WYKAD PLENARNY

Spintronika
Zbysaw Wilamowski
Instytut Fizyki PAN, Warszawa

Spintronics
Abstract: Basic ideas and recent developments in the new eld of spintronics are discussed.

Wstp
Spintronika, czy jak kto woli elektronika spinowa to ostatnio bardzo modny kierunek rozwoju zyki. Zajmuje si ni wielu zykw i technologw w licznych orodkach badawczych. Sowo modny w badaniach naukowych znaczy tyle co potrzebny, a przynajmniej perspektywiczny, i tylko wtedy kto decyduje si subsydiowa takie badania. Rwnie w Polsce Komitet Bada Naukowych nansuje duy projekt zamawiany Elektronika spinowa. Finansowanie tych bada wie si z nadziej na znalezienie alternatywnej cieki rozwoju dla klasycznej elektroniki, opartej na manipulowaniu adunkiem elektronowym w strukturach pprzewodnikowych. Od kilku lat myli si o wykorzystaniu spinu jako dodatkowego stopnia swobody w urzdzeniach elektronicznych. Rzuca si hasa: tranzystor spinowy, spinowe procesory, proponuje si dziesitki sposobw manipulowania spinami. Wiele ju zrobiono, lecz mimo to powysze hasa naley cigle traktowa jako cele perspektywiczne obecnie wci jeszcze jest to poziom bada podstawowych, z ogromnym udziaem bada materiaowych. W zakres spintroniki wchodz rnorodne zagadnienia, od podstawowych elementw mechaniki kwantowej przez nowe zjawiska i nowe materiay a po prb budowy elementw elektroniki spinowej. Dua jest te rnorodno celw. Przy caym ogromie bada nie jest wcale atwo powiedzie, co oznacza samo sowo spintronika. Trudno w precyzyjnym zdeniowaniu tego pojcia wie si wanie z wielk mnogoci i rnorodnoci pomysw oraz realizowanych projektw. Jest ona spotgowana przez fakt, e te interdyscyplinarne badania podjli specjalici wczeniej zajmujcy si rnymi dziedzinami zyki [1,2], elektroniki i teorii informacji [3]. Co innego maj na myli badacze zajmujcy si uprzednio zyk metali [1], inaczej widz problem specjalici w dziedzinie zyki pprzewodnikw [2], a jeszcze inaczej inynierowie elektronicy.

Z kolei informatycy w procesach manipulacji spinem upatruj moliwo zbudowania zupenie nowego typu procesora logicznego, zwizanego z kwantowym charakterem spinu.

Spin elektronu i konsekwencje zakazu Pauliego

Czym jest spin, zycy wiedz od bardzo dawna. cile pojcie spinu wprowadza relatywistyczne rwnanie Diraca. Na uytek zyki ciaa staego moemy jednak traktowa spin elektronu jako jego wasny moment pdu, a jego powkowa warto oznacza, e pojedynczy elektron moe znajdowa si w dwch rnych stanach kwantowych, odpowiadajcych dwm rnym rzutom spinu. W nieobecnoci pola magnetycznego dwa stany elektronu s jednak trudno rozrnialne maj t sam energi, charakteryzuj si identyczn funkcj falow i jednakowo reaguj na pole elektryczne. W tym sensie rzut spinu jest nierozrnialny w wielkiej klasie zjawisk i jako taki czsto pomijany. Przy analizie oddziaywa spinowych musimy pamita o dwch cechach spinu. Po pierwsze, zwizanemu z nim momentowi pdu odpowiada moment magnetyczny, a ten ulega wpywowi pola magnetycznego. Po drugie, powkowo spinu oznacza, e obsadzanie stanw elektronowych przebiega cile wedug zakazu Pauliego, zabraniajcego obsadzania tego samego stanu przez dwa elektrony. Jeli dany stan jest ju obsadzony przez elektron o okrelonej orientacji spinu, to drugi elektron musi mie spin przeciwny. W tym sensie mona powiedzie, e spin rzdzi i moe sterowa wychwytem elektronw. To ju jest wystarczajcy powd, by myle o wykorzystaniu spinu jako elementu logicznego. Praktyczna realizacja, cho moliwa, nie jest jednak a tak prosta. Spinowo selektywny wychwyt pojedynczych elektronw zachodzi w bardzo maych strukturach elektronicznych, tzw. kropkach kwantowych, ale jego realizacja wymaga bardzo niskich temperatur i trudno si spodziewa praktycznego zastosowania takich elementw w elektronice.

