko przed zakoczeniem dziaa wojennych gen. Jzef Haller, byy dowdca 3 puku Legionw, ktrego czyn pod Raracz na znak protestu przeciwko zdradzie Austrii w brzeskim trakcie pokojowym zademonstrowa wiatu, jak dramatyczna musi by droga, jak polscy bojownicy o wolno szli do wasnego pastwa. Jzef Haller, przed wojn czynny dziaacz Sokoa, politycznie by raczej zwizany sympatiami z Demokracj Narodow. Mimo to jednak w sierpniu 1914 nie poszed za jej namowami likwidacji Legionu wschodniego. Wytrwa przy pierwotnym zamiarze wybierajc cik walk w Karpatach, a nie sub austriack. Pod Raracz i nastpnie pod Kaniowem, w byy oficer austriacki, a pniej sojusznik w Legionach, zerwa ten przymusowy, tragicznym splotem historii narzucony sojusz. By jedynym polskim dowdc, ktremu w tej rozstrzygajcej o losach narodu polskiego wojnie wypado walczy z wszystkimi trzema zaborcami. Podobna bya postawa Wadysawa Sikorskiego. Po traktacie brzeskim, nie mogc przyczy si do buntu II brygady legionowej przeciwko Austriakom, rozkazem dziennym solidaryzuje si cakowicie z tym krokiem. W nastpstwie tego aktu zostaje uwiziony i internowany na Wgrzech. * W listopadzie 1918 roku opady wszystkie wizy i ulegy likwidacji wszystkie uprzedzenia i tragiczne powizania. Wczorajsi przeciwnicy, ba niejednokrotnie wprost wrogowie, rnych orientacji, stawali we wsplnym szeregu pod wsplnym dowdztwem. W Lublinie na par dni przed zaamaniem si okupacji wysany na pomoc do dyspozycji penomocnika Rady Regencyjnej batalion Polskich Si Zbrojnych w obliczu nowej sytuacji oddaje si do dyspozycji zastpcy Pisudskiego, Rydza-migego. Gdyby pasja samounicestwienia rnych orodkw tworzcych si si wojska polskiego nie bya tak powszechna i tak, niestety, gruntownie udana, podobnego rodzaju faktw byoby znacznie wicej. A wtedy odbudowane pastwo polskie w innych zgoa warunkach majc do dyspozycji siy wojskowe, gdy dokoa armie pastw zaborczych ulegay rozkadowi, stanoby w obliczu takich problemw, jak sprawa przynalenoci Grnego lska oraz Lwowa i Galicji wschodniej czy Gdaska, wobec ktrych,

poza apelem o susznoci naszych praw, nie zawsze przemawiajcych do tych, ktrzy w Wersalu ustanawiali kart nowej Europy, nic rozstrzygajcego nie mona byo dorzuci. Wadysaw Sikorski przeywa w przeomowy okres wojny z niewtpliwym przewiadczeniem o waciwoci swojej linii tworzenia zawizku wojska polskiego wszdzie, w kadych warunkach, z rwnoczesnym przekonaniem, i nie czas na rekryminacje, by wyjaniona nareszcie sytuacja pooya kres potpieczym swarom i szkodliwym ktniom. W natoku wydarze nikt nie analizowa celowoci i susznoci dziaania ludzi, ktrych los wysun na pierwsze miejsce. Pisudski w aureoli niemieckiego winia otrzymuje z rk Rady Regencyjnej najpierw naczelne dowdztwo tworzcej si armii, a w trzy dni pniej peni wadzy politycznej. Nikt wwczas nie dyskutuje ani moralnej, ani prawno-politycznej strony rda tej wadzy. A jeszcze tak niedawno, ile to byo zorzecze, omieszania... Dla Sikorskiego los jest o wiele mniej askawy. Jeszcze przed swoim ustpieniem Rada Regencyjna zdya wieo uwolnionego z wizienia w Huszt pukownika zamianowa szefem dowdztwa wojska polskiego na cay zabr austriacki. W tym charakterze bije si w desperackich warunkach z wrogiem, bierze udzia w organizowaniu obrony Przemyla, gdzie spotyka si z pniejszym swoim przyjacielem, dugoletnim posem socjalistycznym tego miasta do parlamentu wiedeskiego, a u schyku ycia ministrem sprawiedliwoci w jego rzdzie w Londynie - Hermanem Liebermanem. Nastpnie organizuje odsiecz Lwowa, walczy zwycisko koo Grdka Jagielloskiego. Z objciem najwyszego stanowiska w pastwie przez Pisudskiego zaczyna si nowy okres drogi yciowej Sikorskiego. Naley przyj jako cenny i pokrzepiajcy dowd dojrzaoci i odpowiedzialnoci politycznej Pisudskiego, e w owym przeomowym momencie sta on cakowicie na wysokoci zadania. W jego stosunku osobistym do Sikorskiego nie wida wyranych ladw niechci lub dyskryminacji, jednak trzyma go z dala od gwnego centrum organizacyjnego. Sikorski zostaje dowdc dywizji piechoty, a nastpnie w sierpniu 1920 obejmuje odcinek poleski frontu litewsko-biaoruskiego z zadaniem zdobycia wza Mozyrz-Kalenkowice. Stojc jednak wobec przewaajcych si sowieckich, zmuszony jest, dla uniknicia okrenia, wycofa si do Brzecia, gdzie bije si przez trzy dni z wrogiem, ktry wtargn ju do miasta. Szybko zmieniajca si sytuacja powoduje przesunicie jego grupy pod Bia. W nocy z 6 na 7 sierpnia Sikorski otrzyma rozkaz objcia dowdztwa 5 armii, ktrej powierzono zadanie niedopuszczania do okrenia Warszawy od pnocy, dokd wanie skieroway si gwne siy sowieckie. Znoszc z niezwykym spokojem dramatyczn sytuacj i wiadom straszliwej odpowiedzialnoci jaka na nim ciya, Sikorski wykorzysta zrcznie moment rozproszenia wojsk nieprzyjaciela i pobi 3 armi czerwon pod Nasielskiem, a 16 sierpnia zdoa przeama front 15 i 3 armii sowieckiej i wyrzuci j za Narew. Genera Weygand, ktry w tym czasie odwiedzi front, pisa do Pisudskiego z wielkim uznaniem o talencie strategicznym Sikorskiego, dziki ktremu miertelne niebezpieczestwo groce Warszawie od pnocy zostao odwrcone. Ten fragment suby Sikorskiego w wojnie polsko-sowieckiej dowid, e obok niewtpliwych kwalifikacji organizacyjnej i administracyjnej natury, posiada on nie mniejsze zdolnoci bojowe i dowdcze.

Po zakoczeniu wojny z Rosj Sikorski, ktry do pno, w przeciwiestwie do innych wyszych oficerw legionowych, zostaje generaem, otrzymuje z rk naczelnego wodza nominacj na szefa Sztabu Generalnego. Zaczyna si po latach nowy okres cisej wsppracy midzy Sikorskim a Pisudskim, ktry trwa kilkanacie miesicy, a do dramatycznego miesica grudnia 1922 roku. Na tym nowym stanowisku Sikorski przy czynnej wsppracy licznego grona oficerw I brygady legionowej oddanych bezwzgldnie Pisudskiemu oraz z innych formacji legionowych jak Kukiel, Januszajtis, Malinowski, podejmuje niezwykle donios akcj wewntrznego spojenia, tworzcego si z rnych formacji oraz armii pastw zaborczych, wojska polskiego. Metoda, ktrej do tego celu uyto, moe by z punktu widzenia doktrynalnie pojtych zasad dyscypliny wojskowej krytykowana a nawet potpiona. Trzeba jednak obiektywnie stwierdzi, e w istniejcych warunkach, szczeglnie gdy atmosfera ycia politycznego kraju z nadmiarem partyjno-orientacyjnych obrachunkw nie dowodzia bynajmniej dojrzaoci politycznej wikszoci wysuwajcej si na powierzchni ycia politycznego elity, co musiao oddziaywa le take na stan umysw w wojsku, droga pewnego rodzaju sprzysienia konspiracyjnego miaa niewtpliwe zalety i wydaa bezsprzeczne rezultaty. Bya to zreszt osobliwego rodzaju konspiracja, o ktrej zarwno naczelnik pastwa jak i minister spraw Wojskowych i wdz naczelny byli poinformowani. Donios prac Sikorskiego w Sztabie Generalnym przerywa rozwj wydarze, jakich widowni jest drugi z kolei, a pierwszy na mocy obowizujcej konstytucji, Sejm Rzeczypospolitej. Jest on wiernym odbiciem rozbicia politycznego, jakie wwczas panowao w spoeczestwie. aden z wielkich zarysowujcych si blokw nie rozporzdza w nim wikszoci. Poza tym w przeciwiestwie do pierwszego sejmu konstytucyjnego, niewaciwie ustawodawczym nazwanego, zjawia si w nim solidarny blok mniejszoci narodowej, ktra w wyborach zdobya si na utworzenie jednej listy wyborczej, obejmujcej wszystkie mniejszoci nie wyczajc Niemcw. Jedynie na obszarze wschodniej Galicji, obecnie nazywanej wschodni Maopolsk, blok ten nie zagra. Nacjonalici ukraiscy rzucili haso bojkotu wyborw, z czego skorzystali ydzi, ktrzy wystpili z wasn odrbn list dezawuujc w ten sposb polityk swych wspwyznawcw w innych dzielnicach Polski. W tym rozbitym sejmie moliwe byy tylko dwie wikszoci: albo czysto polska, oparta o trzy kluby prawicy z najliczniejszym Zwizkiem Ludowo-Narodowym (102 posw) i oba kluby centrum, PSL Piast i NPR (razem 88 posw) lub wikszo lewicowa cznie z klubami mniejszoci narodowej. Dla pierwszej, po niedawnej kampanii wyborczej a jeszcze bardziej w zwizku z poprzedzajcym j kryzysem pod koniec istnienia pierwszego sejmu, kiedy to naczelnik pastwa odmwi powoania rzdu Korfantego, za ktrym wypowiedziaa si prawomocna wikszo suwerennego sejmu - nie byo najmniejszych szans. Przeciwko drugiej prawica rozptaa z miejsca niesamowit kampani dyskredytujc z gry wszelkie decyzje, o ile rozstrzygayby o nich gosy mniejszoci narodowych. Istniaa jednak moliwo uniknicia ostrego starcia przy pierwszym zadaniu, do ktrego nowo wybrane ciaa ustawodawcze, sejm i senat, byy powoane, to jest przy wyborze prezydenta Rzeczypospolitej. Bya ni kandydatura dotychczasowego naczelnika pastwa, Pisudskiego. Opowiedziay si za ni nie tylko oba kluby lewicy: PPS i PSL Wyzwolenie, ale i centrum. Klub PSL Piast jednomylnie, na wniosek Wincentego Witosa wypowiedzia si za kandydatur Pisudskiego. Tymczasem na dwa dni przed zebraniem Zgromadzenia Narodowego Pisudski owiadczy, e nie zamierza kandydowa i wyboru stanowczo nie przyjmie. W przemwieniu wygoszonym do przedstawicieli popierajcych jego kandydatur klubw sejmowych, zaatakowa po raz pierwszy postanowienia Konstytucji marcowej, co wywoao tym wiksze zdziwienie, i nigdy si na ten temat

poprzednio nie wypowiada, w czasie kiedy bliskie mu kluby robiy wszystko, aby konstytucja nie odbiegaa w niczym od skrajnych postanowie konstytucji III Republiki Francuskiej, czynicej z gowy pastwa urzd wycznie reprezentacyjny. Po upadku kandydatury Pisudskiego byo rzecz jasn, e wybr prezydenta odbdzie si w warunkach ostrej walki o nieobliczalnych konsekwencjach. Wysunita przez Pisudskiego kandydatura Witosa nie miaa adnych szans wobec nieprzytomnej opozycji, z jak do Witosa odnosi si najbliszy Pisudskiemu klub, to jest Wyzwolenie. Ostatecznie 6 grudnia w szstym gosowaniu zosta wybrany gosami lewicy, Piasta i mniejszoci narodowych (289 gosw) minister spraw zagranicznych Gabriel Narutowicz przeciwko kandydatowi trzech klubw prawicy Maurycemu Zamoyskiemu, na ktrego pado 227 gosw. Wbrew rozpowszechnionemu wwczas pogldowi, Narutowicz nie mia poparcia Pisudskiego. Wola on raczej widzie na tym stanowisku dawnego towarzysza prac z okresu powstania i pierwszych lat dziaalnoci PPS, byego ministra spraw wewntrznych, Stanisawa Wojciechowskiego. Przeciwko nowemu prezydentowi prawica rozptaa niesamowit kampani wczajc w ni masy modziey, i to nie tylko wyszych uczelni, ale i szk rednich stolicy. wczesne wypowiedzi jej przywdcw i prasy s smutnym dokumentem zacietrzewienia i nieodpowiedzialnoci, i niestety, zwizane z tym s nazwiska politykw i dziaaczy, ktrych rola przy odbudowaniu pastwa nie moe by kwestionowana. 14 grudnia nowy prezydent przej funkcj z rk naczelnika pastwa. Ju pierwsze jego kroki wiadczyy, z jak powag pojmuje on swoje obowizki. Wobec przywdcw stronnictw wystpi z propozycj powoania do ycia rzdu parlamentarnego. Idee te skonkretyzowa Witos jako gabinet koalicyjny. Nieprzejednanie obu skrajnych skrzyde uniemoliwio tego rodzaju jedyne odpowiedzialne rozwizanie. Trzeba byo znowu si uciec do wybiegu rzdu pozaparlamentarnego. W dwa dni pniej prezydent w Zachcie, gdzie przyby na otwarcie wystawy, pad od kuli artysty malarza Niewiadomskiego. Straszliwa ta zbrodnia, jedyna w dziejach polskiego narodu, wstrzsna gboko spoeczestwem. Polska stana na skraju wojny domowej. I w tej to wanie chwili gen. Sikorski zostaje powoany do rzdu, aby ratowa niedawno odrodzone pastwo przed katastrof. Na temat powoania Sikorskiego do steru rzdu Rzeczypospolitej istnieje w opinii polskiej legenda wyjtkowo zoliwie wypaczajca prawd historyczn. Autorem jej jest znany pisarz Cat Mackiewicz, ktry w ogoszonej w czasie wojny w Londynie w 1914 roku Historii Polski od 11 listopada 1918 roku do 17 wrzenia 1939 r. daje nastpujc wersj: Po zabjstwie Narutowicza nastpia w Warszawie konsternacja. Obie walczce strony - lewica i prawica - cofny si przed zaostrzeniem walki, w ktrej ju polaa si krew. Przestraszono si zapachu tej krwi. Pisma prawicowe potpiy mord, a marszaek Pisudski uda si do marszaka Rataja, proponujc mu siebie na szefa sztabu, a gen. Sikorskiego na premiera. Dawny dyrektor departamentu wojskowego NKN, zwalczany w owych czasach zawzicie przez pisudczykw, bi si walecznie w armii pod rozkazami Pisudskiego i obecnie by politykiem, ktrego Pisudski popiera i wysuwa. Jako pose wczesnego sejmu ywo przeywaem wspomniane wypadki.

Przebywa rwnie wwczas (1941) w Londynie wybitny przywdca PPS Lieberman, o ktrego decydujcej roli w powoaniu Sikorskiego do steru rzdu dobrze wiedziaem. Odbyem wtedy z nim szereg dodatkowych rozmw i postanowiem si rozprawi z wywodami Mackiewicza, co te uczyniem na amach wydawanego wwczas przez Stronnictwo Pracy czasopisma Zwrot (nr 2, sierpie 1941). Stwierdziem w artykule zatytuowanym Fantazje historyczne p. Mackiewicza, e sposb przedstawienia przez niego wypadkw co najmniej w dwch najistotniejszych punktach odbiega od rzeczywistoci. cile podaje on jedynie, i po zabjstwie tak lewica jak i prawica cofny si przed zaostrzeniem walki. Niecise jest natomiast przedstawienie wczesnej roli Pisudskiego. Pisudski pisaem - trudno powiedzie, czy z wasnego impulsu, czy pod wpywem najbliszego otoczenia, ktre marzyo o... policzeniu si z prawic, daleki jest od tendencji pacyfikacyjnych. Nastpnie dalej w taki sposb na podstawie relacji Liebermana odtwarzam przebieg wydarze: W dniu zabjstwa do klubu PPS w Sejmie zjawi si z ramienia Pisudskiego trzej oficerowie, ktrzy proponuj socjalistom ni mniej ni wicej tylko zorganizowanie ruchawki ulicznej, w ktrej tytuem represji lokale wydawnictw prawicy miay by rozbite, wybitni jej przywdcy [...] krwawo unieszkodliwieni, po czym dopiero Komendant mia wystpi na czele oddziaw wojskowych w roli pacyfikatora. Plan ten zosta przez przywdcw PPS z Daszyskim, Barlickim i Liebermanem na czele odrzucony, mimo gwatownoci, z jak popiera go przewodniczcy warszawskiej organizacji PPS pose Jaworowski, ktry w tym celu z gry zarzdzi w lokalach partyjnych mobilizacj czonkw. Gdy w 6 lat pniej ten sam Jaworowski wraz z 9 innymi posami rozszed si z Parti na tle stosunku do Pisudskiego, tworzc wspdziaajc z BBWR grup, nazywan powszechnie BBS, jednym z dowodw na poparcie zarzutu oportunizmu polityki gry partyjnej (tzw. CKW), uprawianej rzekomo wobec endecji, byo tchrzliwe zachowanie si w dniu zabjstwa Narutowicza i udaremnienie zamierzonego przez Pisudskiego gniewu ludu. Zarzut ten przez duszy czas nie schodzi z ram wydawanego przez grup Jaworowskiego pisma Przedwit. Kandydatur gen. Sikorskiego, wobec penicego obowizki Prezydenta Rzeczypospolitej marsz. Rataja, wysun natychmiast, gdy tylko wie o zabjstwie Prezydenta dotara do Sejmu, pose Lieberman. Propozycja ta znalaza z miejsca uznanie u Rataja, ktry bezzwocznie skomunikowa si z Sikorskim i po krtkiej rozmowie powierzy mu formaln misj tworzenia Rzdu. Gdy Sikorski opuszcza gabinet Rataja, zjawi si w Sejmie Pisudski. Owiadczy on Ratajowi gotowo stanicia na czele Rzdu, celem zrobienia porzdku, na co usysza odpowied, i przychodzi ze sw ofert za pno. Wiadomo o powierzeniu misji Sikorskiemu bardzo si Pisudskiemu nie podobaa. Marszaek Rataj dozna te z powodu tego kroku zarwno wwczas, jak i pniej, sporo nieprzyjemnoci i to tak ze strony samego Pisudskiego, jak i jego zwolennikw. * Zaledwie proczny okres sprawowania wadzy przez Sikorskiego zaznaczy si niemal we wszystkich dziedzinach ycia pastwowego bardzo powanymi rezultatami. Najpierw przyszo uspokojenie wzburzonych namitnoci, dokonane szybko, bez rozlewu krwi. W swoim expos programowym przed sejmem nazwa Sikorski swj rzd rzdem naprawy Rzeczypospolitej. Stwierdzi, e z alem

opuci szeregi armii, na co z niechtnych mu k prawicy pady okrzyki, aby do niej jak najszybciej powrci. Pozaparlamentarny charakter rzdu, bdcy koniecznoci wobec rozbicia sejmu i staej w nim temperatury zacitych walk, znalaz w przemwieniu przewodniczcego popierajcego rzdu klubu NPR, posa Wachowiaka, trafny komentarz, i jest to wprawdzie rzd pozaparlamentarny, ale nie antyparlamentarny. Zgodnie z naczeln ide swego gabinetu, podj Sikorski na rnych odcinkach ycia pastwowego kroki szybkiej naprawy istniejcego systemu. Zacz od palcego problemu mniejszoci narodowych, z ktrego to zagadnienia nacjonalistyczna prawica uczynia odskoczni dla demagogicznej i grocej wprost istnieniu pastwa, propagandy. Odwoa si w tym celu do wsppracy wybitnego publicysty demokratycznego i posa Krakowa na ostatni Sejm Krajowy byej Galicji, Konstantego Srokowskiego. Na podstawie obfitego materiau zebranego przez Srokowskiego w osobistych kontaktach zarwno z ludnoci wschodnich wojewdztw, jak i przedstawicielami administracji opracowa premier zarys programu polityki narodowociowej pastwa. Program ten dawa mniejszociom w ramach obowizujcej konstytucji szeroki zakres samorzdu kulturalnego. Wymagao to przeprowadzenia w sejmie szeregu ustaw, ktrych projekty zaczto opracowywa. Na razie premier w wyczerpujcej, wasnorcznie przez siebie opracowanej instrukcji dla podlegych urzdw wytyczy oglne ramy polityki narodowociowej rzdu. By to w tej dziedzinie jeden jedyny dokument, na jaki si zdobya Polska midzywojennego dwudziestolecia. Bdc rwnoczenie ministrem spraw wewntrznych, dotkn Sikorski zagadnienia podziau administracyjnego kraju, skonstruowanego niezbyt fortunnie, jako e ciyy na nim granice dawnych zaborw. Powoa w tym celu do ycia specjaln komisj z wybitnym uczonym a rwnoczenie najwybitniejszym wrd Polakw administratorem z okresu suby austriackiej, byym namiestnikiem Galicji dr. Michaem Bobrzyskim na czele. Zaprojektowane przez t komisj przesunicia w granicach wojewdztw, gwnie zachodnich: pomorskiego i poznaskiego miay wej w ycie dopiero w niespena 10 lat pniej w latach trzydziestych, a odnonie do lska a po wojnie. Bardziej konkretne i efektowne byy osignicia rzdu w dziedzinie polityki zagranicznej. Chodzio o usunicie stanu pewnego rodzaju niepewnoci, jaki ciy nad wschodnimi granicami Rzeczypospolitej ustalonymi w traktacie ryskim. Pastwa koalicji cigle traktatu tego nie uznaway, a we Francji, gdzie byy bardzo ywe tradycje sojuszu z carsk Rosj i zwizane z tym nadzieje podsycane przez bia emigracj rosyjsk o rychym upadku reymu bolszewickiego, mielimy w tej sprawie najgroniejszego przeciwnika. Chodzio o pooenie kresu temu stanowi rzeczy, do czego prowadzia tylko jedna droga, to jest uzyskanie uznania granicy ryskiej tak przez Rad Ligi Narodw bdcej ekspozytur mocarstw koalicji: Wielkiej Brytanii, Francji, Woch i Japonii, jak i przez Stany Zjednoczone Ameryki, ktre wprawdzie do Ligi nie weszy, ale z tytuu swej niedawnej roli w zakoczeniu wojny i rzuceniu podwalin pod nowy porzdek prawny i terytorialny w Europie posiaday swj ciar polityczny. Inicjatyw rzdu w tym kierunku prawica uwaajca, i posiada monopol na dobre stosunki w pierwszym rzdzie z Francj, a take i z Angli, uwaaa po prostu za szalestwo. Zalecaa w tej sprawie taktyk nieporuszania niebezpiecznego tematu zapowiadajc, i wszelka inicjatywa w tej sprawie spotka si musi z niepowodzeniem. Sikorski okaza si nieczuy na te rady i w osobistym licie do wczesnego premiera Francji Poincargo, ktry by prezydentem republiki w czasie wojny, przedstawi racje midzynarodowej i czysto polskiej natury, przemawiajce za zlikwidowaniem stanu

niepewnoci przez formalne uznanie granicy ryskiej przez pastwa byej koalicji. Okazao si, e jego wyczucie sytuacji byo znacznie trafniejsze ni narodowo-demokratycznych specw i 15 marca Rada Ambasadorw przychylia si do tego dania. W kilka dni pniej uczyni to rzd Stanw Zjednoczonych. Na temat roli Sikorskiego w tej sprawie pojawiy si pniej wrd niechtnych mu pisarzy z obozu pisudczykowskiego wersje usiujce pomniejszy jego udzia w tej sprawie i przypisa ca zasug jego ministrowi spraw zagranicznych Aleksandrowi Skrzyskiemu. Jest to nieudolna prba tworzenia legendy, nie znajdujca oparcia o dostpne rda historyczne. Nie trzeba przede wszystkim zapomina o tym, e Skrzyski przed powoaniem go na stanowisko ministra spraw zagranicznych by ministrem penomocnym RP na placwce w wczesnym systemie naszej suby dyplomatycznej bynajmniej nie pierwszoplanowej, to jest w Bukareszcie. Powoanie go przez Sikorskiego do rzdu wywoao w wczesnych koach politycznych due zdziwienie i to nie tylko na z reguy wrogiej nowemu premierowi prawicy, ale i wrd lewicy, ktrej Skrzyski sta si dopiero pniej pupilem. Niewtpliw zasug Skrzyskiego jest, i w tej sprawie lojalnie wsppracowa z premierem, ktremu zawdzicza wysunicie go na szersz aren polityczn, a wobec ktrego w par lat pniej, gdy zosta premierem koalicyjnego rzdu, nie okaza, niestety, lojalnoci. Nastpn dziedzin, do ktrej rozwizania zabra si energicznie Sikorski, byy sprawy gospodarcze, przedstawiajce obraz zupenego chaosu wobec galopujcej inflacji wczesnej waluty polskiej. Z inicjatywy premiera prezydent Wojciechowski zwoa narad wszystkich dotychczasowych ministrw skarbu. W cigu zaledwie czteroletniego okresu od chwili zmartwychwstania pastwa Polska miaa ju siedmiu ministrw skarbu. Narada ta ustalia elementy podstawowej reformy finansw pastwa. W oparciu o jej wyniki Sikorski dokona czciowej rekonstrukcji gabinetu i 13 stycznia 1923 roku powierzy tek ministra skarbu Wadysawowi Grabskiemu, w owym czasie ju do luno zwizanemu z demokracj narodow, ktrej by kiedy wybitnym dziaaczem (midzy innymi posem do Dumy rosyjskiej), a ktrego jasno pogldw i energia wskazyway jako na najlepszego w danych warunkach reformatora. Wybr okaza si trafny. Grabski w cigu paru miesicy przeprowadzi w sejmie kilka projektw ustawodawczych stanowicych podwalin pod przysz reform walutow. O trafnoci tego wyboru najdosadniej wiadczy fakt, e kiedy nastpnie w rzdzie Witosa, ktry obj wadz po Sikorskim, Grabski nie by w stanie zrealizowa swojego programu i po kilku tygodniach z gabinetu ustpi, p roku pniej ju jako premier i minister skarbu pozaparlamentarnego gabinetu zrealizowa w peni opracowany za rzdw Sikorskiego program reformy walutowej, ktrego centralnym punktem byo powoanie do ycia Banku Polskiego i wypuszczenie nowej waluty polskiej - zotego. Mimo tych rzucajcych si w oczy sukcesw nie dane byo Sikorskiemu zbyt dugo rzdzi. Jak ju wspomnielimy, prawica, a cilej mwic, przodujcy jej odam Zwizek Ludowo-Narodowy, od samego pocztku wypowiedziaa zacit walk Sikorskiemu. Jeeli chodzi o zastosowane w niej rodki i metody, naley stwierdzi, e nie byo w nich niczego co by byo godne powanej, mimo wszystko, historii obozu demokratyczno-narodowego, ktrej ZLN by w owym czasie organizacyjnym wyrazem. By to wybuch niepoczytalnej demagogii. Rozptujc j zapomniano, e musiaa sta si ona wod na myn cakiem innych elementw spoecznych ni te, ktre reprezentowa obz klas posiadajcych, zainteresowanych zdawaoby si w stabilizacji stosunkw na gruncie prawa i pokoju wewntrznego. W czasie dyskusji nad prowizorium budetowym na I kwarta 1923 roku, mwca ZLN, ktrym by

wybitny ekonomista i profesor uniwersytetu Radziszewski, buczucznie zapowiedzia, e temu rzdowi podatkw nie damy... wczesn taktyk prawicy mona byoby tumaczy tylko jednym, a mianowicie rozpaczliwym deniem do przerwania acucha osamotnienia, w jakim znalaza si ona w sejmie po tragicznych wydarzeniach grudnia ubiegego roku. Osignicie tego celu wymagao porozumienia z jedynym moliwym partnerem, to jest PSL Piast. Zapowied takiego porozumienia, zreszt w warunkach wczesnej rzeczywistoci parlamentarnej jedynego z punktu widzenia monoci stworzenia rzdu opartego o sta wikszo parlamentarn, dostrzec mona byo przy pierwszym kroku nowego sejmu, to jest przy wyborze jego marszaka. Porozumienie to wyrazio si w wyborze na marszaka sejmu wybitnego piastowca Macieja Rataja, gdy marszakiem senatu zosta rwnoczenie m zaufania prawicy, byy marszaek sejmu, Wojciech Trmpczyski. Po zamordowaniu Narutowicza sytuacja ulega radykalnej zmianie. Wydawao si - jak na to wskazyway kategoryczne i ostre w swej potpiajcej treci owiadczenia Witosa, e do sojuszu Piasta z prawic nie dojdzie. Jest to najmniej znany okres najnowszej naszej historii, ktry niesychanie skpo relacjonuj w swych wspomnieniach gwni jego aktorzy jak na przykad Wincenty Witos. Nie wyjani on, dlaczego mimo faktu, i rzd Sikorskiego korzysta w duym stopniu z poparcia jego stronnictwa i mg si wykaza niewtpliwymi sukcesami, skazany zosta w pitym zaledwie miesicu swego istnienia na likwidacj, i to w dodatku przeprowadzon w okolicznociach politycznych, ktre mogy dawa pole do nie bardzo pochlebnych komentarzy. Nie mogc bowiem zaatakowa Sikorskiego w zwizku z konkretnymi projektami ustawodawczymi, wybrano za pretekst odmwienie zatwierdzenia prowizorium budetowego na II kwarta, obejmujcego midzy innymi wydatki zwizane z przyjazdem do Warszawy marszaka Francji Focha na uroczysto odsonicia pomnika ksicia Jzefa Poniatowskiego. Okazao si, e wanie wkrtce po tej wizycie (2-4 maja) toczyy si w przyspieszonym tempie rokowania o stworzenie rzdu polskiej wikszoci parlamentarnej, ktrej podstaw stanowio porozumienie ZLN i PSL Piast. Przyczya si do tej wikszoci Chrzecijaska Demokracja, za konserwatywno-ziemiaski klub chrzecijasko-narodowy Dubanowicza przyrzek jej poparcie z zastrzeeniami, nie mogc strawi ustpstw, jakie ZLN poczyni Piastowi w sprawie reformy rolnej. Nowa wikszo zacza si pod do zowrbnym znakiem dla Piasta. Opucia go grupa 14 posw z Janem Dbskim na czele, co jednake nie pozbawio go jeszcze wikszoci w sejmie. Ju w dwa dni po dymisji Sikorskiego stan u steru pastwa nowy rzd z Witosem na czele, w ktrym najwaniejsze teki gospodarcze obsadzi ZLN. Od tej daty zaczyna si prawie 9-miesiczny okres przymusowej bezczynnoci Sikorskiego. Pierwszy w jego karierze publicznej w odrodzonym pastwie, w kilka lat pniej a do katastrofy wrzeniowej wielokrotnie ponawiany. Nie znaleziono dla wwczas miejsca w wojsku, co wskazywao, e bya to cena jak przywdca Piasta paci prawicy z tytuu jej niechci do Sikorskiego, cena tym trudniejsza do zrozumienia, e chodzio przecie nie tylko o wybitnego wojskowego, ale i o polityka, o ktrym sam Witos myla po zabjstwie Narutowicza jako o moliwym prezydencie Rzeczypospolitej. Wtedy jednak z projektu tego musia zrezygnowa wobec zdecydowanej opozycji, z jak do kandydatury Sikorskiego odniosa si lewica, a zwaszcza najbliszy Pisudskiemu klub PSL Wyzwolenie z wczesnym swym przewodniczcym Stanisawem Thuguttem na czele.

Wraca Sikorski do czynnego ycia dopiero 17 lutego 1924 roku, kiedy to Wadysaw Grabski, ktry po niespena 7-miesicznym eksperymencie II rzdu Witosa stan na czele rzdu, powierzy mu tek ministra spraw wojskowych. Obejmuje to stanowisko po gen. Sosnkowskim, ktrego niespodziewane ustpienie po zaledwie kilkutygodniowym urzdowaniu zaskoczyo opini publiczn. Ani wwczas, ani pniej nie ujawniono dokadniej przekonywajcych motyww tego ustpienia. Pniejszy rozwj wypadkw wskazywaby na to, e ju wtedy zarysowaa si midzy Sosnkowskim a Pisudskim pewna rnica zda na temat systemu organizacji najwyszych wadz wojskowych, od czego uzaleniony by powrt Pisudskiego do czynnej suby, ktr demonstracyjnie opuci po powstaniu centrowoprawicowego rzdu Witosa. Sprawa organizacji najwyszych wadz wojskowych ciya w niesychanie ostry sposb nad caoksztatem wczesnego ycia politycznego. Byo to niewspmierne z istniejc sytuacj wewntrzn pastwa oraz pooeniem midzynarodowym. Istnia wtedy w Europie wzgldny stan spokoju. Dopiero w 9 lat pniej doszed do wadzy w Niemczech Hitler. Rosja bolszewicka zajta bya wasnymi cikimi problemami wewntrznymi i nie zdradzaa w stosunku do nas adnych wyranie wojennych zamiarw, ograniczajc si wycznie do bardzo zrcznie montowanej akcji dywersyjnej w naszych wojewdztwach wschodnich. Natomiast wanie stan bezpieczestwa publicznego w tych wojewdztwach, zaostrzajcy si w szybkim tempie kryzys w stosunkach z mniejszociami narodowymi, stanowicymi na tych ziemiach zwart wikszo z wyjtkiem Wileszczyzny oraz Lwowa i Tarnopolszczyzny, a przede wszystkim cikie problemy gospodarczej i spoecznej natury w centrum pastwa - zdawayby si wskazywa na inn hierarchi zagadnie, ktre w pierwszym rzdzie naleao rozwiza. Logika jednake, jeli chodzi o polityk, nie zawsze jest po stronie najistotniejszych potrzeb, najczciej gruj nad ni ambicje wybitnych osobistoci czy dobrze zorganizowanych grup. Std te i w Polsce w okresie szalejcego bezrobocia dla takiego ugrupowania jak PPS problemem numer 1 bya sprawa powrotu Pisudskiego do czynnej suby w wojsku. Konieczno tego powrotu uznawali wwczas w Polsce wszyscy, nie wyczajc czynnikw tradycyjnie Pisudskiemu niechtnych, jak prawica. Wizao si to z faktem, e prawica, posiadajca w wczesnym zespole generalskim rne swoje sympatie (jak na przykad Sosnkowski), nie widziaa w nich nikogo, ktrego by mona z pewn szans powodzenia przeciwstawi Pisudskiemu. W tym okresie bya ona cigle jeszcze zdecydowanie nastawiona wrogo do Sikorskiego. Wrogo ta przybieraa nieraz objawy wrcz mieszne. I tak na przykad prasa narodowo-demokratyczna przez prawie pierwsze dwa lata po ustpieniu Sikorskiego ze stanowiska premiera, mwic o jego rzdzie stale okrelaa go jako smutnej pamici rzd Sikorskiego. Sikorski objwszy stanowisko ministra spraw wojskowych postanowi uczyni wszystko w granicach dostpnych mu moliwoci, aby spraw powrotu Pisudskiego do czynnej suby wojskowej zaatwi pozytywnie. Na obchodzony manifestacyjnie przez jego zwolennikw dzie imienin Pisudskiego, zjawi si w Hotelu Europejskim i tam na oczach licznie zebranej publicznoci odby dug rozmow z Pisudskim, po ktrej w prasie stoecznej zaroio si od licznych komentarzy i optymistycznych kombinacji. Istotna trudno w rozwizaniu tej sprawy polegaa na znalezieniu odpowiedniej formuy, ktra by godzia pogldy Pisudskiego na jego rol jako najwyszego rang i funkcj wojskow z postanowieniami obowizujcej konstytucji demokratycznej z 17 marca 1921 roku. Pisudski mia na ten temat mocno ugruntowane pojcia datujce si od dawna. Jeszcze przed wojn, gdy w najmielszych swych marzeniach tworzy swj pogld na spraw organizacji rzdu i rol w nim

ministra wojny, zdradza si z koncepcj, ktra w istocie rzeczy bya przeszczepieniem na grunt nowej rzeczywistoci historycznej staropolskiej idei wielkohetmaskiej. Wyrazem jej by wydany bezporednio po zakoczeniu dziaa wojennych dekret naczelnego wodza z 7 stycznia 1921 roku, na podstawie ktrego zorganizowane zostay najwysze instytucje wojskowe. W bardzo istotnych swych punktach dekret ten kci si z zasadami obowizujcej konstytucji, tote w miar stabilizacji stosunkw ministrowie spraw wojskowych musieli zaj si spraw wyrwnania wynikajcych std rnic. Pierwszy z takim projektem wystpi minister spraw wojskowych II rzdu Witosa, gen. Szeptycki, wnoszc do sejmu projekt nowej organizacji naczelnych wadz wojskowych. W koach zwolennikw Pisudskiego i popierajcej go lewicy uznano projekt ten jako wymierzony osobicie w Pisudskiego i wystawiajcy wojsko na destrukcyjne wpywy stronnictw politycznych. W warunkach, w jakich boryka si rzd Witosa, nie byo mowy o zajciu si tak draliw spraw jak organizacja najwyszych wadz wojskowych. Objwszy tek ministra Spraw Wojskowych w gabinecie Grabskiego, gen. Sosnkowski postanowi ruszy t spraw z martwego punktu. Kilkutygodniowe usiowania uzgodnienia z Pisudskim projektu, ktry by mia szanse przeprowadzenia go w sejmie, skoczyy si niepowodzeniem i ustpieniem Sosnkowskiego z rzdu. Sikorski ju w tydzie po objciu teki wycofuje z sejmu projekt Szeptyckiego i opracowuje nowy, ktry posya Pisudskiemu do wgldu i wyraenia opinii. Uczyni to Pisudski na przesanym mu egzemplarzu w formie tak drastycznej i dla autora projektu obelywej, e Sikorski uzna, i z uwagi na autorytet byego naczelnego wodza, musi nawet przed najbliszymi to zatai. Wprowadzi jednak do swojego projektu pewne poprawki i w marcu 1924 przesa go do sejmu. Prace nad tym projektem w komisji sejmowej pomimo stara tak przewodniczcego komisji, Mczyskiego, synnego organizatora obrony Lwowa w listopadzie 1918 roku, jak i referenta projektu, Stefana Dbrowskiego (gonego autora memoriau o wyczerpywaniu si wojskowych rezerw niemieckich w czasie pierwszej wojny wiatowej, za co uzyska najwysze odznaczenia francuskie) nie wryy adnego powodzenia. Lewica uwaajca cigle jeszcze Pisudskiego za swego sztandarowego czowieka, bezkrytycznie akceptowaa jego wielkohetmaskie ambicje. Prezydent Wojciechowski i premier Grabski przy pomocy wiatlejszych przedstawicieli lewicy, jak przywdca Wyzwolenia Thugutt, podejmuj szereg prb uzyskania kompromisu z Pisudskim. Prby te nie daj rwnie rezultatu. Pisudski waciwie uchyla si od merytorycznej dyskusji, ograniczajc si w jej toku do nie przebierajcych w rodkach atakw na autora projektu. Ataki te przenosi na teren dorocznych zjazdw Zwizku Legionistw, ktrego prezesur obejmuje jego najbliszy wsppracownik, pk Sawek, nawiasem mwic, w czasie istnienia Legionw uywany wycznie do funkcji natury politycznej i wywiadowczej. Nie zadowolio rwnie Pisudskiego nowe ustpstwo ministra Spraw Wojskowych zawierajce postanowienie, e generalny inspektor Si Zbrojnych (na ktre to stanowisko przewidywany by Pisudski) zostaje na wypadek wojny wodzem naczelnym. Wielkohetmaska koncepcja Pisudskiego konsekwentnie rozwijaa zasad, e jedynym zwierzchnikiem si zbrojnych ma by generalny inspektor, a minister Spraw Wojskowych stawa si pewnego rodzaju jego oficerem do zlece. W ten sposb w cigu caego okresu trwania rzdu Wadysawa Grabskiego nie udao si ruszy z martwego punktu. Mimo niesprzyjajcej atmosfery i licznych trudnoci wynikajcych z faktu, e w podlegym mu aparacie ludzie Pisudskiego zajmowali szereg wybitnych stanowisk, bo myl o jakichkolwiek

czystkach w tej dziedzinie, tak szeroko i gruntownie zastosowana pniej przez Pisudskiego po jego zwycistwie, bya jak najbardziej obca Sikorskiemu i nie godzia si z jego pojciem suby Polsce, rozwija Sikorski przez prawie 20 blisko miesicy swego urzdowania bardzo owocn dziaalno we wszystkich dziedzinach, ktre naleay do kompetencji jego resortu. Zaczyna od palcej kwestii bezpieczestwa we wschodnich wojewdztwach pastwa, gdzie latem 1924 roku nasilenie dywersji komunistycznej przybiera bardzo niepokojce rozmiary. Powouje do ycia specjalny Korpus Ochrony Pogranicza, ktry w cigu dosownie kilku miesicy potrafi zabezpieczy ludnoci tej czci Rzeczypospolitej nie gorszy stan bezpieczestwa ni ten, ktrym cieszyy si wojewdztwa centralne i zachodnie. Nowego impulsu doznaj prace dotyczce organizacji potencjau wojennego pastwa. Rodzi si wwczas koncepcja tak zwanego trjkta bezpieczestwa obejmujcego teren, ktry w kilka lat pniej za Rydza migego nazwany zostaje Centralnym Okrgiem Przemysowym, gdzie koncentruj si gwne fabryki naszego przemysu wojennego. Tempo wydarze a zwaszcza fakt, e niedugo po ustpieniu Sikorskiego z ministerstwa jego nastpca nie by zainteresowany w udostpnieniu spoeczestwu wiadomoci o uzyskanych w tej dziedzinie rezultatach, wyjania dlaczego ten okres pracy i osigni Sikorskiego by tak mao znany z wyjtkiem nielicznego grona specjalistw. Wyniki tej pracy byy jednak tego rodzaju, e musiay przemawia nawet do przeciwnikw Sikorskiego, o ile byli to ludzie dobrej woli, nie kierujcy si wycznie uprzedzeniami. Jako przykad moe tu suy stanowisko wybitnego wwczas posa Wyzwolenia, zasuonego organizatora POW w czasie I wojny wiatowej, a w danej chwili wiceprzewodniczcego sejmowej komisji wojskowej, majora Mariana Kociakowskiego. Z tytuu swego stanowiska w sejmie Kociakowski bra udzia w charakterze obserwatora w manewrach, jakie odbyy si latem 1925 roku na Pomorzu i na Woyniu. ledzi ich przebieg okiem kompetentnego znawcy. Tym bardziej wyczulonego na sabe punkty, e chodzio przecie o osob przeciwnika jego bohatera. Nastpnie poprosi Pisudskiego o audiencj, aby podzieli si z nim swoimi obserwacjami i wnioskami. Szczerze i po oniersku, oddany komendantowi dawny bojowiec POW mia odwag jednake stwierdzi, e Sikorski dokona duej i dobrej w wojsku roboty, wobec czego nieustajca walka z nim przynosi wojsku, a tym samym i pastwu, nieobliczalne szkody i naley koniecznie ten stan rzeczy zmieni. Zakoczy apelem do Pisudskiego, by znalaz jak drog do pogodzenia si z Sikorskim. Fina tej dramatycznej interwencji by niezwyky. Pisudski brutalnie przerwa dalsze wywody i bez poegnania swego gocia opuci pokj. Co wicej, Kociakowski, mimo e nalea oficjalnie do najbliszego grona ekipy pisudczykowskiej jako czonek wadz naczelnych organizacji byych peowiakw i legionistw, by odtd przez Pisudskiego wyranie bojkotowany. Nie zapraszano go na adne przyjcia czy konferencje, przesta nagle istnie. Dopiero przez bardzo czynne zaangaowanie si w wypadki majowe, a nastpnie przez usugi jakie odda nowemu reymowi jako przewodniczcy Klubu Pracy, najbliszej Pisudskiemu formacji politycznej w sejmie, powstaej na krtko przed przewrotem w wyniku rozamu w Wyzwoleniu, i prawej rki premiera Bartla - zosta z czasem przywrcony do ask. Wpyno to pomylnie na dalszy cig jego kariery politycznej, bo w kocu 1935 roku zosta na krtko premierem a nastpnie elaznym ministrem opieki spoecznej. *

