Robert Browning Cesarstwo Bizantyskie

Tytu oryginau THE BYZANTINE EMPIRE

Wyborem literatury bizantyskiej opatrzy GRZEGORZ UREK

Projekt graficzny serii RYSZARD WITOCHOWSKI

Opracowanie okadki i stron tytuowych TERESA KAWISKA

 Robert Browning 1980 The revised edition copyright in The Catholic University of America Press, Washington, D.C. 1992 Copyright for the Polish edition by Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997

PRINTED IN POLAND Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997 r. Wydanie pierwsze Skad wykona: Fototype, Milanwek, ul. Sportowa 3 Druk i oprawa: Zakady Graficzne im. KEN S.A. w Bydgoszczy Fax (052) 21-26-71. Nr zam. 392/97

ISBN 83-06-02615-2

SPIS RZECZY

Spis ilustracji i map . . . . . . . . . . . . . . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Cz pierwsza NARODZINY NOWEGO CESARSTWA 500-641

Koniec wiata staroytnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cywilizacja w fazie przejciowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 30

Cz druga WALKA O PRZETRWANIE 641-867

Odwrt i obrona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowy porzdek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53 75

Cz trzecia ZOTY WIEK BIZANCJUM 867-1081

Odrodzenie i rekonkwista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pewno siebie i klasycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

97 122

Cz czwarta OD POZORNEGO BRZASKU DO KATASTROFY 1081-1204

Wyzwanie z Zachodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tradycja i nowatorstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

147 176

Cz pita KLSKA I ROZPAD 1204-1453

Dugi zmierzch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ywotno kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

205 233

Przegld najwaniejszych wydarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykaz cesarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aneks: Z literatury bizantyskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

263 265 267 271 377 386

SPIS ILUSTRACJI

500-641

1. Justynian I i jego otoczenie. Mozaika, 546-548. Rawenna, koci San Yitale. 2. Teodora, ona Justyniana I, i jej otoczenie. Mozaika, 546-548. Rawenna, koci San Yitale. 3. Wntrze kocioa Mdroci Boej (Hagia Sofia), Konstantynopol, 532-537. 4. Kopua kocioa Mdroci Boej. Odbudowana 563. 5. Sklepienie prezbiterium kocioa San Yitale w Rawennie. Mozaika, 546-548. 6. Przemienienie Paskie. Mozaika, ok. 540. Monaster w. Katarzyny na grze Synaj. 7. Chrystus i w. Menas. Tempera, drewno, VI/Vn w. Pary, Louvre. 8. Najwitsza Panna z Dziecitkiem. Enkaustyka, drewno, VI w. (?). Kijw, Muzeum Sztuki Wschodu i Zachodu. 9. Pmisek z wyobraeniem pasterza i kz. Srebro, 527-565. Sankt Petersburg, Ermita. 10. Pmisek z wyobraeniem Meleagra i Atalanty. Srebro, 613-629. Sankt Petersburg, Ermita.
867-1081

11. Tryptyk Harbaville. Ko soniowa, X w. Pary, Louvre. 12. Chrystus koronuje Konstantym VII. Ko soniowa, poowa X w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych iskusstw im. A. S. Puszkina. 13. Chrystus koronuje Romana II i jego on Eudoksj. Ko soniowa, 945-959. Pary, Bibliotheue Nationale, Gabinet des Medailles. 14. Bazyli II. Miniatura w Psaterzu Bazylego, ok. 1020. Wenecja, Biblioteca Marciana. 15. Nicefor TTI Botaniata. Miniatura w Kazaniach Jana Chryzostoma, ok. 1078. Pary, Bibliotheue Nationale. 16. Widzenie proroka Ezechiela. Miniatura w Kazaniach Grzegorza z Nazjanzu, 867-886. Pary, Bibliotheue Nationale. 17. Dawid grajcy na harfie. Miniatura w Psaterzu paryskim, X w. Pary, Bibliotheue Nationale. 18. Tryptyk przedstawiajcy Deesis. Srebro, zoto, emalia, XI w. Sankt Petersburg, Ermita. 19. Relikwiarz. Srebro zocone, 1059-1067. Moskwa, Kreml, Oruejnaja paata.
1081-1204

20-22. Jan II Komnen i jego ona Irena. Mozaika, 1118-1122. Konstantynopol, Hagia Sofia. 23. Chrystus Pantokrator. Mozaika, ok. 1100. Dafni, koci klasztorny. 24. Zdjcie z Krzya. Fresk, ok. 1164. Nerezi, koci w. Pantelejmona. 25. w. Grzegorz Cudotwrca. Tempera, drewno, XU w. Sankt Petersburg, Ermita. 26. Matka Boska Wodzimierska. Tempera, drewno, XII w. Moskwa, Trietjakowskaja galerieja. 27. 28. Czary. Srebro zocone, XII w. Sankt Petersburg, Ermita. 29. Zstpienie do Otchani. Srebro, zoto, emalia, XII w. Moskwa, Kreml, Oruejnaja paata. 30. Digenis Akritas (?) w walce z lwem. Talerz glazurowany, XII w. Sankt Petersburg, Ermita. 31. Fantastyczny stwr w walce z wem. Talerz glazurowany, XII w. Sankt Petersburg. Ermita.