Na podstawie wykadu wygoszonego podczas XXXVII Zjazdu Fizykw Polskich w Gdasku (wrzesie 2003) w sesji plenarnej.

POSTPY FIZYKI

TOM 55

ZESZYT 3

ROK 2004

115

Z. Wilamowski Spintronika Konsekwencje zakazu Pauliego s jednak znacznie szersze. To on prowadzi do pojawienia si oddziaywa wymiennych i w konsekwencji do zjawiska ferromagnetyzmu. A sam ide selektywnego wychwytu realizuje si nie tylko w kropkach kwantowych, ale np. rwnie przez selektywne wizanie si ekscytonu, czyli wzbudzonej pary elektrondziura w pprzewodniku, z dodatkowym elektronem. Taki trjczstkowy obiekt nazywamy trionem. Zalet jego jest to, e za pomoc koowo spolaryzowanego wiata moemy selektywnie pobudza ekscyton lub trion o znanym momencie pdu, a na podstawie polaryzacji luminescencji zwizanej z rekombinacj wnioskowa o ich kocowej konguracji spinowej. Nie mona wic pomin regu spinowych przy obsadzaniu maych obiektw kwantowych, ale w strukturach makroskopowych znaczenie zakazu Pauliego maleje. I tak, o dwukrotnej degeneracji spinowej w niemagnetycznych (diamagnetycznych) pprzewodnikach i metalach pamitamy tylko wtedy, gdy wyznaczamy liczb elektronw mogcych obsadzi dane pasmo elektronowe. Poniewa jednak dwa podpasma spinowe s identyczne i tak samo obsadzone, efektw spinowych nie wida bezporednio. Sytuacja zmienia si drastycznie, gdy pojawia si silne rozszczepienie spinowe pasm elektronowych i zwizana z nim polaryzacja spinowa nonikw. Takie rozszczepienie jest pomijalnie mae w diamagnetykach, ale moe by bardzo due w ferromagnetykach i tzw. pprzewodnikach pmagnetycznych, czyli pprzewodnikach domieszkowanych jonami metali przejciowych. Szczeglnie obiecujce wydaj si zcza takich materiaw o rnych wasnociach magnetycznych, w ktrych polaryzacja spinowa po obu stronach zcza mogaby by sterowana z zewntrz. Analogia do pprzewodnikowego zcza pn, ktre zmienio cywilizacj XX wieku, sama si narzuca, a drog od zcza przez tranzystor do procesorw o wielkiej skali integracji ju przechodzilimy. Podsumowujc, efektw spinowych moemy oczekiwa albo w klasie maych obiektw kwantowych typu kropki czy ekscytony, albo w makroskopowych strukturach czcych rne materiay magnetyczne, gdzie rol pojedynczego spinu elektronowego moe odgrywa namagnesowanie caej drobiny magnetycznej. boratoriach odpowiada ono energii promieniowania mikrofalowego i mona je niezwykle precyzyjnie mierzy za pomoc rezonansw magnetycznych. Samo zjawisko rezonansu magnetycznego, oprcz bardzo szerokich zastosowa w rnych dziedzinach zyki, chemii, biologii i medycyny, moe by rwnie stosowane w spintronice. Ot gdy w zewntrznym polu magnetycznym przykadamy dodatkowo rezonansowo dopasowane promieniowanie mikrofalowe, to w sposb cigy potramy zmienia rzut momentu spinowego. Spin oscyluje wtedy midzy swoimi stanami kwantowymi. Oscylacje takie przewidziane zostay wiele lat temu przez Rabiego, a obecnie s wykorzystywane w technice rezonansw magnetycznych. Wane jest to, e tym sposobem potramy precyzyjnie obrci spin o zadany kt, proporcjonalny do amplitudy i czasu trwania impulsu mikrofalowego. Do klasy oddziaywa spinowych naley rwnie zaliczy oddziaywania spinowo-orbitalne i oddziaywania wymienne. Sprzenie spinowo-orbitalne jest pewnym kwantowym uoglnieniem sprzenia momentu magnetycznego z polem magnetycznym. Jeli potraktowa ruch kwantowej czstki o prdkoci proporcjonalnej lokalnie do gradientu potencjau jako ruch adunku elektrycznego, to zgodnie z zasadami elektrodynamiki jest to rwnowane temu, e czstka (konkretnie mylimy o spinie) widzi efektywne pole magnetyczne, z ktrym si sprzga. Z punktu widzenia spintroniki jest to niezwykle wane oddziaywanie, gdy bezporednio sprzga wasnoci elektronowe ze spinem. W tym sensie daje ono moliwo korespondencji, czyli sterowania lub odczytu wasnoci spinowych za pomoc dobrze ju opanowanych technik klasycznej elektroniki. Rwnie wane s oddziaywania wymienne. Mwimy o nich spinowe, cho ich pochodzenie nie ma adnego zwizku z magnetycznym oddziaywaniem dipolowym jest ono konsekwencj oddziaywania kulombowskiego i zakazu Pauliego. W najprostszym przypadku, gdy w jednym doku potencjau, np. w atomie, chcemy pomieci dwa elektrony, w stanie podstawowym musz one mie antyrwnolege spiny. Odwrcenie jednego spinu, tak by oba byy rwnolege, wie si z koniecznoci przeniesienia elektronu do stanu wzbudzonego. Tak wic cakowita energia ukadu istotnie zaley od wzajemnej orientacji spinw. Efekt jest nieco bardziej subtelny, gdy np. chcemy obsadzi dwa elektrony na orbitalu lub w pasmie o wikszej krotnoci degeneracji. Na przykad na powoce typu d atomu mona upakowa po pi elektronw o kadej ze spinowych orientacji. Jeli wkadamy elektrony o tych samych spinach, to poniewa musz one zajmowa rne orbitale, ich wzajemne przekrycie, a wic i energia kulombowskiego odpychania, s mniejsze ni wwczas, gdy spiny s antyrwnolege i ktry ze stanw orbitalnych moe by zajmowany przez oba elektrony. rednio wic energia stanw o spinach rwnolegych jest mniejsza ni stanw o spinach antyrwnolegych. TOM 55 ZESZYT 3 ROK 2004