W listopadzie 1925 roku rzd Grabskiego podaje si do dymisji. Ustpuje w warunkach szybko pogarszajcej si sytuacji gospodarczej i spoecznej pastwa. Kryzys ten zaczyna si waciwie od poowy czerwca na skutek sprowokowanej przez Rzesz niemieck wojny celnej. Ale od samego pocztku nie te zagadnienia gro przesileniem politycznym; wysuwa si na pierwszy plan znowu sprawa roli i pozycji Pisudskiego. Ju w przeddzie formalnego ustpienia Grabskiego odbya si w siedzibie Pisudskiego w Sulejwku, w 7 rocznic jego powrotu z Magdeburga, demonstracja okoo 1000 jego oficerw, nie wyczajc generaw zajmujcych rne odpowiedzialne stanowiska w aparacie pastwowym. Przemawiajcy w ich imieniu genera Orlicz-Dreszer mwi o blach i trwogach wraz z ndz zagldajcych do naszych domw i apelowa do komendanta, by w tej przeomowej chwili nie zechcia by nieobecny. Zakoczy wymown deklaracj: niesiemy ci, prcz wdzicznych serc, i pewne w zwycistwach zaprawione szable. Niezwykej tej demonstracji, w ktrej zwaszcza wzmianka o ndzy trzydziestoparoletnich generaw, opywajcych we wszystkie korzyci z tytuu bajecznych karier wedug wyraenia ich mistrza, wiadczya dosadnie o braku elementarnego poczucia odpowiedzialnoci, postanowi Pisudski uy w celu nacisku na najwysze czynniki pastwowe. Po zgoszeniu dymisji przez Grabskiego uda si do Belwederu, gdzie zoy Wojciechowskiemu pisemne ostrzeenie. Ostrze jego skierowane byo przeciwko pozostawaniu Sikorskiego na stanowisku ministra Spraw Wojskowych. Gra bya znakomicie prowadzona. Aby osabi skrupuy bardziej czuych na podstawowe elementy demokracji posw PPS, puszczono wrd nich plotk, e Sikorski jakoby przygotowuje zamach zbrojny. Nie tylko e myl taka bya jak najbardziej obca Sikorskiemu, ale ci ktrzy j sfabrykowali i pucili w kurs, a nadto dobrze wiedzieli, e gdyby nawet co w tym byo, to Sikorski wprost fizycznie nie by w stanie adnego zamachu zorganizowa. Po prostu z braku wasnej mafii, ktrej pojcie byo mu jak najbardziej obce. W najbliszym jego otoczeniu, w gabinecie ministra na kluczowych stanowiskach tolerowa przecie ludzi z pisudczykowskiego sprzysienia, jak pniejszy minister Spraw Wewntrznych, pk Pieracki. Ale wystarczyo, e przez pierwsze kilka dni wielu dawao wiar tym plotkom. W klubie parlamentarnym PPS wziy gr tendencje do niedramatyzowania na temat antydemokratycznej interwencji Pisudskiego i zgodzenia si na to, by w sprawie obsadzenia teki spraw wojskowych mia on gos decydujcy. Spraw obsadzenia teki ministra spraw wojskowych rozegra Pisudski w sposb w peni uzasadniajcy powiedzenie o swoich talentach taktycznych, ktrego czsto lubi uywa mwic, e jest chytra Litwina. Jego kandydatem by posuszny wykonawca zamachu na Wilno w jesieni 1920 roku, gen. eligowski. Rzecz bya jednake tak sprytnie rozegrana, e nie Pisudski wysun t kandydatur. Wystpi z ni wczesny prezes zarzdu gwnego Zwizku Ludowo-Narodowego, pose dr Jan Zauska. Wymownym jej rzecznikiem w koach parlamentarnych by faktyczny przywdca tego ugrupowania Stanisaw Grabski. Pamitam jak uspokaja moje wtpliwoci mwic midzy innymi, e eligowski to jest przede wszystkim wzr lojalnoci onierskiej i pierwszy zarzdzi aresztowanie Pisudskiego, jeeli to postanowi legalny rzd. Nowy minister w swoim expose przed komisj wojskow sejmu nie zabysn wprawdzie szczeglniejsz inteligencj, zyska jednak od razu duy rozgos przez gone powiedzenie, i wojsko trzeba wyprowadzi w pole... Istotnie wyprowadzi w pole nie tylko wojsko ale ale i tych, ktrzy

widzieli w nim waciwego czowieka na tak wanym w wczesnej sytuacji stanowisku. Gorzej, e byo to wyprowadzenie w pole caego spoeczestwa. Rzd, ktrego eligowski jest czonkiem, jest rzdem szerokiej koalicji parlamentarnej obejmujcej na prawicy ZLN (przy yczliwej neutralnoci klubu ChN), cae centrum (ChD, PSL Piast i NPR), a na lewicy PPS; waciwie wic cay sejm poza klubami mniejszoci narodowych i dwiema radykalnymi, stale zreszt midzy sob skconymi, grupami ludowymi: Wyzwoleniem i Stronnictwem Chopskim, ktrych jedyn busol orientacyjn jest... nienawi do Piasta, a zwaszcza do osoby jego przywdcy. Tego rodzaju koalicja dosza do skutku w ostatniej dosownie chwili dziki ustpstwu prawicy na rzecz zaakceptowania lewicowego premierostwa Aleksandra Skrzyskiego. Rzd ten powstaje w obliczu gronych komplikacji wewntrznych problemw spoecznogospodarczych. Wskutek wywoanej przez Niemcy wojny celnej, cae dzieo naprawy gospodarki pastwowej przeprowadzone przez Wadysawa Grabskiego jest zagroone. Nastpstwem tego jest katastrofalny wzrost bezrobocia. Koalicja rzdowa zdobywa si na drakoskie posunicia - jak obnika pac pracownikw pastwowych - dla zachowania rwnowagi budetu, bez ktrej trudno myle o pozyskaniu poyczki zagranicznej uwaanej oglnie za konieczno pastwow. Ale czoowego reprezentanta PPS w rzdzie, ktrym jest pierwszy premier niepodlegej Polski Jdrzej Moraczewski, obejmujcy t funkcj z rk naczelnika pastwa Pisudskiego wedug pniejszej tego relacji, w postawie na baczno, interesuje niemal wycznie sprawa projektu organizacji najwyszych wadz wojskowych. Z caego zachowania si Moraczewskiego wynika, e w przeprowadzeniu tej sprawy po myli Pisudskiego widzi on gwn misj, ktr ma do spenienia w rzdzie. W kocu lutego Moraczewski popada w konflikt z wikszoci partii i ustpuje z rzdu, a na jego miejsce wchodzi dotychczasowy prezes klubu parlamentarnego Barlicki. Pozornie oznacza to przegran pisudczykw w PPS. Ich przeciwnikw jednak osabio bardzo w klubie sejmowym wejcie Barlickiego do rzdu. Wobec zorganizowanego na szerok skal sabotau rokowa poyczkowych (wyrni si w tej akcji zwaszcza Ilustrowany Kurier Codzienny, ktry posun si a do ogoszenia tajnych depesz dotyczcych delikatnych szczegw pertraktacji) pozycja Barlickiego, ktry wszed do rzdu z myl ratowania koalicji, staje si bardzo trudna i po niespena 7 tygodniach zostaje on wraz z drugim reprezentantem PPS, posem Ziemickim, uchwa Rady Naczelnej z rzdu odwoany. I wwczas jednak do otwartego przesilenia nie dochodzi. Pozostae stronnictwa koalicyjne rozporzdzaj wikszoci 24 gosw przeciw 204 ewentualnej opozycji i wobec powagi sytuacji postanawiaj ponosi w dalszym cigu odpowiedzialno za rzd. Opierajc si na tym stanie rzeczy, prezydent Wojciechowski nie przyjmuje zgoszonej formalnie przez Skrzyskiego w kocu kwietnia dymisji gabinetu. Tymczasem Skrzyski, ktry zaraz po objciu stanowiska premiera postara si o nawizanie w tajemnicy przed stronnictwami rzdowymi stosunkw z Pisudskim - za porednictwem swojego dyrektora departamentu Juliusza ukasiewicza - i nawet spotyka si z nim w Warszawie w mieszkaniu Kazimierza witalskiego przy ulicy Kruczej, dziaajc widocznie wedug ustalonego z gry planu, postanowi za wszelk cen rozsadzi rzd od wewntrz. Cofajc na danie prezydenta Rzeczypospolitej dymisj, owiadczy rwnoczenie przywdcom stronnictw kadubowej, jak mwiono wwczas koalicji, i czyni to najwyej na okres 2 tygodni, nie chcc wprowadza zamieszania w administracji w zwizku z przypadajcymi obchodami 1 i 3 maja. Po tym okresie

z kierownictwa rzdu stanowczo ustpi, gdy jako minister fachowy nie chce po rozbiciu szerokiej koalicji przewodniczy gabinetowi wszej kombinacji politycznej, ktry z koniecznoci bdzie rzdem walki. Rzdowi takiemu winien jego, Skrzyskiego, zdaniem, przewodniczy wybitny polityk parlamentarny, na przykad Witos, przy czym ewentualnie rzdowi Witosa nie odmwiby on pomocy na stanowisku fachowego ministra. Wysunicie kandydatury Witosa przez Skrzyskiego wyglda w wietle pniejszych wydarze do... podejrzanie, tym bardziej e wbrew temu wszystkiemu, co pniej na ten temat wypisywaa prasa zamachowa, Witos po przykrych dowiadczeniach z drugim swym gabinetem z 1923 roku do powrotu na stanowisko szefa rzdu si nie pali. Liczy si powanie z jak kontrakcj Pisudskiego i zdawa sobie spraw z tego, e wczesna jego (Witosa) niepopularno w miastach, ogromnie akcj t uatwi. Bya to, oglna zreszt, opinia wczesnej wikszoci parlamentarnej, ktrej kierownicy w tych warunkach atwo doszli do porozumienia, i najwaciwszym sposobem rozwizania przesilenia po ustpieniu Skrzyskiego bdzie powierzenie stanowiska premiera gen. Sikorskiemu. W kilka dni po uroczystociach trzeciomajowych Skrzyski ponowi sw dymisj, a w zwyczajowych konsultacjach, ktre przeprowadzi prezydent Wojciechowski, okazao si, e jedyn moliw koncepcj rzdow jest gabinet wikszoci parlamentarnej od Zwizku Ludowo-Narodowego do NPR. Wtedy z ramienia tej wikszoci prezesi dwu najwikszych jej klubw: Gbiski i Witos, zaproponowali prezydentowi powierzenie premierostwa gen. Sikorskiemu. Najnieoczekiwaniej propozycja ta spotkaa si z kategorycznym sprzeciwem prezydenta Wojciechowskiego, ktry powoujc si na nieprzejednane stanowisko, jakie wobec Sikorskiego zaj Pisudski w poprzednim listopadowym przesileniu, owiadczy, i w wypadku gdyby stronnictwa upieray si przy tej kandydaturze, zdecydowany jest zoy urzd prezydenta. Postawione wobec tak gronej alternatywy stronnictwa wybray rezygnacj z kandydatury Sikorskiego. Si rzeczy wypyna wobec tego z powrotem kandydatura Witosa. Odmwi on jednak przyjcia stanowiska premiera i zgodzi si ostatecznie na nie dopiero wwczas, gdy prezes klubu Chrzecijaskiej Demokracji Chaciski, ktremu prezydent powierzy nastpnie misj stworzenia rzdu, z zadania tego zrezygnowa. Tak doszo do trzeciego i ostatniego gabinetu Witosa. Godne zaznaczenia s jeszcze dwie niespodzianki, ktre w ostatniej niemal chwili przy konstytuowaniu rzdu spotkay Witosa. Pierwsz bya nieoczekiwana odmowa Skrzyskiego przyjcia teki ministra spraw zagranicznych wbrew poprzedniej obietnicy, uczynionej najwidoczniej tylko w tym celu, aby wahajcego si Witosa zachci do przyjcia stanowiska szefa rzdu. Powsta w ten sposb bardzo dotkliw dla prestiu rzdu luk, zaatwi Witos powierzajc tymczasowe kierownictwo MSZ wiceministrowi Morawskiemu, przy czym nosi si z zamiarem oddania tej teki innemu Skrzyskiemu - Wadysawowi, wczesnemu ambasadorowi RP przy Watykanie. Drug niespodziank byo jeszcze jedno niepowodzenie z osob gen. Sikorskiego. Nie prbujc nawet wobec ujawnionego poprzednio przez Wojciechowskiego wrogiego stosunku do Sikorskiego wysuwa kandydatury generaa na ministra spraw wojskowych - Witos doszed do przekonania, e w zwizku z wielkimi trudnociami, jakie, niewtpliwie, przed nowym rzdem stan, jest rzecz niezbdn, by posiada on w swym skadzie czowieka tej inteligencji i energii co Sikorski i to na stanowisku... ministra spraw wewntrznych, ktre Sikorski ju piastowa, gdy by premierem. Miaem na prob Witosa wyjecha do Lwowa i prbowa nakoni gen. Sikorskiego do przyjcia tej propozycji.

Zwrciem jednak uwag, e na wszelki wypadek bezpieczniej si bdzie upewni w Belwederze, czy Wojciechowski nie przeciwstawi si take tej nominacji Sikorskiego. Przezorno moja okazaa si celowa, bo i ten projekt spotka si ze sprzeciwem, cho moe ju nie tak kategorycznym. Wida byo, e Wojciechowski w postpowaniu swym kieruje si przede wszystkim myl, by unika wszystkiego, co by mogo drani Pisudskiego. Utrzymujc t lini, by pewien, e Pisudski nie przekroczy w walce z nowym rzdem pewnych dozwolonych granic. Na konkretne zapytanie Witosa, czy dopuszcza moliwo zamachu stanu ze strony Pisudskiego, Wojciechowski, powoujc si na sw dugoletni znajomo i przyja z Pisudskim, odpowiedzia kategorycznym zaprzeczeniem. W takich to okolicznociach, pozbawiony wobec sprzeciwu prezydenta wsppracy Sikorskiego i rwnoczenie uspokojony przez Wojciechowskiego, i ze strony Pisudskiego nie grozi rzdowi adne niebezpieczestwo, obj Witos urzdowanie. Najlepsz miar panujcej wwczas atmosfery i metod stosowanych w walce o wadz przez gwnego aktora wczesnych wydarze jest fakt, e prezydent Rzeczypospolitej, po otrzymaniu od Pisudskiego kategorycznego zaprzeczenia jakoby dy do zbrojnego obalenia nowego rzdu, wyjecha spokojnie po trudach cikiego i mczcego przesilenia na odpoczynek do swej letniej rezydencji w Spale, skd musia szybko wraca nastpnego dnia, gdy Pisudski na czele oddanych do jego dyspozycji przez eligowskiego oddziaw wojskowych rozpocz marsz na Warszaw, w celu obalenia rzdu Witosa. Jest do dzi dnia rzecz nie wyjanion, mimo tak obfitej literatury, dlaczego Pisudski zdecydowa si na ten krok, mogc kilka dni przedtem obj legalnie wadz, stojc na czele rzdu zgodnie z propozycj, jak po dymisji Skrzyskiego uczyni przywdca PPS, pose Marek. Apologeci Pisudskiego wystpujcy w roli historykw dziwnie ten szczeg pomijaj w swoich opracowaniach, szerzc rwnoczenie legend o ywioowoci odruchu mas na fakt powstania reakcyjnego rzdu Witosa i takiej samej ywioowoci i bezporednioci buntu wojskowego. Na szczcie pojawia si ju coraz wicej - i to w kraju - autentycznego materiau historycznego, e wspomnimy tu wydane niedawno dwa tomy wspomnie pk. Mariana Romeyko Przed i po maju, ujawniajcych nie znane zupenie dotd szczegy na temat, do jakiego stopnia przewrt wojskowy w maju 1926 roku by na szereg miesicy przedtem drobiazgowo przygotowany i kierowany przez samego Pisudskiego. Wymaga duszego nieco wyjanienia sprawa omwienia postawy gen. Sikorskiego wobec zamachu, a to z uwagi na uporczywie do dzi dnia podtrzymywane w pimiennictwie emigracyjnym mity o jego zachowaniu si w tej sytuacji. Zapocztkowa t kampani obniania onierskiej lojalnoci Sikorskiego jego konsekwentny wrg Cat Mackiewicz. On to we wspomnianej Historii Polski od 11 listopada 1918 do 17 wrzenia 1939 r., ogoszonej dokadnie w 15 lat po przewrocie majowym, zalegalizowa niejako publicznie te zoliwe pogoski na temat zachowania si Sikorskiego, ktrych dotd nikt z najbardziej zapalonych apologetw twrcy przewrotu nie mia odwagi podtrzymywa. Na str. 174 londyskiego wydania wspomnianej ksiki pisze mianowicie Cat Mackiewicz, e Sikorski, ktry by wwczas dowdc DOK Lww, przysa rzdowi mae posiki, lecz sam do Warszawy nie przyjecha. Dalej za na str. 184 rola Sikorskiego przedstawiona jest jak nastpuje: Gen. Sikorski odegra jednak w przesileniu majowym rol, ktra nieco przypomina niezdecydowane zachowanie si Barrasa w czasie 18 Brumaire'a. Posa posiki rzdowi Witosa, ale uczyni to bez specjalnej ostentacji, nie wystpi te przeciwko Pisudskiemu ju po maju i pozosta na stanowisku dowdcy okrgu lwowskiego.

Rozprawiem si z tym tendencyjnym i zoliwym odtworzeniem faktw na amach wspomnianego wyej czasopisma Zwrot (nr 2, sierpie 1941, Londyn). Wydaje mi si, e z uwagi na to, i pisane to byo z gr 30 lat temu, a wic przy znacznie wieszej pamici, najwaciwiej bdzie przytoczy dosownie odnon cz moich wywodw. Oto one: W takim przedstawieniu zna bardzo duo wpywu tych pogosek, ktre bezporednio po zamachu kryy w koach politycznych stolicy. Pamitam jak dzisiaj sowa, ktrymi przywita mnie nazajutrz po zaprzysieniu powoanego przez siebie rzdu Bartla marszaek Rataj, gdym go, lecego w ku po tragicznych przejciach ubiegego tygodnia odwiedzi w jego mieszkaniu w sejmie. Z gorycz mwi on o jeszcze jednym zawodzie, jaki go spotka, a ktrym jest... akces gen. Sikorskiego do przewrotu i domaganie si przeze, aby wojsko, ktre zdobyo wadz, wycigno wszystkie konsekwencje z tego faktu. Na moje zapytanie, z jakiego rda pochodz te informacje, ktre wydaj mi si nieprawdopodobne, gdy, moim zdaniem, gen. Sikorski nie naley do ludzi, w ktrych zwyczaju jest spieszenie na pomoc zwycizcy - odpowiedzia marszaek Rataj, e wiadomociami tymi podzieli si z nim dnia poprzedniego marszaek Pisudski, powoujc si na meldunek gen. Sikorskiego, oryginau ktrego jednak nie przedstawi. Zaskoczyo mnie to bardzo i owiadczyem, i postaram si o wyjanienie sprawy i wycignicie ze swej strony odpowiednich konsekwencji, gdyby informacja bya cisa. Okazuje si, nie ja jeden byem t wiadomoci poruszony. Poprzednio ju dowiedzia si o niej prezes klubu Chrzecijaskiej Demokracji pose Chaciski, ktry bezzwocznie wysa do Lwowa po informacje swego ma zaufania. Delegat posa Chaciskiego przywiz odpisy dwu dokumentw. Jednym by raport do ministra Spraw Wojskowych, drugim rozkaz dzienny dowdcy Korpusu do podlegych oddziaw. W pierwszym, w mski, peen godnoci sposb dawa gen. Sikorski wyraz swym uczuciom z powodu tragicznego faktu walki bratobjczej, ktra wojsko polskie rozdzielia. Podkrelajc z naciskiem konieczno najszybszego przeprowadzenia jak najszerszej akcji pacyfikacyjnej w wojsku i wrd spoeczestwa, koczy zdaniem, aby w wypadku, gdyby polityka miarodajnych czynnikw posza po innej linii i miano stosowa jakie represje wobec tych dowdcw, ktrzy stanli w obronie konstytucji i prawowitych wadz - zaczto od dowdcy Korpusu Lwowskiego i jego oficerw, jako w peni ze stanowiskiem swych kolegw walczcych po stronie prezydenta Wojciechowskiego si solidaryzujcych. Rozkaz dzienny do oddziaw DOK Lww okrela w tym samym duchu stanowisko wobec zaszych wypadkw i dodatkowo poleca wzmoenie czynnoci na odcinku pogranicznym, a to wobec stwierdzonych w zwizku z wypadkami w Warszawie porusze granicznych oddziaw sowieckich. Uznalimy w gronie sejmowych przyjaci gen. Sikorskiego, e wobec do szeroko rozpowszechnionej wersji o akcesie Generaa do przewrotu, najlepiej bdzie ogosi oba dokumenty drukiem. Ukazay si one w Rzeczypospolitej, wczesnym organie Wojciecha Korfantego. Dziennik zosta wprawdzie skonfiskowany za naruszenie tajemnicy wojskowej, ale fakt ten nie pocign ani dla redaktora odpowiedzialnego, ani dla autora dokumentw adnych dalszych konsekwencji. Tak wyglda niezdecydowane zachowanie si gen. Sikorskiego podczas przewrotu. Mog do tego jeszcze dorzuci, e jeeli gen. Sikorski nie znalaz si w czasie przewrotu w Warszawie przy boku rzdu i nie obj kierownictwa akcj wojskow, jak to byo od pierwszej chwili yczeniem premiera Witosa, to zdecydowao o tym wycznie stanowisko wczesnego

ministra spraw wojskowych, gen. Malczewskiego. By on niechtnie usposobiony do Sikorskiego i mimo wyraenia pocztkowo zasadniczej zgody na sprowadzenie go ze Lwowa, po kilku godzinach od zamiaru tego odstpi. Jeeli za chodzi o rzekom niko posikw wysanych przez gen. Sikorskiego do Warszawy, to wiadomo, e wysa on wszystko, czym bez naraenia na szwank bezpieczestwa granicy sowieckiej mg dysponowa. Nie jego za win byo, e oddziay spieszce na pomoc prawowitemu rzdowi wobec zamknicia drogi przez Lublin, ktrego zaoga stana po stronie przewrotu, musiay jecha okln, dusz drog, via Czstochowa, gdzie ponadto musiay sobie torowa drog przez zbuntowane oddziay gen. Wrblewskiego. Nic dziwnego, e w tych warunkach nie mogy zdy do Warszawy w oczekiwanym terminie. (Dowdc OK Lublin by wwczas gen. Romer z dawnej armii austriackiej podobnie jak gen. Wrblewski. Obaj wic naleeli do tej kategorii oficerw, ktrych Pisudski kategorycznie zdyskwalifikowa w znanej interwencji u prezydenta Wojciechowskiego podczas listopadowego przesilenia 1925 roku, mwic, e czas ju zerwa z najgorszymi tradycjami ). Podaj tekst depeszy Sikorskiego do marszaka sejmu3. Do p. marszaka Sejmu Macieja Rataja w Warszawie W korpusach oficerskich podlegych mi pukw, do ktrych przedzieraj si nie znane przedtem wiadomoci o zawzitoci dokonanej walki bratobjczej w stolicy pastwa, o obfitym przelewie krwi onierza w okolicy Belwederu, o demonstracyjnem oprowadzaniu w charakterze jecw wojennych i o wizieniu tych oficerw i szeregowych, ktrzy z rozkazu najwyszego zwierzchnika si zbrojnych pastwa spenili swj onierski obowizek wobec Konstytucji i prawa, pogbia si gorycz i groba wzajemnej nienawici. Jako dowdca korpusu, ktry pragnie utrzyma podlege mi oddziay w nienaruszalnym stanie moralnym, dla jednego celu armii narodowej, to jest dla obrony Niepodlegoci Pastwa, mam obowizek stwierdzi, e o ile wszyscy ci onierze nie zostan przywrceni do peni praw, pacyfikacja za zrewolucjonizowanych w armii stosunkw nie zostanie bezzwocznie i wielkodusznie podjta - wwczas zarzewie wojny domowej ugruntuje si wraz z jej dla pastwa katastrofalnymi nastpstwami. Jeeli miaaby by podejmowana przeciwko komukolwiek z tych onierzy zemsta - wwczas musiaaby ona dotkn oddziay szeregu korpusw, w kadym razie prosz, by od lwowskiego korpusu zaczto. Lww, 16 maja 1926 Sikorski, gen. dyw., dowdca O.K.VI. Do przytoczonego wyjanienia naley doda par uzupenie, a to w zwizku z faktem, e take Wincenty Witos w swych wspomnieniach wyraa niezadowolenie z faktu, e Sikorski nie znalaz si przy boku rzdu w Warszawie, mimo i go wzywano. Niestety, w tym wypadku Witosa zawodzi pami. Z uwagi na oglnie znane bliskie stosunki, jakie mnie czyy z Sikorskim, byem wcignity w t spraw i mam obowizek odtworzy j dla historii moliwie jak najdokadniej.

Depesz zamieszcza Julian K. Malicki w ksice marszaek Pisudski a Sejm, Warszawa 1936, s. 296-297.

Zjawiem si w prezydium Rady Ministrw wkrtce po otrzymaniu wiadomoci o marszu Pisudskiego na Warszaw. Sytuacja, jak zastaem, szczeglnie za nerwowe zachowanie si ministra spraw wojskowych gen. Malczewskiego i jego krtka rozmowa z premierem informujca, e Pisudski podchodzi do III mostu, zrobiy na mnie jak najgorsze wraenie i nie wryy, by w tym stanie chaosu i podniecenia mona byo oczekiwa naleytej dyspozycji. Witos, w przeciwiestwie do swego ministra spraw wojskowych, wydawa mi si raczej bardzo opanowany. Nie wierzy, by Pisudski poza tymi oddziaami, ktre mu odda do dyspozycji minister poprzedniego rzdu, eligowski, potrafi porwa do buntu dalsze oddziay wojskowe. Liczy si w tym wypadku z faktem odbytych niedawno wyborw do sdu generalskiego, w ktrych wszyscy kandydaci znani z sympatii pisudczykowskich nie zostali wybrani. Gdy ju miaem opuszcza gabinet premiera, zapa mnie jego sekretarz osobisty Legieyski, ktry jakby odpowiadajc na wraenie, jakie z tej krtkiej bytnoci wynosiem, zaapelowa do mnie w dramatycznych sowach o pomoc w uzyskaniu zgody szefa rzdu na cignicie, jak najrychlej do Warszawy gen. Sikorskiego. Widzi pan - mwi co tu si dzieje. Malczewski straci gow. Jedynym czowiekiem, ktry moe tu opanowa sytuacj i obj kierownictwo z szans zamania buntu, jest Sikorski. Od rana - cign dalej Legieyski - jestem w kontakcie z bliskimi mi oficerami na lotnisku, ktrzy trzymaj specjalny samolot mogcy w kadej chwili, jeli zapadnie taka decyzja, lecie do Lwowa i przywie Sikorskiego. Na gorc prob Legieykiego powrciem jeszcze do Witosa, ktremu powtrzyem argumenty jego sekretarza, podkrelajc szczeglnie wraenie, jakie na ludnoci Warszawy zrobi fakt, i Sikorski jest przy boku prawowitego rzdu. Wspomniaem, chocia nie byo to zbyt przyjemne dla Witosa, jak popularnoci cieszy si Sikorski niespena dwa i p roku temu w stolicy, kiedy to caa Warszawa powtarzaa popularny refren szopki politycznej wystawianej przez najbardziej reprezentatywny teatrzyk stolicy: Trzeba by komendanta spyta, jak z powrotem sikoreczk schwyta. (Bya to aluzja do dymisji Sikorskiego z szefostwa rzdu i powstaych za drugiego rzdu Witosa trudnoci spoecznych i niepokojw politycznych, jej autorstwo przypisywano wwczas gonemu adiutantowi Pisudskiego - Wieniawie Dugoszowskiemu). Witos cakowicie si ze mn zgodzi. Rozczarowa si on zupenie do swego ministra spraw wojskowych, ktrego poprzednio prawie nie zna, a ktrego, kandydatur wysun i przeprowadzi Zwizek Ludowo-Narodowy. Ale - mwi - generaowie austriaccy s zazdroni, e Malczewski powierzy naczelne dowdztwo operacyjne gen. Rozwadowskiemu, przeciwko ktremu trudno mi przecie oponowa. Zakoczy owiadczeniem, i uzalenia swoj stanowcz interwencj na rzecz powoania Sikorskiego od rozwoju wypadkw w cigu najbliszych dwch trzech godzin. W wietle rozwoju szybko po sobie nastpujcych faktw jest jasne, e te wahania co do sprowadzenia Sikorskiego w pierwszym dniu przewrotu posiaday znaczenie rozstrzygajce. Obecno Sikorskiego w Warszawie ju w kilka godzin po rozpoczciu akcji zamachowej moga mie znaczenie decydujce dziki objciu kierowniczego stanowiska na czele lojalnych oddziaw wojskowych, a take dziki wpywowi, jaki jego obecno wywaraby na postaw znacznych odamw ludnoci stolicy podnieconej wypadkami. Ot te decydujce pierwsze godziny zostay lekkomylnie zmarnowane. Kiedy wieczorem pierwszego dnia zamachu (12 maja) rzd opuci sw siedzib na Krakowskim Przedmieciu i znalaz

si w Belwederze, wpadem tam na chwil, aby zorientowa si w sytuacji. Atmosfera bya przygnbiajca. Zapewniono mnie, e wanie zapada decyzja wezwania Sikorskiego. Nikt z dotd piszcych na ten temat nie potrafi ustali, kiedy ta decyzja do Sikorskiego dosza. Normalna droga komunikacyjna bya ju wwczas bardzo utrudniona i w znacznym stopniu kontrolowana przez zamachowcw. W zwizku z tym przypominam sobie nastpujcy incydent opowiedziany mi w kilka dni pniej przez czonkini NPR, wczesn urzdniczk biura prezydialnego Ministerstwa Przemysu i Handlu, do ktrego wwczas naleay agendy poczt i telegrafw. Pracowaa ona przy rozdziale korespondencji napywajcej do Ministerstwa. Ot w kocu 1928 roku zwrcia uwag na pismo byego czonka NPR, pracownika urzdu pocztowego w Przemylu, Romaszewskiego, ktry czujc si pokrzywdzony z powodu nieprzyznania mu Medalu Niepodlegoci, ustanowionego przez nowy reym na 10-lecie odbudowy pastwa, powoywa si na swoje zasugi, polegajce na tym, e penic nocny dyur z 12 na 13 maja wstrzyma przekazywanie depeszy rzdu do Sikorskiego, wzywajcej go do natychmiastowego przybycia do Warszawy. Ze znanych dotd materiaw wynika, e do Sikorskiego danie to doszo dopiero 13 maja. Tak dat ustala autor wydanej w Nowym Jorku przed kilku laty pracy na temat wypadkw majowych4. Autor opar si gwnie, jeeli nie wycznie, na dokumentach przechowywanych w Instytucie Pisudskiego w Nowym Jorku. Z cytowanego przez Rotschilda raportu Sikorskiego wynika, e genera uzasadnia sw decyzj nieopuszczenia Lwowa oraz nieprzysania wikszych posikw szeregiem argumentw: 1) ruchem wojsk sowieckich na granicy, 2) fermentem wrd Ukraicw, 3) postaw kolejarzy socjalistw przeciwstawiajcych si transportowaniu wojsk rzdowych, 4) obecnoci w Belwederze zbyt wielu generaw. Argumenty te znalazy uznanie w Belwederze i nastpnego dnia otrzyma Sikorski odpowied, w ktrej zwalniao si go z osobistego przybycia do Warszawy, dajc jedynie przysania posikw. O losie tych posikw wspomniaem przed chwil. * Po zwycistwie Pisudskiego Sikorski przez niespena jeszcze dwa lata zostaje na stanowisku dowdcy Korpusu we Lwowie. Poddany jest tam jak najcilejszej kontroli. Szefem jego gabinetu jest jeden z najbardziej zaufanych oficerw Pisudskiego, pk Adam Koc. Sytuacja w wojsku rozwina si po atwej do przewidzenia linii czystek i represji w stosunku do nielojalnych wobec twrcy przewrotu oficerw, w jaskrawej sprzecznoci z treci rozkazu dziennego wydanego bezporednio po zwycistwie. Sikorski z niepokojem ledzi wyczyny polityki personalnej w wojsku, w ktrej wyadowuje si caa niemal radosna twrczo nowego kierownictwa. Wolne chwile od urzdowych zaj powica przygotowywaniu pracy na temat wojny 1920 roku. Praca ta, Nad Wis i Wkr - studium z polskorosyjskiej wojny z 1920 r., ukazuje si we Lwowie, wczesn wiosn 1928 roku. W cigu niespena roku miaa trzy wydania, a zasig jej czytelnikw przekroczy znacznie krgi wojskowe i polityczne. Staa si prawdziwym bestsellerem. Ukazuje si rwnoczenie w Paryu francuskie tumaczenie ksiki z przedmow marszaka Francji i Polski - Focha. Ten to wanie fakt spowodowa zwrot w dotychczasowym stosunku do Sikorskiego.
4

Joseph Rotschild, Pilsudskis coup dtat, New York and London, Columbia University Press 1966.

Przebywajc w owym czasie w Paryu staem si dziki specyficznemu zbiegowi okolicznoci posiadaczem informacji ujawniajcych motywy, jakimi w tego rodzaju sprawach kierowa si Jzef Pisudski. Nowo mianowany attach wojskowy w Ambasadzie RP w Paryu, pisudczyk, pk FerekBeszyski, skadajc protokolarn wizyt marszakowi Fochowi, by uderzony chodn postaw rozmwcy, gdy na pytanie, z jakiej formacji wojskowej si wywodzi, odpowiedzia, i jest legionist. Atmosfera ulega nagle radykalnej zmianie, kiedy z dalszych wyjanie pukownika okazao si, i w kampanii 1920 roku suy pod Sikorskim w sztabie 5 armii. Wwczas to Foch zaprowadzi Beszyskiego i towarzyszcego mu mjr. Iliskiego (zastpc attach) do drugiego pokoju, w ktrym wisiay mapy obrazujce przebieg operacji 5 armii. Z zadawanych pyta i wypowiedzi na ten temat wida byo, i Foch znakomicie opanowa cay temat. Rozmowa skoczya si w jak najlepszej atmosferze. Po opuszczeniu gabinetu Focha, Ferek-Beszyski owiadczy Iliskiemu: to bardzo niedobrze wry; wida ze wszystkiego, i Foch pisze przedmow do francuskiego wydania ksiki Sikorskiego; jakakolwiek by ta przedmowa bya, Komendant tego Sikorskiemu nie daruje. Przepowiednia Beszyskiego bya trafna. Reakcj na polsk ksik byo zwolnienie Sikorskiego z dowdztwa Korpusu i oddanie go do dyspozycji ministra Spraw Wojskowych. Odnony dekret nosi wymown dat 19 marca 1928 roku - dzie imienin Pisudskiego. Jakby na pocieszenie otrzymuje on zezwolenie na wyjazd do Francji. Pozostawaem podczas paromiesicznego pobytu Sikorskiego w Paryu w staym z nim kontakcie. Opowiada mi wwczas na samym pocztku o trudnociach z Fochem z powodu treci przedmowy, jak ten przygotowa. Wysoka ocena walorw wojskowych dowdcy 5 armii przy rwnoczesnym cakowitym pominiciu roli naczelnego wodza stanowia tre tej przedmowy. Sikorski owiadczy Fochowi, e jeli zostanie ona opublikowana, rol swoj w armii polskiej bdzie musia uzna za skoczon. Na to Foch dobrodusznie odpowiedzia, e przecie on pisze przedmow do ksiki Sikorskiego i o jego roli w tej kampanii, a nie generalnie o wojnie 1920 roku. Na usilne proby Sikorskiego Foch zdecydowa si jednak zmieni nieco niektre ustpy przedmowy i zamieci wzmiank o roli naczelnego wodza. Nie uratowao to jednak ksiki w oczach wczesnej rzdzcej ekipy w Polsce. Zarwno w oficjalnej prasie wojskowej, jak i pismach rzdzcego obozu przeprowadzono konsekwentnie w stosunku do ksiki Sikorskiego zasad jej przemilczenia. Wymown za odpowiedzi bya inspirowana przez te same czynniki praca, a jako jej autor figurowa popularny zdobywca Wilna, pniejszy niefortunny minister Spraw Wojskowych, obarczony misj przygotowania zamachu, a w danej chwili pose Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem, gen. eligowski. Wszyscy, ktrym dane byo si zetkn z tym generaem, czy to w wojsku, czy na terenie sejmowym w okresie prawie procznego jego ministrowania, zastanawiali si, co w tej ksice mogo by wasnym produktem myli i inteligencji autora. Gwn tez bowiem tego opracowania byo twierdzenie, i w kampanii 1920 roku jedna armia bya absolutnie niepotrzebna, to jest 5 armia, ktr dowodzi gen. Sikorski. W tej chwili istnieje ju bogata literatura na ten temat. I to nie tylko polska. Wniosek, jaki z niej wypywa, pozostaje w kracowej sprzecznoci z twierdzeniem sdziwego stratega cakowicie oddanego Pisudskiemu. Ale w Polsce ta jego ksika bya szeroko reklamowana, podczas gdy praca Sikorskiego pozostawaa cigle na indeksie. Oryginalny by sposb, w jaki wczesne wadze wojskowe rozwizay spraw Sikorskiego; Sikorski nie majc przydziau jest stale w dyspozycji ministra, a nie naley zapomina, e Pisudski by

rwnoczenie tak jak do tego dy, wielkim hetmanem, bo piastowa obok stanowiska generalnego inspektora Si Zbrojnych take tek ministra Spraw Wojskowych. Stan ten utrzymuje si a do katastrofy wrzeniowej. Jest rzecz jasn, e chodzio o posiadanie penej kontroli nad dziaalnoci Sikorskiego. On sam zreszt po dugich i licznych walkach z samym sob z t sytuacj si pogodzi. Wielu przyjaci, niewyczajc mu najbliszych i bardzo oddanych, prbowao niejednokrotnie nakoni go do uwolnienia si od tej zalenoci i odzyskania penej swobody dziaania przez formalne zgoszenie proby o zwolnienie z wojska. Na podstawie licznych na ten temat rozmw z Sikorskim mog stwierdzi, jakimi motywami si kierowa, godzc si na utrzymywanie tego krpujcego stanu zalenoci. Zaleao mu zwaszcza na utrzymaniu formalnego zwizku z armi, co popierali cakowicie do liczni i oddani mu oficerowie, ktrzy ocaleli z czystek i pozostali w czynnej subie. Fakt, e zwizki formalne generaa z armi nie ulegay zerwaniu, pozwala im utrzymywa z nim kontakty osobiste i uspokaja ich skrupuy co do lojalnoci wobec nowego kierownictwa. Nie mniejsze, a bodaje decydujce, znaczenie posiada drugi wzgld, to jest stosunki z francuskimi wadzami wojskowymi. Pocztkowo za ycia Pisudskiego nie czyniono Sikorskiemu trudnoci w wyjazdach do Francji i znaczn cz tego czasu tam wanie spdzi. Dopiero za panowania Rydza-migego, zwaszcza w kocowym okresie, na skutek naciskw Becka zjawiy si trudnoci, a od chwili kiedy zacz nabrzmiewa konflikt polsko-czechosowacki, wyjazdy do Parya brutalnie przerwano. Sikorski posiada bardzo bliskie stosunki z czoowymi reprezentantami generalicji francuskiej. Stosunki te byy niezmiernie uatwione faktem, i formalnie pozostawa w czynnej subie. Ze strony polskich wadz wojskowych nie brako aluzji wobec Francuzw, e rodzaj i klimat stosunkw generaw francuskich z Sikorskim nie jest zbyt dobrze widziany w Warszawie. Dziki tego rodzaju kontaktom mg Sikorski wykorzysta owocnie swoje wizyty w Paryu zarwno dla zbierania materiaw i dokumentw udostpnionych mu przez sztab francuski do prac, jakie postanowi napisa, jak i dla ledzenia rozwoju wspczesnej wiedzy wojskowej, czego nie mg czyni w kraju. W tym to okresie napisa dwie ksiki. Pierwsza ma raczej charakter historyczny. Nosi tytu: Polska i Francja w przeszoci i dobie wspczesnej. Wydanie polskie wyszo we Lwowie w 1931 roku. Rwnoczenie niemal ukazao si wydanie francuskie, do ktrego przedmow napisa byy premier, czoowy przywdca rzdzcej wwczas we Francji lewicy, Paul Painlev. Po trzech latach wychodzi w Warszawie nowa i najwaniejsza praca Sikorskiego: Przysza wojna, jej moliwoci i charakter oraz zwizane z ni zagonienia obrony kraju. W roku nastpnym (1935) ukazuje si w Paryu francuskie wydanie tej pracy, do ktrej przedmow napisa czoowy, po mierci Focha, przedstawiciel zwyciskiej generacji I wojny, marszaek Ptain. W nastpnym roku ukazuje si w Moskwie rosyjskie tumaczenie. (Doda tu naley, e angielskie wydanie Przyszej wojny ukazao si w Nowym Jorku w 1943 roku z przedmow gen. Marshalla).

Mimo tych niewtpliwych sukcesw, w Polsce praca Sikorskiego skazana jest na przemilczenie. W Sowietach staje si ona obowizujc lektur na wyszych szczeblach studiw wojskowych. Tylko w ojczynie autora jest przemilczana i bojkotowana. Bo u nas cigle nawet w najistotniejszych dla bytu i przyszoci narodu sprawach decyduje nie to, co si pisze czy mwi, lecz kto to czyni... Nie zraony takim przyjciem kontynuuje Sikorski jedyn dostpn mu dziaalno, a mianowicie informowanie spoeczestwa i ostrzeganie czynnikw miarodajnych w artykuach omawiajcych bezpieczestwo pastwa i jego zwizek ze zbiorowym bezpieczestwem narodw, ogaszanych co tydzie na amach czoowego organu stolicy Kuriera Warszawskiego. Wystpienia te jeszcze bardziej pogarszaj klimat jego stosunkw z wadzami wojskowymi, zwaszcza od momentu wkroczenia oficjalnej polityki polskiej na drog porozumienia z Trzeci Rzesz Hitlera, zapocztkowan podpisaniem paktu o nieagresji w dniu 26 stycznia 1934 roku. Miao to by epokowe, przeomowe wydarzenie w historii stosunkw polsko-niemieckich, zbiegajce si ze swoistym zamachem stanu, ktry polega na narzuceniu pastwu totalistycznej konstytucji. Jednak na skutek oporw ciko ju chorego Pisudskiego uzyskaa ona jego aprobat dopiero na kilkanacie dni przed jego mierci w dniu 23 kwietnia 1935 i dlatego nosi nazw konstytucji kwietniowej. Na tych dwch niewzruszonych filarach miay by oparte gwarancje istnienia Polski silnej, mocnej i zwartej, pisudczykowskiej bez Pisudskiego. Jako usprawiedliwienie dla osignicia tego historycznego celu dano od spoeczestwa pogodzenia si z takimi metodami, jak gwacenie pierwszej demokratycznej konstytucji, Brze, amanie koci, tajemnicze znikanie generaw itp. Jakie to przynioso rezultaty, widzielimy we wrzeniu 1939 roku. Odpowiednikiem publicystycznej akcji Sikorskiego na amach Kuriera Warszawskiego byo wprowadzenie w tym dzienniku staego dodatku tygodniowego, powiconego zagadnieniom obrony narodowej, ktrego redaktorem zosta jeden z dawnych wsppracownikw Sikorskiego, wybitny komentator wojskowy, mjr urawski. Wszdzie indziej tego rodzaju usiowanie zainteresowania szerszych k spoeczestwa zagadnieniami obrony pastwa byoby potraktowane jako godny uznania czyn obywatelski. Ale nie w Polsce sanacyjnej, gdzie monopol na te sprawy uzurpowali rzekomo jedynie kompetentni i niezastpieni uczniowie i wychowankowie Komendanta. Nie brako naciskw na wydawnictwo, by nie uprawiao tego rodzaju konkurencji i w ogle by przestao by trybun dla tak niepopularnego u decydujcych wwczas czynnikw politycznych i wojskowych generaa. Na szczcie, mimo e wydawcy Kuriera Warszawskiego nie naleeli do zdecydowanych przeciwnikw rzdzcego Polsk reymu i stosowali polityk typow dla rodowiska wielkiej buruazji, posiadali jednak tyle poczucia odpowiedzialnoci spoecznej, i nie dali si zastraszy, i Sikorski mg bez przeszkd kontynuowa sw prac. W chwili wzrastajcego napicia midzynarodowego Kurier Warszawski zdecydowa si nawet na rozpoczcie druku nowej pracy Sikorskiego. Miao to by obszerne studium o armii polskiej. W 1938 pojawi si pierwszy artyku tego cyklu. Wtedy to przyszo uderzenie, ktre unicestwio cay plan. Minister Spraw Wojskowych gen. Kasprzycki ostrym listem wystosowanym do autora zabroni mu pod groz przewidzianych prawem wojskowym konsekwencji zabierania gosu w sprawach armii polskiej, o ktrej obecnym stanie wyszkolenia i organizacji nie ma adnego pojcia... Zakaz by zredagowany w formie tak brutalnej, e, mimo i autora nie zrazi, ze wzgldu na stanowisko wydawnictwa dalsze kontynuowanie druku

gotowej ju niemal w caoci pracy na amach Kuriera byo niemoliwe. O wydaniu ksikowym w istniejcych warunkach trudno byo marzy. Dla caoci obrazu warunkw, w jakich wypado Sikorskiemu spdzi najaktywniejszy okres swego ycia od maja 1926 do wrzenia 1939, naley zanotowa jeszcze jeden epizod na og mao znany, ktry apologeci Pisudskiego i krytycy Sikorskiego dziwnie przemilczaj. Chodzi o incydent z niedoszym udziaem Sikorskiego w oddaniu hodu Jzefowi Pisudskiemu po jego mierci 12 maja 1935 roku. Sikorski nalea do tych Polakw, ktrym byo cakowicie obce pojcie wrogoci wobec wasnych rodakw, nawet jeeli w ich wzajemnych stosunkach doszo do powanych rnic czy nieporozumie. Rni si on z Pisudskim w bardzo istotnych punktach co do pogldw na metody rzdzenia, rol armii i jej obowizki wobec narodu. By w najlepszym tego sowa znaczeniu demokrat i republikaninem w kociuszkowskim tego sowa ujciu. By mu wic obcy kult jednostki, z czego mu nawet niektrzy jego krytycy emigracyjni robi zarzut wykazujc, i w przeciwiestwie do Pisudskiego, nie potrafi stworzy dookoa siebie zastpu lepo mu oddanych i na wszystko gotowych pretorianw. Tote gdy ten, z ktrym wsppracowa w Zwizku Walki Czynnej, Zwizkach Strzeleckich, w Komisji Tymczasowej, okresowo w Legionach, a pniej w pierwszych latach niepodlegoci w wojsku, zamkn oczy, naturalnym jego odruchem bya ch zoenia hodu wielkiemu mimo wszystko Polakowi. Rozwaa wic, w jaki sposb ma to uczyni. Wtedy to wanie zjawi si u niego jeden z najbardziej zdecydowanych jego przeciwnikw, gen. Gustaw Orlicz-Dreszer. Odegra on decydujc rol w przygotowaniach zamachowych i w akcji Pisudskiego w maju 1926 jako jego prawa rka. By to, niewtpliwie, jeden z najinteligentniejszych generaw pisudczykowskiej ekipy. Wybitnie zdolny, do powiedzie, e bdc oficerem kawalerii zdoby potem kwalifikacje lotnika, bardzo ambitny, a poza ciasnym krgiem spraw zawodowych interesujcy si take zagadnieniami politycznymi o szerszym zakresie. Uwaa on, e ze mierci Pisudskiego wytworzya si polityczna prnia, e aden z ewentualnych nastpcw z grona jego ludzi Pisudskiemu nie dorwnuje. I dlatego, jak to otwarcie owiadczy Sikorskiemu, kiedy si u niego niespodziewanie zjawi w kilka godzin po mierci marszaka, przed odpowiedzialnymi czynnikami legionowymi staje obecnie zagadnienie zasadniczej rewizji ich stosunku do osoby Sikorskiego. Jest wprost nie do pomylenia, aby w niezmiernie cikiej i trudnej sytuacji, w jakiej si obecnie pastwo znajdzie, pozbawiona Pisudskiego armia polska, moga si obej bez czynnej wsppracy w jej organach kierowniczych czowieka tych kwalifikacji i dowiadczenia co Sikorski. I dlatego, wszystko to gboko rozwaywszy, postanowi on zamkn okres walki, jak przeciwko Sikorskiemu prowadzi, i zjawia si u niego, aby zaofiarowa mu wszelk pomoc w uoeniu stosunkw z nowym kierownictwem wojskowym. Uwaa jednak, i Sikorski winien uczyni pierwszy krok przez oficjalny, to jest w mundurze generalskim, udzia w pogrzebie Pisudskiego. Sikorski by zarwno samym faktem wizyty Dreszera, jak i treci jego propozycji gboko poruszony. Serdecznie mu podzikowa owiadczajc, i pierwszym jego odruchem na wiadomo o mierci marszaka bya decyzja wzicia udziau w pogrzebie i jedyn kwesti, nad ktr si zastanawia, byo, w jaki sposb to zaaranowa. Propozycja Dreszera jest mu bardzo na rk, sdzi bowiem, e wanie za jego porednictwem mona bdzie t spraw najwaciwiej zaatwi. Tutaj jednak Dreszer wysun zastrzeenia, ktre Sikorskiego przekonay. Znajc doskonale temperatur wrogoci, jaka w rodowisku najbardziej zdeklarowanych pisudczykw panowaa w stosunku do Sikorskiego, uwaa on, e jego otwarte zdeklarowanie si tylko spraw by pogorszyo. Rezerwowa dla siebie trudn rol