Spis ilustracji

1204-1453

32. Koci Pantanassa w Mistrze. 1428. 33. Koci Chrystusa Pantokratora w Nesebyrze. P. XIV w. 34. Narodziny Najwitszej Panny. Mozaika, 1315-1321. Konstantynopol, koci Zbawiciela w monas-terze Chora. 35. Teodor Metochita. Mozaika, 1315-1321. Konstantynopol, koci Zbawiciela w monasterze Chora. 36. Chrystus i uczeni w Pimie. Fresk, ok. 1260, Trapezunt, koci Hagia Eirene. 37. Wskrzeszenie azarza. Fresk, 1428. Mistra, koci Pantanassa. 38. Megaduks Aleksy Apokauk. Miniatura w Manuskrypcie Hipokratesa, ok. 1342. Pary, Bibliotheue Nationale. 39. Para ksit z rodziny cesarskiej. Miniatura w Typikonie z Lincoln College, koniec XIV w. Oksford, Bodleian Library. 40. Dwunastu Apostow. Tempera, drewno, pierwsza p. XIV w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych iskusstw im. A. S. Puszkina. 41. Zwiastowanie. Tempera, drewno, pierwsza p. XIV w. Skopje, Pastwowe Zbiory Sztuki. 42. Przemienienie Paskie. Miniatura w Manuskrypcie Jana Kantakuzena, 1370-1375. Pary, Bibliotheue Nationale. Na okadce: Kielich. Agat, zoto, rubiny, X-XI w. Sankt Petersburg, Ermita. Grzegorz Palamas. Tempera, drewno, XIV-XV w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych iskusstw im. A. S. Puszkina. Na stronie tytuowej: Kadzielnica. Srebro zocone, XII w. Wenecja, bazylika w. Marka. Mapy: Cesarstwo Bizantyskie 527-641 (s. 24-25). Cesarstwo Bizantyskie 867-1081 (s. 112-113). wiat bizantyski 1204-1453 (s. 216-217).

WSTP

Dla Edwarda Gibbona w roku 1776 tysicletnia historia Bizancjum zasuya na skwitowanie formuk triumf barbarii i chrzecijastwa". Wolter uzna j za bezwartociowy zbir oracji i cudw". Monteskiusz w swoich rozwaaniach nad wielkoci i upadkiem Rzymu przydzieli Cesarstwu Bizantyskiemu miejsce tragicznego epilogu rzymskiej chway", widzc w jego dziejach tylko pasmo buntw, powsta i zdrad". Pogldy tych przedstawicieli Owiecenia byy oparte na dwch zaoeniach: pierwszym, e spoeczestwo bizantyskie samo si nie rozwijao, ale, skamieniae w swojej niezmiennoci, tkwio nieruchomo w wiecie rozwoju i postpu, ktry osign swj szczyt w epoce Renesansu, a ostatecznie w Wieku Rozumu; i drugim, e historia Europy i Bliskiego Wschodu toczya si jak gdyby poza Cesarstwem Bizantyskim, nie podlegajc adnym wpywom z jego strony, i e tym samym nie odegrao ono istotniejszej roli w uksztatowaniu wiata, w ktrym oni sami Monteskiusz, Wolter czy Gibbon yli. W cigu dwch stuleci, ktre miny od czasu, kiedy autor Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego pisa swoje dzieo, a szczeglnie w cigu ostatnich stu lat, w studiach nad cywilizacj bizantysk dokona si ogromny postp. Obecnie o wiele lepiej ni kiedykolwiek przedtem rozumiemy rol Bizancjum nie tylko na arenie historii politycznej, ale rwnie w dziedzinie sztuk plastycznych, muzyki, literatury, techniki, religii czy filozofii, rol niekiedy dominujc, a zawsze istotn. W rezultacie powany historyk musi dzisiaj odrzuci oba zaoenia, ktre legy u podstaw pogldw mylicieli Owiecenia. Cesarstwo Bizantyskie byo przez wiele wiekw najpotniejszym, najbogatszym i najbardziej cywilizowanym pastwem w Europie i na Bliskim Wschodzie. Jego wpyw promieniowa we wszystkich kierunkach, czasem oddziaywajc na bieg wydarze w stopniu decydujcym, nigdy za nie bdc bez znaczenia. Cesarstwo znikno wieki temu, ale w naszym wiecie cigle czytelne s jego lady, jak pozostaoci pierwotnego tekstu na palimpsecie. Jeszcze teraz spostrzegawczy podrny zauway subtelne zmiany w modelu ycia i strukturze spoecznej, ktre sygnalizuj przekroczenie dawnych granic bizantyskich. Od politycznej teorii i praktyki carskiej Rosji po teologi Kocioa anglikaskiego, od systemu administracyjnego panujcego w wiecie islamu po obrzd konsekracji kociow w Szkocji w tych i w wielu innych zjawiskach mona doszuka si