Oddziaywania spinowe
Oddziaywania spinowe s rodzajem oddziaywa elektromagnetycznych. W wielu przypadkach, gdy dotyczy to oddziaywa statycznych lub wolnozmiennych, mona jednak mwi odrbnie o kulombowskich oddziaywaniach midzy adunkami elektrycznymi oraz o oddziaywaniach momentw magnetycznych i pola magnetycznego. Statyczne pole magnetyczne znosi degeneracj spinow i powoduje energetyczne rozszczepienie poziomw spinowych, proporcjonalne do przyoonego pola magnetycznego (rozszczepienie zeemanowskie). Jest ono mae, ale atwo mierzalne. W polach magnetycznych uzyskiwanych w la116

POSTPY FIZYKI

Z. Wilamowski Spintronika Zamiast wic szczegowo dyskutowa obsadzenia stanw wieloelektronowych i analizowa oddziaywania elektronelektron, mwimy o ferromagnetycznym oddziaywaniu wymiennym midzy spinami elektronowymi, cho spiny su tu jedynie rozrnianiu stanw kwantowych. Trudno przeceni rol oddziaywa wymiennych w spintronice. W omawianym przypadku powoki atomowej oddziaywanie wymienne stanowi podstaw empirycznej reguy Hunda, ktra okrela powstawanie atomowych momentw magnetycznych metali przejciowych. Z kolei oddziaywanie wymienne midzy momentami atomowymi prowadzi do pojawienia si ferromagnetyzmu, czyli stanu, w ktrym spiny atomowe i spiny elektronw przewodnictwa s spontanicznie spolaryzowane. Mona wyrni rwnie kilka typw oddziaywa wymiennych midzy momentami magnetycznymi rnego typu. I tak, sprzenie spinw atomowych ze spinami jdrowymi nazywamy sprzeniem nadsubtelnym. Interesuje nas to o tyle, e manipulujc spinami rdzeniowymi moemy zmienia polaryzacje spinw jdrowych, a te charakteryzuj si bardzo dug pamici spinow. Myli si rwnie o odwrotnym efekcie, tzn. o zmianie spinw elektronowych przez obrt spinw jdrowych, a trzeba pamita, e bardzo dobrze obecnie rozwinita technika jdrowego rezonansu magnetycznego pozwala na precyzyjne, selektywne obracanie poszczeglnych spinw jdrowych. Sprzenie spinw rdzeni atomowych (powok d lub f) ze spinami nonikw pasmowych (typu s lub p) jest innym wanym typem sprzenia wymiennego. To wanie sprzenie spd jest odpowiedzialne za gigantyczne rozszczepienie spinowe elektronw i dziur przewodnictwa w pprzewodnikach pmagnetycznych, a take za pojawienie si ferromagnetyzmu w rozcieczonych stopach magnetycznych. Rnorodno typw oddziaywa spinowych stwarza szeroki wybr metod zapisywania, manipulowania oraz odczytu stanu spinowego. Natomiast pprzewodniki pmagnetyczne, czyli magnetycznie rozcieczone stopy pprzewodnikowe (ang. diluted magnetic semiconductors, DMS) w nieobecnoci pola magnetycznego nie maj adnego momentu magnetycznego, ale w zewntrznym polu magnetycznym, ktre magnesuje jony paramagnetyczne, obserwuje si silne rozszczepienie spinowe pasm elektronowych. Takim kanonicznym stopem DMS jest Cd1x Mnx Te. Powoki d manganu obsadzone s przez pi elektronw i zgodnie z regu Hunda charakteryzuj si duym spinem cakowitym S = 5/2. Przy niewielkich zawartociach Mn w stopie, powiedzmy dla x < 0,05, s to spiny paramagnetyczne, ktre mog by namagnesowane zewntrznym polem magnetycznym. Poniewa wymienne sprzenie spd midzy spinami elektronw przewodnictwa i jonw Mn jest silne, rozszczepienie spinowe pasm elektronowych jest na tyle due, e nieliczne noniki mog obsadza tylko jedno podpasmo spinowe. Innymi sowy, polaryzacja spinowa nonikw w DMS moe by stuprocentowa, czyli wiksza ni w metalach ferromagnetycznych, gdzie dua koncentracja elektronw powoduje, e obsadzone s oba pasma spinowe. Ferromagnetyki, znane od niepamitnych czasw, obecnie s wykorzystywane jako noniki pamici magnetycznych tamy i dyski magnetyczne lub magnetooptyczne stosowane s ju od dawna. Rwnie z ferromagnetycznych metali zbudowane s wspczesne czytniki informacji magnetycznej wykorzystujce zjawisko gigantycznego magnetooporu (ang. giant magneto-resistance, GMR). Sam efekt jest ideowo prosty: polega na zmianie oporu dwuwarstwy metali ferromagnetycznych. W zalenoci od wzajemnej orientacji namagnesowania, a zatem i orientacji spinw elektronowych w warstwach, moliwy lub wzbroniony jest przepyw elektronw przez zcze. Pewn modykacj GMR jest tunelowy magnetoopr (ang. tunneling magneto-resistance, TMR). Mwimy o nim wwczas, gdy warstwy metaliczne oddzielone s cienk warstw izolatora. Tunelowanie przez ni elektronw silnie zaley od polaryzacji spinowej po obu stronach bariery izolujcej. Takie struktury s mikroskopowym, prostym i bardzo czuym czujnikiem pola magnetycznego. Ich prostota polega na tym, e pomiar oporu elektrycznego, czyli jeden z najprostszych pomiarw zycznych, pozwala odczyta sposb namagnesowania pobliskiego elementu pamici magnetycznej. Odkrycie na przeomie lat 80. i 90. i zastosowanie GMR byo pierwszym, ale bardzo spektakularnym sukcesem spintroniki. W kilka lat po nim cay wiatowy przemys zaprzesta produkcji gowic elektromagnetycznych. Obecnie wszystkie sprzedawane gowice wykorzystuj zjawisko GMR. Nie umniejszajc znaczenia GMR, naley jednak zaznaczy, e trudno budowa bardziej wymylne struktury oparte wyczne o klasyczne ferromagnetyki. Maj one jedn wad: znane ferromagnetyki s metalami lub izolatorami. Przyroda nie zna ferromagne117