stopniowego rozadowywania wrogiej dla Sikorskiego atmosfery zwaszcza wrd tych generaw, ktrzy patrze bd na niego jako na naturalnego konkurenta do odpowiedzialnych stanowisk i godnoci. Argumenty Dreszera przekonay cakowicie Sikorskiego i ostatecznie obaj zgodzili si na to, e Sikorski zwrci si listownie do gen. Sosnkowskiego, jako przewodniczcego oficjalnego komitetu pogrzebowego, z zawiadomieniem o swoim zamiarze wzicia udziau w uroczystociach pogrzebowych wraz z prob o wyznaczenie mu w nich odpowiedniego miejsca. Sosnkowskiego i Sikorskiego czyy od przeszo trzydziestu lat, od czasw wsplnych studiw na politechnice lwowskiej, bliskie i zaye stosunki. Razem zakadali Zwizek Walki Czynnej. I nawet pniej, gdy stosunki midzy Pisudskim a Sikorskim weszy w stan walki, Sosnkowski nigdy si w ataki przeciw Sikorskiemu nie angaowa. Z jego to inicjatywy obj Sikorski w 1924 roku tek ministra Spraw Wojskowych w rzdzie Wadysawa Grabskiego. Przez jaki czas otwarta wwczas bya draliwa sprawa przydziau subowego Sosnkowskiego, ktrego marzeniem byo otrzyma kierownictwo dowdztwa Korpusu w Poznaniu. Trudno stanowi fakt, e w tym to wanie wojewdztwie Sosnkowski by posiadaczem duego majtku ziemskiego. Zarwno w rzdzie, jak zwaszcza w opinii publicznej, istniay zastrzeenia przeciwko powierzaniu kierowniczego stanowiska w administracji wojskowej osobistoci materialnie zwizanej z danym terenem, ze wzgldu na niemoliwy wprost do uniknicia konflikt zazbiajcych si interesw. Sikorski w tym wypadku dochowa wiernoci starej przyjani z Sosnkowskim i zdoa przekona zarwno prezydenta Rzeczypospolitej, jak i premiera rzdu, i w wypadku Sosnkowskiego mona nad tymi draliwymi sprawami przej do porzdku. List swj do przewodniczcego komitetu pogrzebowego napisa Sikorski w tonie jak najbardziej serdecznym, koleeskim. W odpowiedzi otrzyma suche, urzdowe zawiadomienie, i pismo Pana Generaa przekazane zostao wedug kompetencji ministrowi spraw wojskowych... Ministrem tym by gen. Tadeusz Kasprzycki, zamianowany w par godzin po mierci Pisudskiego dekretem prezydenta Mocickiego rwnoczenie z nominacj gen. Rydza-migego na generalnego inspektora Si Zbrojnych. Kasprzycki zaatwi prob Sikorskiego w sposb jak najbardziej brutalny, eby nie uy waciwszego okrelenia. Owiadczy, e uwaa jego zamiar zjawienia si na pogrzebie za prowokacj i nie moe dopuci, aby przez t obecno uroczystoci pogrzebowe mogy by zakcone. Dlatego zabrania Sikorskiemu wzicia w nich udziau. Opisany incydent nie by absolutnie osobistym wyczynem Kasprzyckiego. Zgodnie z ustalon ju w sposb legalny wielkohetmask koncepcj organizacji najwyszych wadz wojskowych, Kasprzycki nie mg podobnej decyzji powzi bez zgody generalnego inspektora Si Zbrojnych, to jest Rydzamigego. Tote w tym nowym okresie nie tylko utrzymana zostaa wobec Sikorskiego w caej peni linia postpowania ustalona za Pisudskiego, ale w jaki czas pniej, po wzmocnieniu pozycji Rydzamigego, czego formalnym wyrazem bya jego nominacja na marszaka Polski, stanowisko wobec Sikorskiego ulega zaostrzeniu. Fakt, i posiada on jak najlepsze stosunki z czoowymi przedstawicielami generalicji francuskiej drani do tego stopnia nowe kierownictwo wojskowe, i postanowiono te stosunki przerwa przez odmawianie mu paszportu. Prywatnie w szeptanej propagandzie, aby nie prowokowa publicznych i autorytatywnych zaprzecze, szermowano argumentem, i Sikorski w swej zawzitoci wobec reymu usiuje krzyowa posunicia polityki

rzdowej, ktra od wizyty Rydza-migego w Paryu wesza oficjalnie - ale tylko w swym propagandowym wydaniu - na tory oywienia polsko-francuskiego sojuszu. W gruncie rzeczy jedyn dziaalnoci, ktrej oddawa si Sikorski, poza studiami wojskowymi, bya prba sugerowania odpowiednim czynnikom francuskim, by udzielajc Polsce powanych kredytw, nie zaniedbyway uzyskania dowodw, i zasadnicza polityka rzdu polskiego ulega rwnoczenie zmianie. Ostrzeenia te godziy w osob Becka i jego nie zmienion taktyk solidaryzowania si ze wszystkimi posuniciami przeciwko oficjalnej polityce francuskiej, gdy Rydz-migy rwnoczenie deklarowa co innego. Ostrzeenia te nie przyniosy adnego rezultatu, natomiast naraziy Sikorskiego na szereg kopotw i przykroci. Najpierw wic, wedug ustalonych w stosunku do wszystkich przeciwnikw pomajowego reymu metod, postanowiono nka Sikorskiego w sprawach materialnych. Naby on w Poznaskiem, niedugo po wojnie, z rk Komisji Likwidacyjnej niedu resztwk poniemieck (52 ha), jak to uczynio wwczas szereg wojskowych i niewojskowych z innych dzielnic Polski, po cenie szacunkowej, ustalonej przez Gwny Urzd Likwidacyjny w Poznaniu. Trzeba tu zaznaczy, e prawie cay aparat administracji polskiej w obu wojewdztwach zachodnich, poznaskim i pomorskim, by wwczas w rkach czynnych dziaaczy lub co najmniej sympatykw demokracji narodowej, w owym okresie wybitnie Sikorskiemu niechtnych. Kierownikiem GUL by pniejszy pose, profesor uniwersytetu poznaskiego, dr Bohdan Winiarski. Te okolicznoci wykluczay wszelk moliwo, aby przy nabyciu resztwki Sikorski korzysta z jakichkolwiek wzgldw czy ulg. Nie potrzebowa nawet ucieka si do kredytu bankowego wobec faktu, e dysponowa sum, jak uzyskaa ona z tytuu sprzeday nieruchomoci we Lwowie, otrzymanej w spadku. Resztwka generaostwa pooona bya na Kujawach w miejscowoci Parchanie, osiem kilometrw od Inowrocawia. Pani Sikorska przy pomocy stryja, zawodowego rolnika, ktry naby ssiedni resztwk, woya bardzo duo pracy w odpowiednie zagospodarowanie swojej wasnoci, tak e wkrtce ta posiado staa si jedn z bardziej znanych w okolicy. Po maju zwrcio to uwag rozmaitych wrogw Sikorskiego, ktrzy zgodnie z do rozpowszechnionymi w ich rodowisku obyczajami zakadali, i na pewno nie wszystko w sprawie nabycia resztwki byo w porzdku. Z ich to inicjatywy usanowane tymczasem kierownictwo Urzdu Likwidacyjnego przeprowadzio rewizj pierwotnego szacunku, a gdy jej wynik nie zadowoli gorliwcw, spowodowano drug rewizj. W wyniku tych dziwnych i jedynych chyba w tej dziedzinie operacji Sikorskim dwukrotnie podniesiono cen nabycia resztwki, nie biorc zupenie pod uwag ich wkadu pracy i inwestycji dokonanych w cigu dobrych kilku lat. Spowodowao to, oczywicie, kroki obronne ze strony generaostwa, dugie procesy, w ktrych ich interesw broni byy wiceminister skarbu, dr Weinfeld, ostatecznie jednak wyszo na to, i gdyby tego rodzaju posiado kupili z wolnej rki, na pewno droej by nie zapacili. Te szykany materialne byy jednak niczym w porwnaniu z tym, co planowano, aby wykoczy Sikorskiego jako wojskowego i obywatela. Wrg Pisudskiego tej miary, skoro szczliwym zbiegiem okolicznoci unikn losu generaw Rozwadowskiego i Zagrskiego, powinien by co najmniej tak unieszkodliwiony, aby nie mg ju w aden sposb przeszkadza nowym rzdcom Polski. Naley tu z gry zaznaczy, e, o ile poprzedni kampani przeciw Sikorskiemu wszczto zaraz po przewrocie, jeszcze za ycia Pisudskiego, to zielone wiato do drugiej pojawio si dopiero za rzdw jego nastpcw. Najbardziej czynne w tym kierunku byy organy zalene od ministra Spraw Wojskowych, albo szefa Sztabu Gwnego. One to zorganizoway zarwno w Warszawie, w ssiedztwie mieszkania

generaa, jak i w Inowrocawiu podczas letniego pobytu w Parchaniu, sta obserwacj i ledzenie jego ruchw cznie z kontrol nadchodzcej do korespondencji. Nie mniejsz gorliwo okazay organy Ministerstwa Sprawiedliwoci, zwaszcza po objciu jego kierownictwa przez oskaryciela w procesie brzeskim, Grabowskiego. Wybra on jednego z najzdolniejszych swych pomocnikw, prokuratora Sieroszewskiego, do nadzorowania ledztwa w sprawie przestpczej dziaalnoci Sikorskiego. Wybr ten by podyktowany, niewtpliwie, faktem, e Sieroszewski by gorliwym pisudczykiem, synem znanego pisarza, prezesa Akademii Literatury, Wacawa Sieroszewskiego, z ktrym Sikorski mia w okresie legionowym spraw honorow na tle nieprzytomnej kampanii oszczerstw, z jak wystpi sdziwy pisarz w zwizku z dziaalnoci departamentu wojskowego NKN. Zoliwy zbieg okolicznoci zdawa si sprzyja zamiarom przeladowcw Sikorskiego. Rozwija wwczas w Warszawie yw dziaalno opozycyjn niejaki Opiski, powoujcy si na swoj dawn przynaleno do Legionw, i to do I Brygady, i na swoj bardzo czynn rol w dniach zamachu majowego. Wkrtce po zamachu wypyn on jako jeden z kierownikw pisudczykowskiej konspiracji pod nazw Zwizku Ora Biaego. Po zdemaskowaniu tej organizacji przez pras opozycyjn, w jaki czas pniej wystpi Opiski jako organizator opozycji przeciwko reymowi sanacyjnemu, zoonej z ideowych pisudczykw. Dua ruchliwo, a przede wszystkim szafowanie pienidzmi zwrciy na Opiskiego uwag politycznych przyjaci Sikorskiego z frontu Morges, a to na skutek usilnych zabiegw tego o dostanie si do krgu najbliszych wsppracownikw Generaa. Nim jednak zdoano rozszyfrowa t zagadkow osobisto, Opiski zdy wpaci jak stosunkowo zreszt niewielk sum na fundusz prasowy tygodnika Zwrot, bdcego organem frontu Morges po zawieszeniu Odnowy. Wanie ta wpata, ktrej rdo, wedug dochodze sdowych, miao by bardzo podejrzane, miaa stanowi dowd cznoci Sikorskiego z pewnymi koami niemieckimi na polskim Grnym lsku. Konkretnie chodzio o osob jednego z synw ksicia Pszczyskiego, hr. Hochberga, ktry zreszt uwaa si za Polaka i suy w armii polskiej, w przeciwiestwie do rodzonego brata, wybitnego hitlerowca. Ale w oczach gorliwcw by to wystarczajcy dowd do zmontowania oskarenia przeciwko Sikorskiemu, ktre go miao ostatecznie wykoczy. Poniewa ledztwo toczyo si dwoma torami: wojskowym i cywilnym, wic chodzio o uzyskanie zgody Rydzamigego na wszczcie sprawy przeciwko Generaowi pozostajcemu cigle formalnie w subie i w dyspozycji ministra Spraw Wojskowych. Spreparowane w tym celu dla Rydza dossier pene byo takich nonsensw i wzajem wykluczajcych si sprzecznoci, e ten zadawszy sobie trudu uwanego jego przestudiowania, zabroni dalszego preparowania tej a nadto bzdurnej i kompromitujcej intrygi. By to, niewtpliwie, cios dla panw ministra sprawiedliwoci i jego prokuratora i dziki temu tylko w przeddzie wybuchu wojny Sikorski nie sta si ich ofiar. Przez cay ten okres czasu Sikorski zachowuje niezwyky spokj, koncentrujc swoj uwag na rozwoju gwatownie pogarszajcej si sytuacji politycznej, zwiastujcej nieuchronne i ryche rozpoczcie wojny przez Hitlera. Pod bezporednim wraeniem podpisania w Moskwie paktu Ribbentrop - Mootow zwraca si listownie do Rydza-migego, z prob o uregulowanie swojej sytuacji wojskowej i wyznaczenie mu czynnego przydziau. Na list ten nie otrzyma adnej odpowiedzi. 1 wrzenia powtrzy swoj prob z tym samym rezultatem. Razem z najbliszym w owym czasie wsppracownikiem w dziedzinie wojskowej, prezesem zarzdu gwnego Zwizku Hallerczykw, pk. dr. Izydorem Modelskim oraz z nastpc p. Korfantego

w kierownictwie organizacj wojewdzk Stronnictwa Pracy na lsku, dr. Wadysawem Tempk, mielimy 4 wrzenia z Sikorskim dug rozmow w jego mieszkaniu przy ul. Belwederskiej. Chodzio w pierwszym rzdzie o ustalenie pogldu na sytuacj wojskow. Oficjalne komunikaty bowiem zatajay prawdziwy stan rzeczy, posuwajc si do stwierdzenia, e wojska niemieckie zostay na wszystkich odcinkach wyrzucone z terytorium Rzeczypospolitej. Przeczyy temu fale uchodcw, ktre dotary ju nawet do Warszawy, a przede wszystkim rdowe informacje, jakie od swoich zaufanych oficerw przynis Modelski. Wynikao z nich, i nasze naczelne dowdztwo od pierwszego dnia napadu hitlerowskiego nie panuje nad sytuacj i nasze oddziay, co prawda przewanie wrd zacitych i beznadziejnych walk, s w staym odwrocie. lsk jest ju w caoci w rkach hitlerowskich. Modelski wycign z przedstawionego obrazu sytuacji wniosek, e przewaga wojsk niemieckich jest tak wielka, i naley si liczy z katastrof w cigu najwyej dwch do trzech dni. W tej sytuacji uzna, i zabieganie Sikorskiego o uzyskanie przydziau u Rydza-migego nie ma najmniejszego sensu i Genera powinien myle tylko o tym, aby jak najszybciej opuci kraj, pki to jeszcze jest moliwe i kierowa si do Francji jako naturalnego i jedynego terenu, na ktrym w oparciu o liczne masy polskiej emigracji zarobkowej, trzeba bdzie podj odbudow zbrojnych si polskich, z myl o dalszej walce przy boku sprzymierzonych. Sikorski niezwykle ostro zareagowa na wywody Modelskiego. Uzna je za mocno przesadzone, co stanowio charakterystyczn cech krewkiego prezesa Zwizku Hallerczykw. Przewidywa, e mimo wszystko uda si Rydzowi-migemu zatrzyma napr wojsk niemieckich na linii rodkowej Wisy z centralnym punktem w Warszawie, Narwi na pnocy, a Dunajca na poudniu. Uwaa, e w tej perspektywie, zwaszcza obrona stolicy moga posiada zasadnicze znaczenie dla podtrzymania ducha wrd ludnoci i zapowiedzia zwrcenie si do Rydza-migego z now propozycj o przydzielenie go do obrony Warszawy. Odrzuci kategorycznie sugesti woenia munduru tylko po to, aby mc opuci walczcy kraj. Determinacja Sikorskiego bya tego rodzaju, e trudno byo prowadzi z nim dyskusj po linii przedoonego przez Modelskiego planu. Skoczyo si na tym, e w naszej jeszcze obecnoci Sikorski napisa nowy list do Rydza-migego, ktry obecny przy rozmowie sekretarz generalny Stronnictwa Pracy hallerczyk, major Julian Malinowski, mia stara si dorczy jeszcze tego dnia adresatowi. Nasza ocena sytuacji bya inna. Kada niemal godzina potwierdzaa ciso informacji Modelskiego. W lokalu sekretariatu generalnego SP przy ulicy Traugutta 3 co chwila zjawiali si nasi dziaacze z Pomorza i Poznaskiego, ktrzy dosownie w ostatniej chwili zdoali opuci okupowany przez hitlerowcw teren. W tym stanie rzeczy nawet przyjmujc optymistyczne przewidywania Sikorskiego, e Rydzowi-migemu uda si zatrzyma napr niemiecki na linii rodkowej Wisy, doszlimy do przekonania, i jedynym miejscem, w ktrym naley si koncentrowa z myl o jakiej inicjatywie politycznej, jest Lww. Tam tedy naznaczylimy sobie spotkanie, zawiadamiajc Sikorskiego o naszej decyzji. Osobicie znalazem si we Lwowie 7 wrzenia przed poudniem. W okolicach kwi, ukrywajc si przed atakiem lotnictwa niemieckiego na jaki niezbyt odlegy obiekt, mogem zorientowa si w zasigu postpu wojsk niemieckich na podstawie rozmw z przypadkowymi towarzyszami niedoli, uchodcami ju nie tylko z wojewdztw zachodnich, ale z odzi i Radomia. Natychmiast nawizaem czno z przedstawicielem miejscowej organizacji, dawnym naszym druyniakiem, emerytowanym majorem Kreiterem, ktry w dwa dni pniej poinformowa mnie, e wanie przyby

do Lwowa genera Sikorski i zamieszka u dawnego swego oficera w gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy ulicy Legionw. Niezwocznie tam si zjawiem, nie byo jednak czasu na krtk chociaby wymian informacji o czynnociach Generaa w cigu ubiegych piciu dni, od ostatniego widzenia w Warszawie. Wiadomo o przyjedzie Sikorskiego rozesza si tak szybko, e naprdce zorganizowaa si u niego konferencja z udziaem dwch generaw, rwnie jak on pozbawionych wszelkiego przydziau, to jest Jzefa Hallera i Mariana Kukiela. Staralimy si najpierw zorientowa w sytuacji militarnej. Nim jednak dyskusja na ten temat moga si rozwin, zjawi si znany literat, ktrego felietony w bardzo prorzdowym i poczytnym Ilustrowanym Kurierze Codziennym posiaday w opinii publicznej duy rezonans. By to Zygmunt Nowakowski, do ktrego wszyscy obecni mimo jego pisudczykowskiej arliwoci odnosili si z zaufaniem, pamitajc, e jest on rwnoczenie bratem jednego z czoowych naszych przywdcw, dr. Wadysawa Tempki. I dlatego dalsza rozmowa, ju z udziaem Nowakowskiego, toczya si rwnie swobodnie i niekrpujco jak poprzednio. Nowakowski nada naszej dyskusji zupenie odmienny charakter. Wystpi z wstrzsajc ocen sytuacji pastwa, ktre w cigu tygodnia dosownie si rozsypuje. Stwierdzi, e autorytet wodza naczelnego waciwie przesta istnie. Rzd Skadkowskiego zupenie si nie liczy, w ogle nie wiadomo, gdzie on jest i czym si zajmuje poza zmian co kilka dosownie godzin nowej swej siedziby. Spoeczestwo ogarnia rozpacz i tylko wielki wstrzs mgby zahamowa ten proces wewntrznego rozpadu, ktry w cigu najbliszych dni moe przynie jak najgorsze rozwizanie. Takim wstrzsem mogoby by tylko powoanie do ycia nowego kierownictwa pastwowego, co w rodzaju Komitetu Ocalenia Publicznego, w ktrym powinni si znale ludzie nie skompromitowani klsk i budzcy oglne zaufanie. Widzi trzech kandydatw do takiego triumwiratu: obecnych tu generaw Sikorskiego i Hallera oraz gen. Sosnkowskiego, o ktrym ma wiadomo, e rwnie jest od kilku godzin we Lwowie. Apeluje do Sikorskiego, aby podj w tym kierunku inicjatyw i oferuje swoj pomoc w ewentualnym nawizaniu kontaktw z Sosnkowskim za porednictwem miejscowego wojewody Biyka, z ktrym jeszcze od czasw legionowych cz go przyjacielskie stosunki. Sikorski potraktowa wystpienie Nowakowskiego z du wyrozumiaoci, mwic, e nie wtpi w szczero jego pobudek, mimo e ich jedynym konkretnym efektem byoby wcignicie go w awantur o skutkach najbardziej tragicznych. Jeeli bowiem sytuacja oglna jest taka, jak j przedstawi Nowakowski, a wydaje si, i jego ocena sytuacji jest trafna, to nie mona by odda wikszej przysugi Rydzowi-migemu nad prb podjcia jakiego quasi zamachu stanu, ktry zdjby z niego odium odpowiedzialnoci za nieuchronn katastrof. Zarwno obaj obecni generaowie, Haller i Kukiel, jak rwnie i ja w najbardziej stanowczych sowach podtrzymalimy stanowisko Sikorskiego. Osobicie posunem si nawet tak daleko, e uyem wyraenia, i tylko wrg Sikorskiego mgby mu co podobnego doradza, a Nowakowskiego uwaam za przyjaciela, przez ktrego jednak przemawia wycznie rozpacz i patriotyczna egzaltacja. Na tym waciwie nasza konferencja si skoczya, zwrcio tylko moj uwag, e przy poegnaniu Sikorski poprosi Nowakowskiego, aby si na chwil jeszcze u niego zatrzyma. W kilka godzin pniej poszedem jeszcze raz do Sikorskiego, aby zawiadomi go, e uzgodnilimy z generaem Hallerem, i wobec zaamania si naszych planw zorganizowania jakiego orodka we Lwowie, postanowilimy opuci miasto i zatrzyma si gdzie w pobliu granicy rumuskiej u znajomych Hallera w powiecie niatyskim. Na schodach spotkaem wracajcego od Sikorskiego Nowakowskiego z min bardzo

smutn i przygnbion. Nie chciaem pyta Sikorskiego o przyczyn wizyty Nowakowskiego, ale zdyem od towarzyszcego mu oficera, emerytowanego pk. Stefczyka dowiedzie si, co byo przyczyn tej wizyty. Sikorskiego uderzya w przedpoudniowym przemwieniu Nowakowskiego wzmianka o jego bliskich stosunkach z wojewod Biykiem. Cigle jeszcze jakby optany projektem skontaktowania si z Rydzem-migym, chwyci si myli, e wanie Biyk mgby by idealnym porednikiem z uwagi na dawne i zaye stosunki z Rydzem jeszcze od czasw szkolnych w Brzeanach. Z t wanie misj wyprawi Nowakowskiego do Biyka. Wojewoda po prostu wymia przedstawiony przez Nowakowskiego projekt skontaktowania Sikorskiego z Rydzem-migym. Uwaa, e to nie ma najmniejszego sensu, bo Rydzowi Sikorski do niczego nie jest potrzebny. Odpowied ta bya niezwykle charakterystyczna i dziwnie pokrywaa si ze stanowiskiem innego wybitnego pisudczyka, wczesnego wiceministra Spraw Wojskowych, gen. Guchowskiego, ktrego dwa dni przedtem Sikorski spotka w Dubnie na Woyniu, dokd dojecha w pogoni za Rydzemmigym. Guchowski na prob Sikorskiego, aby mu uatwi skontaktowanie si z Rydzem odpowiedzia brutalnie, e nie widzi adnych powodw, dla ktrych miaby to uczyni. Jako ilustracj stanu umysw wczesnej naszej kierowniczej elity wojskowej i politycznej naley przytoczy fakt opowiadany pniej we Francji przez tego Nowakowskiego czonkom Rady Narodowej, do ktrej i jego powoano, e dowiedzia si, i dosownie w kilka godzin po jego rozmowie z Biykiem, w ktrej ten ocenia sytuacj jako w zasadzie rozwijajc si wedug planu, przystpi do palenia dokumentw podlegego mu urzdu wojewdzkiego. (W kilka dni pniej znalaz si po stronie wgierskiej na Rusi Podkarpackiej, gdzie w jakim hoteliku w Marmaros Sziget popeni samobjstwo). Odwiedziem jeszcze Sikorskiego nastpnego dnia w niedziel 10 wrzenia, aby go poinformowa, e wieczorem opuszczam Lww w towarzystwie przybyego z odzi naszego dziaacza, a jego imiennika emerytowanego majora, udajc si do majtku pastwa Agopsowiczw, znajomych Hallera, w Tulukowie pod niatyniem, gdzie si wkrtce gen. Haller do nas przyczy. Tam bdziemy oczekiwa na dalszy rozwj sytuacji, ktry najprawdopodobniej w cigu niewielu dni zmusi nas do opuszczenia kraju i kierowania si przez Bukareszt do Francji. Sikorski uzna ten plan za racjonalny i nie wyklucza, e i on moe by zmuszony do pjcia w nasze lady. W tej chwili jednak otwieraj si pewne moliwoci jego powrotu do Warszawy w celu wzicia udziau w jej obronie, a to w zwizku z perspektyw porednictwa Sosnkowskiego. Pniej ju w Rumunii dowiedziaem si, e z tego porednictwa nic nie wyszo. Sosnkowski nie zdecydowa si nawet na osobiste spotkanie z Sikorskim we Lwowie. Kontakt ograniczy si do rozmowy telefonicznej, w ktrej porednik niedwuznacznie owiadczy, i waciwie nic zrobi nie moe. Poinformowa go tylko, gdzie w danej chwili moe znajdowa si Rydz-migy. Spotkaem Sikorskiego dopiero w trzy i p tygodnia pniej, w Paryu, gdzie przybyem dopiero 4 padziernika po do dramatycznych perypetiach w Rumunii. Przekroczyem granic razem z gen. Hallerem i mjr. Sikorskim 14 wrzenia. Ju na terenie rumuskim dogoni nas jaki dziennikarz angielski, wystpujc w roli agenta dyplomatycznego, ktry pozna Hallera i nalega na spotkanie o godzinie 6 wieczorem w Czerniowcach, w hotelu Metropol. Nie orientowalimy si, i tam wanie koncentroway si wszystkie wywiady, a przede wszystkim niemiecki. Haller w towarzystwie Sikorskiego poszed zoy wizyt miejscowemu proboszczowi polsko-ormiaskiemu, a ja zostaem w hotelu, oczekujc przybycia owego agenta-dziennikarza. Dziki temu staem si mimowoli

wiadkiem rozmowy prowadzonej w jzyku francuskim przez polskiego konsula z jakim dygnitarzem rumuskim, generaem, przybyym wieo z Bukaresztu ze specjalnymi penomocnictwami w zwizku z krytycznym rozwojem sytuacji wojennej w Polsce. Z fragmentu rozmowy, ktr zdyem usysze, okazao si, e rzd rumuski absolutnie nie jest przygotowany na przyjcie oddziaw polskich. Konsul nie potrafi okreli iloci onierzy, ktrych trzeba byo zakwaterowa, nie potrafi odpowiedzie na pytanie, czy poza oddziaami wojskowymi nie zjawi si uchodcy cywilni. Nie pada adna informacja o moliwoci schronienia si w Rumunii naczelnego dowdztwa i rzdu polskiego. Rozmowa trwaa prawie dwie godziny i skoczya si na tym, e genera o tym wszystkim zaraportuje zaraz swojemu rzdowi, proszc o instrukcje. Rozmowa z angielskim dziennikarzem-agentem nie przyniosa nam nic interesujcego. Raczej on prbowa od nas uzyska informacje na temat tego, gdzie si znajduje w tej chwili marszaek Rydzmigy oraz rzd polski i jakie s ich dalsze zamiary, o czym, naturalnie, nie moglimy mu udzieli adnej informacji. Rezultaty tego niespodziewanego zatrzymania si w Czerniowcach byy bardziej dramatyczne, ni mona byo sobie wyobrazi. Dotarlimy do dworu pp. Zawadzkich w Karaczyjowie koo Wyznicy pnym wieczorem i wkrtce zasiedlimy do kolacji. Gospodarz praktykowanym od wybuchu wojny zwyczajem nastawi radio niemieckie, stacj Wrocaw, ktra o 9 wieczorem nadawaa obszerny serwis informacyjny w jzyku polskim. Najpierw by biuletyn o sytuacji wojennej. Wynikao z niego, e armia polska jest rozgromiona i poszczeglne jej oddziay w popochu i nieadzie prbuj si przedosta na Wgry i do Rumunii. A potem wiadomo, e dzisiaj w godzinach rannych przekroczy granic rumusk w ubraniu cywilnym znany przeciwnik marszaka Pisudskiego i byy wdz armii polskiej podczas I wojny wiatowej we Francji, genera Jzef Haller, w towarzystwie dwch oficerw rwnie ubranych po cywilnemu. Podnieceni do najwyszego stopnia t informacj dugo dociekalimy, w jaki sposb wywiad niemiecki mg tak szybko zdoby tak dokadne informacje. Spraw wyjani gospodarz, mwic, e caa granica wprost roi si od szpiegw i informatorw niemieckich. Nie przypuszczalimy jednak, aby z tego powodu mogy na nas spa jakie kopoty. Zudzenie to trwao jednak bardzo krtko, bo ju nastpnego dnia po poudniu zjawi si we dworze oddzia andarmerii rumuskiej z majorem na czele, ktry z kadym z nas na osobnoci odby uprzejm rozmow, majc wszelki charakter ledztwa. Nastpnie owiadczy nam, e miejscowo, w ktrej przebywamy, znajduje si w strefie przygranicznej, podlegajcej od wybuchu wojny polskoniemieckiej specjalnym obostrzeniom i pobyt nasz jako cudzoziemcw jest w niej niemoliwy. Musimy si przenie dalej w gb kraju do Suczawy, bdcej zreszt administracyjn stolic Bukowiny, i musimy to uczyni bez zwoki pod oson dla bezpieczestwa andarmerii rumuskiej. Do Suczawy przyjechalimy pn noc ulokowani w jakim podym hoteliku, podobno jednym z lepszych w tym miecie. egnajc si z nami major zakomunikowa, i na wyjazd z Suczawy do Bukaresztu musimy mie zezwolenie miejscowego prefekta. Kiedy nazajutrz udalimy si z Hallerem do prefekta, przyj nas bardzo grzecznie, ale niemniej stanowczo owiadczy, i zezwolenia na wyjazd nie moe nam udzieli, pki nie uzyska na to zgody Ministerstwa Spraw Wewntrznych w Bukareszcie. Odtd przez osiem dni chodzilimy codziennie do prefektury, by niezmiennie usysze t sam odpowied, i z Bukaresztu nie nadesza jeszcze zgoda na nasz wyjazd. *

24 wrzenia znalelimy si wreszcie w Bukareszcie. Zoylimy z Hallerem wizyt naszemu ambasadorowi Rogerowi Raczyskiemu, ktry w krtkiej rozmowie z nami by bardzo powcigliwy. Dowiedzielimy si od niego tylko tyle, e by tu genera Sikorski i wanie dwa dni temu wyjecha razem z ambasadorem francuskim przy rzdzie polskim, Nolem, do Parya. Na temat jego planw ambasador nie umia, a raczej, zdaje si, nie chcia nam nic powiedzie. Dopiero wracajc z ambasady do hotelu, od spotkanego dawnego kolegi z okresu Zarzewia Aleksandra adosia, byego pracownika polskiej suby dyplomatycznej, zwolnionego przez Becka, ktry w organach frontu Morges pod pseudonimem W. Nienaskiego prowadzi konsekwentn krytyk naszej urzdowej dyplomacji, dowiedziaem si jak rzeczy wygldaj. Wedug relacji adosia, Sikorski uda si do Parya pod wpywem argumentacji Nola, e wobec cakowitego zaamania si dotychczasowego kierownictwa pastwowego prace nad odbudow zarwno zbrojnych si polskich, jak i aparatu polityczno-rzdowego trzeba bdzie rozpoczyna od nowa. Sikorski ulegajc zupenie bezpodstawnym, jak si okazao, informacjom, rozszerzanym przy przekraczaniu granicy, i Rumuni zwizani z nami przymierzem honorowa bd w dalszym cigu dotychczasowe polskie wadze, a co najmniej wodza naczelnego, liczy si z koniecznoci porozumienia si z Rydzem i uzyskania od niego przydziau, o ktry przez cay prawie miesic bez skutku zabiega. Ambasador Nol po nawizaniu cznoci ze swoim rzdem, rozwia te kalkulacje jako zupene mrzonki. Nie tylko bowiem wadze rumuskie nie honoroway istotnych czy rzekomych zobowiza, ktrymi udzi Rydza-migego Beck, ale znalazszy si w bardzo trudnej sytuacji, pod naciskiem niemieckim, zarzdziy internowanie tak wodza naczelnego, jak prezydenta Rzeczypospolitej i rzdu. W tym stanie rzeczy Sikorski uzna, e szukanie wszelkiego kontaktu z Rydzem-migym, ktry dopiero 17 wrzenia przed przekroczeniem granicy wyznaczy mu spotkanie na terenie rumuskim, nie ma adnego sensu. Z dalszych relacji adosia wynikao, e Sikorski wyjedajc do Parya, interesowa si gwnie organizacj wojska i mniej liczy si z zaangaowaniem w sprawy polityczne. Nie wyklucza jednak, i bdzie do tego zmuszony w zalenoci od sytuacji, jak tam zastanie, a mianowicie od tego, w jaki sposb rzd francuski - najprawdopodobniej w porozumieniu z rzdem brytyjskim - ustali swj stosunek do rzdu polskiego. W zwizku z tym prosi adosia o nawizanie kontaktu z wybitniejszymi dziaaczami politycznymi opozycji, ktrzy niewtpliwie znajd si na terenie Rumunii, obiecujc, e po wyjanieniu sytuacji w Paryu zawiadomi go o moliwoci ich wykorzystania. W Paryu zetkn si Sikorski najpierw z niektrymi politykami opozycji, w pierwszym rzdzie z przebywajcym tu od szeciu lat byym posem Liebermanem, oraz z nowo przybyymi, i to nawet wczeniej od niego, byymi posami PPS Staczykiem i Pragierem, a take z prof. Stanisawem Stroskim. Rwnoczenie czynna bya w stolicy francuskiej Rada Ambasadorw RP - ukasiewicz (Pary), Edward Raczyski (Londyn) i Wieniawa Dugoszowski (Rzym) - ktra wobec unieruchomienia naczelnych wadz pastwowych w Rumunii obja rol waciwego organu zwierzchniego pastwa polskiego. W dniu 28 wrzenia Rada ta powierzya Sikorskiemu dowdztwo nad formujcym si we Francji wojskiem polskim spord naszej emigracji zarobkowej, obliczanej na ponad 700 tysicy osb, z ktrych okoo 120 tysicy byo w wieku poborowym. Rwnoczenie Rada Ambasadorw podja starania uregulowania sprawy istnienia wadz pastwowych poza granicami Polski, do czego pierwszym krokiem miao by wyznaczenie przez prof. Mocickiego swego nastpcy na stanowisku prezydenta RP. Poprzednia jego nominacja w osobie

Rydza-migego automatycznie staa si nieaktualna. Po krtkim i raczej kompromitujcym incydencie z nominacj Wieniawy Dugoszowskiego, skoczyo si ostatecznie na powierzeniu urzdu prezydenta RP ostatniemu wojewodzie pomorskiemu, Wadysawowi Raczkiewiczowi, ktry przez cay prawie okres 20-lecia zwizany by bardzo blisko z obozem pisudczykowskim. Pierwsze kroki nowego prezydenta wskazyway, e nie ma on zamiaru wyciga zbyt daleko idcych wnioskw z politycznych aspektw towarzyszcych katastrofie wrzeniowej. Niewtpliwie, w cisym porozumieniu z czonkami Rady Ambasadorw doszed on do wniosku, e maksymalne ustpstwo, ktre naley zrobi, powinno polega na rozszerzeniu podstawy politycznej rzdu, do ktrego, poza przedstawicielami dotychczasowego zespou, to jest Ozonu, powinni wej przedstawiciele opozycji. W zwizku z tym misj tworzenia rzdu powierzy Raczkiewicz Augustowi Zaleskiemu, ktry przez z gr 6 lat po przewrocie majowym kierowa polityk zagraniczn nowego reymu. W listopadzie 1932 roku zosta on do brutalnie zastpiony przez Becka, co nie przeszkodzio jego dobrym stosunkom z reymem, szczeglnie za z Rydzem-migym. Odnone posunicie Raczkiewicza zostao zgodnie ocenione przez przebywajcych w Paryu politykw opozycyjnych negatywnie. Akceptujc nominacj sanatora na prezydenta, uwaali, e rwnoczenie premierem powinien zosta przedstawiciel opozycji i dopiero w takiej konfiguracji zarwno kraj, jak i zagranica znajd potwierdzenie, i w kierownictwie spraw polskich doszo do zasadniczej zmiany i wytworzenia si pewnego rodzaju jednoci narodowej. Najwymowniejszym rzecznikiem tego pogldu, podzielanego cakowicie przez Sikorskiego, by prof. Stroski. Raczkiewicz da si ostatecznie przekona i zaproponowa wwczas utworzenie rzdu Stroskiemu. Zbiego si to z przyjazdem do Parya delegata Ignacego Paderewskiego, jego sekretarza Strakacza, ktry przyby z misj poparcia jego autorytetem rzeczywistej koncepcji jednoci narodowej. Rwnoczenie Paderewski kad silny nacisk na to, aby w nowym ukadzie wadz odpowiednie miejsce zaj Sikorski. Sytuacj uatwi sam Stroski, rezygnujc na rzecz kandydatury Sikorskiego. W ten sposb 30 wrzenia doszo do nominacji przez prezydenta Raczkiewicza nowego rzdu pod przewodnictwem Sikorskiego, ktry jednoczenie obj stanowisko ministra spraw wojskowych. Razem z Sikorskim pierwsza ekipa rzdowa wynosia 5 osb - Stroski (wicepremier), Zaleski (minister spraw zagranicznych), pk Adam Koc (skarb) i Staczyk (opieka spoeczna). Bya to wic koalicja o bardzo wskim zasigu, obejmujca dwch ludzi dawnego reymu, jednego socjalist i jednego dzikiego narodowca. O skadzie nowego rzdu polskiego w Paryu dowiedziaem si w chwili opuszczania Bukaresztu z krtkiej notatki w miejscowym dzienniku niemieckim w dniu 1 padziernika. O samym powoaniu Sikorskiego na premiera zawiadomi mnie par dni przedtem ado, pokazujc depesz, jak od niego otrzyma. W depeszy tej Sikorski wzywa adosia do przyjazdu i rwnoczenie informuje go, i wyda zarzdzenie podpukownikowi Zakrzewskiemu, attach wojskowemu przy ambasadzie RP w Bukareszcie, aby uatwi przyjazd do Parya nastpujcym osobistociom, jeeli znajd si one w Bukareszcie: Witosowi, Ratajowi, Niedziakowskiemu, Kwapiskiemu, Hallerowi i Popielowi oraz pukownikom Modelskiemu i Franciszkowi Arciszewskiemu. Lista Sikorskiego bardzo nas obu - odosia i mnie - zastanowia. Z jej skadu wida byo, i liczy si on w pierwszym rzdzie z koniecznoci wcignicia do pracy nowego rzdu politykw zwizanych z trzema stronnictwami: Ludowym, PPS i Pracy. Jak si, niestety, wkrtce okazao, rachuby na wymienionych ludowcw i socjalistw byy nierealne.

Wyjechaem z Bukaresztu razem z gen. Hallerem i jego maonk oraz pk. Modelskim, ktremu towarzyszyli dwaj czonkowie zarzdu gwnego Zwizku Hallerczykw: emerytowani majorzy Wadysaw Sikorski i in. Stefan Zabocki. Podr nasza do Parya trwaa stosunkowo dugo, bo przybylimy do dopiero 5 padziernika. Haller nas wyprzedzi o cae dwa dni, udao mu si bowiem zdoby bilet na bezporedni pocig midzynarodowy. W Paryu zastalimy sytuacj bdc odbiciem fermentw i trudnoci, w jakich organizowao si nowe kierownictwo naszej nawy pastwowej na obczynie. Pierwsz wiadomoci byo, e wanie w przeddzie nastpio uzupenienie rzdu przez powoanie do Hallera jako reprezentanta Stronnictwa Pracy i adosia, ktry mia czasowo reprezentowa Stronnictwo Ludowe, pki nie znajdzie si w Paryu kto z miarodajnych przedstawicieli Naczelnego Komitetu Wykonawczego, ado by bowiem tylko czonkiem Rady Naczelnej Stronnictwa. Skontaktowaem si od razu z Liebermanem, z ktrym od czasu wsplnego pobytu w Brzeciu czyy mnie bardzo bliskie stosunki. Odbyem z nim w towarzystwie Modelskiego dusz rozmow zaraz w kilka godzin po naszym wyldowaniu w Paryu, jeszcze przedtem ni moglimy si przywita z Sikorskim. Lieberman by dziwnie skwaszony i peen pesymistycznych przewidywa co do moliwoci naleytego sterowania sprawami pastwowymi wobec, jak mwi, inwazji na wszystkie tworzce si urzdy przedstawicieli dawnego reymu i odpowiedzialnoci za ten stan rzeczy obcia przede wszystkim wicepremiera Stroskiego. Dopiero w kilka tygodni pniej miaem sposobno uzyskania informacji odsaniajcych rdo rozgoryczenia i pesymizmu Liebermana. Ujawni mi to urzdnik Ministerstwa Opieki Spoecznej Frckowiak, byy dyrektor ubezpieczalni spoecznej w Katowicach, ktry przyjecha do Parya razem ze Staczykiem w samochodzie swego przyjaciela a rwnoczenie partyjnego towarzysza Staczyka, Alojzego Adamczyka. Adamczyk i Frckowiak stanowili pierwszy zrb aparatu ministerstwa, ktre zacz organizowa Staczyk. Wedug opowiadania Frckowiaka mia on przyrzeczone, i zajmie pod wzgldem stopnia subowego i uposaenia to samo stanowisko co Adamczyk, czujc si do tego w peni uprawnionym jako fachowiec, w stosunku do zawodowego szofera, jakim by Adamczyk. Z nieznanych powodw Staczyk tego przyrzeczenia nie dotrzyma i to byo powodem, e rozgoryczony Frckowiak, powoujc si na to, e waciwie nie jest adnym socjalist, bo w gbi duszy by zawsze korfanciarzem, zacz si przede mn wyala. Wedug jego relacji sytuacja na odcinku przedstawicielstwa PPS w rzdzie wygldaa pocztkowo w ten sposb, e Sikorski mia zamiar powoa na to stanowisko Liebermana. Na wiadomo o tym zamiarze, Staczyk zorganizowa w porozumieniu ze wieo przybyym do Parya czonkiem PPS, adwokatem Tadeuszem Tomaszewskim, kontrakcj majc na celu wytumaczenie Sikorskiemu, i powoanie do skadu rzdu Liebermana ze wzgldu na jego wyznanie i pochodzenia bdzie le przyjte w Polsce, nie wyczajc k socjalistycznych. Delegacj ow stanowili Adamczyk i Frckowiak. Dyskredytujc kandydatur Liebermana owiadczyli oni Sikorskiemu, e zdaniem wszystkich obecnych przedstawicieli PPS przybyych ostatnio z kraju, a wic poza nimi Tomaszewskiego i Pragiera, reprezentacja PPS w nowym rzdzie powinna przypa wybitnemu dziaaczowi socjalistycznemu tak na polu politycznym, jak i syndykalnym, a takim jest wrd obecnych w Paryu tylko sekretarz generalny klasowego zwizku grnikw, byy pose Jan Staczyk. Sikorski zorientowawszy si, i kandydatura Liebermana nie ma adnego oparcia wrd jego towarzyszy partyjnych, uznajc rwnoczenie propagandow warto zasiadania w jego rzdzie autentycznego robotnika, zdecydowa si ostatecznie na powierzenie teki Staczykowi.