10

nastpstw wpywu zamonej i wyksztaconej spoecznoci na jej ssiadw. Podobnie niektre obecne nazwy geograficzne wci daj wiadectwo dawno minionym zwizkom ze wiatem bizantyskim. Na przykad prowincja Romania we Woszech nosi tak nazw dlatego, e od lat szedziesitych VI wieku do poowy wieku VIII bya prowincj Cesarstwa, znan jego obywatelom jako Romania, czyli kraina Rzymian, i wyranie odrnian od barbarzyskiego wiata tamtejszych ksistw longobardzkich. Badania dzisiejszych historykw zaday rwnie kam wyobraeniu o Cesarstwie Bizantyskim jako archaicznym i statycznym organizmie w rozwijajcym si wiecie. To prawda, e czsto daje si ono oglda od strony jednostajnej fasady rytua Kocioa, etykieta dworu, frazeologia oficjalnych dokumentw i wystpie wykazuj w cigu wiekw zadziwiajco mao zmian. Ale za t fasad potrafimy ju teraz dostrzec nieustajc zmienno i rozwj. Pogld Bizantyczykw na wasne spoeczestwo i jego miejsce w wiecie oraz sposb, w jaki dawali oni wyraz temu pogldowi w literaturze i sztuce, przeszy wiele transformacji". Ich przebieg odzwierciedla zarwno zmiany zachodzce wewntrz spoecznoci bizantyskiej, w zakresie stosunku czowieka do czowieka, czowieka do pastwa, czowieka do rodkw produkcji, jak i przesunicia w ekonomicznej, politycznej i kulturalnej rwnowadze midzy wiatem bizantyskim a bliskimi, lecz odmiennymi spoecznociami, ktre go otaczay Europ Zachodni, poudniowymi pastwami sowiaskimi, Rusi, koczowniczymi ludami ze stepw Eurazji i wiatem islamu. Napisano wspczenie sporo ksiek na temat politycznej historii wiata bizantyskiego, ukazao si te wiele dzie o zakroju przegldowym powiconych bizantyskiej cywilizacji i kulturze. Autorzy pierwszych maj. skonno do zdawkowego traktowania tych obszarw dziaalnoci wsplnoty cywilizacyjnej, ktre nie maj charakteru bezporednio politycznego czy militarnego. Autorzy drugich czsto powicaj za mao uwagi ewoluowaniu spoeczestwa. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie szerokiemu krgowi czytelnikw obrazu bizantyskiej cywilizacji cywilizacji w najszerszym rozumieniu tego sowa ktry uwzgldniaby zmiany w systemie wartoci kultywowanym przez spoeczestwo bizantyskie oraz rozwj, jakiemu podlegao jego postrzeganie i samego siebie, i wiata zewntrznego, ktry rozciga si wok. Dlatego materia ksiki zostaa podzielona na czci, odpowiadajce poszczeglnym etapom dziejw Cesarstwa. Kad cz otwiera oglny zarys politycznych dziejw wiata bizantyskiego, dostarczajcy bazy, na ktrej wspieraj si pniejsze rozwaania. Przede wszystkim jednak trzeba koniecznie powiedzie kilka sw o nazwie, jak okrelamy czonkw bizantyskiej spoecznoci. Oni sami bowiem wcale nie nazywali siebie Bizantyczykami, ale Rzymianami" Romaioi. Doskonale zdawali sobie spraw ze swojej roli spadkobiercw Cesarstwa Rzymskiego, ktre przez tyle stuleci zespalao pod jedn wadz cay wiat rdziemnomorski i wiele terytoriw do niego przylegych. Byli te wiadomi, e wanie Cesarstwo