Materiay i elementy spintroniczne

Jak ju powiedziano powyej, do materiaw spintronicznych moemy zaliczy zarwno niemagnetyczne (diamagnetyczne) pprzewodniki, jeli tylko elementy z nich budowane s rozmiarw nanoskopowych i bez nazbyt duego wzrostu potencjau mog pomieci jedynie pojedyncze elektrony, jak i materiay typowo magnetyczne. Klasyczne magnetyki to metale lub izolatory ferromagnetyczne (pomijam tu omawianie rnorodnoci struktur magnetycznych) oraz wspomniane ju pprzewodniki pmagnetyczne. W klasycznych ferromagnetykach oddziaywanie wymienne midzy jonami magnetycznymi prowadzi do pojawienia si spontanicznego namagnesowania i poniej temperatury Curie, czsto znacznie przekraczajcej temperatur pokojow, moemy traktowa namagnesowanie jako trwae. POSTPY FIZYKI TOM 55 ZESZYT 3

ROK 2004

Z. Wilamowski Spintronika tycznych pprzewodnikw, w kadym razie nie zna takich ferromagnetykw, ktrych wasnoci mona byoby istotnie zmienia za pomoc napi elektrycznych. Ta cecha jest atrybutem pprzewodnikw, gdzie przyoenie do bramki napicia rwnego uamkowi wolta zasadniczo zmienia opr tranzystora. Wykonano wiele prb skonstruowania tranzystora spinowego ze struktur ferromagnetyczny pprzewodnikferromagnetyk. W ferromagnetycznym metalu spiny elektronw przewodnictwa s silnie spolaryzowane, a wasnoci pprzewodnika s podatne na przykadane napicia. Wydawao si wic, e bdzie mona uzaleni przepyw prdu przez takie struktury od wzajemnej orientacji namagnesowania warstw ferromagnetyka i napicia przykadanego do pprzewodnika. Ten najbardziej naturalny pomys by jednak niewypaem. Gwnym powodem okazao si niedopasowanie oporw metalu i pprzewodnika. Poniewa opr warstwy pprzewodnikowej decyduje o oporze caej struktury, opr cakowity okaza si zbyt mao czuy na polaryzacj spinow. Od niej zaley opr zcza metalpprzewodnik, ale nie opr caego elementu. Bardziej skuteczne okazay si struktury zbudowane z rnych pprzewodnikw pmagnetycznych. Tutaj dopasowanie oporw jest lepsze i polaryzacja spinowa moe by dua. Rzeczywicie udaje zbudowa zcze, np. Cd1x Mnx Te/CdTe, przez ktre do CdTe w zewntrznym polu magnetycznym wstrzykiwane s elektrony o tylko jednej polaryzacji spinowej. Dowodzi tego na przykad pomiar foto- lub elektroluminescencji, w ktrej znak polaryzacji koowej zaley od polaryzacji spinowej rekombinujcych nonikw. Niestety, konieczno przykadania zewntrznego pola magnetycznego znacznie ogranicza zastosowanie DMS. W szczeglnoci opr struktury DMSzwyky pprzewodnikDMS nie moe by przeczany, jak w elementach typu GMR i TMR, bo namagnesowanie DMS jest wymuszane zewntrznym polem i nie moe by atwo przeczane. Ten