O tych wszystkich zakulisowych grach nie miaem najmniejszego pojcia, gdy nazajutrz po przybyciu zostaem przez Sikorskiego zaproszony wraz z Modelskim na powitalne niadanie. Mieszkalimy wszyscy w jednym hotelu Danube przy rue Jacob, w ktrym koncentrowao si waciwie wwczas polskie ycie polityczne. Dowiedziawszy si, i razem z Modelskim mamy odwiedzi Liebermana, Sikorski prosi bardzo o wywarcie na nacisku, aby wzi udzia w tym niadaniu, chciaby bowiem przy tej sposobnoci odnowi atmosfer starego stosunku, ktry z przyczyn przez niego waciwie niezawinionych ostatnio uleg, niestety, pewnemu pogorszeniu. Mam wraenie, e wywizalimy si niele z tego zadania, bo Lieberman nie tylko wzi udzia w niadaniu, ale i bardzo ywy udzia w dugiej dyskusji, jaka si po nim wytworzya. O okolicznociach tworzenia rzdu i jego skadu personalnego prawie nie byo mowy. Sikorski poruszy natomiast kwesti mojego udziau w pracach rzdu i owiadczy, i aprobuje cakowicie projekt wysunity przez Stroskiego, aby mnie powoa na stanowisko podsekretarza stanu przy Staczyku, do ktrego resortu doczone bd take sprawy szkolnictwa na emigracji. Rwnoczenie pooy nacisk na to, i pragnie jako szef rzdu zapocztkowa demokratyczny system kontroli ze strony przedstawicielstwa narodowego i w tym celu nosi si z zamiarem powoania do ycia Rady Narodowej. W pierwszym rzdzie powinni wej do niej posowie, tak dobrani, by reprezentowali wszystkie odcienie myli politycznej i najwaniejsze regiony kraju. T drog chciaby premier wysun na jedno z czoowych stanowisk reprezentacyjnych tak wysoko cigle jeszcze w wiecie cenion osob Ignacego Paderewskiego, przez powierzenie mu stanowiska przewodniczcego Rady. Zdaje sobie spraw, i to bdzie raczej stanowisko czysto honorowe ze wzgldu na podeszy wiek i stan zdrowia Paderewskiego, ale z punktu widzenia praktycznego zagadnienie da si rozwiza przez odpowiedni dobr wiceprzewodniczcych, nad czym bdzie jeszcze czas si zastanowi. Ju w tej chwili widzi jednak, i PPS w Radzie Narodowej reprezentowana bdzie przez Liebermana jako bezspornego seniora polskich parlamentarzystw i w tym kierunku ma zamiar wywrze cay swj nacisk na emigracyjne kierownictwo partii. Przedstawiony przez Sikorskiego plan spotka si z oglnym naszym poparciem, nie wyczajc Liebermana, co znacznie przyczynio si do wytworzenia odpowiedniej atmosfery. Jeeli chodzi o skad rzdu, to w cigu najbliszych kilku tygodni prace nad jego ostatecznym sformuowaniem zostay zakoczone. Odbyo si to w kilku etapach, z ktrych ju przy pierwszym ujawnio si jeszcze raz, do jakiego stopnia silne s denia przegranej ekipy rzdowej do zajcia w nowym systemie kluczowych pozycji. 16 padziernika zjawi si nieoczekiwanie w Paryu gen. Sosnkowski. Ju w kilka godzin pniej w hotelu Danube huczao od pogosek na temat planw powierzenia mu funkcji. A wic najpierw, e Raczkiewicz, speniajc jakoby pierwotne marzenie byego prezydenta Mocickiego, ktry o nim na pierwszym miejscu myla jako o swoim nastpcy, ma zamiar zrezygnowa z prezydentury. Dalej, e Sosnkowski wielkodusznie tej ofiary nie przyj, wysuwajc jedynie postulat odpowiedniego przydziau w wojsku, a przede wszystkim w dziedzinie cznoci z krajem i przedstawicielstwa organizujcego si tam podziemia wojskowego. Doszy nas rwnie niedyskrecje o przywitaniu i rozmowie Sosnkowskiego z Sikorskim. Przywitanie miao si odby w atmosferze przypominajcej jak najlepsze, a jake w czasie odlege, przyjacielskokoleeskie stosunki w modoci. Wedug tej wersji powtrzonej pniej przez samego Sikorskiego, Sosnkowski rzuci mu si na szyj mwic, e sama Opatrzno oddaa karty sprawy polskiej, w tym i jego, w rce Sikorskiego i zadeklarowa w tej cikiej pracy swoj najdalej idc pomoc

i bezwzgldn lojalno. Sikorski ujty tym zachowaniem, zacz od razu rozwaa z Sosnkowskim moliwoci jego zatrudnienia. wiadom, i sam bdzie mia bardzo wiele zajcia z rozwizywaniem trudnoci zwizanych z organizacj wojska na terenie Francji i uznajc przewag Sosnkowskiego w lepszej znajomoci aparatu oficerskiego, ktry w kraju pozosta i na ktrym z koniecznoci oprze si bd musiay prace powoywanej do ycia konspiracji wojskowej, zaproponowa formalne kierownictwo t konspiracj Sosnkowskiemu, i wejcie z tego tytuu do rzdu. Sosnkowskiemu ta propozycja bardzo odpowiadaa, ale nie wyczerpywaa bynajmniej jego ambicji. Waciwa gra na temat roli Sosnkowskiego odbya si dnia nastpnego na caodziennej konferencji czonkw rzdu, reprezentujcych gwne obozy polityczne, pod przewodnictwem wicepremiera Stroskiego. Uczestniczyem w niej ju jako podsekretarz stanu z ramienia Stronnictwa Pracy za zgod gen. Hallera, ktry wola si nie miesza do draliwej rozgrywki na temat Sosnkowskiego. Rzecznikiem pogldw prezydenta Raczkiewicza, a waciwie rwnoczenie caego ancient regime'u by minister skarbu, byy pierwszy szef Ozonu, pk Adam Koc. Powtrzy on zebranym i tym samym potwierdzi pogoski, jakie poprzedniego dnia kursoway na temat gry Raczkiewicza. Chwalc wielkoduszno i bezinteresowno obu partnerw, Koc, wobec niewskazanej zmiany na stanowisku prezydenta, co musiaoby na gospodarzach, zwaszcza w zwizku z poprzednim incydentem z Wieniaw Dugoszowskim, wywoa jak najgorsze wraenie, wypowiedzia si za kompromisowym rozwizaniem polegajcym na tym, e prezydent zamianuje swoim nastpc Sosnkowskiego. Rwnoczenie Sosnkowski wejdzie do skadu rzdu i otrzyma tam przydzia wedug planu wysunitego przez samego premiera. Propozycja Koca zaskoczya zebranych i bodaj najbardziej wakie zastrzeenia przeciwko niej wypowiedzia Stroski. Przypomnia on, e rwnoczenie z powierzeniem stanowiska premiera gen. Sikorskiemu, prezydent Raczkiewicz na jednomylne danie negocjujcych z nim politykw opozycyjnych zgodzi si zamianowa swoim nastpc na stanowisku prezydenta RP premiera Sikorskiego. Byo to wedug Stroskiego iunctim z przyjtym rwnoczenie zobowizaniem tego prezydenta z 30 wrzenia, i nie bdzie stosowa dyktatorskich przepisw konstytucji kwietniowej, dziaajc w kadym wypadku w cisym porozumieniu z premierem rzdu. To jest wanie tre tak zwanego porozumienia paryskiego. W tej sytuacji zademonstrowalibymy w cigu niecaych trzech tygodni ju drug zmian na jednym z najbardziej wanych miejsc w systemie wadz pastwowych. Zastrzeenia Stroskiego, waciwego twrcy porozumienia paryskiego, wywoay oywion dyskusj, w ktrej wszyscy rzecznicy stronnictw dawnej opozycji wypowiadali si po linii jego wywodw. Jeden Koc milcza jak zaklty. Dyskusj, ktra nie rokowaa adnego pozytywnego wyniku, przerwa telefon do Stroskiego o treci wrcz sensacyjnej. Z Prezydium Rady Ministrw zakomunikowano Stroskiemu, i Kancelaria Cywilna prezydenta RP przesaa do druku tekst dekretu prezydenta mianujcego gen. Kazimierza Sosnkowskiego nastpc prezydenta RP nalegajc, aby dekret ten pojawi si jak najszybciej w Dzienniku Ustaw RP i Monitorze Polskim. Zdumienie byo jeszcze wiksze, gdy z dalszych wyjanie Stroskiego, otrzymanych na jego wyrane danie od rozmwcy, okazao si, i poprzednia nominacja Sikorskiego jako nastpcy prezydenta RP formalnie nie ujrzaa wiata dziennego. Bya wprawdzie podpisana przez Raczkiewicza, ale nie zostaa ogoszona ani w Dzienniku Ustaw, ani w Monitorze, czyli formalnie w ogle nie miaa miejsca. Czuwa nad tym, jak si okazao, szef Kancelarii Cywilnej prezydenta RP, epkowski, ktry t sam funkcj peni i przy poprzednim prezydencie Mocickim.

Na tym niezwykym incydencie przerwano obrady, aby je po poudniu kontynuowa ju z udziaem Sosnkowskiego. Wykorzystalimy t przerw razem z adosiem udajc si do Sikorskiego, ktremu strecilimy przebieg posiedzenia. Nie zrobio to na nim najmniejszego wraenia. Zlekceway cakowicie incydent z wywaszczeniem go z nominacji na nastpc prezydenta, mwic, e nie przywizywa do tego adnej wagi i ustpi wycznie pod naciskiem argumentacji Stroskiego. Z caej rozmowy wyczulimy obaj, e Sikorski jest zdecydowany na wspprac z ludmi dawnego reymu, liczy bowiem, e w obliczu klski, za ktr historia obarczy ich obz, wszyscy oni zechc si w pewnym stopniu rehabilitowa, biorc lojalny udzia w odbudowaniu na emigracji polskich organw pastwowych. W kadym razie, zaufaniem takim darzy Sosnkowskiego, przypominajc nam jego zachowanie si w maju 1926 roku oraz fakt, e po wyzdrowieniu zosta wprawdzie powoany formalnie na bardzo zaszczytne stanowisko zastpcy Pisudskiego jako Generalnego Inspektora Si Zbrojnych, ale waciwie tak za ycia Pisudskiego, jak i przy Rydzu-migym, realnego wpywu na bieg spraw nie posiada. Przypomniano sobie o nim dopiero z chwil wybuchu wojny, przy czym Skadkowski zaproponowa mu stanowisko wicepremiera, ktrego nie przyj, po czym dopiero Rydzmigy znalaz dla niego funkcje kierownicze powierzone mu w chwili, kiedy katastrofa bya nieunikniona. Suchajc tej obrony Sosnkowskiego, zdalimy sobie z adosiem spraw, e z takim nastawieniem wobec dawnych swoich przeciwnikw Sikorski wchodzi na niebezpieczn drog. Jego prosta, szczera natura, wykluczaa moliwo nielojalnej gry, zwaszcza w obliczu sytuacji, w jakiej nard nasz si znalaz. Nie chcia pamita, e zarwno okres legionowy, jak i pniejsze dwudziestolecie, ujawnio inne oblicza ludzi zwizanych z Pisudskim. Skoczylimy rozmow zwizym przypomnieniem tych rzeczy i zoeniem ycze Sikorskiemu, aby si w swych nadziejach nie pomyli, zapewniajc go, e z naszej i naszych stronnictw strony nie napotka na adne trudnoci w kontynuowaniu tej swojej wielkodusznej linii polityki personalnej, chyba e przyjd fakty, ktre podwa jej celowo. Na sprawie Sosnkowskiego nie zakoczy si jeszcze rozdzia uzupenienia skadu rzdu. Pozostawaa wci otwarta kwestia powoania do odpowiedniego przedstawiciela Stronnictwa Narodowego. Bya to sprawa wyjtkowo delikatna z dwch powodw. Wicepremier Stroski, nalecy niewtpliwie do politykw od wczesnej modoci jak najcilej zwizanych z tym obozem, nie mg uchodzi za formalnego jego reprezentanta, z chwil bowiem objcia w pocztkach 1938 roku stanowiska naczelnego publicysty politycznego w Kurierze Warszawskim, formalnie ze stronnictwa wystpi. Uwaany by zreszt ju od do dawna przez nowe wadze SN, i to z wyranym bogosawiestwem yjcego jeszcze Romana Dmowskiego, za czowieka, ktry nie nada za rozwojem nowoczesnej myli narodowej, zbyt obcionego skonnociami w kierunku demokracji i liberalizmu. Sikorski zdawa sobie doskonale spraw z takiego stanu rzeczy i liczy si od samego pocztku z koniecznoci pozyskania do rzdu kogo, ktrego formalne zwizki ze stronnictwem byyby bez zarzutu. Na szczcie, zjawi si w Paryu, i to jeszcze przed przybyciem tam prezesa SN Bieleckiego (ktre to stanowisko zreszt w nowej konstrukcji wadz podyktowanej przez Dmowskiego miao charakter czysto administracyjny), wybitny polityk obozu narodowego, zajmujcy w nim w rnych okresach historii bardzo wane czoowe stanowiska. Mowa o dr. Marianie Seydzie, ostatnio redaktorze naczelnym wpywowego na zachodzie Polski Kuriera Poznaskiego, byym pole na sejm, byym senatorze, byym ministrze Spraw Zagranicznych w drugim rzdzie wikszoci parlamentarnej Witosa, a przed odbudow pastwa polskiego, czonku wadz naczelnych Ligi Narodowej, organizatorze Polskiej Agencji Prasowej w Lozannie i czonku Komitetu Narodowego

Polskiego w Paryu. Nominacja Seydy posiadaa jeszcze to wane dodatkowe znaczenie, e by to jeden z najbardziej miarodajnych przedstawicieli byej dzielnicy pruskiej, obeznany wietnie z zagadnieniami rewindykacji terytorialnych na tym terenie, ktrymi zajmowa si szczegowo ju podczas I wojny. Do tych prac ju teraz wyznaczy go Sikorski. Pozostawaa jeszcze do uregulowania sprawa przedstawicielstwa w rzdzie Stronnictwa Ludowego. Aleksander ado nie mia dostatecznych tytuw reprezentacyjnych, zwaszcza wobec zjawienia si czonka NKWSL, byego posa Zygmunta Graliskiego. adosia Sikorski przeznaczy do suby dyplomatycznej, z ktrej wyrwaa go w swoim czasie czystka beckowska. Tego rodzaju stan prowizorium trwa do kocowych dni listopada, kiedy zjawili si w Paryu dwaj przedstawiciele Naczelnego Komitetu Wykonawczego, wiceprezes Stanisaw Mikoajczyk i skarbnik, prof. Stanisaw Kot. Zamiarem Sikorskiego byo powoanie do rzdu Mikoajczyka, ktry podczas pobytu na emigracji w Czechosowacji Wincentego Witosa, by czowiekiem jego zaufania we wadzach stronnictwa, a podczas strajku chopskiego w 1937 roku peni obowizki prezesa w miejsce Macieja Rataja. Z prof. Kotem, najstarszym i najbliszym przyjacielem Sikorskiego jeszcze z lat szkolnych nie byo najmniejszych trudnoci, gdy gotw by on pomaga Wadkowi na kadym stanowisku. Tote Kot rwnie popiera plan, aby miejsce adosia jako reprezentanta SL w rzdzie zaj Mikoajczyk. Braem udzia w kocowej rozmowie na temat midzy Sikorskim a Mikoajczykiem i wobec rozpuszczanych pniej rnych wersji na temat pocztkw kariery polityczno-rzdowej Mikoajczyka wydaje mi si, e mam obowizek dania wiadectwa, jak w gruncie rzeczy byo. Mikoajczyk, mimo usilnych nalega Sikorskiego, kategorycznie odrzuci propozycj wejcia do rzdu. Owiadczy, e nie czuje si do tej roli przygotowany, natomiast bardzo by mu odpowiada udzia w jakiej namiastce przedstawicielstwa narodowego, gdzie czuby si lepiej jako byy pose na bardziej znanym sobie terenie. Rwnoczenie wysun prof. Kota jako jedynego kandydata na stanowisko przedstawiciela SL w rzdzie. Wobec stanowczoci postawy Mikoajczyka, Sikorskiemu nie pozostawao nic innego jak przychyli si do jego propozycji. W ten sposb Kot zosta czonkiem rzdu w miejsce adosia, ktry obj placwk dyplomatyczn w Szwajcarii, a Mikoajczyk zosta desygnowany do projektowanej Rady Narodowej, gdzie Sikorski wyznacza mu rol faktycznego przewodniczcego przy Ignacym Paderewskim. Jeszcze wczeniej, bo ju w pierwszej dekadzie padziernika, nastpio uzupenienie skadu rzdu przez powoanie czterech podsekretarzy stanu: Henryka Strasburgera w Prezydium Rady Ministrw, Zygmunta Graliskiego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, Alfreda Faltera w Ministerstwie Skarbu i Karola Popiela w Ministerstwie Opieki Spoecznej. W jaki czas pniej Strasburger obj Ministerstwo Skarbu z rk Koca, ktry ustpi na skutek napywajcych z kraju zastrzee co do jego osoby, w zwizku z niedawn, niefortunn rol organizatora i szefa Ozonu. Trzeba zaznaczy, e Koc doskonale to rozumia i zmiana jego funkcji w rzdzie - zosta II podsekretarzem stanu w Ministerstwie Skarbu - odbya si bez najmniejszych trudnoci. Na tym zosta zamknity ostateczny skad rzdu, ktry odtd ju bez zmian, pracowa cay czas podczas pobytu we Francji, gdzie na jego siedzib wyznaczono miasto Angers, i dotrwa w tym zespole do koca lipca 1941, do gonego kryzysu wywoanego konsekwencjami wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej. Uporawszy si z dokompletowaniem skadu rzdu, zaj si jeszcze Sikorski uzupenieniem struktury politycznej reprezentowanego przez siebie systemu rzdzenia, przez zrealizowanie swego planu powoania do ycia Rady Narodowej. W istniejcych warunkach tego rodzaju namiastka

przedstawicielstwa narodowego powsta moga tylko z formalnej nominacji, w tym wypadku prezydenta RP. Intencj autora projektu - Sikorskiego - byo, by wrd nominatw uwzgldniono moliwie najszerzej dziaaczy politycznych, ktrzy w poprzednich okresach piastowali mandaty poselskie. Przy przeprowadzaniu tej zasady nastrczay si jednak obiektywne trudnoci, wynikajce z koniecznoci uwzgldnienia w pierwszym rzdzie przedstawicieli stronnictw, ktre stanowiy podstaw polityczn rzdu, to jest PPS, SL, SN i SP. Nie wykluczano kandydatur posw dwch ostatnich elitarnych sejmw, bojkotowanych przez wszystkie stronnictwa opozycyjne. W wyniku rnych sonday i porozumie, skompletowano w cigu grudnia list czonkw Rady Narodowej, ktrej jdrem byo przedstawicielstwo 4 stronnictw zoone przewanie z byych posw, bdcych jednake w mniejszoci w stosunku do penego skadu Rady. Byli wrd nich dawniejsi posowie: Lieberman i Ciokosz (PPS), Bielecki i Zaleska (SN), Mikoajczyk (SL) i Kwiatkowski, wydawca Narodowca (SP). Pozostae miejsca zajli: z ramienia SL jeden z przywdcw Wici, dr Jaworski, a z SP byy powstaniec lski, ks. Brandys, poza tym weszli do Rady spord posw ostatniego elitarnego sejmu, przedstawiciel ludnoci ydowskiej dr Schwarzbart, przedstawiciel mieszczastwa wielkopolskiego Jwiak, oraz dwaj wilnianie, gen. eligowski i Cat-Mackiewicz. W sumie na wikszo Rady Narodowej skadali si bezpartyjni z biskupem polowym, ks. dr. Gawlin, na czele. W zwizku z tym do przypadkowym skadem, zmuszony jestem powici nieco miejsca osobie pniejszego nieprzejednanego krytyka gen. Sikorskiego, Cata-Mackiewicza. W wydanej po powrocie do Polski ksice Zielone oczy, nie przebierajc w gromadzeniu rzekomych faktw, majcych na celu podwaenie a nawet omieszenie dziaalnoci Sikorskiego i jego rzdu, ucieka si Mackiewicz do waciwego sobie chwytu, polegajcego na przekazywaniu historii faktw nie tak jak one w istocie wyglday, ale jak to pasowao do przyjtej przez niego i z niewtpliwym, niestety, talentem odmalowanej tendencji. Pisze wic, e rzd Sikorskiego, powoujc go do Rady Narodowej, liczy na to, e on jako krytyk polityki Becka (w kocowym co prawda dopiero okresie), i na skutek tego osadzony przez Skadkowskiego w Berezie, wykorzysta trybun Rady Narodowej do rozpraw z polityk byego reymu, ktrego by jednym z najgorliwszych poplecznikw. W gruncie rzeczy to, co Mackiewicz podaje jako intencj rzdu, wizan ze swoj rol w Radzie, stanowio zestaw argumentw, z ktrymi obchodzi wybitniejszych czonkw rzdu, przekonujc ich, z jakich powodw on wanie, byy pose sanacyjny i redaktor ultrakonserwatywnego Sowa oraz wizie Berezy powinien znale si wrd czonkw przedstawicielstwa parlamentarnego, powoanego przez rzd Sikorskiego. Nie jest to zreszt jedyne znieksztacenie, jakiego si dopuszcza Cat-Mackiewicz w wymienionej ksice. Nie gardzc adnym chwytem majcym na celu obnienie pozycji Sikorskiego i to za pomoc faktw najatwiej przemawiajcych do czytelnikw o przecitnej mentalnoci, w pewnym miejscu wstpuje na drog zwyczajnego kamstwa. Pisze mianowicie, e Sikorskiemu po zdobyciu w Paryu pierwszoplanowej pozycji politycznej i wojskowej, po prostu przewrcio si w gowie. Przedtem zatrzymywa si zawsze w skromnym hotelu w Dzielnicy aciskiej, zostawszy za jesieni 1939 roku premierem rzdu i wodzem naczelnym, wynaj luksusowe mieszkanie w najdroszej dzielnicy Parya, w okolicach Lasku Buloskiego. Autor nie podaje adresu tego mieszkania, gdy jest to wytwr jego wasnej fantazji, a nie rzeczywistoci. W istocie Sikorski we wrzeniu 1939 roku, tak jak prawie zawsze podczas swoich przyjazdw do Parya w okresie pomajowym, zatrzyma si w hotelu Danube przy rue Jacob. By to swego rodzaju hotel polskich politykw opozycyjnych, ja sam bowiem do trafiem w 1928 roku za porad redaktora Robotnika, byego posa PPS Niedziakowskiego. Jesieni 1939 roku

mieszkaa tam wikszo ministrw. Sikorski opuci Danube gdzie w pocztkach listopada, jak to dobrze pamitam, gdy przeniosem si do oprnionego przez niego pokoju. Pozostawao to w zwizku z przydzieleniem przez wadze francuskie hotelu Regina przy rue Rivoli na siedzib polskich wadz wojskowych. Zaj tam dwupokojowy apartamencik, w ktrym mieci si jego pokj sypialny i gabinet pracy. Dwa miesice pniej, gdy przybya do Parya pani Sikorska z crk, Genera obj wolny apartament w Ambasadzie RP, ktry wanie opuci zdymisjonowany ambasador ukasiewicz. Taka jest prawda, ktr Cat-Mackiewicz przedstawia w sposb jak najbardziej fantastyczny i zoliwy. Aby skoczy z rol tego zaprzysionego wroga Sikorskiego, pragn jeszcze dorzuci kilka sw o jego stanowisku wobec kandydatury Ignacego Paderewskiego na przewodniczcego Rady Narodowej. CatMackiewicz by zdecydowanym przeciwnikiem tej kandydatury podczas wstpnych rozmw na ten temat midzy czonkami Rady. Twierdzi, e nazwisko Paderewskiego nie ma ju dzi tego wydwiku co podczas pierwszej wojny, a zwaszcza jakoby nic nie mwi spoeczestwu w kraju. Jego kandydatem na przewodniczcego Rady by gen. eligowski. Argumenty na rzecz tej kandydatury nie trafiy jednak do przekonania pozostaym czonkom Rady i ostatecznie on sam wycofa si z popierania eligowskiego. Wskutek tego wybr Paderewskiego mg by dokonany w formie jednomylnej manifestacji. Przyjazd Paderewskiego do Parya i jego przemwienie po wyborze na przewodniczcego Rady Narodowej Polski Walczcej stao si dla prasy francuskiej sensacj polityczn, ktrej echa znalazy odpowiednie miejsce take w prasie brytyjskiej i amerykaskiej. Po inauguracji Rady Narodowej mg si Sikorski powici odtd ju cakowicie najwaniejszej sprawie, jak bya kwestia organizacji wojska polskiego we Francji. Prace te wypado prowadzi w niezwykle cikiej i niesprzyjajcej atmosferze politycznej. Stosunki oficjalne midzy rzdem francuskim a przedwrzeniowym rzdem polskim dalekie byy od atmosfery, w jakiej zdawaoby si powinni wsppracowa sprzymierzecy. Pukownik Beck znany by z wyranej niechci, a nawet wrcz jawnie demonstrowanego lekcewaenia Francji. Wiernym wykonawc i rzecznikiem tej postawy by jego ambasador w Paryu, ukasiewicz, ktry wsawi si niespena rok przed wybuchem wojny ogoszeniem broszury pod wymownym tytuem: Polska jest mocarstwem. Z wyyn tej mocarstwowoci traktowa ukasiewicz tych wszystkich Francuzw, politykw i wojskowych, z ktrymi z tytuu funkcji wypado mu si styka. A poniewa nie grzeszy zbytnim talentem dyplomatycznym, wic nic dziwnego, e narobi sobie wrd Francuzw sporo wrogw. Sytuacja pod tym wzgldem bya tego rodzaju, e minister spraw zagranicznych Zaleski, chocia sam zwizany z tym samym obozem co ukasiewicz i na og niechtny jakimkolwiek zmianom w pozostaej po Becku obsadzie, wkrtce doszed do wniosku, e pozostawanie ukasiewicza na stanowisku ambasadora RP przynosi wicej szkody ni poytku. I dlatego mimo swoich bliskich osobistych stosunkw z ukasiewiczem, wystpi z wnioskiem o zwolnienie go ze stanowiska. Dodatkowym argumentem, na rzecz takiego rozwizania by fakt, i, wobec przebywania na terenie Francji rzdu, nie zachodzia potrzeba pewnego rodzaju dublowania przedstawicielstwa i wystarczyo, e agendami Ambasady RP kierowa bdzie w roli charg d'affaires radca Frankowski. ukasiewicz inicjatyw zwolnienia go ze stanowiska przypisywa Sikorskiemu i odtd ju sta si niezwykle czynny jako organizator i inicjator rnych akcji dywersyjnych przeciwko niemu. Znalaz do tego okazj w niespena p roku pniej, po zaamaniu si Francji i przeniesieniu rzdu polskiego do Londynu.

O ile jednak w dziedzinie cile politycznej mona byo stosunkowo atwo dziki przede wszystkim pozycji, jak mia sam Sikorski, odrobi bdy przedstawicieli dawnego reymu, o tyle znacznie trudniej przedstawiaa si ta kwestia w dziedzinie spraw wojskowych. W tym wzgldzie nieprawdopodobn wprost szkod spowodowao zarozumialstwo i pewno siebie wszystkich przedstawicieli polskich, do ktrych naleao utrzymywanie kontaktw z Francuzami. Szczeglnie ujemnie w tej dziedzinie zapisa si minister spraw wojskowych gen. Kasprzycki, ktry negocjowa odpowiednie umowy, dotyczce wspdziaania armii francuskiej po wybuchu wojny, a take kwesti stworzenia we Francji jakiego orodka polskiej rezerwy wojskowej. Jego ocena polskiej sytuacji militarnej odpowiadaa w peni obowizujcym wwczas przechwakom wielkomocarstwowym. Zapewnia Francuzw, e Polska sama potrafi skutecznie opiera si naporowi Niemcw przez duszy okres czasu. Wedug pewnych, trudnych do sprawdzenia wersji, mia na przykad zapewnia gen. Gamelin, przewidzianego na wypadek wojny na stanowisko naczelnego wodza armii francuskiej, i Polsk sta na opr do jakich szeciu miesicy. Nic te dziwnego, e kiedy cay ten gmach run po dwu i p tygodniach, francuskie koa wojskowe podday radykalnej rewizji sw opini na temat wartoci Polski jako sojusznika. Wobec katastrofy bez precedensu z miejsca uznano, e sojusznik jest bez wartoci. W mono stworzenia powaniejszego orodka wojska polskiego na obczynie, ktre by byo w stanie wzi rycho udzia w wojnie, nie chciano wierzy. Zreszt tego rodzaju przedsiwzicie godzio porednio w wojenny wysiek Francji. Chodzio przecie o prawie 120 tysiczn rzesz robotnikw polskich, pracujcych we Francji, przewanie w przemyle grniczym i hutniczym. W atmosferze nadmiernej wiary we wasne siy, a przede wszystkim w nienaruszalno linii Maginota, z niechci odnoszono si do dania Sikorskiego zwolnienia kilku rocznikw poborowych. Nie doceniano rwnoczenie siy przeciwnika. Byskawiczne powodzenie wojsk Hitlera w Polsce przypisywano wycznie naszemu nieprzygotowani u i niedostwu polskiego dowdztwa, a nie przygniatajcej przewadze technicznej armii niemieckiej. Nie kwapiono si wreszcie z przestudiowaniem przedoonych przez sztab polski gruntownych opracowa na temat przebiegu kampanii wrzeniowej i przyczyn byskawicznego powodzenia wojsk Hitlera. W takiej to atmosferze rozpoczyna Sikorski prace nad sformowaniem wojska polskiego we Francji. W wyniku mudnych rokowa uzyska od wadz francuskich zwolnienie z przemysu 50 tysicy poborowych Polakw. Przeama trudnoci stawiane przez sztabowcw francuskich (wyrni si w tym zwaszcza gen. Colson), ktrzy uwaali, e nie naley tworzy z Polakw wikszych jednostek wojskowych, najwyej puki i te najszybciej przydziela do odpowiednich formacji francuskich. W wyniku tych zmaga cikich, denerwujcych i, poza gronem bezporednio w nich uczestniczcym, nie znanych koom polskim, przeprowadzi Sikorski swj plan organizacji armii polskiej, ktra w moliwie krtkim okresie czasu moga wzi czynny udzia w walkach na zachodnim froncie. Do jakiego stopnia rokowania na ten temat z Francuzami przecigay si, najlepiej wiadczy fakt, e formalna umowa wojskowa regulujca spraw odbudowy wojska polskiego, moga by podpisana dopiero 4 stycznia 1940 roku, a umowa lotnicza jeszcze pniej, bo 17 lutego tego roku. Zwolniona z prac w przemyle francuskim liczba poborowych wystarczaa na razie na rozpoczcie prac organizacyjnych. W przyszoci liczy si Sikorski z napywem ochotnikw spord onierzy internowanych w obozach na Wgrzech, gdzie zorganizowano niesychanie trudn akcj ewakuacyjn. Powsta problem z doborem odpowiedniej kadry oficerskiej, zwaszcza oficerw

wyszych stopni. W tej dziedzinie wanie wystpiy trudnoci i komplikacje. Oczyszczony gruntownie po maju z wszelkich niepodanych elementw polski korpus oficerski nie cieszy si najlepsz opini wrd wychodstwa polskiego we Francji. Znao ono dobrze wyczyny oddanych Pisudskiemu grup oficerskich. Ekscesy te zaczy si niedugo po przewrocie i przetrway waciwie do koca zaamania si reymu. Wychodstwo polskie we Francji wywodzio si przewanie z emigracji westfalsko-nadreskiej, ktra uformowaa jego zasadniczy styl ycia. Byo ono niesychanie wraliwe na wszystko co si dzieje w ojczynie, ledzio ywo walki i zmagania o praworzdno i demokracj. Z obserwacji stosunkw francuskich nauczyo si, i wojsko jest tam wielk niemow, stoi z dala od wewntrznych walk partyjno-politycznych. Z kontaktw z francuskimi towarzyszami pracy modzi Polacy w wieku poborowym wiedzieli, e stosunek oficerw do onierzy w wojsku francuskim rni si zasadniczo - w sensie dodatnim - od tego, z jakim zapoznali si w czasie swej suby w wojsku polskim. W tych warunkach trudno byo si dziwi, e uformowani w duym stopniu na mod obyczajw francuskich onierze spord wychodstwa polskiego nie pogodz si z metodami, ktre znali bd z wasnego dowiadczenia, bd z opowiada o stosunkach panujcych w wojsku polskim po maju 1926 roku. To krytyczne nastawienie jeszcze si wzmocnio na skutek napywajcych informacji o zachowaniu si wielu oficerw, zwaszcza wyszych stopniem, w czasie kampanii wrzeniowej. Jak zawsze w podobnych sytuacjach bya tendencja do zbyt pochopnego uoglniania pojedynczych faktw. O bohaterskiej mierci oficera legionowego z sidemki beliniakw gen. Grzmot-Skotnickiego, mniej mwiono. Wszyscy natomiast znali i powtarzali przygody czoowych generaw pisudczykowskich, jak Db-Biernacki czy Ry-Trojanowski, ktrzy przezornie ju pod koniec pierwszego tygodnia wojny opucili szeregi. Zwaszcza wypadek Dba-Biernackiego by wyjtkowo jaskrawy. Chodzio bowiem o dugoletniego inspektora armii, dowdc wielkiej armii odwodowej, odgrywajcej w planie naczelnego dowdztwa czoow rol, ktry opuci sw armi i w poszukiwaniu Naczelnego Wodza, zatrzymujc si po drodze par dni dla wypoczynku w majtku swoich przyjaci, dotar a na Wgry... (By to ten sam genera, na ktrego rozkaz grono oficerw urzdzio karny napad na mieszkanie docenta uniwersytetu wileskiego, Cywiskiego, maltretujc go na oczach rodziny). Odwieyo to w pamici Polakw we Francji stare bolesne historie. Najpierw napad grupy oficerw na byego ministra Jerzego Zdziechowskiego, pniej pobicie pisarzy: Adolfa Nowaczyskiego, Dogi Mostowicza, profesora Stanisawa Stroskiego, posa i byego wiceministra Jana Dbskiego, gone najcie stu kilkudziesiciu oficerw na sejm w dniu niedoszego otwarcia jego sesji przez Pisudskiego itd., itd. Jak dalece opinia na tym punkcie bya wyczulona, najlepiej dowodzi fakt, e Paderewski, do ktrego siedziby w Szwajcarii rwnie dotary relacje o zachowaniu si wielu oficerw w kampanii wrzeniowej, i to przewanie od naocznych wiadkw, uzna za wskazane wystpi wobec Sikorskiego z do niezwyk inicjatyw. W specjalnym pimie doradza mu gorco, aby zrezygnowa ze wsppracy wikszoci wyszych oficerw, a opar si natomiast na modszych elementach korpusu oficerskiego, nie ponoszcych bezporednio odpowiedzialnoci za rne wyczyny reymu sanacyjnego. Niestety, nie bya to sprawa tak prosta, jak sobie wyobraa wielki patriota. Nie odpowiadaa ona ponadto osobistemu nastawieniu Sikorskiego, ktry, wbrew temu co o nim wypisuj rni jego

krytycy, by jak najbardziej daleki od wszelkiej mciwoci i zaatwiania porachunkw osobistych. Przeciwnie, sdzi, e wobec ogromu katastrofy narodowej nawet wrd ludzi, ktrzy nie zawsze postpowali zgodnie z wzniosymi hasami honoru wojskowego, znajdzie wsppracownikw lojalnych, gotowych uczciw sub odrobi dawne bdy. Z powstaego splotu trudnoci znalaz Sikorski wyjcie, ktre w wczesnej sytuacji wydawao mu si jedyne. By zdecydowany nie dopuci do nowej armii polskiej tych oficerw, ktrych udzia w niegodnych wyczynach by niewtpliwy. Naleao jednak wpierw ustali ich odpowiedzialno. W tym celu zdecydowa si powoa do ycia specjalne Biuro Ewidencyjne, ktrego kierownictwo powierzy dawnemu swemu wsppracownikowi, pk. dr. Modelskiemu5. Zadaniem tego biura byo uzyskanie informacji od zgaszajcych si wojskowych o przebiegu ich dotychczasowej suby ze szczeglnym uwzgldnieniem udziau w kampanii wrzeniowej i ewentualnej roli w yciu politycznym. Zebrany w ten sposb materia mia by nastpnie sklasyfikowany i suy jako podstawa do dalszych akcji dyscyplinarnych czy wojskowych. Rwnoczenie, aby uzdrowi atmosfer, jaka si wytworzya w obozie organizacyjnym wojska w Cotquidan, gdzie od samego pocztku, to jest od koca wrzenia trway bezustanne spory i dyskusje nad przyczynami klski wrzeniowej i odpowiedzialnoci za ni, wyda Sikorski 9 padziernika rozkaz zabraniajcy wszelkich rozmw na ten temat. Bya to jedyna droga uchronienia nowego wojska od rozpolitykowania i dania mu gwarancji, e obrachunek z niechlubn przeszoci zostanie zaatwiony tak, jak wymaga tego demokratyczna praworzdno. W ten sposb stwarza Sikorski warunki do zdrowej atmosfery i waciwego stosunku midzy onierzem a oficerem w organizujcym si wojsku polskim. Nie uwzgldni jednak trudnoci stojcych na przeszkodzie szybkiemu organizowaniu wojska. Klucz do nich lea w rku byego naczelnego dowdztwa. Rydz-migy, po przekroczeniu granicy, czu si w Rumunii przez co najmniej kilka tygodni cigle wodzem naczelnym tworzcego si we Francji wojska polskiego. Pogld ten podzielaa zreszt dua liczba bliskich mu wyszych dowdcw i oficerw. Jeden z nich w osobistym licie do Sikorskiego wyranie owiadcza, e tak jak wszyscy uczciwi oficerowie uwaaj Sikorskiego za tymczasowego pomocnika wodza naczelnego Rydza-migego, penicego te czynnoci a do chwili, kiedy ten odzyska swobod ruchw i bdzie mg osobicie zaj we Francji nalene mu stanowisko. Istotnie, przez pierwsze kilka tygodni w Rumunii Rydz-migy zachowywa si jak czowiek nie zdajcy sobie zupenie sprawy z sytuacji, odgrywajcy cigle rol drugiej osoby w pastwie wedug synnego oklnika Sawoja Skadkowskiego. Niedugo po przekroczeniu granicy zwoa odpraw oficerw II Oddziau, ktra odbya si na Bukowinie w Kimpolung. Stawia si na ni caa masa oficerw rozporzdzajcych olbrzymimi sumami w obcych walutach. Na tej to odprawie ustalono wytyczne polityczne i organizacyjne oraz stosunek do powstaego w Paryu rzdu Sikorskiego i jego akcji na odcinku organizacji wojska polskiego we Francji. Wedug otrzymanych pniej informacji, owa odprawa odbywaa si pod znakiem gbokiego przekonania, e wojna potrwa stosunkowo krtko, bo Francja i Wielka Brytania szybko zaatwi si z Niemcami. W tych warunkach nie wiadomo, kto bdzie w Polsce wczeniej: ci z Parya czy te ci z Rumunii i Wgier, rozporzdzajcy poza tym osob prawowitego wodza naczelnego. Postanowiono wobec tego nie zezwala na wyjazdy do Francji z wyjtkiem ludzi pewnych, majcych za zadanie Sikorskiego osaczy, narzuci mu swoich kontrolerw, a gdzie si da, wysiki jego sabotowa.
5

Powoany z powrotem do czynnej suby obj on w Paryu stanowisko zastpcy ministra spraw wojskowych.

Akcj t zorganizowano z duym powodzeniem. Wzywanych imiennie wielu oficerw przez sztab naczelnego wodza z Parya nie mona byo w obozach odszuka. Rwnoczenie zjawiali si u obu najbliszych wsppracownikw Sikorskiego (gen. Kukiela, pierwszego zastpcy ministra spraw wojskowych i pk. Modelskiego, drugiego zastpcy) tacy kandydaci do stanowisk, ktrzy z wojskiem od dawna ju niewiele mieli wsplnego, albo oficerowie rezerwy ju nie do wykorzystania ze wzgldu na wiek. Midzy innymi, zjawi si na przykad u Kukiela byy premier i dugoletni minister Kociakowski, meldujc swj przyjazd na wezwanie i wyraajc uznanie dla Sikorskiego za jego wielkoduszno okazan tym krokiem. Takich nie wzywanych przybywao do Parya dziesitki, gdy rwnoczenie modszym oficerom rwcym si do dalszej suby i walki, utrudniano przyjazd. Bodaje najbardziej charakterystyczn ilustracj stosunkw - nim sytuacji tej nie opanowano panujcych pocztkowo w obozach internowanych na Wgrzech, by wypadek wiceprezesa Stronnictwa Ludowego, Stanisawa Mikoajczyka. Zmobilizowany w sierpniu, przekroczy granic razem ze swoim oddziaem i w obozie na Wgrzech pilnowa jakich map, jak przystao na funkcj starszego strzelca. Rozumia on jednak, e z tytuu swojej roli politycznej moe by inaczej i poyteczniej wykorzystany i dlatego od chwili uzyskania wiadomoci o powstaniu rzdu w Paryu wysa w cigu miesica co najmniej 10 listw do Sikorskiego i ludzi z jego otoczenia, wszystkie przez komend obozu, zgodnie z obowizujcym regulaminem. Po szeciu tygodniach zorientowa si nie otrzymujc od nikogo odpowiedzi, e listy jego nie dochodz. Skorzysta wic pewnego dnia z przypadkowej przepustki, poszed do pobliskiego miasta i wysa stamtd bezporednio kilka listw. Po tygodniu na skutek telegraficznego rozkazu Sikorskiego, ktry przez cay ten czas bezskutecznie Mikoajczyka poszukiwa, zosta wreszcie odnaleziony i odtransportowany do Parya. W tej sytuacji zebraa si wwczas w Paryu stosunkowo liczna grupa oficerw bd nie nadajcych si do wykorzystania w nowych okolicznociach, bd ju niezdolnych do czynnej suby. Trzeba byo si nimi zaj i zagwarantowa im znone warunki ycia - stworzono wic specjalny obz w Crisay. Panowaa w nim cakowita swoboda, oficerowie mieszkali w luksusowych willach, z penym utrzymaniem, dostawali nadto p pensji i nie mieli adnych obowizkw. Powszechnie panowa tam bryd, a nade wszystko plotki, a wrd gorliwszych przygotowywanie materiaw do uderzenia w rzd Sikorskiego. Stamtd szy oczerniajce reportae i artykuy do prosanacyjnej prasy polonijnej w Stanach Zjednoczonych. W nowojorskim Nowym wiecie, a za nim i w innych pismach (w napaciach celowa zwaszcza bliski wwczas Kocioowi narodowemu tygodnik Ameryka Echo), puszczono w wiat wiadomo, e Crisay to nowa Bereza. Spolszczywszy francusk nazw miejscowoci, czyniono aluzje do gonego polskiego wizienia w Winiczu. Niepoczytalna ta akcja, ktrej punktem kulminacyjnym by list wspomnianego gen. Db-Biernackiego do prezydenta Francji Lebruna, peen najordynarniejszych oskare i bezpodstawnych zarzutw pod adresem Sikorskiego, przybraa takie rozmiary, e zmusia odpowiedzialniejsze jednostki spord zwolennikw dawnego reymu do przeciwdziaania. Prezydent Raczkiewicz uzna, e trzeba pooy kres nienormalnemu stanowi rzeczy, wyraajcemu si w fakcie, i internowany byy wdz naczelny w Rumunii uwaa si w dalszym cigu za efektywnego zwierzchnika polskich si zbrojnych. Wysa w kocu padziernika specjalnego delegata z apelem o zoenie dymisji w celu uatwienia rozwizania sytuacji przynoszcej szkod sprawie polskiej. Ostatecznie Rydz-migy, podobno wbrew radom wielu oficerw ze swego otoczenia, przychyli si do tej sugestii i dymisj zoy. W nastpstwie tego faktu Sikorski zosta formalnym dekretem prezydenta RP z 7 listopada 1939 zamianowany wodzem naczelnym.

Wrd takich to trudnoci i szarpaniny nerww Sikorski z pomoc garstki oddanych wsppracownikw przeprowadza organizacj wojska z myl o moliwie najszybszym wejciu do czynnej walki po wrzeniowej klsce. W kwietniu 1940 roku odbudowane siy zbrojne we Francji licz 82 tysice onierzy, ponad 8 tysicy lotnikw (gros ich ulokowane jest w Anglii) i 1 400 marynarzy. W kocu kwietnia i w pocztkach maja rozpoczynaj walk pierwsze dwie dywizje piechoty, kompletnie wyposaone i wyszkolone oraz brygada pancerna. Organizacja dalszych dywizji jest na ukoczeniu. Rwnoczenie Wdz Naczelny myli o stworzeniu innych orodkw organizacji armii, gdzie mona by wykorzysta uciekinierw z obozw w Rumunii. Decyduje si na organizowanie oddziaw polskich na Bliskim Wschodzie i w poowie kwietnia powierza t misj pk. Kopaskiemu. Pamita rwnie o wspaniaym wkadzie Polonii amerykaskiej w dzieo tworzenia armii polskiej na Zachodzie podczas pierwszej wojny. Wprawdzie Stany Zjednoczone s cigle neutralne, a wrd Polonii ywe s jeszcze urazy z powodu metod zastosowanych przy demobilizacji Bkitnej Armii gen. Hallera. Sikorski liczy jednak na patriotyzm Polonii. Z myl o poprawieniu atmosfery i przygotowaniu terenu pod ewentualn przysz akcj, wysya w pocztkach 1940 roku do Stanw specjaln misj pod przewodnictwem gen. Hallera. * Niestety, wielkiemu wysikowi Polakw nie odpowiada rozwj sytuacji wojennej we Francji. Przez dugie osiem miesicy trwa tam ponura drle de guerre, zabawa w wojn. Czuje si, e wojna ta nie jest we Francji popularna. Dugoletnia propaganda pacyfistyczna przygotowaa grunt do tego, by masy francuskie bez oporu przyjy haso, i nie warto umiera za Gdask. Niemcy zreszt planowo prowadz akcj dywersyjn, raczej markujc dziaania wojenne i uderzaj dopiero 10 maja 1940, kiedy ocenili, i grunt jest dostatecznie przygotowany. Na nic si zdaa linia Maginota. W komunikatach wojennych zjawia si znowu ponura nazwa Sedanu, pamitna klsk Francji w 1870 roku. 17 czerwca nowy rzd francuski, ktremu przewodzi zwycizca z poprzedniej wojny, marszaek Ptain - nazwisko to dezorientuje wierzcych we Francj Polakw - zwraca si o zawieszenie broni. Ostatecznie wychodzi na to, e opr Francji trwa niewiele duej ni w Polsce we wrzeniu 1939 roku, mimo jake radykalnie innego stosunku si i mimo faktu, e przecie Francja miaa tylko jeden front, od strony Niemiec i korzystaa z wydatnej pomocy Anglikw. Katastrofa Francji zaskoczya nie tylko Polakw. Rozpaczliwe wysiki Churchilla, aby utrzyma Francj, spezy na niczym. Ciko zawid si na francuskich dowdcach Sikorski, ktry zbyt, niestety, wierzy ich zapewnieniom. Zdawao si, e tym razem walka jest przegrana. Taki wniosek wysnuli zreszt maoduszni krytycy Sikorskiego, jak synny Cat-Mackiewicz, ktry 17 czerwca w Libourne rozwija akcj za pjciem w lady Ptaina i wczeniem si w rokowania o rozejm z Hitlerem... Sikorski w owych dramatycznych przeomowych dniach usiowa dotrze na front, gdzie walczyy polskie jednostki. O postawie tych oddziaw powie pniej w najcilejszym gronie nowy wdz naczelny Francji gen. Weygand: inaczej potoczyyby si wypadki wojenne, gdybym mia dziesi takich dywizji jak polskie. W tej nad wyraz cikiej, i zdawaoby si beznadziejnej sytuacji, gdy wielu maodusznych uwaao, e z upadkiem Francji wszystko jest skoczone, Sikorski zabysn wyjtkowym zasobem energii

i wykaza wysokie kwalifikacje. Bya to jedna z najbardziej istotnych cech jego charakteru, czowieka z natury raczej porywczego, sangwinika, e w momentach trudnych zdobywa si na wyjtkowy spokj, opanowanie, wtedy wanie ujawnia wartoci prawdziwego i wielkiego wodza. Powrciwszy z frontu do Libourne pod Bordeaux, gdzie miecia si chwilowa siedziba rzdu polskiego, odrzuci z miejsca przygotowany podczas jego nieobecnoci plan ewakuacji ekipy rzdowej, uzgodniony przez ministra spraw zagranicznych, Zaleskiego, z ambasadorem brytyjskim, Kennardem, polegajcy na tym, e do Wielkiej Brytanii mia jecha tylko prezydent i rzd i okoo setki wybranych urzdnikw. Plan ten by wyrazem popochu opartego na przekonaniu, e waciwie caa armia polska we Francji jest stracona. Sikorski nie poddaje si tym nastrojom, wierzy, e pewn, do znaczn cz wojska da si jeszcze uratowa. Chodzi tylko o to, aby zapewni tym oddziaom przewiezienie do Wielkiej Brytanii. 18 czerwca wylatuje do Londynu, udaje si do premiera Churchilla w jego siedzibie przy Downing Street i historyczn t rozmow rozpoczyna od zasadniczego pytania: czy Anglicy mimo dotychczasowych niepowodze, nie zwaajc na groce niebezpieczestwa, gotowi s walczy dalej, tak jak zdecydowani s to czyni Polacy. Otrzymuje odpowied, e walka bdzie prowadzona, nawet gdyby wyspy brytyjskie byy przez nieprzyjaciela opanowane. Nastpnie ukada z wadzami wojskowymi i morskimi plan przewiezienia na wysp wszystkich onierzy polskich, jacy zdoaj dotrze do francuskich portw. W ten sposb uratowano i przewieziono do Wielkiej Brytanii okoo 25 tysicy onierzy. Jeli do tego doda przebywajcych ju na wyspie 2 300 lotnikw polskich i 1 400 marynarzy oraz 5 000 onierzy na Bliskim Wschodzie, to okae si, e mimo wyjtkowo nie sprzyjajcych okolicznoci, w jakich wypadao opuci Francj, nowy start organizacyjny armii polskiej na obczynie zaczyna si w nie najgorszych jeszcze warunkach. Sze tygodni pniej, 5 sierpnia 1940 roku, podpisuje Sikorski wraz z ministrem spraw zagranicznych umow wojskow z rzdem brytyjskim, dajc w ten sposb organizacji armii mocne podstawy materialne. Klsk francusk wykorzystali przeciwnicy Sikorskiego i wszczli przeciw niemu kampani, zarzucajc mu zaprzepaszczenie armii polskiej we Francji przez lekkomylne uycie dwch dywizji piechoty i brygady pancernej w walkach, podczas gdy naleao, ich zdaniem, naladowa Pisudskiego z okresu Legionw. W wczesnej sytuacji wrogowie Sikorskiego mieli nadziej wzi odwet za upokorzenia doznane w okresie formowania wadz polskich we Francji po katastrofie wrzeniowej. Jak zwykle w podobnego rodzaju wypadkach, atmosfera bya przepojona waciwymi Polakom potpieczymi swarami, oskareniami, szukaniem winnych, oczywicie wrd najbliszych wsppracownikw Sikorskiego. Wykorzystano akcj zoenia zota Banku Polskiego w jednej z kolonii francuskich w Afryce, uznajc je ju za stracone. Analizujc bliej rodzaj i jako tych zarzutw odnosio si wraenie, e Sikorski jest winien, i nie przewidzia klski Francji, maodusznoci jej wodzw i politykw, e zanadto zaangaowa si w akcj, w ktrej onierz polski walczc we Francji mia si zrehabilitowa po katastrofie wrzeniowej. Rol gwnego inspiratora tej kampanii przyj na siebie byy ambasador RP przy rzdzie francuskim. ukasiewicz. Krytycy Sikorskiego nie zadawali sobie trudu gbszego i trzewego przeanalizowania wczesnej sytuacji. Caa ich argumentacja z manewrami Pisudskiego, z wyprowadzeniem w pole Austriakw, nie miaa najmniejszego zastosowania do istniejcych warunkw. Gdyby wojsko polskie we Francji nie zademonstrowao, e chce walczy a tylko oczekuje momentu, aby jak najbezpieczniej z Francji uchodzi, to nie ulega najmniejszej wtpliwoci, i taka postawa skoczyaby si znacznie wiksz katastrof ni ta, ktrej dowiadczylimy w czerwcu, w momencie kapitulacji Francji. wczesny bilans

naszych strat wyraa si takimi pozycjami: 1 300 polegych, okoo 4 700 rannych, 15 000 dostao si do niewoli niemieckiej, w Szwajcarii internowana zostaa dywizja Prugar-Kettlinga w liczbie okoo 11 000 ludzi. Z tej grupy wielu dotaro z czasem na wysp. W Szwajcarii nasi onierze spdzili okres wojny, zdobywajc tam wyksztacenie i jak najlepsz opini wrd miejscowego spoeczestwa. Przede wszystkim za i to jest fakt najwaniejszy, ta wola walki wojska polskiego i jego dzielno, byy kapitaem zapewniajcym wspdziaanie walczcych Francuzw, bez pomocy ktrych skomplikowany proces ewakuacji z Francji nie byby si uda, a ponad wszystko wzbudzia szacunek Anglikw. Kiedy Sikorski zjawi si 19 czerwca u Churchilla, premier Wielkiej Brytanii zoy mu gratulacje z powodu postawy wojsk polskich we Francji, o ktrych mia jak najlepsze relacje i oceny swoich podkomendnych. Jeeli wojsko polskie w Wielkiej Brytanii mogo si tak szybko odrodzi, jeeli zyskao szacunek i przyja gospodarzy, to tylko dziki temu, e przybyo tam w aureoli niezomnych bojownikw, a nie chytrych i przebiegych uciekinierw... I to jest historyczna zasuga kierownictwa Sikorskiego w tym przeomowym okresie wojny. Przeciwnicy Sikorskiego, zaczynajc od tych, ktrzy w duym stopniu dziki jego wielkodusznoci zasiedli na najwyszych szczeblach hierarchii pastwowej, myleli jednak innymi kategoriami. Dla nich bya to przede wszystkim doskonaa sposobno pozbycia si Sikorskiego, z ktrym we Francji nie mogli si nie liczy. Wiedzieli, e w Anglii nie ma on adnych stosunkw, natomiast, zdawao im si, e maj w rku atuty, ktre mog zagra. Ministrem Spraw Zagranicznych by przecie August Zaleski, ktry pierwsz wojn spdzi w Londynie jako reprezentant pocztkowo antyrosyjskich k masoskich Warszawy, a pniej poficjalny przedstawiciel austrofilskiego Naczelnego Komitetu Narodowego. Posiada on zaye stosunki w rnych klubach i loach. Mia do pomocy obracajcego si w tych samych sferach agenta, niejakiego Horodyskiego. Ewentualnym cznikiem z lewicow Labour Party mia by dawny ambasador Tytus Filipowicz, kiedy najbliszy wsppracownik Pisudskiego, pniej z nim skcony, teraz znowu pogodzony z jego epigonami, jako e Sikorski nie potrafi zaspokoi nadmiernych jego pretensji. Caemu temu towarzystwu ciyy zobowizania, jakie da prezydent przy tworzeniu rzdu Sikorskiego w Paryu 3 wrzenia, a ktre powtrzy w mowie do kraju 30 listopada, i nie bdzie korzysta z prerogatyw artykuu 13 formalnie obowizujcej konstytucji kwietniowej inaczej jak tylko po uprzednim porozumieniu z premierem. Chodzio o ograniczenie dyktatorskich uprawnie prezydenta, nie dajcych si pogodzi z elementarnymi wymogami demokratycznego systemu rzdzenia. Mniej cierpliwi fanatycy starego reymu czekali wic tylko na sposobno, aby odrobi saboci, do ktrych byli zmuszeni w Paryu jesieni 1939 roku. W cztery zaledwie tygodnie po zainstalowaniu si polskich wadz w Londynie przystpiono do dziaania. 18 lipca prezydent Raczkiewicz, bez zamienienia z premierem choby jednego zdania na temat motyww swego postpowania, przysa mu dymisj ze stanowiska premiera, powierzajc rwnoczenie misj tworzenia nowego rzdu Augustowi Zaleskiemu. Powraca po 19 niespena miesicach ta sama kombinacja personalna, ktr prezydent chcia przeprowadzi w kocu wrzenia 1939 roku w Paryu, a z ktrej musia zrezygnowa pod naciskiem Ignacego Paderewskiego i grupy opozycyjnych politykw z prof. Stroskim na czele. Na rozmow z Sikorskim Raczkiewicz nie mia czasu, obficie natomiast go wykorzysta na przygotowanie gruntu wrd przywdcw stronnictw tworzcych podstaw polityczn rzdu. Wobec nieobecnoci prezesa Stronnictwa Narodowego Bieleckiego, ktry pozosta we Francji, liczono na neutralno tego Stronnictwa. Z rachunku wykluczono z gry Stronnictwo Ludowe, ktre w nowym

rzdzie mia reprezentowa adwokat Nagrski, formalnie do nalecy, ale nie odgrywajcy w nim adnej wybitniejszej roli. Ca za to zrczno w montowaniu taktycznych rozgrywek koncentrowano na pozostaych stronnictwach: PPS i Stronnictwie Pracy. Jeeli chodzi o Stronnictwo Pracy, to formalnie reprezentowa je w rzdzie gen. Haller. Na niego wic liczy Raczkiewicz, ukrywajc przed prostolinijnym i dalekim od jakichkolwiek intryg generaem waciwe cele zamierzonej operacji. Owiadczy, e chodzi wycznie o rozdzia kierownictwa wojskowego od cywilno-politycznego i przywrcenie w ten sposb prawidowego reymu demokratycznego. Bya to zreszt konkluzja obszernego memoriau krytykujcego Sikorskiego, jaki zoy Raczkiewiczowi ukasiewicz. Haller w swej poczciwoci zaakceptowa t sugesti jako naturaln i suszn, upewniwszy si rwnoczenie, e stanowisko Sikorskiego jako naczelnego wodza nie jest kwestionowane. Dopiero w toku bardzo ywej dyskusji, jaka na ten temat odbya si w kierownictwie SP, wobec zdecydowanej postawy pozostaych czonkw, da si przekona, e chodzi o manewr nie majcy nic wsplnego z trosk o rzekomo demokratyczny charakter emigracyjnego systemu rzdzenia. W ten sposb rachuba na poparcie ze strony Stronnictwa Pracy spalia cakowicie na panewce. O wiele bardziej skomplikowana i trudniejsza bya sytuacja w PPS. Tutaj zdawao si, e zbieg okolicznoci, ktrego rdem by przebieg ewakuacji Ministerstwa Opieki Spoecznej w czerwcu, sprzyja grze prezydenta. Kierownik resortu, minister Staczyk, by bardzo krytykowany z tego powodu, a Stronnictwo Ludowe nawet w pierwszym odruchu wysuno postulat jego dymisji. Staczyk mia jednak w tej sprawie solidarne poparcie komitetu zagranicznego PPS, ktremu przewodniczy Lieberman. Prbowano wobec tego innego sposobu rozwizania sprawy i na wniosek specjalnego komitetu reorganizacyjnego, pod przewodnictwem gen. Sosnkowskiego, zaprojektowano likwidacj MOS, ktrego agendy miao obj MSW, Staczyk za mia zosta w rzdzie jako minister bez teki. Z tego rodzaju reform do dziwn, zwaszcza na ziemi brytyjskiej, gdzie Labour Party odgrywaa tak znaczn rol, Staczyk si nie pogodzi, opuci Rad Ministrw po zapadniciu odnonej uchway i poda si do dymisji. Sytuacj t postanowiono wykorzysta dla pozyskania PPS i prezydent posun si tak daleko w swoim zaangaowaniu, i osobicie zoy wizyt w hotelu choremu Liebermanowi w celu omwienia z nim sprawy. Gra bya zbyt wyrana, aby tak wytrawny i dowiadczony polityk jak Lieberman, mg si da na ni nabra. Wizyta skoczya si niepowodzeniem, Lieberman z ca stanowczoci podtrzyma wobec Raczkiewicza konieczno utrzymania Sikorskiego przy sterze spraw pastwowych z nienaruszonym autorytetem jego kompetencji. W cigu pierwszego ju dnia tego dziwnego przesilenia okazao si, e desygnowany na premiera Zaleski nie potrafi stworzy rzdu. Poza sob i Nagrskim waciwie nie mia kandydatw. Jeeli chodzi o Stronnictwo Narodowe, to o stanowisku jego decydowao wwczas dwch ludzi: dotychczasowy minister Seyda i czonek Rady Narodowej, prof. Folkierski, w przeciwiestwie do przebywajcego cigle jeszcze we Francji swego prezesa, na rwni z Seyd bardzo wyczulony na rewanowe zachcianki ludzi dawnego reymu. Obaj wypowiedzieli si przeciwko usuniciu Sikorskiego i Seyda rozpocz odpowiedni akcj pojednawcz. Najszybciej zorientowa si w sytuacji Sosnkowski. Poinformowany o bezcelowoci zabiegw Zaleskiego, wystpi w roli pacyfikatora, doradzajc Raczkiewiczowi wycofanie dymisji. Koncesj, jak mia za to prezydent uzyska, miao by zobowizanie Sikorskiego, e bdzie odtd dokadniej informowa prezydenta o pracach i zamierzeniach rzdu. Nie bez wpywu na stanowisko Raczkiewicza

bya na pewno informacja uzyskana przez ambasadora Raczyskiego w rozmowie z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych lordem Halifaxem na temat moliwych wrd Polakw zmian, cznie z grob ewentualnego ustpienia Raczkiewicza ze stanowiska prezydenta. Odpowied Halifaxa otrzewia amatorw zmian. Brzmiaa ona niedwuznacznie. Lord Halifax owiadczy wyranie Raczyskiemu: zmiana prezydenta Polski posiadaaby dla nas znaczenie formalne, lecz zmiana gen. Sikorskiego oznaczaaby dla Wielkiej Brytanii zmian kierunku polityki rzdu polskiego w sensie dla nas niepodanym. Udzielenie dymisji Sikorskiemu przez Raczkiewicza byo wyranym zamaniem zobowizania danego w tak zwanej umowie paryskiej. Byo wic aktem nielojalnoci ze strony prezydenta specjalnie racym w warunkach przebywania rzdu na obcej ziemi. Tak to zrozumieli ci wszyscy, ktrzy nawet wywodzc si z szeregw zwolennikw przedwrzeniowego reymu, potrafili wysnu wnioski z katastrofy, jaka na Polsk spada. Najdosadniejszym tego dowodem jest reakcja grupy oficerw, najbliszych wsppracownikw Sikorskiego od pierwszych dni odbudowy wojska polskiego na obczynie, pracujcych przewanie w III Oddziale sztabu naczelnego wodza. Byli to oficerowie, upraszczajc okrelenie, Rydza-migego. Posiadali pierwszorzdn kart subow. Z wieloma z nich Sikorski zetkn si dopiero w Paryu. Ci, ktrych zna uprzednio, nie utrzymywali z nim adnych stosunkw w okresie dwunastoletniej jego nieaski. Jeeliby wic mona im przypi nazw sikorszczykw, to bardzo wieej daty, a jeli wsppracowali z nim, to nie ze wzgldu na swoje osobiste bajeczne kariery. Byli to oficerowie, ktrzy ciko odczuli hab pogromu i konieczno emigracji. Z tytuu sprawowanych czynnoci i dostpu do rnych materiaw oraz z wasnej obserwacji zorientowali si szybko i trafnie, kierujc si motywami gbokiego patriotyzmu i waciwym rozeznaniem sytuacji midzynarodowej, jak wielkim atutem dla Polski jest fakt, e posiada w osobie Sikorskiego czowieka mogcego podwign upady sztandar Rzeczypospolitej i otworzy jej drog do wyjcia z ponienia i katastrofy. Dla nich argument o szkodliwoci czenia w jednym rku wadzy wojskowej i cywilnej by po prostu mieszny, bo z bezporedniego stykania si z tymi sprawami wiedzieli, jak ograniczony jest zakres faktycznych kompetencji Sikorskiego w wytworzonej sytuacji. Wprost przeciwnie, uwaali oni, i w tym mieli pen racj, za wielkie szczcie dla sprawy polskiej, e w rkach Sikorskiego mogo doj do skupienia obu tak cile w istniejcych warunkach zazbiajcych si wadz: cywilnej i wojskowej. W trzy lata potem, ju po mierci Sikorskiego, gdy doszo do dualizmu w najwyszych wadzach pastwowych, okazao si, i by on raczej rdem saboci, a nie siy emigracyjnego kierownictwa. Najdosadniej odzwierciedlio si to w sprawie przygotowa do walki czynnej w kraju z jej kulminacyjnym punktem: tragedi powstania warszawskiego. Oficerowie ci z szefem sztabu, gen. Klimeckim, na czele zareagowali niesychanie ywo na krok Raczkiewicza. Ocenili go jako swoistego rodzaju zamach stanu i zdecydowali si na posunicie, niewtpliwie, sprzeczne z zasadami formalnie i bezdusznie pojtej dyscypliny wojskowej, ale jedyne, jakie w tej sytuacji byo moliwe. Udali si mianowicie do Zaleskiego i przedstawili mu w dramatycznych sowach lekkomylno podjtej inicjatywy, niweczcej dziesiciomiesiczny wysiek Sikorskiego i pracujcej pod jego dowdztwem ekipy. Zadali od Zaleskiego, aby zrzek si misji tworzenia rzdu i t drog spowodowa przywrcenie dotychczasowego stanu rzeczy, co nie wykluczao takich czy innych zmian personalnych.

Nie mona twierdzi, aby wystpienie grupy Klimeckiego wywaro decydujcy wpyw na zachowanie Zaleskiego i w konsekwencji na zaatwienie caego przesilenia. Zadecydoway tu przede wszystkim wzgldy i okolicznoci wyej przytoczone. Inicjatywa oficerw stwarzaa dla Sikorskiego sytuacj raczej kopotliw, stawiajc go w rozterce midzy obowizkiem przeoonego, a reakcj czowieka wraliwego na jake rzadkie dowody uznania dla jego pracy. Inspiratorzy zamachu i ich zwolennicy, oczywicie, spraw t w odpowiedni sposb wykorzystali rozdymajc jej znaczenie. Naleao biegowi spraw przywrci naleyty kierunek. Zadania tego podjli si kierownicy tworzcych podstaw polityczn rzdu stronnictw pod przewodnictwem swego seniora, przewodniczcego komitetu zagranicznego PPS, Liebermana. Bezporednio po zaatwieniu przesilenia, odbyo si szereg zebra tego zespou i w konsekwencji uzgodnionego programu par konferencji z prezydentem RP. Przywdcom stronnictw chodzio o to, by wypadki w rodzaju dymisji z 18 lipca nie powtarzay si wicej. Pragnli oni osign z prezydentem pewnego rodzaju gentlemen's agreement co do tego, jak ma by stosowane w praktyce jego zobowizanie z 30 wrzenia 1939 roku, i bdzie wykonywa postanowienia konstytucji kwietniowej (midzy innymi nominacja szefa rzdu i wodza naczelnego) w porozumieniu z premierem. Przywdcy stronnictw stanli na stanowisku, i zgodnie z praktyk stosowan w pastwach o ustroju parlamentarno-demokratycznym, zobowizanie to implikowao konsultacje premiera z reprezentantami stronnictw stanowicych podstaw polityczn rzdu. W warunkach, w jakich na obczynie powsta rzd Sikorskiego, powysza formua bya tym bardziej racjonalna, e podstaw t stanowiy cztery tak zwane historyczne stronnictwa, reprezentujce niewtpliw, nawet w wietle wynikw wyborw samorzdowych przeprowadzonych przez rzd Skadkowskiego w kocu 1938 i pocztkach 1939 roku, wikszo spoeczestwa. Wynikiem wspomnianych rozmw byo pismo Liebermana do prezydenta RP okrelone pniej jako tak zwany protok londyski. Stanowio ono rekapitulacj osignitego porozumienia. W ten sposb zosta na odcinku politycznym zaatwiony konflikt, jaki wywoa Raczkiewicz udzielajc bezprawnie dymisji rzdowi Sikorskiego 18 lipca. W praktyce pniejszej nie przynioso to waciwie adnej poprawy. Zarwno podczas kryzysu wywoanego w niespena rok pniej na tle wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, jak i w listopadzie 1944 roku po podaniu si do dymisji premiera Mikoajczyka, prezydent Raczkiewicz postpowa w sposb wiadczcy, e w dalszym cigu interpretuje bardzo swoicie dane we wrzeniu 1939 roku zobowizania, a waciwie nie czuje si nimi skrpowany. * Sikorski nie interesowa si bliej rozmowami przywdcw stronnictw z prezydentem. W tym okresie gwna jego uwaga skierowana bya na prac nad organizacj wojska w Wielkiej Brytanii. Wymagao to w pierwszym rzdzie szeregu rozmw z premierem Churchillem w sprawie zaopatrzenia oddziaw polskich w bro i sprzt. Oddziaom tym, przemianowanym na I Korpus, powierzono odcinek operacyjny w Szkocji. Jesieni tego roku wizytuje je w towarzystwie Sikorskiego premier Churchill. Jeszcze przedtem pod koniec lata krl Jerzy VI jest gociem lotnikw polskich. Wielk trosk Sikorskiego bya kwestia zasilenia korpusu nowymi rekrutami. Dopyw ochotnikw z kontynentu, mimo niezwykych wprost objaww przedsibiorczoci i odwagi onierzy przedostajcych si do Anglii, by bardzo powolny i niedostateczny. Jedyna realna, jak si wwczas wydawao, nadzieja na wydatniejsze zasilenie wojska polskiego leaa za oceanem, w Kanadzie a przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. Sikorski ju we wrzeniu skada w tej sprawie

odpowiednio umotywowany memoria Churchillowi. Rwnoczenie w Sztabie Naczelnego Wodza prowadzone s prace przygotowawcze nad zorganizowaniem odpowiedniej misji wojskowej, ktra zacznie dziaa w zalenoci od osignicia porozumienia politycznego z zainteresowanymi rzdami. W tym samym czasie nie zaniedbuje Sikorski i innych zagadnie. Udziela poparcia projektowi profesora Uniwersytetu Poznaskiego, dr. Jurasza, utworzenia przy uniwersytecie w Edynburgu polskiego wydziau lekarskiego. W wyjtkowo szybkim, jak na stosunki wojenne, czasie projekt ten udaje si zrealizowa i ju zim 1940/41 kilka dziesitkw modziey polskiej ma mono rozpoczcia studiw. Rwnoczenie znajduje czas na planowanie przyszoci. Ze spotkania z prezydentem Czechosowacji Beneem wyania si projekt ukadu na temat przyszej (po wojnie) konfederacji Polski i Czechosowacji. Odpowiednia deklaracja obu rzdw zostaje podpisana i ogoszona w dniu wita odrodzenia Polski, 11 listopada 1940 roku. Obie strony powouj do ycia odpowiednie komisje majce przygotowa swoje wnioski w sprawie form i ram tej konfederacji. Deklaracja wyranie podkrela, e jest to krok wstpny na drodze do zwizku pastw Europy rodkowo-wschodniej jako jedynego rozwizania gwarantujcego pokj i bezpieczestwo narodw w tej czci kontynentu. Z ide t zapoznaje premier Polski w odpowiednich memoriaach czoowych przedstawicieli opinii angielskiej (Churchilla i przywdc Labour Party ministra Bevina), a niedugo uczyni z niej jeden z gwnych tematw w rozmowach z przedstawicielami rzdw Stanw Zjednoczonych i Kanady. Sytuacja wojenna nie zachcaa bynajmniej do snucia tego rodzaju dalekosinych i optymistycznych planw. Hitler by panem pooenia w zachodniej Europie, a nad Wielk Brytani wisiaa cigle groba inwazji. Od poowy wrzenia 1940 do pierwszej dekady maja nastpnego roku Londyn oraz inne orodki przemysowe kraju byy przedmiotem systematycznych bombardowa lotnictwa niemieckiego. Liczono si powanie z moliwoci inwazji i do tego dostosowano plan obrony oraz ewentualnej ewakuacji do Kanady. Sikorski, ktremu przeciwnicy nie szczdzili zarzutw swoistego rodzaju krtkowidztwa, polegajcego na tym, e pocztkowo jakoby wiza Polsk wycznie z Francj, a teraz dla odmiany tylko z Wielk Brytani, w gruncie rzeczy myla bardzo dalekowzrocznie. Nie byo to jednak rwnoznaczne z ujawnianiem tych planw, zwaszcza przeciwnikom. Ju w zwizku z projektem stworzenia bazy rekrutacyjnej w Kanadzie dojrzewa myl wyjazdu do Ameryki. Jej realizacja nie jest bynajmniej prosta i atwa. Stany Zjednoczone zajmuj cigle oficjalnie postaw neutraln, a w amerykaskiej opinii publicznej utrwalona w niej po pierwszej wojnie postawa izolacjonizmu, trzymania si z daleka od kopotw niespokojnej Europy, jest cigle ywa i popularna. Aby plan wyjazdu do Stanw mg si sta rzeczywistoci, trzeba byo duo pracy i wielu zrcznych posuni. Musiano najpierw zmieni ambasadora Rzeczypospolitej w Waszyngtonie. Nastpc niezbyt udanego, jeszcze z kreacji beckowskiej, hrabiego Jerzego Potockiego, zostaje byy pose i minister nadzwyczajny Ciechanowski, ktry stanowisko to zajmowa jeszcze przed przewrotem majowym i zosta odwoany w roku 1927. Nowy ambasador otrzymuje instrukcje dziaania na rzecz uzyskania zaproszenia dla Sikorskiego do Stanw Zjednoczonych. Idzie to jednak opornie ze wzgldu na skomplikowan sytuacj polityczn. Nie trzeba zapomina, e pomys takiej podry by wyjtkowo miay i nie pozbawiony duego ryzyka. Z Sikorskim zjawiby si na terenie Stanw, pastwa neutralnego, kierownik pastwa, [...]. Sprawa komplikowaa si wybitnie jeszcze z tego powodu, i premier Polski nie mg liczy na pomoc premiera Wielkiej Brytanii. Sikorski wystosowa 7 stycznia 1941 roku do Churchilla list, w ktrym go

informuje, i ma zamiar odwiedzi oddziay polskie na Bliskim Wschodzie, a stamtd uda si bezporednio do Stanw Zjednoczonych. Churchill odradza tej wyprawy, niedojrzaej jego zdaniem przede wszystkim pod wzgldem politycznym, ju nie mwic o wzgldach osobistego bezpieczestwa z powodu zaostrzonych operacji niemieckich odzi podwodnych i marynarki niemieckiej na Atlantyku. Niezachcajco te brzmi raporty ambasadora Ciechanowskiego i innych przedstawicieli konsularnych Polski. Nawet Ignacy Paderewski, ktry od listopada 1940 roku przebywa w Ameryce, przestrzega Sikorskiego przed realizacj planu, ktry, jego zdaniem, jest jeszcze nie dojrzay. Mimo tych wszystkich rad i ostrzee Sikorski trwa w swoim postanowieniu. Gdy w kocu stycznia przyjmuje specjalnego wysannika prezydenta Roosevelta, Wendel Willkiego, (jego byego konkurenta z ramienia republikanw w wyborach prezydenckich) kadzie nacisk na wano zrealizowania tego planu. Korzysta rwnoczenie z kadego niemal spotkania z Churchillem, a byy one w owym okresie bardzo czste, by posun naprzd spraw wyjazdu. W kocu Churchill daje si przekona i ze swej strony nie szczdzi odtd zabiegw u Roosevelta, aby uzyska zaproszenie Sikorskiego do Stanw Zjednoczonych. Zabiegi te trwaj pene dwa miesice i wreszcie 6 marca 1941 roku Churchill moe zawiadomi Sikorskiego, e prezydent Roosevelt i rzd Stanw Zjednoczonych oczekuje jego wizyty. Nazajutrz przyszo oficjalne zaproszenie rzdu kanadyjskiego. Historia pierwszej podry Sikorskiego do Ameryki obfituje w tyle incydentw wykazujcych taki stopie zacietrzewienia i nieodpowiedzialnoci jego przeciwnikw, e trudno je pomin milczeniem. Opuszczajc na kilka tygodni siedzib rzdu, musia on uregulowa spraw swego zastpstwa, tym bardziej e niedugo po wejciu do rzdu jeszcze w Paryu gen. Sosnkowskiego, a potem prof. Kota, zostao formalnie zlikwidowane stanowisko wicepremiera. Liczy si z tym, e moe z tej niebezpiecznej podry w ogle nie wrci i posunicia personalne, jakie w zwizku z wyjazdem poczyni, mog mie wpyw na sytuacj, ktra by si wytworzya w wyniku ewentualnego nieszczliwego wypadku. Ze strony prezydenta spotka si z sugestiami, aby zastpstwo na czas swojej nieobecnoci powierzy gen. Sosnkowskiemu. W ten sposb na szczycie hierarchii pastwowej znalazby si tandem Raczkiewicz-Sosnkowski. Ten ostatni poza ewentualnym penieniem obowizkw premiera i naczelnego wodza, by cigle - nie zapominajmy - wyznaczonym przez prezydenta RP jego nastpc. Oczywicie, e takie rozwizanie musiaoby si spotka z jak najbardziej stanowczym sprzeciwem stronnictw i, niewtpliwie, nie znalazoby uznania ani zrozumienia w kraju, gdzie ju zostaa w peni ukoczona budowa podziemnego pastwa. W rezultacie narad z przywdcami stronnictw i ze wzgldu na okolicznoci wymagajce utrzymania Treuga Dei midzy rodakami, Sikorski zdecydowa si powierzy penienie obowizkw premiera prof. Kotowi, a gen. Sosnkowskiego wyznaczy swoim zastpc w funkcjach naczelnego wodza. Na wyrane danie Anglikw chodzio o zasadnicze wymogi bezpieczestwa wobec wzmoonej dziaalnoci niemieckich odzi podwodnych i lotnictwa - decyzja ta miaa by utrzymana w jak najcilejszej tajemnicy, pki Sikorski nie wylduje w Ameryce. 21 marca 1941 roku nastpi wyjazd z Londynu na razie do Szkocji, gdzie w siedzibie naczelnego wodza w czasie pobytu wrd wojska, miano oczekiwa dalszych dyspozycji co do daty odjazdu. W niecae dwie godziny po przyjedzie nadszed telefonogram zapytujcy, jakie s zarzdzenia w sprawie zastpstwa generaa w obowizkach premiera i naczelnego wodza. Sikorski poleci odpowiedzie, e jest niemile zdziwiony treci telefonogramu, bo spraw t uregulowa przed wyjazdem i odpowiednie zarzdzenia otrzymali zarwno Kot, jak i szef sztabu gen. Klimecki. Odjazd gen. Sikorskiego i jego wity z Anglii

nastpi 27 marca, w dniu w ktrym radio przynioso wiadomoci o antyhitlerowskim przewrocie w Jugosawii. (Wymowny zbieg okolicznoci: Sikorski mia pocztkowo pyn na pancerniku Hood, niemal w ostatniej chwili zdecydowano, e popynie na pancerniku Revenge. Pniej Hood zosta zatopiony przez Niemcw w walce z Bismarckiem. Tylko dwch marynarzy uratowano.) 1 kwietnia Revenge zawin do kanadyjskiego portu Halifax, a 3 kwietnia Sikorski ze swoj wit przyby do stolicy Kanady, Ottawy. Po drodze zatrzyma si na krtko w najwikszym miecie kanadyjskim Montrealu, gdzie powitaa go miejscowa liczna Polonia. Przywitanie wyjtkowo wzruszajce, by to bowiem pierwszy przyjazd przedstawiciela pastwa polskiego do Kanady. W Ottawie witali gen. Sikorskiego na dworcu z penymi honorami premier Kanady Mckenzie King w otoczeniu rzdu, przedstawicieli wojska; obecny by take w caoci miejscowy korpus dyplomatyczny i konsularny. Ledwo Genera zdy ulokowa si w hotelu, kiedy dowiedzia si od przybyego specjalnie z Nowego Jorku sekretarza Paderewskiego, Strakacza, e w Stanach Zjednoczonych rozesza si wiadomo pochodzca rzekomo z radiostacji BBC w Londynie, e nie jest on ju premierem rzdu polskiego, gdy zosta zdymisjonowany przez prezydenta Raczkiewicza i wobec tego przyby do Ameryki w najzupeniej prywatnym charakterze. Wedug tych samych rde informacyjnych premierem zosta gen. Sosnkowski. Rwnoczenie nadszed szyfr do gen. Klimeckiego, z ktrego wynikao, e wiadomo o ogoszeniu tego w prasie i w radio amerykaskim przekaza do Londynu ambasador Ciechanowski. Jest to tym bardziej charakterystyczne, e ambasador wysyajc tego rodzaju depesz do Londynu wiedzia ju, e Sikorski wyldowa w Kanadzie, wola jednak przekaza informacj do Londynu, a nie Sikorskiemu. Klimecki informowa w dalszym cigu, e redaktor prosanacyjnego dziennika Nowy wiat przysa depesz gratulacyjn dla nowego rzdu na rce Sosnkowskiego, nastpnie stwierdzi kategorycznie, e aden z korespondentw amerykaskich w Londynie wiadomoci takiej do Stanw Zjednoczonych nie wysa. Wyraa domniemanie, e jest to prawdopodobnie robota opozycji na miejscu w Ameryce lub polskich k opozycyjnych w Londynie. Przypuszczenia szefa sztabu zostay w cigu najbliszych paru dni cakowicie potwierdzone. Okazao si wic przede wszystkim, e informacja, jakoby londyskie BBC podao wiadomo o dymisji Sikorskiego jest cakowicie nieprawdziwa. Intryga bya uplanowana i zorganizowana w Nowym Jorku, gdzie znalaza si ostatnio caa ekipa sanacyjnych pukownikw, wsawionych sprawowaniem wadzy w Polsce w latach 1930-35, z byym ministrem, a pocztkowo byym szefem II Oddziau, pk. Ignacym Matuszewskim na czele. Z tej to kuni wysza wiadomo, ktr skwapliwie przedrukoway dwa gwne codzienne pisma polonijne, znane ze swych powiza prosanacyjnych i wrogoci do rzdu Sikorskiego: Nowy wiat w Nowym Jorku i Dziennik Polski w Detroit. Nowy wiat wyywa si przez par dni w umieszczaniu nagrobku i nekrologu rzdu Sikorskiego, drukowaniu depesz gratulacyjnych do rzekomego jego nastpcy itp. Reszta prasy polonijnej w Ameryce przyja wiadomo raczej z rezerw. Wywoane ni zamieszanie przybrao takie rozmiary, e prezes najbardziej reprezentacyjnej w owym czasie organizacji polonijnej: Rady Polonii Amerykaskiej, wietlik, zapytywa telegraficznie rzd w Londynie, czy to prawda, e Sikorski przesta by premierem i wodzem naczelnym i wyjecha do Ameryki, nie mogc znie nerwowo bombardowania Londynu. W taki to sposb rodacy uwaajcy si za patriotw i niezomnych stranikw spucizny wielkiego marszaka wyywali si w niskich intrygach i dywersji w chwili, gdy premier rzdu polskiego przybywa do najpotniejszego na wiecie pastwa, aby u jego kierownikw szuka pomocy w walce

o odzyskanie utraconej niepodlegoci. Byo moe bdem Sikorskiego, co wynikao z wielkodusznoci jego charakteru, e po zdemaskowaniu intrygi nie zarzdzi jej gruntownego wyjanienia, ustalenia odpowiedzialnoci osb i rodowiska i tym samym umoliwi mcicielom strojenie si w dalszym cigu w togi niezomnych, nieskazitelnych patriotw. Uwaa jednak, e zadania, ktre przed nim i jego rzdem stoj, s tej miary i takiej doniosoci, i wobec ich ogromu, szkoda najmniejszego wysiku na walk z ma podoci i niepoczytaln gupot. Niejako na marginesie powyszej historii trzeba tu zanotowa dodatkowo jeszcze jeden incydent, na og mao znany. Jak wspomnielimy, prba usunicia Sikorskiego od steru spraw pastwowych wkrtce po przeniesieniu si do Anglii opieraa si na zaoeniu, i wrd brytyjskich mw stanu i dowdcw wojskowych nie posiada on znajomoci tego rodzaju, jakie mia we Francji. Okazao si jednak, e uwana obserwacja prac Sikorskiego w cigu niespena 9 miesicy pobytu we Francji i jedna zasadnicza rozmowa z Churchillem 19 czerwca 1940 roku wystarczya, aby w premierze Wielkiej Brytanii zdoby on sobie oddanego przyjaciela. Byo to powane przekrelenie rachub, ktre ywili przeciwnicy Sikorskiego. Dlatego okres pierwszej duszej jego nieobecnoci w siedzibie rzdu postanowiono wykorzysta w celu misternego manewru majcego wykaza, e w polskiej ekipie kierowniczej w Londynie istniej inne osobistoci, mogce w razie czego zastpi Sikorskiego. Tym tylko bowiem mona wytumaczy pomys Raczkiewicza, ktry dopiero w dziesitym miesicu pobytu w Londynie zdecydowa si wyda obiad dla premiera brytyjskiego, aby nawiza kontakt midzy nim a czonkami rzdu polskiego. I to wanie podczas nieobecnoci Sikorskiego. Istotny cel tego posunicia zosta waciwie oceniony przez niektrych czonkw rzdu i penicy obowizki premiera uchyli si od wzicia w nim udziau. Z relacji, ktre pniej przecieky, wynikao w sposb a zbyt jaskrawy, e chodzio o zaprezentowanie Churchillowi przede wszystkim, jeeli nie wycznie, gen. Sosnkowskiego od strony nie tylko jego kwalifikacji wojskowych, ale i politycznych. Sdzc z dystansu, z jakim Churchill po mierci Sikorskiego odnosi si do Sosnkowskiego, gdy ten obj stanowisko naczelnego wodza, zamiar urobienia premiera brytyjskiego nie bardzo si powid. Zarejestrowanie dziwnych tych incydentw i posuni, ktre towarzyszyy Sikorskiemu w pierwszej jego tak wanej pod wzgldem politycznym podry do Ameryki, jest konieczne dla uwypuklenia trudnoci, na jakie nieprzerwanie napotyka ze strony wasnych rodakw, nie wyczajc tych, ktrzy z tytuu zajmowanych stanowisk powinni byli jak najbardziej mu pomaga. Jest to tym bardziej niezbdne, e chodzio o czowieka z natury bardzo wraliwego, a ktrego los tak si uoy, e z maymi wyjtkami spotyka si ze strony rodakw z niechci, jeeli nie wrcz z wrogoci. wiadomy tego, i w subie dla ojczyzny nie wolno mu si zraa adnymi przeszkodami, wyda niezbdne zarzdzenia nawietlajce pogosk o rzekomej swojej dymisji, aby jak najmniej szkodzia jego misji amerykaskiej i przystpi z nienaruszon energi do rozmw z rzdem kanadyjskim. Chodzio bowiem o rzecz bardzo wan. Przygotowany w szczegach plan akcji zacigu do wojska polskiego w Stanach Zjednoczonych musia ze wzgldw politycznych posiada baz organizacyjn na terenie Kanady. Ze strony rzdu kanadyjskiego po wyczerpujcym przedstawieniu sytuacji w Polsce i planw rzdu polskiego, spotka si z pen yczliwoci. W rezultacie, nastpuje podpisanie deklaracji, w ktrej poza owiadczeniem oglnopolitycznej natury, rzd kanadyjski zapewnia sw pomoc w organizowaniu polskich jednostek wojskowych. Wprost ze stolicy Kanady przybywa 8 kwietnia do Waszyngtonu. Rozpoczyna tu z miejsca szereg wanych rozmw. Najpierw w Departamencie Stanu z urzdujcym podsekretarzem stanu Sumner

Wellesem, nastpnie z formalnym sekretarzem stanu Cordellem Hullem, a w kocu z prezydentem Rooseveltem. Rozmowy z kierownikami Departamentu Stanu tocz si w atmosferze przyjaznej, ale ciy nad nimi konieczno zachowania daleko idcej ostronoci i powolnoci w dziaaniu, jako e Stany Zjednoczone s cigle pastwem neutralnym. A chodzi o rzeczy niemaego znaczenia. Najpierw o dopuszczenie Polski do udziau w dopiero co przez kongres amerykaski uchwalonym Lend-Lease Bill o pomocy dla pastw walczcych z Niemcami. W tej sprawie zreszt nie mona pomin faktu naszego zwizku z Wielk Brytani, wynikajcego z polsko-brytyjskiej umowy wojskowej. Ostatecznie wic cae nasze zaopatrzenie musiao przechodzi przez Anglikw. Trudniejszy okaza si problem rekrutacji ochotnikw do wojska polskiego. Zarwno w tej sprawie, jak jeszcze moe bardziej w sprawie bezporedniego zetknicia si premiera polskiego z najwikszymi skupiskami Polonii, kierownicy Departamentu Stanu wysuwali zastrzeenia, godzc si najwyej na zebrania w Nowym Jorku i w Chicago. W przeciwiestwie do ostronego stanowiska swoich najbliszych wsppracownikw, prezydent Roosevelt okaza daleko idce zrozumienie dla postulatw Sikorskiego. Zawdzicza to, niewtpliwie, naley zrcznemu zaaranowaniu przez Sikorskiego rozmowy, ktr rozpocz od wyczerpujcego przedstawienia prezydentowi sytuacji w Polsce. Relacje na temat organizacji pastwa podziemnego, jego funkcjonowania we wszystkich niemal dziedzinach ycia, poparte liczn dokumentacj w formie duego zbioru prasy konspiracyjnej oraz materiaw dotyczcych przeladowa hitlerowskich, osigny ten skutek, e Roosevelt poszed cakowicie Sikorskiemu na rk. W sprawie rekrutacji chodzio tylko o to, aby nie byo oficjalnej propagandy wrd obywateli amerykaskich, ale akcja organizacji polonijnych i przedstawicielstw konsularnych polskich miaa by w peni dozwolona. Co do spotka Sikorskiego z Poloni Roosevelt sam, po zapoznaniu si z ich celami, nie tylko wyrazi zgod na zebrania w Nowym Jorku i Chicago, ale od siebie dorzuci jeszcze dwa wielkie skupiska polskie: Detroit i Buffalo. Godzi si w tym miejscu zaznaczy, e synne okrelenie Polski jako natchnienia narodw, ktrego Roosevelt uy po raz pierwszy w swym owiadczeniu z 5 lipca 1941 roku i ktre przeszo do historii, miao niewtpliwie swoje rdo we wraeniu, jakie na prezydencie wywara postawa narodu polskiego w okupowanym i ciemionym kraju przedstawiona mu przez Sikorskiego. Nie mniej yczliwie przyjto w decydujcych koach amerykaskich sugestie Sikorskiego co do powojennego planu federacji rodkowo-wschodniej Europy. Okazao si nastpnie w trakcie manifestacji podczas zetknicia z Poloni, e idea ta rwnie gorce przyjcie znalaza take wrd przedstawicieli zainteresowanych narodw, w pierwszym rzdzie Czechw, Jugosowian, a nawet i Grekw. Po zakoczeniu rozmw urzdowych przysza kolej na odwiedziny Polonii. Byo rzecz a nadto oczywist, e organizatorzy intrygi z rzekom dymisj Sikorskiego mieli na myli, i bodaje wycznie, uniemoliwienie Sikorskiemu zetknicia si z Poloni. Przez cay okres istnienia w kraju reymu sanacyjnego Polonia poddana bya planowej akcji, majcej na celu uczynienie z niej powolnego narzdzia w rkach sanacyjnych konsulw. Byo to zadanie z punktu widzenia interesw reymu bardzo wane. Przewaajc wikszo Polonii stanowili emigranci, ktrzy opucili stary kraj, gdy by on jeszcze w niewoli. Bya to masa nieowiecona, z trudem zdobywajca sobie pozycj w nowym

wiecie. Przewaali wrd niej chopi z najbardziej przeludnionych powiatw Galicji. Nazwisko ich ziomka Wincentego Witosa, ktremu w pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci wypado odegra tak wielk i historyczn rol, byo dla nich przedmiotem wielkiej dumy i radoci. Ten ogromny kapita moralny zosta w caoci niemal zmarnowany przez niepoczytaln polityk represji wobec wielkiego przedstawiciela chopw polskich, jak i tych wszystkich, ktrzy chcieli widzie Polsk jako pastwo demokratyczne i praworzdne. Propaganda sanacyjna szczeglnie w ostatnich latach przed wybuchem wojny karmia Poloni nieprawdopodobnymi bajkami na temat rozwoju i dobrobytu kraju, a przede wszystkim jego mocarstwowej pozycji. I nagle jak grom przysza katastrofa wrzeniowa. Nie moga ona nie zaama Polonii. Tote Sikorski postanowi wykorzysta swoje zetknicie z masami polonijnymi, aby im w pierwszym rzdzie przedstawi waciwy obraz sytuacji. Mwi wic duo o bohaterstwie onierza polskiego we wrzeniu 1939 roku, o przytaczajcej przewadze wojsk Hitlera, ktrej skutki odczuy rwnie pastwa inaczej i lepiej rzdzone ni przedwrzeniowa Polska: Francja, Belgia, Holandia, Norwegia... Motywem przewodnim jego przemwie, a by to mwca porywajcy, byo woanie, e Polonia nie ma czego si wstydzi i kady Polak moe mwi z Amerykanami o tym, co nastpio, z podniesionym czoem. Odzew na ten apel wykaza, od pierwszego zetknicia, jak dalece nowojorscy dywersanci nie panowali nad Poloni ani nie wyczuwali jej nastawienia. Przemwienia Sikorskiego spotkay si z entuzjazmem, ktrego nie notoway dotd kroniki ycia polonijnego. Samorzutnie, najpierw w Nowym Jorku, bez niczyjej inspiracji czy komendy, zebrane tumy piewajc hymn narodowy, zmieniy sowa refrenu: Marsz, marsz Dbrowski na Marsz, marsz Sikorski... Powtrzyo si to nastpnie w innych miastach, do ktrych uda si Sikorski, a zwaszcza w stolicy Polonii Chicago, gdzie w manifestacji wzio udzia ponad 75 tysicy ludzi. Przed opuszczeniem Stanw odwiedzi jeszcze Sikorski Ignacego Paderewskiego na Florydzie, gdzie spdzi wita wielkanocne. Byo to ostatnie spotkanie tych dwch wielkich Polakw i przyjaci: w dwa i p miesica pniej Paderewski ju zamkn oczy. Zmar 29 czerwca w Nowym Jorku, w cztery dni po udziale w masowym zgromadzeniu, w dwudziest rocznic stowarzyszenia weteranw armii polskiej, na ktrym przemawia nawoujc Poloni do wstpowania w szeregi wojska polskiego organizowanego w Kanadzie. Sprawie organizacji werbunku powici premier ostatnie chwile swojego pobytu w Stanach. W cigu dwch dni przeprowadzi wyczerpujce rozmowy z prezesem Sokoa polskiego w Ameryce, dr. Teofilem Starzyskim, waciwym twrc - przy wybitnym wspudziale Ignacego Paderewskiego polskiej dywizji Hallerowskiej pod koniec pierwszej wojny. Ulegajc naciskom premiera, sdziwy przywdca zdecydowa si, mimo zmienionych gruntownie warunkw, stan jeszcze raz na czele akcji werbunkowej. W drodze powrotnej przez Kanad zatrzyma si Sikorski jeszcze w Ottawie, drugim co do wielkoci orodku Polonii kanadyjskiej, gdzie odbya si rwnie wielka manifestacja, pod wzgldem temperatury uczu znacznie przewyszajca to, co si dziao w Stanach. Tumaczy si to tym, e wikszo tej Polonii stanowili ludzie stosunkowo niedawno przybyli z Polski.