i wiele innych przykadw pokazuj, e do rozwoju spintroniki, przynajmniej jej czci opartej na momentach magnetycznych drobin magnetycznych, bardzo potrzebny jest pprzewodnikowy materia ferromagnetyczny, taki, w ktrym moment magnetyczny mgby by atwo przeczany i jako sterowany przykadanymi napiciami elektrycznymi. Niestety, przyroda takiego materiau nie stworzya, a wic jest to wyzwanie dla wspczesnej technologii materiaowej. w niemagnetycznej objtoci krysztau. Poniewa z natury rzeczy do otrzymywania materiaw, ktre nie istniej w przyrodzie, trzeba uywa rnych, termodynamicznie nierwnowagowych technik wzrostu, wytrcenia rnych faz s zjawiskiem naturalnym. Klasa jednorodnych pprzewodnikw ferromagnetycznych nie jest liczna. Nale do niej gwnie stopy typu DMS, ktre dodatkowo maj du koncentracj nonikw. W takich przypadkach nie tylko namagnesowanie lokalnych spinw, np. Mn, powoduje polaryzacj spinow nonikw (dziur bd elektronw), ale rwnie noniki, gdy jest ich wystarczajco duo, przez samo oddziaywanie spd mog polaryzowa spiny lokalne. Moe wic doj do dodatniego sprzenia zwrotnego i pojawienia si porzdku ferromagnetycznego. W grupie trjskadnikowych DMS opartej na pprzewodnikach IIVI mangan jest domieszk izoelektronow i do uzyskania nonikw takie krysztay trzeba dodatkowo domieszkowa donorami lub akceptorami. Trudno jest jednak robi to bardzo efektywnie. Uzyskuje si prbki ferromagnetyczne, ale ich temperatura krytyczna nie przekracza kilku kelwinw. Duo bardziej obiecujce jest domieszkowanie manganem GaAs. W tym przypadku domieszka Mn jednoczenie wnosi zarwno lokalny spin jonu Mn2+ (S = 5/2), jak i dodatkow dziur. Stopy Ga1x Mnx As stanowi cigle najbardziej obiecujcy pprzewodnik ferromagnetyczny. Nie otrzymano jeszcze prbek o temperaturze Curie wyszej od pokojowej, ale uzyskano ju temperatury przekraczajce 170 K, a prace cigle trwaj i nie wida granic zycznych, ktre nie pozwalayby uzyska wyszej temperatury. Poszukuje si rwnie innych materiaw, opartych na innych pprzewodnikach i rnych domieszkach magnetycznych. Stan bada sprzed dwch lat i wczesne perspektywy poszukiwa zostay omwione w artykule [2]. Do dzi sytuacja zmienia si o tyle, e mniejsze szanse widzimy w otrzymaniu ferromagnetyka opartego na pprzewodnikach szerokoprzerwowych, np. typu GaN. Tam sprzenie spd jest silniejsze i mona byo si spodziewa wyszej temperatury Curie, ale okazao si, e domieszka Mn w GaN ma inny charakter nie uwalnia dziury do pasma walencyjnego, ale wie j na stanie domieszkowym. Brak nonikw uniemoliwia wic pojawienie si omwionego typu ferromagnetyzmu przenoszonego przez swobodne noniki.