6 maja wyldowa Sikorski wreszcie w Wielkiej Brytanii. W polskim Londynie sytuacja ju si uspokoia, do czego niewtpliwie przyczyniy si informacje o osigniciach wizyty Premiera i reakcji Polonii amerykasko-kanadyjskiej. Nie byo jednak czasu na tak konieczny i zasuony wypoczynek. Ledwo zdy zoy sprawozdanie na Radzie Ministrw i odby konferencj z prezydentem, a ju trzeba byo wzi udzia w inauguracyjnym zebraniu Rady Midzyalianckiej w dniu 12 czerwca z udziaem krla Jerzego VI. Na zebraniu tym Sikorski przedstawi w obszernym przemwieniu ogrom wkadu Polski w toczc si wojn i zanalizowa cele narodw walczcych z hitleryzmem o lepsz przyszo i trway pokj w Europie. Niedugo po tym, 20 maja, odby jeszcze dusz rozmow z Churchillem, a nastpnego dnia z krlem Jerzym VI. W ten sposb zakoczy niejako okres sprawozdawczy ze swej misji amerykaskiej. Nastpnego dnia bowiem rozpocza si napadem niemieckim na Zwizek Sowiecki nowa, przeomowa faza toczcej si wojny. * Gen. Sikorski od duszego ju czasu przewidywa taki rozwj wypadkw, dawa temu wyraz w licznych przemwieniach, a take w wywiadach dla prasy brytyjskiej. Jeszcze przed wojn, ju od roku 1935, wypowiada on pogld w artykuach drukowanych na amach Kuriera Warszawskiego, e warunkiem bezpieczestwa Polski wobec odwetowych de Hitlera jest uzgodnienie jej polityki z Czechosowacj i oparcie tego porozumienia na cisym wspdziaaniu z Rosj sowieck. Byy to pogldy w wczesnych warunkach polskich zdecydowanie niepopularne i trzeba byo posiada nie byle jak odwag i autorytet, aby mc je publicznie gosi. Nastpnie w Londynie zaraz po osiedleniu si tam rzdu polskiego, w czerwcu 1940 roku, a wic w okresie, kiedy stosunki hitlerowsko-sowieckie wydaway si jak najlepsze [...], Sikorski w rozmowie z udajcym si do Moskwy nowym ambasadorem brytyjskim Crippsem omawia moliwo nawizania stosunkw z Moskw. W danej chwili bezporednim celem tej inicjatywy jest roztoczenie opieki nad blisko ptoramilionow rzesz obywateli polskich wywiezionych ze wschodnich ziem Rzeczypospolitej. Rwnoczenie jednak, bdc gboko przekonanym o nieuchronnoci konfliktu, liczy si z faktem, e wrd tych zesacw jest, wedug -pobienych oblicze, ponad wier miliona ludzi w wieku poborowym. Zamierzony wwczas przez Crippsa sonda nie doprowadza na razie do niczego. Trzeba byo si wycofa wobec gwatownej opozycji tak prezydenta Raczkiewicza, jak i ministra spraw zagranicznych Zaleskiego. Opowiadali si oni przeciwko wszelkim prbom szukania porozumienia z Sowietami i gotowi byli przysiga, e midzy Hitlerem i Stalinem nigdy do walki nie dojdzie. Ju w pocztkach pobytu w Ameryce sztab naczelnego wodza przekaza Sikorskiemu otrzymane z kraju raporty sygnalizujce due transporty wojsk niemieckich w stron granicy wschodniej, co byo niewtpliwym znakiem przygotowywania uderzenia. Informacje te zostay bezzwocznie przekazane sztabowi angielskiemu, a za jego porednictwem dotary do Moskwy, gdzie nie dano im wiary. Wreszcie koci zostay rzucone. Sikorski ju nazajutrz po napadzie niemieckim, 23 czerwca, przemawia przez radio do kraju. Owiadcza, e nadesza chwila zapomnienia o niedawnej, smutnej przeszoci i porozumienia si z Sowietami we wsplnej walce z wrogiem. Nie widzi do tego adnych przeszkd, o ile rzd sowiecki uniewani zawarte w sierpniu i wrzeniu 1939 roku umowy z Niemcami i stanie na gruncie obowizujcych oba pastwa, traktatw. Tego rodzaju stanowisko spotyka si z uznaniem kierowniczych czynnikw brytyjskich i rwnoczenie z bardzo mieszanymi uczuciami wrd Polakw. Niemal cay zesp MSZ, a take bodaj wikszo wyszych oficerw naczelnego

dowdztwa, uwaa wycignicie rki przez Sikorskiego w stron Sowietw, jeeli nie za wrcz lekkomylne, to przynajmniej za przedwczesne. Przewaa opinia, i najblisze ju tygodnie przynios byskawiczne zwycistwa armii Hitlera i zaamanie si reymu komunistycznego. Sikorski nie podziela tych pobonych ycze. Studiowa on od wielu lat, w okresie swej przymusowej bezczynnoci w armii polskiej, materiay dotyczce si i zdolnoci obronnych Sowietw, udostpnione mu przez sztab francuski. Liczy si z tym, e w pierwszej fazie, wobec spustosze, jakie w Armii Czerwonej porobiy czystki Stalina, mog zaj fakty pozornie przemawiajce na rzecz tezy o nieuchronnym zaamaniu si Sowietw. Biorc jednak pod uwag olbrzymie zasoby tego pastwa, jego najlepsz bodaj na kuli ziemskiej konfiguracj terytorialn oraz cechujc Hitlera, sdzc po dowiadczeniach w Polsce, niezdolno zdobycia si na taktyk zjednywania podbitego narodu, przewidywa, i opr sowiecki bdzie ta w miar jak armie hitlerowskie bd si posuway w gb rdzennej Rosji. I dlatego wbrew wszystkim radom i ostrzeeniom, lepiej rzekomo znajcych Rosj i bolszewizm, zdecydowa si skorzysta z zaofiarowanej mu przez Churchilla pomocy rzdu brytyjskiego w nawizaniu rozmw z ambasadorem sowieckim Majskim. Pierwsza rozmowa odbya si 5 lipca. Nie miaa ona zbyt zachcajcego przebiegu. Sikorski przedstawi Majskiemu zarys polskiej koncepcji zamierzonego porozumienia. Chodzio mianowicie o uniewanienie umw w sprawie podziau terytorium Rzeczypospolitej, a nastpnie o normalizacj stosunkw w formie wymiany przedstawicielstw dyplomatycznych. Rwnoczenie domagano si zwolnienia z obozw jecw i z miejsc zesania tak onierzy polskich, ktrzy dostali si do niewoli sowieckiej, jak i osb cywilnych, obywateli polskich, i oddania ich pod opiek rzdu polskiego. Dalej, rzd polski proponowa zawarcie ukadu z rzdem sowieckim w sprawie tworzenia na jego terenie jednostek polskich si zbrojnych do wsplnej walki z Niemcami. Powstaa na terytorium sowieckim armia polska miaaby podlega wodzowi naczelnemu polskich si zbrojnych, a operacyjnie naczelnemu dowdztwu sowieckiemu. W celu formowania armii polskiej i ustalenia wsppracy wojskowej byaby wysana specjalna polska misja wojskowa. Ambasador sowiecki w odpowiedzi na tak przedstawiony program owiadczy, e jego rzd uwaa poruszanie w tej chwili spraw granicznych za niepodane i przedwczesne. Porozumienie winno si, zdaniem Sowietw, ograniczy do przywrcenia normalnych stosunkw dyplomatycznych midzy obu pastwami i do zawarcia umowy w sprawie tworzenia armii polskiej na terenie ZSRR oraz jej wspdziaania z Armi Czerwon. W nastpnej rozmowie, odbytej w sze dni pniej, sprawa nie posuna si naprzd. Z zachowania Majskiego wynikao, e si nie spieszy do osignicia porozumienia, a ze sposobu wyznaczania terminu nastpnej rozmowy byo jasne, i caa jego uwaga skoncentrowana jest na osigniciu porozumienia z rzdem brytyjskim. Istotnie, 15 lipca doszo do zawarcia i uroczystego podpisania przez Churchilla i Majskiego sojuszu brytyjsko-sowieckiego. Prasa nadaa temu aktowi wielki rozgos, a w wietle jej komentarzy nie byo najmniejszej wtpliwoci, i jakiekolwiek wyamanie si rzdu polskiego z polityki prowadzonej przez gospodarzy stawiao nas w sytuacji bez wyjcia. Tote od tej chwili wzmagaj si na Sikorskiego naciski premiera Churchilla i ministra spraw zagranicznych Edena, aby przyspieszy rozmowy i sfinalizowa je odpowiednim ukadem. Tymczasem sytuacja w rzdzie bardzo si komplikuje. Opozycja przeciwko porozumieniu z Sowietami obejmuje bardzo wysokie i wpywowe czynniki. Jest po jej stronie prezydent Raczkiewicz, jego nastpca i czonek rzdu gen. Sosnkowski, minister spraw zagranicznych Zaleski, a z nim prawie cay

zesp jego ministerstwa, ktry na rwni z najbliszym otoczeniem Raczkiewicza prowadzi oywion agitacj midzy rodakami. Komplikuje si take sprawa stanowiska stronnictw. Wanie po rocznym pobycie we Francji przyby do Londynu prezes Stronnictwa Narodowego Bielecki i jakby dla odwrcenia uwagi od mnocych si komentarzy na temat tak dugiej jego nieobecnoci w centrum polskiego wysiku niepodlegociowego, przyjmuje z miejsca lini postpowania sprzeczn z ca tradycj swojego obozu. Bielecki zblia si do pogldw Raczkiewicza i Sosnkowskiego i razem z nimi bierze czynny udzia w kampanii przeciwko Sikorskiemu. Opozycja zmienia swoj taktyk. Podczas gdy pierwsz jej reakcj na wybuch wojny niemieckosowieckiej byo przekonanie o szybkim zaamaniu oporu rosyjskiego, a wobec tego o niecelowoci jakichkolwiek rozmw o zawarciu ukadu, obecnie wobec formalnego sojuszu brytyjsko-sowieckiego zaczyna dowodzi, e w istniejcej rzeczywistoci i nasze porozumienie z Sowietami jest potrzebne, ale nie naley si z nim zbytnio pieszy. Peny tydzie od dnia podpisania sojuszu brytyjsko-sowieckiego trwaa w onie rzdu polskiego gorca dyskusja na temat rokowa z Sowietami. Rwnoczenie z tym wzmagay si naciski rzdu brytyjskiego na przyspieszenie zawarcia porozumienia, nie brako rwnie yczliwych rad ze strony Roosevelta, ktry ju na przemwienie Sikorskiego w dniu 23 czerwca zareagowa bardzo serdeczn depesz. Stanowisko opozycji byo bardzo uatwione faktem, e atakowaa ona gwne zastrzeenia sowieckie co do wanoci traktatu ryskiego. Nie braa przy tym zupenie pod uwag faktu, e Sikorski poprzez Majskiego prowadzi rozmowy ze Stalinem, ktry ma specyficzny pogld na warto wszelkiego rodzaju umw i ukadw. Zaskoczony najazdem Hitlera, nie dajc wiary adnym ostrzeeniom i przestrogom, usiuje zachowa twarz dla ratowania swego autorytetu. Po polskiej stronie wrd przeciwnikw porozumienia panuje rwnie stan umysw daleki od realizmu i trzewoci. Najlepiej charakteryzuje go scena podczas przeomowego posiedzenia Rady Ministrw 22 lipca, na ktrym Sikorski przedoy projekt umowy, zawierajcy przy poparciu Anglikw maksymalne ustpstwa zaakceptowane przez Stalina. Rwnoczenie z tym zakomunikowa on najnowsze informacje otrzymane za porednictwem ambasady brytyjskiej z Moskwy, alarmujce, e rzd sowiecki po pierwszych tygodniach wyczekiwania na wynik rozmw prowadzonych z Sikorskim w Londynie przystpi do szeroko zakrojonej akcji represyjnej. Wanie w tym okresie zapad cay szereg wyrokw skazujcych wielu wojskowych jak zreszt i cywilw, [...]. Sikorski doszed do przekonania, i osignito maksimum ustpstw i nie pozostaje nic innego jak przystpi do podpisania ukadu. Wwczas to rozegraa si midzy Sikorskim a Sosnkowskim nastpujca charakterystyczna scena. Sosnkowski po ostrej krytyce proponowanego tekstu ukadu i po przytoczeniu po raz nie wiadomo ktry wszystkich argumentw przemawiajcych przeciwko jego brzmieniu, zakoczy swe przemwienie apelem, aby si nie spieszy z podpisywaniem i zaczeka co najmniej do niedzieli. Na pytanie Sikorskiego, dlaczego wanie do niedzieli, odpowiedzia bez najmniejszego cienia wtpliwoci... bo w sobot Hitler bdzie w Moskwie, a wtedy Majski inaczej bdzie z nami rozmawia. - Zdaje si, e pan genera dugo bdzie czeka na tak sobot - odpowiedzia Sikorski... Na zakoczenie dyskusji prowadzonej za pomoc tego rodzaju argumentw Sosnkowski owiadczy, i w razie decyzji podpisania przedoonego projektu on na znak protestu ustpuje z rzdu. Solidaryzowa si z nim Zaleski, uciekajc si do waciwej sobie, taktyki. Owiadczy, e mimo

brakw, jakie ukad posiada, gotw jest jako odpowiedzialny za polityk zagraniczn pastwa podpisa go pod warunkiem, e wypowiedz si za nim wszystkie cztery stronnictwa stanowice polityczn podstaw rzdu. Urzdowo bezpartyjny, wiedzia on ju dobrze, e wanie jedno ze stronnictw, to jest Stronnictwo Narodowe, solidaryzuje si w tej sprawie ze stanowiskiem, ktremu najdosadniejszy wyraz da Sosnkowski. Oficjalny przedstawiciel tego stronnictwa w rzdzie, dr Marian Seyda, z waciwym Poznaczykom poczuciem cisoci prawnej i jasnoci sformuowa, zaproponowa kilka stylistycznych poprawek, ale ulegajc naciskom Bieleckiego i nie chcc ama solidarnoci Stronnictwa przyczy si do opozycji. W konsekwencji wszyscy trzej ministrowie zgosili dymisj i nie wzili ju udziau w zorganizowanym na ten wieczr obiedzie przy udziale prezesw stronnictw, podczas ktrego Eden wyczerpujco przedstawi racje, jakie wedug zgodnej opinii gabinetu brytyjskiego powinny skoni rzd polski do podpisania projektowanego ukadu. Naley zaznaczy, e w siedem miesicy pniej dr Seyda, ktrego wikszo poprawek zreszt udao si wprowadzi do ostatecznego tekstu ukadu, nie przerywajc przez cay ten okres czynnej wsppracy z rzdem jako kierownik Biura Prac Kongresowych, wrci do rzdu. Nastpio to w wyniku rozamu w onie londyskiego zespou Stronnictwa Narodowego, ktre pod przewodnictwem Bieleckiego zaangaowao si bardzo w dalszej akcji opozycyjnej. Stanowisko to nie znalazo uznania nie tylko wrd mniejszoci narodowcw zgrupowanych w Londynie, ale i wrd przybyych z Rosji wybitnych jego dziaaczy, ktrzy w nastpstwie ukadu Sikorski-Majski odzyskali wolno, jak na przykad byy pose na sejm prof. dr Wacaw Komarnicki i prezydent Poznania dr Witold Celichowski. Cay nastpny tydzie trway jeszcze zabiegi o ostateczn stylizacj tekstu i wreszcie 3 lipca Sikorski wbrew Raczkiewiczowi, ktry usiowa zastosowa w tym wypadku swe dyktatorskie uprawnienia z mocy konstytucji kwietniowej, przystpi do podpisania ukadu. W polskim Londynie zawrzao. Czoowy jego organ tygodnik Wiadomoci Polskie zareagowa na zamieszczeniem reprodukcji obrazu Matejki: Batory pod Pskowem. Zesp redakcyjny pisma, w ktrym wybitn rol odgrywa Zygmunt Nowakowski, nie znalaz nic niewaciwego i nierozsdnego w porwnaniu, e Batory by... wanie pod Pskowem, zwycizc nad wojskami rosyjskiego cara, na czele silnej armii, w oparciu o wielkie, potne pastwo. Jaka tu analogia z Sikorskim, na czele rzdu na wygnaniu, ktrego caa egzystencja uzaleniona bya od dobrej woli i kredytu gospodarzy? Postawa wydawcw i redaktorw Wiadomoci bya wiernym odbiciem zupenego braku zorientowania polskiego Londynu w gruntownie i radykalnie zmienionej naszej sytuacji jako sojusznika Wielkiej Brytanii. Po katastrofie francuskiej stalimy si niewtpliwie sojusznikiem numer jeden. Wybitny udzia naszego lotnictwa pozycj t bardzo wzmocni. 22 czerwca, dzie napaci na Rosj, oznacza przeom, ktrego doniosoci i skutkw nikt wwczas naleycie nie ocenia. Tego samego dnia wieczorem Churchill w wygoszonej przez radio mowie zaofiarowa z miejsca Zwizkowi Sowieckiemu cakowite poparcie, bez adnych warunkw i zastrzee. Od tej chwili zacz si waciwie wycig midzy - ujmujc to personalnie - pozycj Sikorskiego i Stalina. Sikorski z natury optymista, zdawa sobie spraw z tego, i rezultatem polityki, do ktrej parli Raczkiewicz, Sosnkowski i towarzysze, musiaoby by odosobnienie Polski, wyobcowanie jej z sojuszu z Wielk Brytani. Jedyn perspektyw, jak realnie mona byo w takich warunkach przewidywa,

mg by tylko protest, ktry najprawdopodobniej skoczyby si unicestwieniem caego tak wojskowego, jak i politycznego wysiku polskiego. Ukad z 30 lipca, tak krytykowany przez przeciwnikw, mia niewtpliwie pewne sabe punkty, ktrych mimo usilnych zabiegw nie dao si usun, ale stanowczo przewaay w nim elementy pozytywne, dla naszego wysiku o odzyskanie niepodlegoci decydujce. Ukadem tym rzd ZSRR uznawa, e traktaty jego z III Rzesz utraciy swoj moc. Rzd polski ze swej strony owiadczy, i Polska nie jest zwizana z adnym pastwem jakimkolwiek ukadem zwrconym przeciwko Sowietom. Rwnoczenie oba rzdy postanowiy przywrci niezwocznie midzy sob stosunki dyplomatyczne i zobowizay si do udzielenia sobie wzajemnej pomocy i poparcia w wojnie przeciwko hitlerowskim Niemcom. I wreszcie osignicie najwaniejsze: zgoda rzdu sowieckiego na utworzenie na terytorium ZSRR armii polskiej pod polskim dowdztwem. Stosujc metod cile politycznej i realistycznej analizy naleao stwierdzi, e powysze sformuowania odpowiadaj zasadniczym interesom Polski. Nie mogli tego nie doceni take przeciwnicy jakiegokolwiek porozumienia z Rosj, tote skoncentrowali cay swj atak na protokole do ukadu. W protokole tym rzd sowiecki po dugich targach stwierdzi, e z chwil przywrcenia stosunkw dyplomatycznych udzieli amnestii wszystkim obywatelom polskim, ktrzy s obecnie pozbawieni swobody na terytorium ZSRR, bd jako jecy wojenni, bd z innych, odpowiednich powodw. Byo to sformuowanie z naszego punktu widzenia, niewtpliwie, niekorzystne. W toku dugich rozmw z Majskim okazao si jednak, e do takiego sformuowania Stalin przywizuje zasadnicz wag i wrcz grozio, i o ten punkt moe si caa sprawa rozbi. Sikorski zdawa sobie spraw z tego, e jakiekolwiek by byy formalno-prawne argumenty przeciwko takiemu sformuowaniu, nie wolno z tego powodu unicestwia dziea o tak wielkim znaczeniu. Ponad nieskazitelno formuy prawnej wysuwaa si sprawa losu gincych na olbrzymich obszarach Zwizku Sowieckiego mas zesacw, jecw i winiw. Jak to si pniej okazao z korespondencji z Sosnkowskim, Sikorski przyznaje, e mocujc si z sob, czy ma wyrazi zgod na te sformuowania, zdecydowa si je akceptowa pod wpywem wewntrznego impulsu. Zdawao mu si, e syszy biegnce do niego proby setek tysicy nieszczliwych, woajcych o pomoc i ratunek. Dzisiaj po 36 latach nie brak jeszcze na emigracji gosw, i to spord wybitnych jej przedstawicieli, o bdach Sikorskiego popenionych przy zawieraniu ukadu 30 lipca. Wydaje mi si jednak, i jest rzecz zbyteczn podejmowanie wszelkiej na ten temat dyskusji. Ogranicz si przeto do przytoczenia opinii, jak na temat tego ukadu wypowiedzia w 10 rocznic mierci Sikorskiego wczesny ambasador RP w Londynie Edward Raczyski, ktrego stosunek do generaa by trzewy i obiektywny. W duszym przemwieniu, wygoszonym w Instytucie Historycznym im. Generaa Sikorskiego 4 lipca 1953 roku znajduje si nastpujcy ustp: Ukad polsko-sowiecki, podpisany przez generaa Sikorskiego i ambasadora Majskiego, sta si przyczyn kontrowersji w gronie rodakw, ktrej echa odzywaj si jeszcze czasami i dzisiaj. Zawsze byem zdania, e spr ten nosi znamiona sztucznoci. W wietle za pniejszych wypadkw mona z ca pewnoci stwierdzi, e gdyby tekst ukadu by zredagowany w sposb dajcy pen satysfakcj najbardziej wymagajcym krytykom

w gronie rodakw - co nawiasem mwic byo niewtpliwie nieosigalne - nie byby bardziej skutecznym od ukadu z 30 lipca zabezpieczeniem przed z wiar sowieck. Ukad polskorosyjski by w wczesnych okolicznociach nieodzown okolicznoci. Jego podpisanie, zanim pniejsze wojenne powodzenia sowieckie nie zaostrzyy w wyszym jeszcze stopniu apetytw Kremla, okazao si taktycznie trafne. Ukad wyratowa od mierci [...] stokilkadziesit tysicy obywateli polskich - w tym okoo 80 tysicy onierzy. Ten jeden skutek ukadu, ktry zaway na wkadzie naszym w wysiek wojenny i przywrci do ycia tyle cennych jednostek, wystarczy by przeway szal oceny na korzy wczesnej decyzji generaa Sikorskiego. Powysz opini naley jeszcze uzupeni inn wypowiedzi przedstawiciela dzisiejszej ekipy rzdzcej w polskim Londynie. Jeden z bliskich politycznych doradcw generaa Andersa, dr Zdzisaw Stahl, piszc w Orle Biaym (nr 18-1165, stycze 1966) przyznaje, i najprawdopodobniej, gdyby w czasie zawierania ukadu Sikorski- -Majski by w Londynie, naleaby do jego przeciwnikw. Z perspektywy pniejszego rozwoju wypadkw musi jednak stwierdzi, e ani ukad nie sprowadzi polityki rzdu polskiego na drog ulegoci wobec Moskwy, ani nie sta si argumentem za pniejszymi postanowieniami Teheranu i Jaty i ani Stalin, ani zachodni partnerzy nie powoywali si na ukad jako rzekomo osabiajcy nasze prawa do granicy ryskiej. * Sprawa roli rzdu brytyjskiego w odniesieniu do ukadu z 30 lipca wymaga obszerniejszego przedstawienia, a to z uwagi na bdne opinie rozpowszechnione wrd Polakw, z ktrych mniej skrupulatni krytycy polityki Sikorskiego prbowali uku dodatkowy argument zmarnowania przez niego gwarancji brytyjskich, uzyskanych przez Becka w kwietniu 1939 roku. Niewtpliwie, rzdowi brytyjskiemu zaleao bardzo na tym, aby ukad ten doszed do skutku. Jego podpisaniu nadano bardzo uroczysty charakter. Odbyo si ono w Foreign Office w obecnoci Churchilla i Edena. Zaraz po podpisaniu Eden wrczy Sikorskiemu not, w ktrej rzd brytyjski stwierdza, i: nie uznaje adnych zmian terytorialnych, jakie wprowadzono w Polsce po sierpniu 1939 roku. Nastpnie uda si do Izby Gmin, aby, przerywajc jej obrady, powiadomi o zawartym porozumieniu midzy Polsk a ZSRR. Po tym owiadczeniu wywizaa si w Izbie Gmin krtka dyskusja, w ktrej Eden odpowiadajc na pytanie jednego z posw owiadczy wyranie: nota, ktr wanie odczytaem, nie oznacza adnej gwarancji granic przez rzd Jego Krlewskiej Moci. Owiadczenie Edena byo cakowicie zgodne z istniejcym prawnym stanem rzeczy. Polsko-brytyjski ukad o wzajemnej pomocy, bdcy nastpstwem udzielonej samorzutnie przez Wielk Brytani gwarancji Polsce po pogwaceniu przez Hitlera ukadw monachijskich i okupacji Czech, podpisany w Londynie 25 sierpnia 1939, zobowizywa Wielk Brytani jedynie i wycznie do przyjcia Polsce z pomoc tylko w wypadku agresji niemieckiej. To wczesna oficjalna propaganda rzdu polskiego nadaa temu ukadowi tak niezgodn z jego treci optymistyczn opraw, i opinia polska uwierzya, e mamy gwarancje Wielkiej Brytanii odnoszce si do caoci naszego terytorium. Tymczasem w ukadzie wyranie byo przewidziane, e w wypadku gdyby agresji dopucio si inne ni Niemcy pastwo europejskie, to rzd brytyjski obowizany jest do przeprowadzenia w tej sprawie konsultacji z rzdem polskim. Fakt, e odnone postanowienie miecio si w tajnym protokole ukadu, w niczym nie zmienia jego znaczenia. Takie s ju bowiem metody i obyczaje dyplomacji i to od najdawniejszych bodaj czasw, i najwaniejsze decyzje okrywa si tajemnic.

Rzd brytyjski konsekwentnie przestrzega tego stanowiska. Po raz pierwszy publicznie da temu wyraz w Izbie Lordw wczesny minister spraw zagranicznych lord Halifax w odpowiedzi na interpelacje dotyczce konsekwencji wkroczenia wojsk sowieckich do Polski w dniu 17 wrzenia 1939 roku. W natoku dramatycznych wydarze rycho wrd Polakw o tym owiadczeniu zapomniano, a teraz gorliwsi i pozbawieni skrupuw krytycy Sikorskiego nie gardzili argumentem, i to znowu ustpliwo Sikorskiego zmarnowaa tak drogocenn rzecz. Dopiero po latach bardziej odpowiedzialni przedstawiciele tego obozu, jak na przykad Kazimierz Okulicz, ktry zreszt w Londynie znalaz si dopiero po wojnie, zdobyli si na prawdziw ocen sojuszu polsko-brytyjskiego. Bd pierwotny - pisa Okulicz - strony polskiej popeniony zosta ju wiosn 1939 roku. Przyjto weksel bez pokrycia. Wszystko inne byo tego bdu skutkiem (artyku w londyskim Dzienniku Polskim z 6 sierpnia 1966 roku). W wietle powyszych faktw jest rzecz jasn, i rzd brytyjski nie uznajc zmian terytorialnych dokonanych w Polsce, rwnoczenie pozostawi kwesti naszych granic wschodnich otwart, odraczajc jedynie jej zaatwienie do czasw po zakoczeniu wojny. I w tym tylko bya rnica stanowiska z roszczeniami Stalina. Stanowisko to miao zreszt cakowite poparcie tak parlamentu, jak i prasy. Odtd zagadnienie wystpuje w nowej formie: jaki bdzie stosunek si pod koniec wojny i jak dalece Polska moe liczy na poparcie swego alianta. Sikorski zrozumia to doskonale i dlatego wkrtce po zaatwieniu wszystkich spraw zwizanych z wejciem w ycie ukadu polsko-sowieckiego skoncentrowa cay swj wysiek, aby w sprawie integralnoci granic Rzeczypospolitej nie by zalenym tylko od Wielkiej Brytanii. Std idea nowej podry do Stanw Zjednoczonych i szukania pomocy u Roosevelta. Podpisanie ukadu nie tylko nie rozbroio jego przeciwnikw, ale pchno ich w kierunku cakowitego sparaliowania zainicjowanej nim polityki. Pierwsza rola w tej akcji przypada z urzdu prezydentowi RP Raczkiewiczowi. W dramatycznej rozmowie z Sikorskim w przeddzie podpisania ukadu Raczkiewicz usiuje wymc na nim co najmniej odroczenie tej sprawy. Do jakiej daty, nie wiadomo, bo zapowiedziana przez Sosnkowskiego sobota wanie mina i w cigu tego tygodnia wojska Hitlera nieznacznie tylko zbliyy si do bram stolicy Sowietw. Gdy to naleganie zawiodo, Raczkiewicz sign do argumentu bdcego wynikiem jakiego dziwnego braku pamici o danym w jesieni 1939 roku zapewnieniu, i nie bdzie korzysta z dyktatorskich uprawnie wynikajcych z konstytucji kwietniowej. Owiadczy wic Sikorskiemu, i nie bdzie mg podpisa ukadu, bo on, Raczkiewicz, nie da mu na to swoich penomocnictw. Spotka si z odpowiedzi Sikorskiego, opart zreszt na fachowej opinii radcy prawnego Prezydium Rady Ministrw, i premier rzdu nie potrzebuje penomocnictw prezydenta do podpisywania ukadw. Wwczas nastpia groba ustpienia ze stanowiska prezydenta, a wic perspektywa, e odtd bdzie mia Sikorski do czynienia z czoowym szefem opozycji, to jest z gen. Sosnkowskim, na tym stanowisku. Groby swej Raczkiewicz, oczywicie, nie wykona. Nie pomin jednak adnej moliwoci, aby przeprowadzi konsekwentny sabota dalszej polityki premiera i rzdu. Odmwi wic najpierw zgody na udzielenie dymisji trzem ministrom, wywoujc tym samym jedyn w swoim rodzaju sytuacj w pastwie o ustroju formalnie republikasko-demokratycznym. Sprawa bya jasna: ministrowie ci podali si sami do dymisji, premier dymisj t zaakceptowa i postawi wniosek do prezydenta Rzeczypospolitej o jej przyjcie. Wykorzystujc t sytuacj, jeden z ministrw i to resortowo w danej sytuacji najwaniejszy, bo minister spraw zagranicznych Zaleski, wysya trzeciego dnia po podpisaniu ukadu, pod dat 2 sierpnia 1941, oklnik do wszystkich placwek dyplomatycznych polecajcy im

dezawuowanie zawartej umowy i wyjanienie odnonym rzdom, e premier Polski podpisa umow z Rosj nie majc do tego penomocnictwa prezydenta RP. Niektrzy z kierownikw placwek zrobili z tego zalecenia bardzo szeroki uytek, przesyajc do ministra raporty informujce w tendencyjny sposb o rzekomo negatywnej reakcji k kierowniczych danych pastw na now lini polskiej polityki zagranicznej. (Wyrni si w tym zwaszcza ambasador RP przy Stolicy Apostolskiej.) Rwnoczenie rozpocza si gorczkowa akcja urabiania opinii zarwno na szczytach polskiego Londynu, jak w jego szeregach. Oddziay wojskowe w Szkocji zalane zostay kolportaem nielegalnego pisemka Walka, wydawanego i redagowanego przez niejakiego Zygmunta Przetakiewicza, jednego z adiutantw wodza przedwojennej, rozamowej organizacji ONR Falanga, Bolesawa Piaseckiego. W tej to Walce, a poza tym w szeregu odezw i ulotek, drukowano, w odpowiednio spreparowanych wyjtkach, a czasem i w caoci, odpisy pism wymienianych w omawianym okresie midzy Sikorskim, Raczkiewiczem, Sosnkowskim i Zaleskim. Powoana specjalna komisja ledcza pod kierownictwem szefa gabinetu prezesa Rady Ministrw, Adama Romera, stwierdzia, e odnone dokumenty pochodz z sekretariatu gen. Sosnkowskiego, zawieray bowiem obok oryginalnego tekstu take jego uwagi na marginesie. Komisja stwierdzia czynn rol w tym ujawnianiu tajemnic pastwowych osb z najbliszego otoczenia generaa Sosnkowskiego. Sam Sosnkowski, ktrego biuro miecio si w ambasadzie RP, odmwi jednak komisji pomocy w wywietlaniu sprawy, wymawiajc si brakiem jej kompetencji sdowych. Szczegln rol w tej caej akcji odegra Edward Puacz, przed wojn wsppracownik zwizanej cile z Ozonem warszawskiej prasy czerwonej, majcy zatargi z rnymi wadzami polskimi w Londynie. Opanowawszy nie przejawiajc wikszej dziaalnoci organizacj przedwojennych emigrantw w Londynie - Towarzystwo Polskie, uczyni z niej orodek walki z Sikorskim i jego rzdem, jakoby zaprzepaszczajcym interesy Polski wskutek kapitulacji wobec postulatw Moskwy. Stamtd wysza inicjatywa powoania do ycia rwnie fikcyjnej organizacji nazwanej Rad Wolnych Polakw, ktra w swym manifecie programowym proklamowaa gen. Sosnkowskiego stranikiem interesw i honoru Rzeczypospolitej Polskiej. Saba liczebnie, organizacja Puacza rozporzdzaa jednak do znacznymi rodkami i obficie zasypywaa skupiska polskie cywilne i wojskowe swoimi proklamacjami. Warto doda, e w kilkanacie miesicy pniej pod tym samym kierownictwem nastpi w jej programie radykalny zwrot. Staa si nagle rzecznikiem postpowych de emigracji w przeciwiestwie do reakcyjnych zamiarw rzdu polskiego, co niektrzy interpretowali jako poparcie polityki Stalina i jego moskiewskiej ekspozytury: Zwizku Patriotw Polskich. W cigu sierpnia przyszo jednak uspokojenie. Wpyny na to, obok niezmiennie zdecydowanego stanowiska Sikorskiego, dwa fakty. W pierwszym rzdzie reakcja krajowego Podziemia, zwaszcza jego kierownictwa politycznego. Z tworzcych go stronnictw trzy, to jest SL, SP i SN wypowiedziay si za polityk Sikorskiego. Zastrzeenia wyrazia PPS, co przypisywano wpywowi na jej kierownictwo przebywajcego w Londynie czonka komitetu zagranicznego Adama Ciokosza, ma zaufania sekretarza generalnego partii Puaka. Ciokosz, ktry znalaz si w londyskim zespole PPS w mniejszoci, korzystajc z pomocy wojskowej cznoci radiowej urabia kraj w duchu pogldw londyskiej opozycji. Na tym tle doszo zreszt do powanego rozdwiku w onie socjalistw krajowych i gdy PPS usuna si z politycznego komitetu porozumiewawczego, miejsce jej zaja grupa opozycyjna, wystpujca pod nazw Polskich Socjalistw pod kierownictwem znanego publicysty Adama Prchnika. Wymagao sporo czasu pniejsze uregulowanie tej sprawy. W pewnej chwili grozia ona nawet przesileniem rzdowym w Londynie. Komitet zagraniczny PPS interpretowa

bowiem decyzje krajowe organizacji jako przejciowe posunicie taktyczne, a nie wycofanie si ze wsplnej organizacji Podziemia. Drugim czynnikiem, ktry wpyn wydatnie na uspokojenie atmosfery polsko-londyskiej, byy reakcje wybitnych oficerw i dziaaczy politycznych polskich, ktrzy w wyniku ukadu Sikorski-Majski odzyskali wolno. Jednym z pierwszych by gen. Wadysaw Anders. Jego depesz ostro krytykujc przeciwnikw ukadu i zawierajc pene uznanie dla polityki Sikorskiego, podano do wiadomoci Polakw w Wielkiej Brytanii. Wkrtce zjawia si w Londynie pierwsza grupa przybyych z Rosji dziaaczy: profesorzy Stanisaw Grabski i Wacaw Komarnicki, byy pose PPS, jeden z kierownikw wpywowego w kraju Zwizku Kolejarzy ZZZ Mieczysaw Mastek oraz gen. Marian Januszajtis. Pierwszy zatrbi do odwrotu Raczkiewicz. Dokadnie w miesic po formalnym ustpieniu z rzdu trzech ministrw podpisa ich dymisje. W tym to okresie ujawnia si gra Raczkiewicza zmierzajca waciwie do utrzymania w rzdzie i w wojsku pozycji Sosnkowskiego. Spord trzech ministrw od razu Raczkiewicz przesta interesowa si Seyd. W pierwszym porywie bezporednio po zgoszeniu dymisji Raczkiewicz nosi si z zamiarem powtrzenia nieudanej operacji z lipca ubiegego roku, to znaczy udzielenia dymisji Sikorskiemu i powierzenia misji tworzenia nowego rzdu Sosnkowskiemu. Ten za uzaleni sw zgod od przyrzeczenia Seydy, e SN pjdzie na caego przeciw Sikorskiemu i jego ekipie. Seyda stanowczo odmwi i odtd nie by brany ju pod uwag ani przez Raczkiewicza, ani przez Sosnkowskiego. Dokonujc odwrotu, usiowa Raczkiewicz uzyska u Sikorskiego, niezalenie od utrzymania nienaruszonej pozycji Sosnkowskiego, zaatwienie sprawy Zaleskiego. Ten ostatni by z natury czowiekiem raczej bardzo wygodnym, nie grzeszcym zbytni pracowitoci. Wrd Polakw londyskich przyj si dla przydomek August leniwy, ktrego autorstwo powszechnie przypisywano ruchliwemu czonkowi Rady Narodowej, byemu posowi Poznania, Stanisawowi Jwiakowi. Nie bdc czowiekiem walki, a raczej majc skonno do... inspiracji, Zaleski upatrzy sobie wygodne stanowisko szefa kancelarii cywilnej prezydenta RP. W tej chwili ono wakowao, gdy Raczkiewicz na samym pocztku przesilenia zwolni dotychczasowego kierownika kancelarii, urzdnika MSZ, Stefana Lalickiego, uwaanego za zbyt lojalnego wobec rzdu. Przejciowo funkcj t obj czoowy przedstawiciel MSZ-etowej opozycji przeciwko kierunkowi nadanemu przez Sikorskiego, pose przy rzdzie norweskim Wadysaw Neuman. Okres miesicznego swego urzdowania na tym stanowisku wypeni niemal cakowicie agitacj wrd wybitniejszych przedstawicieli rodowiska polskiego przeciwko lekkomylnej i szalonej polityce Sikorskiego. Dziaalno ta nie przyniosa wikszych rezultatw i bya ju wobec osignitego odprenia, bezcelowa. Raczkiewicz uzna, e w zwizku z tym moe sobie pozwoli na powierzenie stanowiska szefa kancelarii cywilnej Zaleskiemu i chodzio mu tylko o uzyskanie zgody Sikorskiego na takie przesunicie. Po otrzymaniu jej podpisa wreszcie (po miesicu zwoki!) dymisj trzech ministrw i zaakceptowa propozycj premiera w sprawie reorganizacji rzdu. W zwizku z tym weszli do rzdu: Lieberman (PPS), Mikoajczyk (SL) i Popiel (SP). Od pierwszej chwili wywoanego rokowaniami z ambasadorem sowieckim przesilenia udzielali oni Sikorskiemu penego poparcia i po dymisji trzech ministrw byli zapraszani na posiedzenia Rady Ministrw. Razem z nimi wszed do rzdu ambasador przy rzdzie brytyjskim Edward Raczyski, ktry zachowujc swoje dotychczasowe stanowisko, obj kierownictwo MSZ.

Przez cay ten okres nucych i denerwujcych rozgrywek i igraszek dywersyjnych Sikorski nie traci czasu i przygotowywa wszystko, aby postulaty ukadu z 30 lipca mogy by jak najszybciej i jak najsprawniej wprowadzone w ycie. Przede wszystkim mianowa dowdc majcej powsta w Rosji armii polskiej. Pocztkowo wybr jego pad na osob byego szefa sztabu generalnego w pierwszych latach niepodlegoci, gen. Stanisawa Hallera. O wybitnym tym generale byo wiadomo tylko tyle, e przebywa na terenie ZSRR, usilne jednak poszukiwania za porednictwem ambasady brytyjskiej nie day adnego rezultatu. Pniej dopiero okazao si, e Haller by internowany w Starobielsku i podzieli los ofiar tragedii katyskiej... Od wysanej bezporednio po podpisaniu ukadu misji wojskowej z gen. Bohuszem Szyszko nadeszy wanie pierwsze raporty i opinie o uwolnionych oficerach, z ktrymi jej czonkowie zdoali si spotka. Najlepsze wraenie wywar gen. Anders, ktrego Sikorski dobrze zna i pamita o jego prawdziwie onierskim stanowisku w dniach przewrotu majowego. Zdecydowa si wic na powierzenie dowdztwa Andersowi. Projekt ten spotka si z zastrzeeniami ze strony najbliszych wsppracownikw w sztabie - gen. Klimeckiego i pk. Mitkiewicza. Uwaali oni - niewtpliwie bardzo susznie - i dowdc armii w Rosji nie powinien zosta oficer, ktry dopiero co opuci wizienie i posiada niewtpliwie uraz antysowiecki. Przewidywali, niestety a nadto trafnie, e i tak przygniatajca wikszo korpusu oficerskiego bdzie miaa tego rodzaju kompleksy. Wobec tego proponowali, by na dowdc wysa kogo z generaw przebywajcych w Anglii, albo na Bliskim Wschodzie. Tutaj jednak spotkali si ze stanowczym sprzeciwem Sikorskiego. Zaatwiwszy najwaniejsze sprawy zwizane z organizacj wojska przez mianowanie gen. Andersa dowdc, a gen. Bohusza Szyszko szefem misji wojskowej, zaj si Sikorski nie mniej wan spraw, a mianowicie znalezieniem odpowiedniego kandydata na stanowisko ambasadora RP w Moskwie. Nie brako tu podsuwanych mu pomysw zgoa - delikatnie mwic - fantastycznych, w rodzaju na przykad powierzenia tej funkcji Sosnkowskiemu. Sikorski zdecydowa si ostatecznie na kandydatur Stroskiego. Chodzio mu przede wszystkim o wytrawnego polityka o rodowodzie politycznym pozbawionym pryncypialnej antyrosyjskoci. Poza tym Sikorski by pewny bezwzgldnej lojalnoci Stroskiego, ktrego interpretacja ukadu polskosowieckiego bardzo mu odpowiadaa. Sam kandydat by propozycj wyjazdu do Moskwy wprost przeraony i uywa wszelkich moliwych argumentw, by premiera przekona, i jest on mu niezbdny w Londynie na stanowisku ministra informacji. Trzeba byo wic szuka innego kandydata i ostatecznie Sikorski wybra najbliszego swego przyjaciela, gotowego mu pomaga na kadym, choby najtrudniejszym, stanowisku, prof. Stanisawa Kota. Trzeba w zwizku z tym zaznaczy, e nominacja Kota bya bardzo krytykowana nie tylko przez zaciekych przeciwnikw ukadu, ale i wielu innych fachowcw z MSZ, ktrzy uwaali - w zasadzie niewtpliwie susznie - i ambasadorem powinien zosta kto znajcy dobrze stosunki rosyjskie. Caa, niestety, trudno polegaa na tym, e niemal wszyscy tego typu specjalici panicznie si bali przyjcia jakiegokolwiek stanowiska w subie dyplomatycznej na terenie Sowietw. Z niemaym trudem udao si Kotowi skompletowa zesp fachowych pracownikw ambasady, ktrzy z duym powiceniem, odwag i rwnoczenie lojalnoci podjli si tak wanej i odpowiedzialnej pracy. Po wyjedzie zespou ambasady do Moskwy mg si wreszcie Sikorski zaj nie zaatwion dotd spraw kierowania organizacj wojskow w kraju. Dotychczasowa sytuacja w tej dziedzinie bya zdecydowanie niewaciwa. Kierujcy krajowym Zwizkiem Walki Zbrojnej gen. Sosnkowski nie tylko

przesta by czonkiem rzdu, ale coraz czynniej angaowa si w akcj opozycyjn przeciwko rzdowej polityce. Wykorzystywa w pierwszym rzdzie pozostajce w jego dyspozycji rodki cznoci z krajem, aby kierownictwo ZWZ odpowiednio urobi i nastawi je krytycznie do zamiarw Sikorskiego. Sytuacj bardzo uatwi mu fakt, e komendantem gwnym ZWZ by gen. Stefan Rowecki (ps. Rako, pniej Grot), oficer I brygady Legionw, ideowy pisudczyk, dla ktrego Sosnkowski by, niewtpliwie, wielkiej miary autorytetem. Sikorski by z dotychczasowej wsppracy z Roweckim zadowolony. Do wzajemnego zaufania, ktre osignli, przyczynia si take panujca w kraju atmosfera idealizowania stosunkw midzy czoowymi osobistociami kierujcymi naw pastwow na obczynie. Atmosfer t, niewtpliwie, zrujnoway wiadomoci, jakich nie szczdzi kierownictwu ZWZ Sosnkowski, aby w jak najbardziej czarnych barwach przedstawi bdy prorosyjskiej polityki Sikorskiego i jej ponure perspektywy na przyszo. Odbio si to wkrtce na stanowisku Rakonia. O ile pierwsze jego depesze na temat reakcji czynnikw krajowych w sprawie ukadu Sikorski-Majski byy raczej pozytywne, o tyle w miar pogbienia si kryzysu w Londynie rs i jego pesymizm i krytycyzm. Mogo to by echo stosunkw czcych Roweckiego z niektrymi przywdcami PPS, niewtpliwie jednak decydujcy wpyw na zmian pocztkowego jego stanowiska miay depesze i informacje Sosnkowskiego. Sikorski, doceniajc wag zagadnie, dugo si wzbrania przed zastosowaniem bardziej radykalnych rodkw. Przekonawszy si jednak, e Sosnkowski brnie coraz gbiej w swoim opozycyjnym uporze, zdecydowa si na zasadnicze uzdrowienie sytuacji. Zwolni Sosnkowskiego z kierownictwa ZWZ, podporzdkowujc je bezporednio sobie jako wodzowi naczelnemu. Dalszym nastpstwem tej decyzji by wydany w kilka miesicy pniej formalny rozkaz o rozwizaniu ZWZ i wcieleniu wszystkich jego jednostek, jak zreszt w ogle wszelkiego rodzaju organizacji wojskowych w kraju, do regularnej armii polskiej i nadaniu jej nazwy Armii Krajowej (AK). Rwnoczenie z objciem dowdztwa ZWZ przez Sikorskiego, dotychczasowy sztab Sosnkowskiego - na razie w niezmiennym skadzie - wcielony zosta do sztabu naczelnego wodza jako jego VI oddzia. Rowecki zareagowa na fakt zwolnienia Sosnkowskiego depesz protestacyjn, ktrej tre niektrzy oficerowie z najbliszego otoczenia okrelali jako prawie e wypowiedzenie posuszestwa. Bya to, niewtpliwie, przesada. Z tego co przecieko wwczas do wiadomoci czonkw rzdu, nie mona byo wtpi o dobrych intencjach dowdcy Armii Krajowej. Patrzc z oddalenia, z perspektywy nkanego i walczcego kraju na to co si w Londynie dziao, uwaa on za swj obowizek wystosowa apel do obu, chwilowo, jak mu si wydawao, skconych generaw, aby dla wsplnego dobra pogodzili si i kontynuowali rozpoczt prac. Tak, niewtpliwie, ocenia reakcj Roweckigo Sikorski, gdy ograniczy si do wytknicia mu niewaciwoci jego kroku. Mimo tego incydentu nie przesta w dalszym cigu darzy go zaufaniem. Rowecki do szybko zorientowa si w niestosownoci swej pocztkowej reakcji i niezalenie od przykadnego jak zawsze, speniania swoich obowizkw, stara si swoje stosunki z Sikorskim utrzyma dalej w takim klimacie, jaki midzy nimi panowa przed przesileniem. W Londynie, w dawnym sztabie Sosnkowskiego, nie brako jednak si i to na wybitnych stanowiskach, aby zamiary Roweckiego pokrzyowa. Dowodzi tego midzy innymi historia z osobistym listem Roweckiego do jego przyjaciela i kolegi legionowego gen. Modelskiego, przedstawiona obszerniej w mojej ksice Od Brzecia do Polonii. Zawiera on swego rodzaju polityczne credo Roweckiego

wraz z apelem o interwencj u wodza naczelnego, by nie uwaano go za sanatora i miano do pene zaufanie. List ten przywieziony przez kuriera Armii Krajowej do Londynu w kwietniu 1942 roku, zosta przed Modelskim zatajony i dotar do jego rk dopiero po dwunastu latach dziki Pomianowi, oficerowi AK, ktry go odkry, studiujc w Instytucie Historycznym im. Sikorskiego. * Gdy na odcinku Warszawa-Londyn likwidowano ostatnie echa przesilenia, rwnoczenie z Moskwy zaczy nadchodzi niezbyt pomylne wiadomoci. Okazao si najpierw, i podstawowa praca dotyczca uregulowania sprawy organizacji naszego wojska, a mianowicie umowa wojskowa, zostaa le wykonana. W naszym sztabie londyskim czyniono za to wrcz odpowiedzialnym kierownika misji wojskowej gen. Bohusza Szyszko. Zrobi on, zdaniem naszego sztabu, niepotrzebne i jakoby dajce si unikn ustpstwa, zarwno w sprawie nominacji dowdcw, poczynajc od dowdcy puku - gdzie zgodzi si waciwie na weto dowdztwa sowieckiego - jak i w kwestii interpretacji praw obywateli polskich z przyczonych do Sowietw jesieni 1939 roku wschodnich wojewdztw. Powstay z tego tytuu pniej przerne trudnoci, ktre walnie si przyczyniy do unicestwienia w kocu dziea rozpocztego umow z 30 lipca. Jeszcze bardziej alarmujco brzmiay doniesienia od naszych przedstawicieli o sytuacji militarnej. Wszyscy oni zgodnie przewidywali rych klsk Armii Czerwonej. Alarmowali, e w Rosji panuje stan powszechnego jakoby oczekiwania na wybawienie przez Hitlera, przewidywali zupene zaamanie si reymu, a nawet wojn domow... Jedynie ambasador Kot, ktry w pierwszej chwili po zarzdzeniu przez rzd sowiecki ewakuacji ambasady do Kujbyszewa, a misji wojskowej do Buzuuku da wyraz pewnemu pesymizmowi, szybko si z tych nastrojw otrzsn i w dalszych raportach niezmiennie wyraa przekonanie, i armia sowiecka pod Moskw sytuacj opanuje. Na tle takiej atmosfery mniej ju dziwiy informacje trudnociach w wykonywaniu umowy o organizacji armii, mimo e miay one bardzo gron i niepokojc wymow. Inwazja wojsk hitlerowskich zaskoczya Sowiety, a jej szybkie tempo spowodowao nieuniknion dezorganizacj aparatu pastwowego. Dawao si to szczeglnie odczu w dziedzinie komunikacji i aprowizacji. Tym, niewtpliwie, mona wytumaczy obiektywne przyczyny powanych niedocigni w wykonywaniu polsko-sowieckiej umowy wojskowej. Sikorski zdawa sobie doskonale spraw z tego stanu rzeczy i dlatego z duym spokojem reagowa na alarmujce depesze z Rosji i zbyt szybko wycigane wnioski najbliszych swych wsppracownikw w sztabie. Instrukcje, jakie w odpowiedzi wysya, zmierzay do zachowania zimnej krwi i wyraay przekonanie, e trudnoci przejciowe na pewno da si opanowa. Nie wyklucza jednak, e niezalenie od tych powodw dziaaj i inne czynniki, a mianowicie sabota aparatu sowieckiego, ktrego liczni pracownicy byli przeraeni niezrozumiaym dla nich wyrnieniem zesacw polskich. Biorc to wszystko pod uwag zdecydowa si ju w pierwszych dniach padziernika na krok niezwykle miay, a mianowicie wyjazd do Moskwy, w celu przeprowadzenia osobistej rozmowy ze Stalinem i poruszenia wszystkich draliwych spraw. Tote gdy gen. Anders zapytywa, jakie ma zaj stanowisko w wypadku, gdyby doszo do zaamania frontu, Sikorski poleci mu odpowiedzie, i odpowiednie instrukcje wyda osobicie, gdy w niedugim czasie tam przybdzie. Decyzja wyjazdu spotkaa si na og z powszechn niemal dezaprobat. Motywy jej byy rne, w zalenoci od rodowiska. Prezydent RP obawia si jeszcze gbszego zaangaowania Sikorskiego

w marsz po bdnej drodze, na jak wkroczy podpisujc pakt z 30 lipca. Wrd oddanych Sikorskiemu politykw i czonkw rzdu nie brako obaw o ycie Sikorskiego z powodu nadmiernego ryzyka projektowanej podry. Najjaskrawszy wyraz znalazo to w stanowisku ministra sprawiedliwoci Liebermana. Zorganizowa on specjaln delegacj, w ktrej midzy innymi braem udzia. Spotkao nas cakowite niepowodzenie. Zgodziem si na t interwencj aczkolwiek z odmiennych ni Lieberman i Mikoajczyk motyww. Obawiaem si i daem temu wyraz w rozmowie, e w wypadku powaniejszego niepowodzenia na gruncie rosyjskim nasza londyska opozycja z prezydentem na czele zechce wykorzysta sytuacj i podj kroki zmierzajce do obalenia dotychczasowej polityki. Podzielaem zreszt cakowicie pogld Sikorskiego, i sytuacja na froncie dozna poprawy, opierajc si na opinii mego dawnego kolegi z Zarzewia i Polskich Druyn Strzeleckich, gen. Januszajtisa, ktry z wielk znajomoci rzeczy dowodzi, i opr sowiecki bdzie wzmaga si w miar zbliania si armii Hitlera do stolicy i Leningradu, a na ich przedpolach atak niemiecki cakowicie si zaamie. Niestety, Januszajtis, oficer o wielkim talencie wojskowym i rzadkiej odwadze, od dawna ju chorowa na odgrywanie rwnoczenie roli politycznej, do czego nie mia najmniejszych kwalifikacji. Swoje rzeczowe i trafne oceny natury militarnej po prostu zmarnowa w powodzi naiwnych i wrcz bzdurnych przekona o nadzwyczajnych wynikach, jakie przewrt bolszewicki osign. Opinie te spotkay si z oglnym krytycznym przyjciem wrd Polakw w Anglii. Wyjazd do Moskwy opni si prawie o cay tydzie z powodu mierci Liebermana, ktr Sikorski bardzo gboko odczu. Bya to wielka strata i rwnoczenie wyrwa w jednolitym stanowisku trzech stronnictw, ktre dotd solidarnie podtrzymyway Sikorskiego. Potwierdzio si to ju po pierwszym kroku, jakiego osierocony przez swego przewodniczcego komitet zagraniczny PPS dokona, kooptujc na jego miejsce czoowego przeciwnika polityki Sikorskiego, Adama Pragiera. W dniu 3 padziernika 1941 opuszcza Sikorski Londyn. Po drodze zatrzymuje si na Malcie, gdzie przeprowadza inspekcj jednego z polskich okrtw wojennych, a nastpnie na kilka dni w stolicy Egiptu Kairze. W tym centrum brytyjskiej akcji wojskowej i politycznej na Bliskim Wschodzie prowadzi szereg rozmw dotyczcych oglnej sytuacji, a take spraw polskich. Chodzi, mianowicie, zarwno o zabezpieczenie moliwoci rozwoju Brygady Karpackiej, jak i organizacji jednostek lotniczych. Z Kairu wpada na dwa dni do Tobruku, gdzie dokonuje inspekcji odcinka powierzonego Brygadzie Karpackiej i dekoruje onierzy orderem Virtuti Militari i Krzyem Walecznych. Nastpnie udaje si do Iranu. Po drodze w Bagdadzie przeprowadza rozmowy z dowdcami brytyjskimi na temat moliwoci ewakuacji oddziaw polskich z Rosji, gdyby sytuacja tego wymagaa. W Teheranie konferuje z premierem i ministrem spraw zagranicznych, przyjmuje koloni polsk i korpus dyplomatyczny oraz udziela wywiadu prasie. Ta wytona akcja organizacyjna i polityczno-propagandowa wypenia prawie cay miesic, tak e dopiero 30 listopada Sikorski lduje na terenie ZSRR w Kujbyszewie, gdzie mieszcz si ewakuowane z Moskwy przedstawicielstwa dyplomatyczne. Zaraz nastpnego dnia po zapoznaniu si ze sprawozdaniami z wykonywania umowy wojskowej i odbyciu wstpnej rozmowy z ambasadorem Wielkiej Brytanii Crippsem, odbywa dusz konferencj z wicekomisarzem spraw zagranicznych Wyszyskim, ktry ma w rzdzie sowieckim powierzone sprawy polskie. Atakuje z miejsca niewykonanie zawartych umw. Stwierdza, i mimo najwikszego wysiku ze strony polskiej w prawie czteromiesicznym okresie zdoano wykona plan organizacyjny zaledwie w trzeciej czci, jeeli chodzi o stan liczebny armii, a znacznie gorzej w zakresie uzbrojenia.