Pprzewodniki ferromagnetyczne
Liczba doniesie literaturowych o odkryciu pprzewodnika ferromagnetycznego jest ogromna [4]. Wiadomoci takie publikuj czasami nawet gazety codzienne. Trudno polega na odrnieniu, czy badany materia jest jednorodnym materiaem magnetycznym, czy te rejestrowane namagnesowanie pochodzi od maych wytrce materiaw magnetycznych 118

Literatura
[1] J. Barna, Spin w elektronice, Postpy Fizyki 53D, 78 (2002). [2] T. Dietl, Dlaczego pprzewodniki pmagnetyczne, Postpy Fizyki 53D, 14 (2002). [3] M. Horodecki, Niezwyke cechy informacji kwantowej, Postpy Fizyki 53D, 35 (2002). [4] D.D. Awschalom, M.E. Flatt, N. Samarth, Spintroe nika, wiat Nauki, sierpie 2002, s. 42.

POSTPY FIZYKI

TOM 55

ZESZYT 3

ROK 2004

Z. Wilamowski Spintronika

Prof. ZBYSAW WILAMOWSKI zajmuje si zyk pprzewodnikw, zwaszcza ich wasnociami spinowymi. Jego prace dotycz m.in. wasnoci centrw paramagnetycznych w pprzewodnikach, korelacji w przestrzennym rozkadzie takich centrw, oddziaywania spinw lokalnych z elektronami przewodnictwa, wasnoci dwuwymiarowych struktur pprzewodnikantyferromagnetyk oraz wasnoci spinowych dwuwymiarowego gazu elektronowego. Ostatnio przy uyciu rezonansw magnetycznych bada pprzewodniki ferromagnetyczne. Kieruje duym projektem zamawianym KBN Elektronika spinowa. Mazur z pochodzenia i z charakteru, poza zyk lubi wszystko, co mona znale na Mazurach: jezioro, las, ziemi. Tam te ucieka, jak tylko czas i pogoda pozwalaj.

POSTPY FIZYKI

TOM 55

ZESZYT 3

ROK 2004

119