Konferencja z Wyszyskim jest, oczywicie, tylko wstpem do gwnego ataku, ktry trzeba przeprowadzi w rozmowie ze Stalinem. 2 grudnia lduje w Moskwie. Nazajutrz ma ze Stalinem pierwsze spotkanie w obecnoci ambasadora Kota i gen. Andersa. Stalin uprzedzony o nastawieniu Sikorskiego stara si o wytworzenie jak najlepszego klimatu do rozmowy. Wita Sikorskiego komplementami i sowami uznania dla jego stanowiska politycznego, a zwaszcza osigni wojskowych. Gratuluje mu szczeglnie jego ksiki Przysza wojna i dodaje, e bya ona podrcznikiem w sowieckich akademiach sztabowych. Przyznaje lojalnie, e wojskowi sowieccy z pracy Sikorskiego czerpali wiedz o roli broni pancernej i lotniczej w przyszej wojnie. W takiej atmosferze przedstawi Sikorski obszern list zaale i zarzutw w sprawie niewykonywania zawartych umw, nie ukrywajc bynajmniej, e niezalenie od obiektywnych trudnoci, spowodowanych rozwojem sytuacji wojennej, strona polska z niepokojem ledzi przejawy [...]. Ze szczeglnym naciskiem podkreli spraw zwolnienia oficerw zgrupowanych w obozach jecw w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, co do ktrych mimo wielokrotnych nalega zarwno ambasady, jak i dowdztwa polskiego brak jasnej odpowiedzi, a dawne wyjanienia, nie znajdujce najmniejszego potwierdzenia w faktach, budz jak najwikszy niepokj o los tej kilkunastotysicznej rzeszy oficerw. Rozmowy przecigny si na dzie nastpny. Zakoczyy si podpisaniem ze Stalinem wsplnej deklaracji o walce z Niemcami a do penego zwycistwa. W sprawie zagubionych oficerw Stalin podtrzymujc stanowczo, i wadze sowieckie zwolniy wszystkich i najprawdopodobniej musieli si oni gdzie rozej - w danej chwili wysuwa now wersj o moliwoci przejcia do Mandurii (!). Natomiast w dziedzinie postulatw natury organizacyjno-wojskowej zdoby si na gest pozytywnego zaakceptowania gros da Sikorskiego. Dotyczyo to zgody na tworzenie 7 dywizji oraz na ewakuacj 25 tysicy onierzy, ktrzy mieli stanowi uzupenienia dla I korpusu w Szkocji, Brygady Karpackiej oraz marynarki i lotnictwa. By to wic niewtpliwy sukces i wszystko zaleao od tego, czy to przyrzeczenie bdzie wprowadzone w ycie. Po zakoczeniu rozmw na Kremlu reszt czasu powica Sikorski wizytacji oddziaw armii polskiej w Rosji. Zaczyna od Buzuuku, siedziby dowdztwa, nastpnie odwiedza organizujce si dywizje w innych miejscach rozmieszczenia, przyjmowany wszdzie przez onierzy jako wybawca i widoczny symbol, e Polska trwa i walczy. Na temat tych odwiedzin istnieje ju sporo wspomnie autentycznych wiadkw, ktrzy je przeywali. Zbyteczne jest wic sili si na odtwarzanie jedynych w swoim rodzaju nastrojw i przey tysicy niedawnych agiernikw i winiw demonstrujcych swe przywizanie do tego, ktry ich z dna rozpaczy i beznadziejnoci powoa do dalszej suby ojczynie. Jeeli za chodzi o nastrj samego Sikorskiego, ktry czsto we wspomnieniach wraca do przey z tamtych dni, to bodaj charakteryzuj go sowa, jakie wpisa do ksigi pamitkowej w Buzuuku tej mniej wicej treci: Bg patrzy w moje serce i zna moje zamiary. Wie On, e jedynym celem, do ktrego was prowadz, jest powrt do wolnej, niepodlegej Polski i wierz, e tego dokonam. 15 grudnia Genera opuszcza Rosj udajc si przez Teheran, Kair, Malt i Gibraltar z powrotem do Londynu. Przybywa tutaj w dzie Trzech Krli, 6 stycznia 1942 roku. Po przedstawieniu prezydentowi RP i rzdowi rezultatw swej podry, rzuca si w wir codziennej pracy. W najbliszym ju tygodniu (13 stycznia) przewodniczy w paacu w. Jakuba na posiedzeniu Rady Midzyalianckiej, kiedy to

przedstawiciele 9 pastw podpisali wspln deklaracj o karze za zbrodnie okupantw. Chodzio w tym wypadku o to minimum, jakie na razie alianci mogli da uciemionym przez Hitlera narodom, a mianowicie zapewnienie, e zbrodnie te nie bd zapomniane i po zakoczeniu wojny zostan przykadnie ukarane. Powoanie polskiego premiera na przewodniczcego tej manifestacji byo wyrazem uznania gospodarzy i przedstawicieli rzdw majcych wwczas siedzib w Londynie dla roli Polski w jej walce z okupantem i uznania dla dziaalnoci jej przywdcy. Ostatnim aktem zwizanym z niedawn wizyt w Rosji byo wrczenie krlowi Jerzemu VI i krlowej Elbiecie w Buckingham Paace pamitkowego ryngrafu, ofiarowanego przez wojsko polskie w Rosji w dowd wdzicznoci za gocin udzielon polskiemu kierownictwu politycznemu i wojskowemu. Ocena wynikw wizyty rosyjskiej Sikorskiego przyniosa w rodowisku londyskim due uspokojenie nastrojw. Wszyscy oczekiwali teraz na realizacj uzgodnionych postulatw, co zaleao w przewaajcym stopniu od dobrej woli decydujcych czynnikw sowieckich, a w niemaym take od postawy i zachowania polskich przedstawicieli wojskowych i politycznych. Fakt, e Sikorski ograniczy si w rokowaniach ze Stalinem wycznie do spraw organizacyjnych wojska, a uchyli si od rozmw na tematy polityczne, konkretnie mwic sprawy granic, ktr prbowa wysun Stalin, wzbudzi oglne zadowolenie. Relacje Sikorskiego z rozmowy na ten temat byy uderzajco skpe. Powiedzia on, i Stalin usiowa wszcz dyskusj o koniecznoci uoenia na przyszo stosunkw midzy Polsk a ZSRR na trwaej podstawie, do czego warunkiem jest rewizja granic. Granice te - mwi Stalin - wytyczone w traktacie ryskim, zostay narzucone Sowietom w chwili ich cikich zmaga w wojnie domowej. Podzieliy one dwa bratnie i bliskie rosyjskiemu narody: ukraiski i biaoruski. Zwaszcza Ukraicy dotkliwie odczuwaj usankcjonowan w Rydze granic identyczn z t, jak ustalili dwaj wyjtkowo zarwno w Moskwie, jak i w Kijowie le zapisani przywdcy: Pisudski i Petlura. Istniejcy stan rzeczy prowadzi do staego antagonizmu i prb wygrywania kwestii ukraiskiej przez obie strony. Jedynym wyjciem i warunkiem wytworzenia prawdziwie dobrossiedzkich i przyjaznych stosunkw midzy Polakami a Rosjanami jest wytyczenie takiej granicy, ktra by uniemoliwiaa manewrowanie spraw ukraisk. Stalin mia si wwczas wyrazi, i dania jego w tym kierunku s do umiarkowane. Powiedzia, e chodzi o, w jego mniemaniu, drobne poprawki - po rosyjsku: czutczut... Sikorski odpowiedzia na to, i nie jest rol polskiego premiera dyskutowanie w czasie wojny o sprawach granic ustalonych dobrowolnie przez oba pastwa. Odpowied ta zgodna cakowicie ze stanowiskiem polskich czynnikw politycznych tak w Londynie, jak i w kraju, zostaa przyjta przez tych, ktrzy podejrzewali Sikorskiego o zamiar handlowania granic rysk, z wielk ulg. Nie podzielaem wwczas powszechnego niemal zachwytu z powodu odmowy Sikorskiego podjcia dyskusji ze Stalinem o granicy wschodniej. Uwaaem, e przy niewtpliwym niebezpieczestwie, jakie pociga za sob podjcie takiej dyskusji, wybadanie, jak w tej sprawie koncepcj posiada Stalin, pozwolioby w przyszoci, gdy sprawa ta wobec nacisku Sowietw stanie na porzdku dziennym, na lepsze zorganizowanie obrony naszych interesw i wysunicie moliwego do przyjcia, a salwujcego najistotniejsze nasze interesy, kompromisu. Przyznaj, e nie miaem odwagi jawnego sformuowania tych swoich wtpliwoci, nie znajdujc w najbliszym nawet swoim gronie, z wyjtkiem moe redaktora Michaa Kwiatkowskiego, rozmwcy, ktry by podziela moje obawy i przewidywania. Zreszt, jak si okazao, i to dopiero znacznie pniej, z rnych niedyskrecji, Sikorski przywiz z Moskwy informacje na temat kompromisowego w rozumieniu Stalina rozwizania granicy polsko-

sowieckiej. Nigdy si nie dowiedziaem, jak drog do tego doszo. Przypuszczenia moje szy w kierunku znanego i utalentowanego pisarza Ksawerego Pruszyskiego, ktry po powrocie z Moskwy umieci na amach londyskich Wiadomoci Polskich do mgawicowy, a wyraajcy formu powrotu do Polski piastowskiej, artyku o koncepcji granic grupy komunistw polskich, z Wand Wasilewsk na czele, skupionych koo pisma Wolna Polska. Spowodowao to na amach tygodnika, bardzo zaawansowanego w opozycji do wschodniej polityki Sikorskiego, polemik z czoowym ich wwczas publicyst Zygmuntem Nowakowskim, zakoczon wymian wzajemnych komplementw i przeprosin, w powodzi ktrych czytelnicy mogli tylko odnie to wraenie, e jest jaka koncepcja, ale jaka konkretnie, tego sam Pruszyski te nie mia odwagi przedstawi. Sprawa rewizji granicy ustalonej traktatem ryskim, mimo odmowy Sikorskiego dyskutowania o niej na Kremlu, wysuna si na czoo zagadnie, od ktrych zalea los Polski, zwaszcza e, wbrew przewaajcym w koach polskich pogldom, rola ZSRR. w zwycistwie nad Hitlerem bdzie stale wzrasta, by w kocu sta si czynnikiem bodaje decydujcym. Do zagadnienia tego musz jeszcze powrci. Sikorski mia wiadomo, e samym odrzuceniem rozmw i twardym odwoywaniem si do postanowie traktatu ryskiego sprawy nie da si zaatwi. To wanie w Rydze rzecznik rzdu sowieckiego wypowiedzia owe synne, zdawaoby si wwczas, historyczne sowa, i w zawieranym ukadzie pokojowym nie ma ani zwycizcw, ani zwycionych. Od wygoszenia tych sw mino lat dwadziecia. Ich autor Joffe podzieli los wielu dygnitarzy sowieckiego reymu z okresu Lenina i zdaje si zgin gdzie na zesaniu. Od tego czasu nastpia zadziwiajca konsolidacja sowieckiego eksperymentu pastwowego, ktra nawet najkompetentniejszych rzekomo znawcw cakowicie zaskoczya. Tak samo jak zaskoczya tych wszystkich, ktrzy latem 1941 roku liczyli na szybkie zaamanie si reymu sowieckiego i zwycistwo Hitlera w Rosji. Ju w czasie pobytu Sikorskiego w Rosji zaszy fakty przemawiajce na rzecz bardziej realistycznej oceny moliwoci sowieckich. Pierwszym z nich by zdradziecki atak japoski na amerykask baz na Pacyfiku w Pearl Harbour. Byo to miertelne uderzenie w potg amerykask na Pacyfiku i tylko pastwo o takim potencjale gospodarczym jak Stany Zjednoczone mogo si tak szybko z tego ciosu podwign. By to take kres neutralnoci amerykaskiej w tej wojnie. Stan posiadania Wielkiej Brytanii na Dalekim Wschodzie zosta rwnie powanie zagroony. Rwnoczenie okazao si, e plan Hitlera opanowania Moskwy si zaama i zgodnie z tym, co przewidywali nieliczni tylko wrd Polakw specjalici, jak wspomniany przeze mnie genera Januszajtis, wanie na przedpolach Moskwy Armia Czerwona wykazaa coraz wikszy opr i si bojow. Zacza si sroga zima i oczekiwanie na wiosenne wznowienie ofensywy. Sikorski z wrodzon sobie bystroci i szybkoci decyzji wycign wnioski z powyszych faktw. Rozumia, e na dania Stalina nie mona odpowiada tylko negatywnym stanowiskiem i daniem powrotu do status quo ante. Nie mona byo lekceway argumentu bezpieczestwa ZSRR wobec faktu, e armie niemieckie znalazy si pod Moskw i Leningradem. Stalin znalaz na to recept w postaci powikszenia terytorium ZSRR przez przyczenie do pastw batyckich, Bukowiny i Besarabii nalecych do Rumunii oraz wschodnich wojewdztw Polski. Tej koncepcji [...] Sikorski przeciwstawi [...] ide federacji pastw rodkowo-wschodniej Europy. Federacja ta pomylana bya nie przeciw Zwizkowi Sowieckiemu, ale jako zapora midzy nim a osabionymi po wojnie Niemcami.

T koncepcj Sikorskiego rozwin w obszernym wywiadzie umieszczonym we wpywowym tygodniku londyskim Sunday Times nasz ambasador przy rzdzie londyskim i rwnoczenie kierownik MSZ Edward Raczyski. Wywiad pojawi si wkrtce po powrocie Sikorskiego z Rosji i zosta powszechnie zrozumiany tak w koach polskich, jak i w brytyjskich, jako wyraz koncepcji i pogldw samego Sikorskiego. Stalin zareagowa ostro na tre wywiadu. Ambasador przy rzdzie polskim Bogomoow otrzyma polecenie zoenia protestu. Rozmowa midzy nim a Sikorskim miaa miejscami przebieg bardzo dramatyczny. W pewnej chwili pada groba, e rzd sowiecki odwoa ambasadora i nie wyznaczy na jego miejsce nastpcy. Skoczyo si na razie dyplomatycznym kompromisem, w ktrym Bogomoow przyj do wiadomoci interpretacj polskiego premiera, e wywiad ambasadora Raczyskiego nie zawiera adnego zamierzonego wystpienia przeciwko ZSRR. Rozmowa z Bogoomowem przekonaa Sikorskiego, e jakakolwiek koncepcja wschodnioeuropejskiej federacji spotka si ze strony rzdu sowieckiego ze zdecydowanym oporem i kontrakcj. Odczulimy to ju niedugo nie tylko w naszych stosunkach z oboma rzdami anglosaskimi, lecz take we wsppracy z rzdem czechosowackim w sprawie realizacji zapowiedzianej wspln deklaracj z 11 listopada 1940 roku konfederacji polsko-czechosowackiej. Z inicjatywy Sikorskiego nasze MSZ wszczo rozmowy z przedstawicielami przebywajcych w Londynie rzdw pastw okupowanych przez Hitlera. Rezultatem tych dyskusji by projekt wsplnej deklaracji zgodnej w zasadniczej linii z polskimi planami federacyjnymi. Powiadomione o tej inicjatywie Foreign Office i amerykaski Departament Stanu, po wsplnych, niewtpliwie, konsultacjach zdecydoway si na wywarcie nacisku, by odroczy ogoszenie tej deklaracji do bardziej odpowiedniej chwili. Na takie ich stanowisko wpyna, niewtpliwie, nowa taktyka Stalina, ktry rnymi drogami stara si niepokoi opini publiczn obu pastw anglosaskich moliwoci zawarcia przez ZSRR odrbnego pokoju z Hitlerem. Pogoski te wydaway si Anglosasom specjalnie niebezpieczne w zwizku z treci rozkazu dziennego Stalina, wydanego 23 lutego 1942 na wito Czerwonej Armii, w ktrym dawa do zrozumienia, e Sowiety walcz tylko we wasnej obronie. Owa odpowiednia chwila w toku nastpujcych po sobie wydarze nigdy nie nastpia. Na tym odcinku wic poparcie, na jakie liczy Sikorski ze strony rzdw pastw okupowanych, cakowicie zawiodo, mimo niewtpliwej, z jednym jedynym wyjtkiem, skonnoci tych rzdw, do poparcia polskiej inicjatywy. Owym wyjtkiem by rzd Czechosowacji, a waciwie jej prezydent Edward Bene. Mimo bowiem republikasko-demokratycznego ustroju, formalnie w tym pastwie obowizujcego, w praktyce Bene posiada znacznie wiksze uprawnienia do kierowania polityk czechosowack ni prezydent Stanw Zjednoczonych, ktry jest ograniczony w swej dziaalnoci znacznymi uprawnieniami amerykaskiego senatu. W listopadzie 1940 roku niedugo po zainstalowaniu si rzdw emigracyjnych w Londynie, Bene zgodzi si na wspln deklaracj przewidujc po wojnie powoanie do ycia federacji polsko-czechosowackiej, pomylanej, jak to wyranie odpowiedni jej ustp gosi, jako wstpny krok do szerszego zwizku pastw rodkowowschodniej Europy. Doszo do tego stosunkowo do atwo ze wzgldu zarwno na sab pocztkowo pozycj Benea wobec rzdu brytyjskiego, jak i wobec faktu e po stronie polskiej mia do czynienia z kierownictwem, ktrego w

adnym absolutnie stopniu nie mona byo obarczy odpowiedzialnoci za antyczechosowacki kurs oficjalnej polityki polskiej Becka i Rydza-migego. Od samego pocztku jednak prace zwizane z deklaracj z 11 listopada toczyy si w atmosferze nie zapowiadajcej szans ich realizacji. Strona czechosowacka win za taki stan rzeczy usiowaa przerzuci na Polakw. Dawano do zrozumienia, e szczegowy projekt przyszej konfederacji, taki jaki opracowa polski komitet ministrw pod przewodnictwem gen. Sikorskiego, idzie zbyt daleko i waciwie zawiera zakamuflowany plan stworzenia jednego pastwa, ktre, oczywicie, biorc pod uwag stosunek si, bdzie rzdzone przez Polakw. Abstrahujc od tego, czy projekt polski dawa podstawy a do tego rodzaju wniosku, naley obiektywnie stwierdzi, e kierownicy Czechosowacji przystpili do tej pracy bez wikszego przekonania, kierujc si wycznie motywami uzyskania t drog wzmocnienia na gruncie brytyjskim swojej pozycji politycznej. Najbliszy Beneowi czonek rzdu, minister Hubert Ripka, ktry w rzdzie czechosowackim kierowa ekip wyznaczon do rozmw ze stron polsk, jeszcze we Francji na kilka miesicy przed jej zaamaniem, okreli w artykule na amach tygodnika Europe Nouvelle stanowisko Czechosowacji wobec ewentualnych projektw federacyjnych po zakoczeniu wojny. Czechosowacja - wedug niego - mogaby wej w zwizki federacyjne tylko w takiej sytuacji, w ktrej czon czechosowacki byby bd rwny co do liczby ludnoci, bd nieznacznie mniejszy od drugiego czonu. Konfrontujc t myl z rzeczywistoci polityczn atwo odszyfrowa, e ideaem Czechosowacji moe by federacja, z Austri i Wgrami, ktre razem prawie rwnowayyby si pastwa czechosowackiego, oczywicie w jego przedmonachijskich granicach. W Londynie w pocztkowej atmosferze wywoanej deklaracj z 11 listopada nastpio daleko idce zblienie midzy czoowymi osobistociami politycznymi polskimi a czechosowackimi. Braem ywy i bardzo czynny udzia w tych kontaktach, ktre uatwia mi opinia przyjaciela Czechosowacji i zdecydowanego przeciwnika polityki Becka. Kiedy Zwizek Dziennikarzy Polskich w Londynie wystpi z propozycj wznowienia polsko-czechosowackiego porozumienia prasowego, zlikwidowanego w okresie akcji na Zaolziu, zostaem wol obu stron wybrany przewodniczcym tego porozumienia. Odbyo si uroczyste posiedzenie inauguracyjne z odpowiednim rozgosem w prasie brytyjskiej, na ktrym, po moim zasadniczym przemwieniu, zabierali gos Zygmunt Nowakowski w imieniu dziennikarzy polskich i bratanek prezydenta Benea w imieniu Czechw. Przebieg tej manifestacji przekona mnie o beznadziejnoci naszego przedsiwzicia z uwagi na niedwuznaczne stanowisko Benea i Ripki. Sprawiedliwo nakazuje stwierdzi, e og dziennikarzy czechosowackich odnis si szczerze i z wielkim przekonaniem do idei cisej wsppracy midzy naszymi narodami. Do tego rodzaju konkluzji doszedem po uwanym przestudiowaniu przemwienia redaktora Benea i uzyskaniu poufnej informacji od byego referenta prasowego czechosowackiego poselstwa w Warszawie Hejreta - po wojnie pierwszego ambasadora Czechosowacji w Polsce z ktrym od dawna czyy mnie bliskie i zaye stosunki, o ocenzurowaniu przez Ripk projektowanego przemwienia Benea w odpowiedzi na moje programowe przemwienie, ktrego tre uprzednio mu udostpniono. Ot wedug relacji Hejreta, Ripka skreli wszystkie absolutnie aluzje do najistotniejszych przesanek mojego przemwienia. Oba przemwienia polskie, zarwno moje jak i Nowakowskiego, przepojone byy zasadnicz myl likwidacji bdw, jakie zaciyy nad histori wzajemnych stosunkw naszych narodw i szczer chci pracy nad zblieniem obu pastw. Gosiy one potrzeb wsplnej pracy w celu zacinicia wzajemnych wizw politycznych,

kulturalnych i ekonomicznych. Pierwotny projekt Benea szed po linii tego samego rozumowania. Zosta jednak tak gruntownie przez Ripk ocenzurowany i przerobiony, e sta si tylko zbieranin nic nie mwicych banaw i frazesw. Tote kiedy po powrocie z Rosji, ustalajc swj plan dalszej akcji politycznej wobec ujawnionych w rozmowach ze Stalinem trudnoci, Sikorski wystpi z wnioskiem o oywienie a raczej wznowienie prac przygotowawczych nad konfederacj polsko-czechosowack, nie ywiem zudze co do ich szans. Zgodnie jednak z opini caego rzdu uwaaem, i z naszej strony naley zrobi wszystko, aby uzyska nie budzce wtpliwoci informacje o planach i zamierzeniach Benea wobec Polski. Sdziem zreszt, e nasze bardziej realistyczne podejcie do tych prac, z ktrym wystpi minister dr Seyda, moe w pewnym stopniu uatwi wyjanienie sytuacji. Zgodnie z t sugesti, polski komitet ministrw, powoany do pertraktacji, pod przewodnictwem ambasadora Raczyskiego, wysun projekt przygotowania unifikacji ustawodawstwa obu pastw w dziedzinie spoecznej, ekonomicznej itp. Rzd czechosowacki propozycj t zaakceptowa i wwczas odbyy si pierwsze posiedzenia wsplnych komisji, opracowujcych poszczeglne zagadnienia. Zwoaa je strona polska; przyjto na nich program prac i ustalono kolejne przewodnictwo wraz z inicjatyw zwoywania posiedze obu stron. I na tym wanie caa praca przygotowawcza si skoczya. Strona czechosowacka nigdy ju adnego posiedzenia nie zwoaa. Ten niezwyky obrt sprawy by przedmiotem dyskusji na posiedzeniu naszej Rady Ministrw, co dao asumpt do zasadniczej rozmowy naszego kierownika MSZ z czechosowackim ministrem spraw zagranicznych Janem Masarykiem. By on synem pierwszego prezydenta i waciwego twrcy Czechosowacji i szczerym, przekonanym polonofilem. Mwi niele po polsku, odbywa bowiem jednoroczn sub wojskow w 13 austriackim puku Dzieci Krakowskich. Ze wszystkich czonkw rzdu Benea (nominalnym premierem by przywdca chadekw ks. ramek), jedynie Masaryk mia odwag zajmowa stanowisko nie zawsze zgodne z pogldami prezydenta. Dotyczyo to przede wszystkim sprawy stosunku do Polski na tle ujawnionych de Stalina. Owiadczy on otwarcie Raczyskiemu, i uwaa koncepcj konfederacji polsko-czechosowackiej, tak jak ona zostaa wyraona w deklaracji z 11 listopada 1940 roku, za w peni racjonaln i gotw si rozmwi w tej sprawie z Beneem. W wypadku gdyby stwierdzi, i Bene uwaa si za zwizanego cakowicie wymaganiami stawianymi przez Stalina, nie wyklucza moliwoci ustpienia z rzdu. Do tej ostatecznoci nie doszo. Raczyski nie poinformowa nawet Rady Ministrw, jaki by fina jego rozmowy z Masarykiem. Skdind, od moich informatorw czeskich, dowiedziaem si tylko, e istotnie Masaryk mia do dramatyczn rozmow z Beneem i zgosi nawet gotowo ustpienia z rzdu. Cofn si jednak przed solidarn postaw caej reszty rzdu czechosowackiego wypowiadajcego si po stronie prezydenta. W ten sposb pogrzebane zostay nasze wysiki zmierzajce do naprawienia bdw przeszoci i zaoenia podwalin pod wspln polityk Polski i Czechosowacji. * Stalin nie ograniczy si, oczywicie, do tego atwego zreszt zwycistwa nad Sikorskim na odcinku wsppracy z Czechosowacj. Nie pomin adnej sposobnoci, by konsekwentnie przeprowadzi swj plan w rodkowowschodniej Europie, dc do uznania przez Wielk Brytani i Stany Zjednoczone zdobyczy terytorialnych osignitych [...] w latach 1939-1941. Ponadto usiowa

pozyska te pastwa, aby przy ich pomocy wymusi na Polsce zgod na odstpienie wschodnich wojewdztw i przyjcie linii Curzona, o ktrej stale mwi, e nie jest ona przecie rosyjskim pomysem, ale angielskim. Gr t prowadzi bardzo zrcznie, dostosowujc taktyk do sytuacji danego pastwa. Na razie gwnym przedmiotem zabiegw sowieckich bya Wielka Brytania. Chodzio o zawarcie 20letniego sojuszu pomylanego jako jeden z elementw powojennego systemu politycznego w wiecie. Niezalenie od powszechnej organizacji pastw, ktre zastpiyby zmar naturaln mierci Lig Narodw, podstaw faktycznego rzdu wiatowego miao by wspdziaanie trzech wielkich mocarstw: Stanw Zjednoczonych, ZSRR i Wielkiej Brytanii. Francj z wszelkich rachub mocarstwowych wyczono. W rokowaniach, jakie Mootow na ten temat prowadzi z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych Edenem, rzecznik Stalina postawi spraw jasno: warunkiem zawarcia tego sojuszu i gwarancj szczerej na przyszo wsppracy midzy ZSRR a Wielk Brytani jest zgoda Londynu wyraona ju teraz w odpowiednim ukadzie na powikszenie obszaru Zwizku Sowieckiego przez uznanie dobrowolnego przyczenia do republik Litewskiej, otewskiej i Estoskiej oraz rwnie dobrowolne ustpienie przez Rumuni Sowietom pnocnej Bukowiny i Besarabii. Sprawa roszcze sowieckich do ziem polskich miaa by w tym ukadzie pominita i pozostawiona do dalszych rozmw midzy zainteresowanymi stronami. W rzdzie polskim panowaa jednomylno co do tego, i zaakceptowanie przez rzd brytyjski da sowieckich przesdzi rwnoczenie take sprawy naszych granic i dlatego caa akcja naszej dyplomacji skierowana bya na uniemoliwienie przyjcia przez Londyn wymaga sowieckich. Jeeli chodzi o rzd brytyjski, wszystko wskazywao, i przynta sowiecka w postaci rzdzcego wiatem triumwiratu z udziaem Wielkiej Brytanii znalaza tam bardzo yczliwe echo. W tej sytuacji tylko nacisk Waszyngtonu mgby powstrzyma Londyn przed tym lekkomylnym krokiem. Std decyzja podjcia przez Sikorskiego drugiej podry do stolicy Stanw Zjednoczonych i wyjazd do Waszyngtonu 12 lutego 1942 roku kierownika MSZ, Raczyskiego, w celu jej przygotowania. Data wyjazdu Sikorskiego zostaa ustalona na ostatni tydzie marca. Przed wyjazdem do Stanw postanowi Sikorski zaatwi szereg spraw z zakresu wewntrznej polityki polskiej, na ktre byo zbyt mao czasu podczas oywionej dziaalnoci w ostatnich miesicach. Naleaa do nich przede wszystkim sprawa uporzdkowania stosunkw organizacji wojskowej w kraju. Jak widzielimy, ukad polsko-sowiecki z 30 lipca i ustpienie w jego konsekwencji Sosnkowskiego, wywoay pewien oddwik w dowdztwie ZWZ. Doszo na tym tle do krtkotrwaego kryzysu, ktry zreszt nigdy nie przybra groniejszych rozmiarw. Wiadomoci o reakcji wypuszczonych z wizie i agrw oficerw i onierzy polskich, a take o postpach organizacji wojska polskiego w Rosji, mimo trudnoci, przekazywane byy stale dowdztwu wojskowemu w kraju i przyczyniy si zdecydowanie do uspokojenia atmosfery. Naleao jednak na przyszo zabezpieczy sprawno funkcjonowania tak wanej gazi naszych si zbrojnych i std rozkaz Sikorskiego z 14 lutego 1942 roku zmiany ZWZ na Armi Krajow stanowic organiczn cz Polskich Si Zbrojnych i podleg naczelnemu wodzowi. Nastpn, znacznie bardziej skomplikowan spraw bya kwestia reorganizacji i w zwizku z tym powoanie nowej Rady Narodowej RP. Od chwili dymisji Seydy rzd Sikorskiego by reprezentacj trzech stronnictw z udziaem paru ministrw bezpartyjnych albo fachowych. W przedstawicielstwie Stronnictwa Narodowego wytworzya si do dziwna i oryginalna sytuacja. W kraju Stronnictwo to

wsppracowao z reszt stronnictw rzdowych w administracji Podziemia, a w Londynie Seyda kierowa w dalszym cigu swoim dawnym resortem, ktry nosi tytu Biura Prac Kongresowych. Rwnoczenie pogbiaa si rnica midzy oficjalnym kierownictwem SN w Londynie z Tadeuszem Bieleckim na czele a Seyd i do liczn grup wybitnych dziaaczy Stronnictwa nie podzielajcych stanowiska, jakie Bielecki zaj wobec paktu polsko-sowieckiego. Wrd popierajcych stanowisko Seydy znalazo si sporo wybitnych narodowcw, jak na przykad znany profesor Uniwersytetu Poznaskiego dr Bohdan Winiarski oraz przybyli z Rosji profesor Uniwersytetu Wileskiego i wieloletni pose na sejm, dr Wacaw Komarnicki, prezydent miasta Poznania dr Witold Celichowski i inni. Premier pragn unikn otwartego kryzysu z SN, a jeszcze bardziej obc mu bya myl wywoywania w jego onie jakiegokolwiek rozamu. Tote podejmowa rne prby osignicia porozumienia, ktre rozbiy si o uporczywe danie Bieleckiego oficjalnego uznania, i Stronnictwo Narodowe nie godzio si na podpisanie paktu polsko-sowieckiego w jego ostatecznej formie i nie czuje si tym paktem zwizane. Byo to danie niemoliwe do przyjcia dla rzdu, nie znalazo ono rwnie uznania u Seydy i jego zwolennikw, ktrzy, opierajc si na zaufaniu i wsppracy z organizacj narodowcw wojewdztw zachodnich w kraju pod nazw Ojczyzna, powoali do ycia w Londynie Narodowy Komitet Polityczny. Z ramienia tej nowej formacji, ktrej wadze Stronnictwa Narodowego w kraju bynajmniej wwczas nie dezawuoway, weszli w lutym 1942 roku do rzdu: dr Marian Seyda oraz prof. Wacaw Komarnicki jako minister sprawiedliwoci. Rwnoczenie rozszerzy si skad rzdu o nowego przedstawiciela PPS, od mierci Liebermana bowiem partia ta bya reprezentowana w rzdzie tylko przez Staczyka. Nowym ministrem zosta przybyy z Rosji czonek wadz centralnych PPS i przewodniczcy komisji centralnej klasowych zwizkw zawodowych, byy pose Jan Kwapiski, nazywany popularnie w kraju przed wojn krlem fornali. Przej on kierownictwo Ministerstwa Przemysu i Handlu, administrowanego dotd przez Ministra Skarbu Strasburgera. Przy tej sposobnoci rozszerzono kompetencje tego ministerstwa na sprawy eglugi, co byo o tyle wane, e caa marynarka handlowa po wybuchu wojny znalaza si w dyspozycji rzdu. Poza trudnociami z Bieleckim reorganizacja rzdu przesza gadko i bya na og do dobrze przyjta przez opini zarwno w kraju, jak i na emigracji. Wiksze natomiast przeszkody trzeba byo przezwyciy w zwizku ze skadem Rady Narodowej. Pierwotna koncepcja ciaa stosunkowo nielicznego, w ktrym kade ze stronnictw miao tylko dwch przedstawicieli, tak e pena ich reprezentacja znajdowaa si w mniejszoci w stosunku do indywidualnie powoanych osobistoci bya nie do utrzymania. W wietle dowiadcze pierwszej Rady okazao si, e te rzekomo bezpartyjne osobistoci, ktre powoano gwnie pod naciskiem prezydenta RP, stanowiy w swej wikszoci waciwie zakamuflowane przedstawicielstwo zwolennikw przedwrzeniowego reymu. Stronnictwa uznay ten stan rzeczy za sprzeczny z podstawow zasad polityczn, na ktrej opar si rzd Sikorskiego i organizacja podziemnego pastwa w kraju. Pierwsza Rada Narodowa skoczya swj ywot w do szczeglnych okolicznociach. Przed jej sdem honorowym toczy si proces przeciwko Stanisawowi Mackiewiczowi (Cat), ktrego Arka Boek, reprezentujcy w Radzie Polakw ze lska Opolskiego, oskary, i w chwili zaamania si Francji rozwija w wczesnej tymczasowej siedzibie rzdu polskiego w Libourne pod Bordeaux akcj na rzecz kapitulacji przed Hitlerem. Po tym incydencie Mackiewicz nie ewakuowa si razem z rzdem i RN

i zjawi si w Londynie dopiero pn wiosn 1941, gdzie zgosi si w prezydium Rady do dalszej pracy i po... zalege diety, co wywoao ostr reakcj Boka w formie listu otwartego. Mikoajczyk, penicy obowizki przewodniczcego Rady w zastpstwie przebywajcego w Ameryce Paderewskiego, odda spraw postawionych Mackiewiczowi zarzutw sdowi honorowemu pod przewodnictwem gen. eligowskiego, ktry razem z Mackiewiczem reprezentowa Wileszczyzn. Pozostaymi czonkami sdu byli: ludowiec Banaczyk i byy ambasador Filipowicz. Oskarycielem by dawniejszy pose i wydawca Narodowca, Micha Kwiatkowski. Skad sdu oceniono w miarodajnych koach polsko-londyskich jako raczej korzystny dla Cata. Std te du niespodziank byo, e zaraz po zakoczeniu przewodu sdowego, ale przed wydaniem wyroku, prezydent Raczkiewicz rozwiza Rad, ratujc w ten sposb, wedug oglnie panujcej opinii, Mackiewicza przed pozbawieniem go mandatu czonka Rady Narodowej zgodnie z wnioskiem oskaryciela. (Dla ilustracji godzi si zanotowa, e Mackiewicz po kilkunastu latach wspominajc o tym incydencie w ksice Zielone oczy, opublikowanej po swym powrocie do Polski, ograniczy si do wzmianki, i istniej dwie wersje o jego akcji w Libourne - jedna jego oskarycieli, druga jego. O tym, na czym polegaa jego wersja - ani sowa!) Niezbyt udane dowiadczenia ze skadem pierwszej Rady, powstaej zreszt w szczeglnych warunkach, narzucajcych ograniczenie odpowiedniego doboru kandydatw, skoniy rzd do bardziej ostronego przygotowania drugiego jej zespou. Zaj si tym nowy minister sprawiedliwoci Lieberman. Zdy on przeprowadzi zmian odnonego dekretu. Obok zmian natury prawnoformalnej powikszono znacznie ogln liczb czonkw zarwno samej Rady, jak i jego prezydium, w celu zapewnienia peniejszej reprezentatywnoci. Ustalono rwnoczenie powikszenie liczby przedstawicieli stronnictw do piciu, z pozostawieniem dostatecznie szerokiego marginesu udziau osobistoci. Wszystkie te zmiany odbyway si bez osobistego angaowania premiera, ktry pozostawi je swemu zastpcy Mikoajczykowi. Dobr owych osobistoci sta si now okazj dla prezydenta zaznaczenia swych wpyww przez wysuwanie rnych kandydatur mile wprawdzie brzmicych dla niepoprawnych wielbicieli starego reymu, ale nazwiska ich zarwno dla kraju jak i tej czci opinii zagranicznej, ktra nas obserwowaa, byy trudne do zrozumienia. Dotyczyo to midzy innymi byego ministra skarbu, nie najlepiej w tej dziedzinie zapisanego, Jana Pisudskiego, na rzecz ktrego wysuwano ten tylko argument, i by rodzonym bratem Marszaka, ponadto byego wojewody lubelskiego i ozonowego parlamentarzysty widziskiego oraz zaufanego wsppracownika Cata z wileskiego Sowa Charkiewicza, by wspomnie najbardziej sporne kandydatury. Ostatecznie dziki interwencji Sikorskiego udao si osign porozumienie i na krtko przed jego podr do Ameryki druga Rada Narodowa RP moga odby swe inauguracyjne posiedzenie. Jej przewodniczcym zosta wybrany, cieszcy si poparciem Sikorskiego, prof. Stanisaw Grabski. Klub PPS tym razem zademonstrowa sw samodzielno, wysuwajc kandydatur Ciokosza. Bya to zapowied nowej taktyki z wyran tendencj podkrelenia rezerwy wobec osoby premiera. Kierunek ten reprezentowali zwaszcza Ciokosz i Pragier. Ta zarysowujca si opozycja nie zgaszaa istotniejszych zastrzee przeciwko przedstawionej przez Sikorskiego na inauguracyjnym posiedzeniu Rady deklaracji programowej rzdu. *

Druga wizyta Sikorskiego w Stanach i Kanadzie obliczona bya na stosunkowo krtki okres czasu, bo trwa miaa zaledwie dwa tygodnie. Tym razem wzgldy bezpieczestwa zadecydoway, i wybrano drog powietrzn. Odlot nastpi ze Szkocji 21 marca 1942. Na temat dramatycznego przebiegu tej podry istnieje szereg relacji, wrd ktrych za najbardziej rdowe i zarazem miarodajne z uwagi na subowy charakter autora, trzeba uzna sprawozdanie szefa II Oddziau Sztabu Naczelnego Wodza, pk. Leona Mitkiewicza. Stanowi ono jedn z najbardziej emocjonujcych czci jego wydanej w 1967 roku przez Instytut Literacki ksiki Z Gen. Sikorskim na obczynie. W tym miejscu ogranicz si do przytoczenia najistotniejszych szczegw. W skad towarzyszcej gen. Sikorskiemu ekipy wchodzili poza pk. Mitkiewiczem jeszcze dwaj oficerowie: ppk Micha Protasewicz, oficer inynierii, oraz ppk lotnictwa Bohdan Kleczyski, wieo mianowany attach lotnictwa w Waszyngtonie, ponadto czonek Rady Narodowej ks. praat Zygmunt Kaczyski i, jak zwykle, dr Jzef Retinger. Cztery dni spdzili oni w porcie lotniczym Prestwick, czekajc na odpowiednie warunki atmosferyczne. Mitkiewicz, ktry dotd nie zna Kleczyskiego, a sysza wiele o jego doskonaym stau subowym, obserwuje go pilnie i notuje w swym diariuszu, e robi on wraenie czowieka, ktremu co dolega; jest bardzo blady i ma spojrzenie do dziwne, czasami wprost niesamowite. Poza tym trzyma si z dala od reszty towarzystwa, rzadko wychodzi ze swego pokoju podobno z powodu chorej nogi, nawet posiki jada u siebie. W samolocie Kleczyskiemu wypado miejsce na dole obok ks. Kaczyskiego. W pitej godzinie lotu o wicie - pisze Mitkiewicz, ktrego miejsce znajduje si na grze samolotu - wyazi ppk Kleczyski i trzymajc jedn rk w kieszeni kombinezonu, przechodzi na ty samolotu do ubikacji. Gdy mija mnie - notuje dalej - mam wraenie, e jest chory, e cierpi na chorob powietrzn (wymioty), by blady jak ptno. Po paru minutach chciaem pj do niego, ale nie ryzykuj bez maski tlenowej, ktr trzeba by wyczy; jestem nie przyzwyczajony do lotw na duych wysokociach, boj si, e nie dojd. Ppk Kleczyski siedzia w ubikacji okoo trzech kwadransw. Niepokoiem si o niego bardzo, ale poniewa nie byo sycha adnych gwatownych odgosw, po prostu sdziem, e uwalnia si od skutkw choroby powietrznej. Wreszcie Kleczyski wyszed z ubikacji i powrci na swoje dawne miejsce. Mia jakby lepsz min. Po osiemnastu i p godzinach samolot lduje wreszcie w Montrealu. Jeszcze tylko ceremonia urzdowego powitania i pasaerowie mog wreszcie odpocz. W hotelu, w ktrym zamieszkali, nim Mitkiewicz zdy pooy si spa, otrzymuje od Kleczyskiego telefon z prob o przyjcie go w bardzo wanej sprawie. Streszczam w dalszym cigu relacje Mitkiewicza w jego diariuszu. Kleczyski przynosi z sob paczk zawinit w gazet. Bez adnych wstpw, bez adnego zdenerwowania, zupenie spokojnym tonem melduje Mitkiewiczowi, e ten przedmiot znalaz w samolocie. Zaskoczony tym Mitkiewicz, ktry pierwszy raz widzi podobny przedmiot, zapytuje, co to jest i dlaczego dopiero teraz zawiadamia o tym. Kleczyski w odpowiedzi podaje nastpujce szczegy: mniej wicej w czwartej godzinie lotu, poczu pod sob twardy przedmiot i zarazem posysza syczenie, jakby ulatniajcego si gazu lub powietrza pod cinieniem. Sign rk pod materac i znalaz puszk. Rozerwa druty, ktre byy z sob poczone (z bateri) i zastanawia si, co ma dalej czyni. Zamierza pocztkowo otworzy okno w samolocie i przez nie wyrzuci puszk. Uzna to jednak za ryzykowne z uwagi na due zmniejszenie szybkoci lotu. Dopiero po jakim czasie, gdy syczenie ustao, poszed do garderoby

i tam czeka pki puszka nie ostygnie, majc zamiar wyrzuci j potem przez otwr znajdujcy si w ustpie. Po godzinie jednak, kiedy puszka ostyga, powrci na swoje miejsce i postanowi nie zawiadamia nikogo a do chwili przylotu do Montrealu. Dalsze fachowe objanienie, ktre da Kleczyski Mitkiewiczowi, stwierdzao, e jest to bomba zapalajca, ktra bya podrzucona na lotnisku Prestwick do samolotu wiozcego gen. Sikorskiego i nastawiona na czas - mniej wicej czwartej albo pitej godziny lotu - - a wic na moment kiedy samolot z Sikorskim i jego ekip znajdowa si nad samym rodkiem Oceanu Atlantyckiego. Ppk Kleczyski - notuje dalej Mitkiewicz - dodaje przy tym, e, gdyby bomba zapalia si, nie byoby sposobu opanowania poaru, samolot sponby w kilkanacie lub kilkadziesit sekund. Zna on bardzo dobrze tego rodzaju aparaty, uywane przez lotnictwo brytyjskie, a suce do niszczenia samolotw wasnych na wypadek przymusowego ldowania na terytorium nieprzyjaciela. Niesamowity ten raport skoczy si zobowizaniem Kleczyskiego do zachowania najcilejszej tajemnicy i nieujawniania jej nikomu a do dalszych rozkazw. Puszka, a raczej bomba zapalajca, zostaa u Mitkiewicza. Pogrony w rozmylaniach nad wypadkiem przypomina sobie zachowanie Kleczyskiego w cigu kilku dni czekania na odlot do Ameryki i zapisuje w diariuszu nastpujc opini: Zewntrznie Kleczyski przedstawia si na ogl poprawnie, tylko jego oczy mi si nie podobaj: s jakby bdne o dziwnym wyrazie niepokoju, czy strachu. Nastpnie mimo pnej pory godzina 2 w nocy - wzywa do siebie ppk. Protasewicza, ktry jako saper jest w stanie fachowo rzecz oceni, i informuje go o relacji Kleczyskiego. Protasewicz po obejrzeniu przyrzdu orzek, e jest to bomba czasowa, zapalajca, o wielkiej sile dziaania i bardzo szybkim efekcie zapalajcym. Zgodnie postanawiaj, e po przyjedzie do Waszyngtonu trzeba poprosi oddzia II Sztabu Generalnego Stanw Zjednoczonych o fachow ekspertyz. W sze dni pniej w Waszyngtonie ekspertyza ta jest gotowa. Badanie laboratoryjne dokonane przez II Oddzia Sztabu Generalnego amerykaskiego potwierdzio, e jest to zapalajca wieca o wielkiej mocy. Rwnoczenie zapozna si Mitkiewicz z pisemnym zeznaniem Kleczyskiego, zoonym przez niego na prob oficerw amerykaskich, przeprowadzajcych ekspertyz. Mitkiewicz przytacza dosownie odnone zeznanie i stwierdza, e nie jest ono cakowicie identyczne z tym, co mu Kleczyski mwi w Montrealu. Notuje dalej, e ekspertyza amerykaska przezornie i nader ostronie nie podaje pochodzenia wiecy zapalajcej. Wedug opinii zastpcy attach wojskowego polskiego w Waszyngtonie mjr. Dobrowolskiego, z koniecznoci dopuszczonego do tajemnicy, jest to produkt bez wtpienia pochodzenia brytyjskiego, uywany w lotnictwie brytyjskim do niszczenia wasnych samolotw, ktre musiayby ldowa na terenie nieprzyjacielskim. Na dalszych stronicach diariusza podaje Mitkiewicz zarzdzenia bezpieczestwa, jakie w nastpstwie tego incydentu powzi podczas powrotnego lotu Sikorskiego. Po powrocie do Szkocji - 6 kwietnia 1942 - podczas witecznego przyjcia w obecnoci gen. Sikorskiego, jego ony i crki wypowiada ze specjalnym naciskiem, i jest zdecydowanie przeciwny wszelkim lotniczym podrom Generaa. Dowodzi, e zawieraj one za wiele ryzyka, a generaowi Sikorskiemu w imi interesw Polski nie wolno naraa ycia. W tym miejscu diariusz Mitkiewicza przytacza reakcj Generaa: Genera przypatruje mi si przez dusz chwil z uwag i odpowiada, e jest przewiadczony, i wczeniej czy pniej czeka go mier w jednym z lotw, chciaby tylko, aby nie nastpio to, zanim nie zakoczy swojej pracy, jak prowadzi w czasie tej wojny, zanim nie powrci z nami do wolnej Polski.

Niestety, na tym wymownym i jake uzasadnionym zastrzeeniu kocz si relacje pk. Mitkiewicza dotyczce niedoszego zamachu. Na temat przebiegu i wyniku ledztwa nie znajdujemy w jego diariuszu najmniejszej nawet wzmianki. Z chwil poinformowania o tym szefa sztabu, gen. Klimeckiego, sprawa znalaza si poza jego kompetencj. Incydent z bomb zgodnie z zarzdzeniem Mitkiewicza zosta otoczony jak najdalej idc tajemnic. Poza nim oraz Protasewiczem i Kleczyskim zosta wtajemniczony tylko ks. praat Kaczyski, ktrego z tytuu jego stanowiska w Ministerstwie Informacji przed wejciem do Rady Narodowej, potraktowano jako czonka rzdu RP, motywujc to potrzeb, by w razie czego rzd o tym wiedzia. Sam Sikorski dowiedzia si o niedoszym zamachu na swoje ycie dopiero po powrocie do Londynu. Oczywicie i ledztwo toczyo si w jak najwikszej tajemnicy. Nawet urzdujcy wwczas podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wojskowych gen. Modelski, ktry w incydencie znalaz potwierdzenie staych swych obaw i podejrze odnonie do przygotowywanych w pewnych koach wojskowych spiskw na ycie Sikorskiego, co uczynio go bardzo niepopularnym w Londynie, zwaszcza wrd wyszych oficerw, nie potrafi zdoby bliszych informacji na ten temat. Ja sam zostaem powiadomiony o caej historii dopiero w jaki czas pniej, kiedy wrci z Ameryki ks. Kaczyski. Po odjedzie Sikorskiego na wyrane yczenie Generaa pozosta on tam przez par tygodni, w celu nawizania kontaktu z parafianami polskimi na terenie Stanw i Kanady. Po powrocie ks. Kaczyski uzna, stwierdziwszy i sprawa niedoszego zamachu jest dziwnie beztrosko traktowana przez decydujce czynniki polskiego Londynu, e powinien mnie o tym jako czonka rzdu i prezesa Stronnictwa poinformowa. Roztrzsalimy t spraw kilka razy przy udziale gen. Modelskiego. W trakcie tych rozmw rodziy si rne podejrzenia podtrzymywane przez Modelskiego, a ktre tak dla mnie, jak i dla ks. Kaczyskiego, wydaway si trudne do przyjcia. Uznawalimy wprawdzie fakt, niemal nie ulegajcy wtpliwoci, istnienia w wojsku rnych konspiracji antyrzdowych. Nie moglimy jednak pogodzi si z myl, e inspiratorzy i kierownicy tych spiskw gotowi s posun si do zbrodni planowania zamachu na ycie szefa rzdu i naczelnego wodza w obdnym przekonaniu, e z jego usuniciem polityka rzdu wkroczy na jedyn w ich mniemaniu skuteczn wobec Sowietw drog nieustpliwoci i twardoci. Rozumowalimy, niestety, jake naiwnie, e nawet dla mao wtajemniczonych w akcj Sikorskiego dostpne byy i widoczne fakty wiadczce, do jakiego stopnia by on czujny na groce naszym interesom pastwowym niebezpieczestwo i ile wysiku i energii wkada w zapewnienie poparcia obrony praw Polski najpierw u rzdu brytyjskiego, a gdy to zaczynao zawodzi, u amerykaskiego. Nie tylko nie wiedzielimy, ale nawet nie chcielibymy uwierzy, e na przykad w lotnictwie dziaay acuszki dobrych przyjaci, ktrych istnienie po latach ujawni jeden z ich przywdcw. (Patrz artyku w paryskiej Kulturze, nr 9/143 z 1961 roku Trop legendy, pira Stanisawa SpSzarzyskiego.) W toku gorcych dyskusji nie moglimy znale odpowiedzi na postawione przez Modelskiego pytanie: jak mogo doj do tego, e naczelnemu wodzowi podsunito do nominacji na attach lotniczego, i to na tego rodzaju wanej placwce jak Waszyngton, kandydatur oficera wprawdzie o pierwszorzdnym stau bojowym, ale w danej chwili ju ciko chorego. Zarwno na te, jak i inne nasuwajce si pytania nie znajdowalimy odpowiedzi. Czekalimy wic na wynik ledztwa, ktre przecigao si. Tumaczono to faktem, i toczy si ono na dwch szczeblach: polskim i brytyjskim. Tempo wydarze wojennych i politycznych bardzo sprzyjao zatuszowaniu sprawy.

Rwnie i na nasze zainteresowanie naoono hamulec, z chwil gdy gen. Modelski przez wojskowe otoczenie Sikorskiego stale pomawiany o mani przeladowcz na punkcie nie istniejcych spiskw w wojsku, w kocu zosta faktycznie usunity od penienia czynnoci subowych. Po kilku dopiero latach krtk wzmiank o caej sprawie przekaza Adam Romer, dugoletni i najbliszy na stanowisku szefa gabinetu w Prezydium Rady Ministrw, wsppracownik Sikorskiego, czowiek wielkiego zaufania, na ktre w peni zasugiwa. W wydanej w 1949 roku broszurze Z Sikorskim i Mikoajczykiem notuje on na stronie 42 w zwizku ze znalezieniem bomby, e dowiedzia si o tym dopiero pniej, kiedy aresztowany sprawca zmar nagle w wizieniu ledczym w okolicznociach, ktre niejednemu wydaway si podejrzane6. Z tej relacji wynika, e Kleczyski zosta w trakcie ledztwa aresztowany, najwidoczniej pod zarzutem udziau w zamachu. Potwierdzaoby to przypuszczenie Modelskiego, ktre obaj z ks. Kaczyskim staralimy si raczej wykluczy, e Kleczyski by wyznaczony na wykonawc zamachu. Ta powierzona mu przez spisek misja bya powodem tego dziwnego zachowania na lotnisku w Prestwick, ktre tak uderzyo Mitkiewicza. Dalszy wniosek jest ju prosty i logiczny. W czasie lotu pod wpywem wyrzutw sumienia i wtpliwoci co do celowoci ofiary z wasnego ycia - w ostatniej dosownie chwili zdecydowa si unieruchomi dziaanie bomby. Jest wicej ni wtpliwe, by ta niesamowita zagadka zamachu i roli w niej Kleczyskiego zostaa kiedykolwiek wywietlona. * Powicajc sporo miejsca historii niedoszego zamachu na ycie Sikorskiego, odtwarzam dzi po latach wczesne swoje przeycia i niepokoje. W wytworzonej atmosferze napicia wyniki rozmw Sikorskiego z prezydentem Rooseveltem i innymi czonkami rzdu amerykaskiego zeszy w mej pamici na plan dalszy. Zanim poznaem tak cile strzeon tajemnic, pozostawaem pod wielkim wraeniem sprawozdania o wynikach podry Sikorskiego. Byy one przedmiotem specjalnego posiedzenia Rady Ministrw z udziaem prezydenta Raczkiewicza. Szczegowe sprawozdanie zoy Sikorski, a uzupeni je kierownik MSZ, ambasador Raczyski. Sikorski mia z Rooseveltem dwie gruntowne rozmowy w Biaym Domu. Uzyska w nich zapewnienie, e rzd amerykaski nie zacignie adnych tajnych zobowiza zarwno w sprawie naszych granic, jak i powojennego ukadu stosunkw midzypastwowych. W tych sprawach Stany Zjednoczone kierowa si bd cile zasadami Karty Atlantyckiej. Tej treci formaln deklaracj zoy Sikorskiemu podsekretarz stanu Sumner Welles, penicy obowizki sekretarza stanu wobec choroby Cordella Hulla. Niezalenie od tego, Sikorski uzyska osobisty list Roosevelta, w ktrym prezydent potwierdza to stanowisko i angauje si bardzo mocno w nasze sprawy. Ze wzgldw konstytucyjnych list ten nosi charakter prywatny i nie mg by ogoszony. Potwierdzeniem przyjaznego nastawienia Roosevelta do naszych spraw byo zapewnienie kredytu na pokrycie potrzeb wojskowego i politycznego podziemia w Polsce. Dla przyspieszenia zwizanej z tym procedury prezydent wyasygnowa z wasnego budetu pierwsz rat tej poyczki w wysokoci 12 500 000 dolarw rocznie. Wyjtkowy ten gest by jakby odpowiedzi Roosevelta na przekazane
6

Relacja ta nie wydaje si by prawdziwa, gdy Kleczyski zgin w wypadku ulicznym w Glasgow 20 marca 1944. By w tym czasie dyrektorem nauk w Wyszej Szkole Lotnictwa.

mu przez Sikorskiego owiadczenie kierowniczych czynnikw politycznych Podziemia, to jest delegata Rzdu i przedstawicieli stronnictw z 20 stycznia 1942 roku, odrzucajce podstpne zabiegi niemieckie o wzicie przez Polakw udziau w antysowieckiej krucjacie. Rwnoczenie w Departamencie Stanu przedyskutowano projekty rzdu polskiego utworzenia federacji rodkowoeuropejskiej. Rzeczoznawcy amerykascy nie tylko nie znaleli w nich adnych elementw wrogich ZSRR, ale ocenili je jako pozytywny plan zapewnienia pokoju i bezpieczestwa narodw zamieszkujcych ten obszar. Wyniki wizyty Sikorskiego w wietle przytoczonych faktw wydaway si tak oczywiste, a jego osobista rola w przeamaniu wtpliwoci i zastrzee Roosevelta i jego doradcw, lojalnie potwierdzona przez Raczyskiego, tak niewtpliwa, e prezydent RP uwaa za wskazane da temu szczeglny wyraz uznania w swym przemwieniu na Radzie Ministrw. Wkrtce okazao si rwnie, e Roosevelt dotrzyma danego przyrzeczenia i zakomunikowa Churchillowi swoje i rzdu amerykaskiego stanowisko w sprawie klauzul granicznych przygotowywanego ukadu sowiecko-brytyjskiego. Dla oceny wraenia, jakie wywara ta wizyta na amerykaskich mach stanu, wydaje mi si celowe przytoczenie ustpu przemwienia Sumner Wellesa na poegnalnym obiedzie wydanym na cze Sikorskiego. Sternik zagranicznej polityki Stanw Zjednoczonych powiedzia wtedy: Od lat dwudziestu nie byo tutaj wizyty obcego ma stanu, ktra by zrobia wiksze i dodatniejsze wraenie. Mocno zarysowana indywidualno premiera Sikorskiego uderzya Prezydenta i nas wszystkich. Bylimy bardzo szczliwi, e moglimy podejmowa tutaj tak pierwszorzdnego czowieka i wysucha jego zdania na tematy wojskowe i polityczne. Kontakty takie uwaamy za nadzwyczaj poyteczne dla obu stron i dlatego liczymy, e bd si one ponawiay do czsto. Zawsze gotowi bdziemy rwnie szczerze i serdecznie powita premiera Sikorskiego i omwi rwnie szczerze wszystkie zagadnienia oglnowiatowe. Ju w czasie pobytu Sikorskiego w Ameryce pojawia si w prasie angielskiej wiadomo o zamierzonej wizycie w Londynie wczesnego szefa dyplomacji sowieckiej Mootowa, w celu podpisania negocjowanego od duszego czasu traktatu, ktremu to aktowi postanowiono z obu stron nada szczeglnie manifestacyjny charakter. W zwizku z tym przyjazdem prasa londyska, a zwaszcza wyspecjalizowany w tej dziedzinie Times, zacza przygotowywa opini do najprzychylniejszego przyjcia tego wydarzenia. W artykuach Timesa nie ukrywano pogldw, e Polska jest przeszkod w dobrym uoeniu stosunkw midzy Zjednoczonym Krlestwem a ZSRR przez uporczywe podtrzymywanie swoich pretensji do Wilna, ktre bezprawnie zaanektowaa, oraz e polsko-brytyjski traktat wzajemnej pomocy z 25 sierpnia 1939 nie gwarantowa wcale integralnoci wschodnich granic Polski. Tego rodzaju wypowiedzi Timesa wywoay w opinii polskiej zrozumiae zaniepokojenie. Szczeglnie ywo przejawio si ono w wojsku, gdzie procent onierzy pochodzcych ze wschodnich wojewdztw by wyjtkowo duy. Dla uspokojenia nastrojw Ambasada RP podja kroki w celu uzyskania dementi Foreign Office szerzonych przez Times pogldw. Uyto usunej pomocy jakiego czonka Izby Gmin, ktry w interpelacji do rzdu dawa wyraz zaniepokojenia naszych polskich przyjaci, proszc o wyjanienie, jakie jest istotne stanowisko rzdu w tej sprawie. Odpowied ministra Edena

bya krtka i kategoryczna: Times nie wyraa w poruszonej sprawie stanowiska rzdu Jego Krlewskiej Moci... Nazajutrz po wspomnianym posiedzeniu Izby Gmin zjawi si u mnie w biurze, osobicie mi dotd nie znany p. Bauer-Czarnomski, o ktrym wiedziaem, e jako nieczynny od wybuchu wojny korespondent Kuriera Warszawskiego pracuje w referacie prasowym naszej ambasady. Zacz on od wyjanienia, i zdecydowa si na t wizyt, gdy mam opini ministra krytycznie ustosunkowujcego si do urzdowego optymizmu, ktrego siedzib byy nasza Ambasada i biura MSZ, w danej chwili pozostajce pod tym samym kierownictwem. Doda rwnie, e znana jest moja odwaga mwienia kolegom w rzdzie take i mniej przyjemnych rzeczy. Nastpnie z grubo wypchanej teczki wycign stare numery Timesa z 1938 roku. Zawieray one artykuy omawiajce wczesny kryzys w stosunkach midzy Niemcami a Czechosowacj, ktrego punktem kulminacyjnym byy dania sudeckich hitlerowcw przyznania im pocztkowo autonomii, a potem w ogle prawa zjednoczenia z III Rzesz. Aby znale wyjcie z tej sytuacji, rzd Chamberlaina wysa ido Pragi misj lorda Runcimana. W zwizku wanie z t misj Times zacz przygotowywa opini brytyjsk do cakowitego zaakceptowania tez hitlerowskich. Wystpienia jego w stosunku do Czechosowacji, a nawet osoby prezydenta Benea, byy wyjtkowo ostre. Uprzedzay, e Czechosowacja nie moe liczy na poparcie Wielkiej Brytanii i doradzay, by Czesi sami - nim nie zostan do tego zmuszeni - zaakceptowali dania hitlerowskie, przez co najlepiej si przysu sprawie uratowania pokoju w Europie. Poselstwo czechosowackie w Londynie pod kierownictwem ustosunkowanego w koach politycznych ministra Masaryka podjo przeciw tej kampanii akcj. Postarano si wic o interpelacj w Izbie Gmin, na ktr przedstawiciel Foreign Office odpowiedzia, e Times nie wypowiada w danej sprawie pogldu rzdu Jego Krlewskiej Moci. Dalszy rozwj wypadkw jest znany - owiadczy mi na zakoczenie wizyty mj rozmwca, dodajc, i z nasz spraw powtrzy si kubek w kubek to samo; nie wolno nam si udzi... Nie omieszkaem wykorzysta przedstawionego mi przez p. Bauer-Czarnomskiego materiau. Na najbliszym posiedzeniu Rady Ministrw - nie ujawniajc oczywicie jego nazwiska, gdy nasi specjalici od polityki zagranicznej unosili si nad naszym sukcesem, za jaki uwaali fakt, e w traktacie brytyjsko-sowieckim z 26 maja 1942 nie byo adnej klauzuli terytorialnej, przypomniaem krte drogi dyplomacji brytyjskiej w stosunku do Czechosowacji, od zdementowania wystpie Timesa do Monachium. Usyszaem wwczas z ust ambasadora Raczyskiego i profesora Stroskiego zgodne zapewnienie, e co mogo si w wczesnej koniunkturze zdarzy Beneowi i rzdowi czechosowackiemu, jest obecnie absolutnie nie do pomylenia w stosunku do Polski... Dla penoci obrazu naleaoby tylko doda, e zowroga zapowied Bauer-Czarnomskiego spenia si w stu procentach. W p roku po mierci Sikorskiego odbya si w Teheranie konferencja Roosevelta, Churchilla i Stalina. Wobec wyranie zapowiadajcego si ju zwycistwa miaa ona uzgodni stanowisko sojusznikw w zasadniczych sprawach, dotyczcych zarwno zagadnie politycznych jak i terytorialnych. W zwizku z konferencj wszystkie usiowania przedstawicieli rzdu polskiego premiera Mikoajczyka i kierownika MSZ Raczyskiego - przedstawienia premierowi Wielkiej Brytanii polskiego punktu widzenia spezy na niczym. Wbrew danym przyrzeczeniom nie doszo do spotkania obu premierw. Churchill dosownie uciek przed Mikoajczykiem.

Tre ogoszonego po konferencji teheraskiej komunikatu, w ktrym midzy innymi ujawniono wielk trosk sprzymierzonych o... los Austrii, wywoa w koach polskich zrozumiae zaniepokojenie. W rzdzie najwikszym alarmist okaza si nowy minister informacji, prof. Kot, ktry wbrew wasnej woli obj po Stroskim to stanowisko. Mimo zapewnie wietnie zorientowanych fachowcw twierdzi on uporczywie, e w Teheranie najprawdopodobniej musiay zapa bardzo niepomylne dla nas decyzje. Aby pooy kres alarmistycznym przeczuciom Kota zainicjowano - tym razem przez ministerstwo prac kongresowych - interpelacj w Izbie Gmin. Powtrzya si dosownie scena, ktr w rozmowie ze mn przedstawi Bauer-Czarnomski. Minister Eden rwnie dostojnie i uroczycie zapewni, e nie ma podstaw do niepokoju naszych polskich przyjaci, gdy w Teheranie rzd Jego Krlewskiej Moci nie zacign w sprawach polskich adnych zobowiza... Dopiero w padzierniku 1944, podczas drugiego pobytu delegacji polskiej w Moskwie, wyszo na jaw w trakcie starcia midzy Mikoajczykiem a Mootowem w obecnoci Edena i ambasadora Harrimana, e w Teheranie zarwno Wielka Brytania, jak i Stany Zjednoczone zaakceptoway dania sowieckie uznania linii Curzona za granic midzy Rzeczpospolit Polsk a ZSRR. Przytaczam ten incydent jako wymown ilustracj warunkw, na jakie w sojuszniczym Londynie skazani byli kierownicy rzdu polskiego. Jeliby bra na serio zarzuty, ktre jeszcze po 25 latach od mierci Sikorskiego wysuwaj nieubagani jego krytycy, pastwic si nad jego naiwnoci i atwowiernoci, to gwny jego grzech polega na tym, i nie posiada on nadprzyrodzonego daru przewidywania przyszoci i demaskowania nieszczeroci oraz zakamania swych rozmwcw... Biorc rzeczy bardziej po ludzku, przy duej ostronoci i stopniowej utracie zaufania do szczeroci polityki brytyjskiej i amerykaskiej, w miar postpowania Churchilla i Roosevelta, Sikorski po wejciu Zwizku Sowieckiego do wojny nie mia innej drogi jak uporczywe wzmacnianie pozycji polskiej w obozie antyniemieckiej koalicji. Zadanie niesychanie trudne w sytuacji, gdy Armia Czerwona odpieraa cay prawie ciar nacisku si zbrojnych Hitlera. Taktyka zalecana przez przeciwnikw Sikorskiego musiaaby doprowadzi do zupenego naszego osamotnienia. Gdyby za miaa by konsekwentna do koca, musiaaby przyj ostrzejsze formy, jak to zalecali gortsi z jego przeciwnikw. Ten jej nieubagany fina nie tylko w najmniejszym nawet stopniu nie wpynby na losy naszych postulatw, ale musiaby si skoczy jak rozpaczliw demonstracj, ktrej nieuchronnym zakoczeniem byoby rozbrojenie oddziaw polskich i internowanie polskich uchodcw. A jaka w takim wypadku byaby przyszo wielotysicznej rzeszy Polakw, ktrzy po wyzwoleniu z obozw hitlerowskich zostaliby skazani na now tuaczk? Do najpilniejszych spraw naleay w tym momencie stosunki polsko-sowieckie, a cilej mwic problem armii organizowanej w ZSRR pod dowdztwem gen. Andersa. Koncepcja Sikorskiego stosunkw polsko-sowieckich bya dalekowzroczna, ale w warunkach istniejcej wwczas rzeczywistoci nie do przeprowadzenia. Przytocz nastpujc opini, niezalenie od moich wasnych wczesnych obserwacji i docieka. W pocztkach 1942 roku rozmawiaem na temat polityki gen. Sikorskiego z Bronisawem Kunierzem, ktry przyjecha do Anglii na czele transportu Polakw wracajcych z ZSRR. [...]. Takie nastroje panoway i dlatego - zdaniem Kunierza - e polityka Sikorskiego, cho gboko przewidujca i jedynie suszna, bya nie do zrealizowania. Stalin majcy te przez swj wywiad pene rozeznanie w nastrojach Polakw, doszed do przekonania, e niepotrzebna

mu wrogo do ZSRR nastrojona armia i postanowi si jej pozby. Gen. Anders za uwaa, e po prbie zimowej kontrofensywy Armia Czerwona rozpadnie si i chcia si za wszelk cen spod jej opiekuczych skrzyde wyrwa. Przypominam sobie, jak na zebraniu towarzyskim, w czasie pobytu gen. Andersa w Londynie w kocu kwietnia 1942 roku do grupy ministrw, w mojej obecnoci, Anders ten swj pogld wypowiada. Staczyk zareagowa, co zwrcio uwag gen. Sikorskiego, ktry podszed do nas pytajc: Co si tu dzieje? Powtrzono mu przebieg rozmowy, na co Sikorski wzburzony zwrci si do Andersa ze sowami: Prosiem pana - generale, u Churchilla, eby Pan nie gada gupstw, tym bardziej ministrom! Naley doda, e koncepcja wyprowadzenia polskiej armii z Rosji odpowiadaa te i Churchillowi. Polacy byliby mu bardzo potrzebni na rodkowym Wschodzie sabo obsadzonym przez wojska brytyjskie. Z napywajcych do Londynu wiadomoci wynikao, e fataln rol odgrywa rtm. Klimkowski. Bdc w przyjacielskich stosunkach z Andersem i majc w wojsku wasn organizacj, wywiera ujemny wpyw, przeciwny polityce Sikorskiego i rzdu. Wszystko co pisze w broszurze, wydanej po wojnie w Polsce Byem adiutantem Andersa, jest kamstwem. Mitoman, kamca, fantasta, zgosi si do mnie w 1960 roku w lutym w czasie procesu wytoczonego przez Andersa Narodowcowi za artyku przedstawiajcy go (Andersa) jako gwnego sprawc pogorszenia si stosunkw polsko-sowieckich. Micha Kwiatkowski cign rtm. Klimkowskiego jako wiadka obrony, ale po zorientowaniu si z kim ma do czynienia, zrezygnowa z jego zezna, cho Klimkowski mia by wiadkiem obrony numer jeden. Najszybciej zreszt spostrzeg si w szkodliwej dziaalnoci Klimkowskiego prof. Kot bawicy na rodkowym Wschodzie po wyjedzie z Moskwy. Jakie moga mie znaczenie armia polska przebywajca w Sowietach, niech posu spostrzeenia Arki Boka, ktry opowiada w 1945 roku, i sam fakt obecnoci szczupej przecie armii Berlinga niwelowa antagonistyczne nastroje Sowietw do Polakw i stanowi ochron dla cywilnej ludnoci polskiej. Nastroje wrogie Sowietom - cho uzasadnione, byy dramatem dla stosunkw polskosowieckich. Gdyby nie one, prawdopodobnie znalazaby si bro i wyywienie dla wojska. Oczywicie nie mona wykluczy, e wtedy to zacza si krystalizowa koncepcja Stalina [...] podporzdkowania ZSRR przyszej Polski, niemniej opisane przez nas nastroje uatwiay mu to zadanie. W takich to okolicznociach Anders wyprowadzi armi do Persji. Nie pooyo to kresu agitacji antysowieckiej w wojsku. Co wicej, rozpocza si akcja przeciwko Sikorskiemu i rzdowi. Dochodziy alarmujce wiadomoci o przygotowywanym buncie. Anglicy deklarowali Sikorskiemu pomoc w postaci zorganizowania obozu i osadzenia w nim elementw wichrzycielskich. Wtedy to Sikorski powzi decyzj wyjazdu na rodkowy Wschd, w celu zaatwienia sprawy we wasnym zakresie. Wraz z kilkoma ministrami (Mikoajczyk, Seyda, Kwapiski, Popiel) prowadzilimy z Sikorskim dramatyczne rozmowy, przedkadajc groce mu niebezpieczestwo, aby skoni go do zaniechania tej podry. Ja wiem - odpowiada na nasze argumenty - e moe mi grozi niebezpieczestwo, ale nie mog do tego dopuci, aby Churchill tworzy obozy i internowa onierzy polskich. Ja sam sobie t spraw zaatwi... I Sikorski pojecha. Odprowadzi go rzd w komplecie. Ale musimy tu uczyni przerw i wrci jeszcze do przeomu roku 1942/43.

Szukajc przeciwwagi dla wpyww Sowietw, ktre ju w sposb jak najbardziej widoczny byy nieprzyjazne dla Polski, oraz majc na uwadze korzystny dla aliantw rozwj sytuacji na frontach Sikorski wybra si w trzeci podr do Stanw Zjednoczonych. Przed wyjazdem odczyta na Radzie Ministrw memoria uzasadniajcy pogld, i II front powinien by otwarty w kierunku na Bakany, co byoby dla Polski okolicznoci o historycznym znaczeniu, poniewa tylko wtedy byyby zabezpieczone nasze granice zgodnie z wol narodu. Wydarzy si wtedy charakterystyczny incydent. Minister Kwapiski owiadczy, e powinnimy si zaj wasnymi sprawami i nie wtrca si do wielkiej polityki... Rada Ministrw zaakceptowaa tre memoriau. Sikorski przebywa w USA od 29 listopada 1942 roku do 13 stycznia 1943 roku. Z jego sprawozdania zoonego na posiedzeniu Rady Ministrw wynikao, e odby z prezydentem Rooseveltem, z Sumner Wellesem i z czynnikami wojskowymi trzy konferencje. Przedstawi polskie cele wojenne i powojenne, zaproponowa uderzenie aliantw od strony Bakanw, jako gwarantujce bezpieczestwo pastwom Europy rodkowej i wschodni granic Polski. Ponadto przedstawi koncepcj federacji rodkowowschodniej i wiele innych projektw, jak na przykad uznanie Armii Krajowej za regularn armi. Ze sprawozdania wynikao, e wszystkie sprawy zostay zaatwione pomylnie, a rwnie Polonia witaa go entuzjastycznie. W tym duchu przemawia w Szkocji do wojska na masowym zgromadzeniu, zorganizowanym przez szefa gabinetu pk. Borkowskiego. Tego jeszcze nie byo! W moim przekonaniu wojsko miao inne zadania - od polityki by rzd i Stronnictwa, uwaaem przeto t akcj za niewskazan i zamierzaem nawet zgosi interpelacj. Ale si rozmyliem. Doszedem do przekonania, e wobec prowadzonej przez opozycjonistw w wojsku akcji wrogiej Sikorskiemu i rzdowi - chcia on zneutralizowa te posunicia dywersyjne przez wystpienie bezporednio przed wojskiem. Sprawozdanie z tej podry zostao rwnie zoone przez szefa rzdu na posiedzeniu Rady Narodowej. Chodzio o to, by podkreli, e sprawy, ktre niepokoiy polsk opini publiczn, zostay zaatwione w Waszyngtonie pozytywnie. Sikorski nie fantazjowa. Otrzyma bowiem odpowiednie zapewnienia... Sowiety zareagoway pogorszeniem sytuacji ludnoci polskiej. Co wicej, 12 kwietnia 1943 roku Niemcy ogosiy komunikat o odkryciu grobw katyskich. Byo to zupene zaskoczenie, [...] Sikorski nawet interpelowa bezporednio Stalina w sprawie oficerw jecw, o ktrych wiadomo byo, e przebywali w Starobielsku, Ostaszkowie i Kozielsku. Stalin na to odpowiedzia, e wypuszczono z obozu wszystkich jecw i jeeli pewnej iloci brak, to musieli wymaszerowa do Mandurii... Zakrawao to na art, ale istniaa cigle nadzieja, e gdzie musz si znajdowa. A tu straszna wiadomo o Katyniu. Zapanowaa po prostu rozpacz i jawio si pytanie, co robi. Jak zareagowa? Churchill w rozmowie z Sikorskim mia powiedzie: Mnie Pan Genera nie musi przekonywa. [...] W tych gorczkowych dniach, penych tragicznych nastrojw, zadzwoni do mnie ks. Kaczyski, e chciaby wystpi na Radzie Narodowej z propozycj, aby przekaza spraw zbadania grobw katyskich Midzynarodowemu Czerwonemu Krzyowi. Projekt wyda mi si rozumny i celowy. Wyraziem zgod jako prezes Stronnictwa. Rada Narodowa zaakceptowaa go. Jak powszechnie wiadomo, rzd sowiecki potraktowa ten wniosek rzdu polskiego jako prowokacj, jako przejaw sprzyjania Niemcom (!?) i w dniu 25 kwietnia zerwa stosunki dyplomatyczne z Polsk.

Oczywicie mord katyski pogbi ferment w armii polskiej na rodkowym Wschodzie. Jak ju nadmienilimy, Sikorski decyduje si na podr, aby swoim autorytetem opanowa sytuacj. A oto szczegy odlotu, ktre ju relacjonowaem przy rnych okazjach midzy innymi w Narodowcu w artykule zamieszczonym w 16 rocznic mierci. Dzie wyjazdu Generaa - 25 maja 1943 roku. Przed poudniem odbyo si jeszcze krtkie posiedzenie Rady Ministrw, powicone omwieniu biecych prac rzdu, jakie miay by prowadzone podczas nieobecnoci Premiera, pod przewodnictwem jego zastpcy wicepremiera Mikoajczyka. Z gronem najbliszych wsppracownikw egna si nastpnie Genera podczas niadania w zamknitym gabinecie hotelu Dorchester. Brali w nim udzia, poza czwrk ministrw reprezentujcych polityczn podstaw rzdu (Mikoajczyk, Seyda, Kwapiski i Popiel) rwnie ministrowie Kot i Kukiel oraz dyrektor gabinetu A. Romer. W oywionej rozmowie unikano poruszania sprawy celowoci wyjazdu, chocia wszystkim niewtpliwie mocno ona ciya. Dyskusja natomiast obracaa si dokoa zasadniczego wwczas zagadnienia naszej polityki, to jest dalszych posuni rzdu sowieckiego po zerwaniu z nami stosunkw dyplomatycznych. Gen. Sikorski oceniajc trzewo sytuacj, uwaa, i czeka nas z tamtej strony szereg przykrych niespodzianek, dla uniknicia ktrych naley przy poparciu rzdw brytyjskiego i amerykaskiego podj jak najrychlej zabiegi o zaatwienie konfliktu i zapowiedzia, e jest to zadanie, ktremu odda si cakowicie zaraz po powrocie z Bliskiego Wschodu. Pod koniec niadania zjawi si fotograf Ministerstwa Informacji w celu zrobienia pamitkowych zdj. Incydent ten wywoa niezadowolenie ministra Kwapiskiego. Poniewa nie darzy on naszego ministra informacji szczegln sympati, zwrci si do mnie, gdymy ustawiali si przed hotelem jeszcze raz do ostatniego zdjcia, w sowach: Ach ten Kot, ten ma zawsze pomysy; nie mog oprze si wraeniu, e bior udzia w przedmiertnych zdjciach. Staraem si go uspokoi, chocia przyznaj, nie mogem si sam opdzi ponurej wizji, ktra wiaa z jego sw... Uczucie to nie opucio mnie kilka godzin pniej, gdy znalazem si wieczorem w liczniejszym znacznie gronie, egnajcym Generaa na dworcu kolejowym Paddington. Odjeda na poudnie Anglii, skd w najbliszych dniach mia odlecie na Bliski Wschd, zatrzymujc si w Gibraltarze. Tyle tylko wiadomo byo o terminie i trasie podry. Nastpny dzie nie przynis adnej wiadomoci, trudno si byo nawet dowiedzie, czy odjazd z lotniska ju nastpi. Wczeniej moe ni zwykle zjawiem si w Ministerstwie, ktre miecio si w centrum Londynu na Clifton Street. Poleciem sekretarzowi, aby stara si dowiedzie w Prezydium Rady Ministrw, czy s jakie wiadomoci na temat lotu Generaa. Odpowiedziano mu, i na razie nie ma adnych informacji, ale obiecano, e jak tylko nadejd, wicepremier Mikoajczyk lub kto z sekretariatu bezzwocznie dadz mi zna. W oczekiwaniu wiadomoci spdziem par godzin na zaatwianiu codziennych kawakw, gdy wreszcie na krtko przed godzin 12 otrzymuj telefon. Podnosz suchawk i mwi po polsku: sucham. W odpowiedzi na co jaki nieznajomy mi zupenie gos polski zapytuje: czy mam zaszczyt mwi z panem ministrem Popielem?, a otrzymawszy potwierdzenie mwi: czy pan minister ju sysza o tym, e samolot gen. Sikorskiego w drodze do Gibraltaru uleg wypadkowi i wszyscy pasaerowie ponieli mier... Wziem to za niemdry art i zareagowaem ostro: Co za gupstwa pan mwi, a przede wszystkim, kto pan jest? W odpowiedzi usyszaem jedynie oskot w aparacie telefonicznym. W tej chwili wpada do mego gabinetu sekretarz Frerich i przeraony pyta, czy wiem z kim rozmawiaem, w rozmwca

bowiem domaga si od kilku minut poczenia ze mn, ale nie chcia poda swego nazwiska, mwic, e ma mi do zakomunikowania bardzo wan wiadomo i e ja go zreszt znam, co skonio sekretarza do tego, i wbrew ustalonemu porzdkowi poczy go ze mn. Sekretarz zreszt, zaintrygowany natarczywoci tajemniczego rozmwcy, nie odoy suchawki, sysza wic ca rozmow. Na moj uwag, e to jaki prowokator, chccy widocznie gra na nerwach czonkw rzdu, zareagowa przeczco mwic, e jego zdaniem to nie jest, jak ja sdz, gupi art. Od dawna mi ju powtarza, e wrogowie Sikorskiego zdolni s do wszystkiego. Przypomniay mi si w tej chwili okolicznoci odejcia z tego wiata przed niespena czterema laty Wojciecha Korfantego... Poleciem poczy si z wicepremierem Mikoajczykiem. Z Prezydium Rady Ministrw, gdzie Mikoajczyk urzdowa, jednak nie mona byo dosta poczenia. Wszystkie telefony stale byy zajte. W trakcie duszego wyczekiwania otrzymaem telefon od gen. Modelskiego, wwczas podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wojskowych, ktry bdc chory telefonowa z mieszkania. Okazao si, e i on otrzyma identyczny w treci tajemniczy telefon od nieznanego osobnika. Gen. Modelski, podobnie jak mj sekretarz, nie bra lekko caej sprawy. Poniewa i on usiowa uzyska poczenie telefoniczne z Prezydium, prosiem go, aby na razie tego nie robi i obiecaem, e skoro tylko zdobd jak wiadomo, zaraz mu j zakomunikuj. Dziki temu po jakim czasie uzyskaem poczenie z wicepremierem Mikoajczykiem, od ktrego dowiedziaem si, e i on mia ju okoo 11 taki sam tajemniczy telefon, co go skonio do zwrcenia si do odpowiednich czynnikw angielskich o informacje. Trzeba byo jednak telefonowa do rnych biur i ostatecznie dopiero przed chwil otrzyma z najbardziej kompetentnego rda (wymieni nazwisko, o ile pamitam, gen. Gubbinsa, oficera, przez ktrego wadze polskie zaatwiay wszystkie sprawy dotyczce tak zwanej akcji kontynentalnej) wiadomo, e dzi rano gen. Sikorski wraz z ca wit zdrw i cay wyldowa w Gibraltarze. Uspokojony informacj z tak autorytatywnego rda, zadzwoniem jeszcze do prof. Kota, aby sprawdzi, jakie wiadomoci posiada Ministerstwo Informacji. Prof. Kot wiedzia ju o tajemniczych telefonach do Mikoajczyka i Modelskiego i poda mi tre oficjalnego komunikatu brytyjskiego, z ktrego wynikao, e samolot gen. Sikorskiego wyldowa w Gibraltarze dzisiaj, 26 maja rano o 6 min. 10. W wirze pniejszych wydarze do szybko zapomnielimy o tajemniczym telefonie, ktry dokadnie o 6 tygodni wczeniej przed katastrof w Gibraltarze (4 lipca 1943) obwieszcza mier gen. Sikorskiego. Mona snu na ten temat rne przypuszczenia. Jedno dla mnie wydaje si poza wszelk wtpliwoci: mier gen. Sikorskiego nie bya dzieem nieszczliwego wypadku. Bya ona uplanowana i miaa nastpi w drodze na Bliski Wschd. Z nieznanych przyczyn plan w tym punkcie nie dopisa. Uda si natomiast w 6 tygodni pniej. Taki wniosek narzuca mi w tajemniczy telefon, czemu dawaem niejednokrotnie wyraz, cho cigle szukaem prawdy. Ostatecznie, kiedy wykaczaem ten ostatni rozdzia wspomnie o gen. Sikorskim i dyskutowaem z red. Konstantym Turowskim, ktrego gociem u siebie w Rzymie, zrodzia si refleksja: czy zamachu nie zorganizowa obcy wywiad, ktremu zaleao na usuniciu gen. Sikorskiego z widowni politycznej i dla zmylenia ladw posuy si wasnym agentem mwicym nienagann polszczyzn. I to jest bardzo prawdopodobne. Przecie Polacy nie s skonni do likwidowania swoich przywdcw mimo opozycyjnego do nich nastawienia. Nawet na przywdcw komunistycznych nie

dokonywano w Polsce zamachw, chocia zamordowali oni wielu bohaterw Podziemia, a wielu innych torturowali i wizili. Mord na prezydencie Gabrielu Narutowiczu zosta dokonany przez szaleca, ktry zreszt przyj za to pen odpowiedzialno. Tak wic i ten domys ma wszelkie cechy prawdopodobiestwa. Nie ma take adnych podstaw, aby podejrzewa pilota, ktry jedyny ocala z katastrofy. * Pogrzeb by imponujcy. Oficerowie i onierze pakali. Ale wrd oficerw byli i tacy, ktrzy uwaali, i to sama Opatrzno interweniowaa. .. * Jechaem z konduktem za trumn z Londynu na cmentarz lotnikw polskich do Newark. Jechaem z ministrem Seyd. Byem pogrony w blu. Bo nie tylko straciem przyjaciela, ale uwaaem, e ze mierci generaa Sikorskiego wszystko si zaamao, e staa si katastrofa, ktra zowrogo zaciy na losach naszej Ojczyzny. Moe to byy myli irracjonalne?... W pewnej chwili przerwa milczenie minister Seyda: Dlaczego urzdza si pompatyczny pogrzeb czowiekowi, ktremu bardzo obrzydzao si ycie?... Prezydent Raczkiewicz nie wzi udziau w pogrzebie w Newark. Zastpowa go gen. Haller. Mowa biskupa Gawliny wypada sabo. To nie by ten kaznodzieja, ktry tak wspaniale przemawia nad trumn Pisudskiego. Moe by zaamany, podobnie jak ja... Gen. Wadysaw Sikorski spoczywa na cmentarzu lotnikw polskich w Newark i czeka na swj powrt do Ojczyzny.

Tuszw Narodowy koo Micka. Dom urodzenia Wadysawa Sikorskiego

Wadysaw Sikorski w gimnazjum we Lwowie

Wadysaw Sikorski

Odsonicie pomnika Paderewskiego w Morges lipiec 1948

Przed posiedzeniem Rady Ministrw. Siedz od lewej: A. Zaleski, K. Popiel, S. Stroski, S. Kot

Genera Sikorski i ksi Kentu przed Dowdztwem Floty Brytyjskiej w Rosyth. 17 listopada 1939

Genera Sikorski obejmuje oficjalnie w posiadanie Angers jako eksterytorialn siedzib Rzdu Polskiego. 22 listopada 1939

Genera Sikorski na inspekcji w Cotquidan z grup dziennikarzy francuskich, brytyjskich i amerykaskich. 24 lutego 1940

Premier Churchill z maonk i genera Sikorski

Angielska para krlewska w rozmowie z generaem Sikorskim

Inspekcja oddziaw polskich w Szkocji

Gen. Kukiel, gen. Sikorski, gen. S. Sosabowski

Gen. S. Dembiski, gen. Sikorski, pk L. Lichtarowicz

Pk L. Lichtarowicz, pk T. Klimecki, gen. Sikorski

Orodek Dokumentacji i Studiw Spoecznych Warszawa 1983 Tego samego autora Na mogiach przyjaci, Londyn 1966 Od Brzecia do Polonii, Londyn 1967 1977 by Odnova Limited, London Peny tekst w wydaniu Odnova Ltd London 1978 Przygotowa do druku Jerzy Skwara Okadk projektowa Jerzy Walter Brzoza 45 pozycja ksikowa ISBN 83-00-00413-0 PRINTED IN POLAND Wydawnictwo Orodka Dokumentacji i Studiw Spoecznych (ODiSS) 00-950 Warszawa, ul. Mokotowska 45/12, skr. poczt. 79. Tel. 29-1758. Wydanie I w kraju. Nakad 10 000. Objto 10,7 ark. wyd.: 11 ark. druk. + 8 stron wklejek. Papier powlekany dwustronnie kl. V, 61 X 86, 90 g. Oddano do skadania 27 IV 1982. Podpisano do druku 12 IV 1983. Druk ukoczono we wrzeniu 1983. Cena 300 z. Zakady Graficzne w Katowicach, ul. Armii Czerwonej 138. Zam. 0852/1100/82. L-8.

You might also like