11

Rzymskie stworzyo struktury, w obrbie ktrych zrodzio si chrzecijastwo zrodzio si i rozprzestrzenio, by w kocu sta si religi pastwa i w gruncie rzeczy jego wszystkich poddanych. W odczuciu Bizantyczykw pojcia Rzymianin" i Chrzecijanin" miay czsto charakter synonimiczny i nieraz spotykamy si z tym, e nazywaj oni siebie po prostu Chrzecijanami" albo ludem chrzecijaskim", cho przecie poza granicami Cesarstwa Bizantyskiego zawsze istniao wiele innych spoecznoci i pastw chrzecijaskich. Greckie sowo Byzantios, Bizantyczyk", jest raczej literackim okreleniem mieszkaca Konstantynopola (zwyke brzmiao: Konstantinupolites). * Dopiero w XVII wieku uczeni francuscy zaczli uywa terminu bizantyski" w odniesieniu do pastwa, nie do miasta, i mwi o historii bizantyskiej". W czasach pniejszych taka praktyka przyja si powszechnie, nawet w samej Grecji. Mimo to cigle uywa si te, w rnych jzykach, terminw Rzym Wschodni" i Rzymianie Wschodni". Czego Bizantyczycy nie robili nigdy w cigu niemal caej swojej historii, to nie nazywali siebie Grekami", Hellenes, pomimo e w ich pastwie zawsze dominowa grecki jzyk i grecka kultura. Co wicej, bizantyscy wadcy i dostojnicy byli gboko uraeni, jeli ich zachodni odpowiednicy uywali wobec nich nazwy Graeci, a wobec cesarza okrelenia cesarz Grekw". Ten oczywisty paradoks mwi nam co istotnego o spoeczestwie bizantyskim. Dzisiejszy Francuz czy Niemiec jako gwn konstytutywn cech zbiorowoci, do ktrej naley, traktuje wsplny jzyk i wszystko, co si z tym wie. Bizantyczyk natomiast postrzega swoj spoeczno z innego punktu widzenia. Wyobraenie, jakie o niej mia, zmieniao si, jak zobaczymy, wraz z okolicznociami historycznymi, ale nigdy nie bya to koncepcja narodu jak we Francji czy Anglii ani nawet wsplnoty jzykowej i etnicznej jak we Woszech lub Niemczech przed drug poow XIX wieku. Co si tyczy granic Cesarstwa Bizantyskiego, to przez dugie okresy byy one stabilne, z nieznacznymi tylko zmianami, od czasu do czasu jednak podlegay gwatownym, a niekiedy wprost katastrofalnym wstrzsom. Oczywicie w tej kwestii bardziej przekonujco od sw przemawiaj mapy (zob. s. 24, 112, 216). W kadym razie, jeli pomin powolne procesy stopniowego rozrostu i kurczenia si pastwa oraz zwyke regulacje pograniczne, gruntowne, dynamiczne zmiany nastpiy: w wieku VI, kiedy Justynian odzyska dla Cesarstwa Itali, Afryk Pnocn i poudniow Hiszpani, zdobywajc je na krlestwach germaskich, ktre si na tych terytoriach ulokoway; w wieku VII, kiedy pierwsza wielka ekspansja islamu na zawsze rozerwaa wizy podlegoci czce z Cesarstwem Syri, Palestyn, Egipt i Afryk Pnocn;
* Zanim Konstantyn Wielki odbudowa i rozbudowa miasto nad Bosforem, nadawszy mu swoje imi i status cesarskiej stolicy, miao ono ju dug, blisko tysicletni histori. Zaoyli je kolonici greccy okoo roku 660 p.n.e. i nazwali Byzantion. Pniejsze literackie okrelenie mieszkaca Konstantynopola" byo wic przez wieki okreleniem rzeczowym, (przyp. tum.)

12

w wieku VII i VIII, kiedy sowiaskie ludy, a pniej pastwo bugarskie, zajy przewaajce obszary pnocnych Bakanw i kiedy Italia zostaa utracona na rzecz Longobardw; w wieku IX, kiedy Arabowie zajli Sycyli i Kret; w wieku X, kiedy Armenia, pnocna Mezopotamia i cz pnocnej Syrii zostay odbite Arabom, odzyskana te zostaa Kreta, a prcz tego jeszcze raz terytorium bizantyskim stay si szerokie poacie pnocnej Italii; w wieku XI, kiedy pastwo bugarskie zostao rozbite i znaczna cz pnocnych Bakanw wrcia pod panowanie Cesarstwa, a jednoczenie Turcy Selducy zajli due obszary Azji Mniejszej; w wieku XIII, kiedy na samym jego pocztku wojska czwartej krucjaty zdobyy Konstantynopol i podzieliy midzy swych wodzw wikszo europejskiego terytorium Cesarstwa, pozostawiajc dziedzictwo bizantyskie kilku lilipucim pastewkom jednemu z nich, pooonemu w zachodniej czci Azji Mniejszej, udao si wyprze intruzw z niektrych zajtych przez nich krain, odzyska Konstantynopol i restaurowa, co prawda w bardzo okrojonej i osabionej postaci, Cesarstwo Bizantyskie; wreszcie w wieku XIV, kiedy Turcy osmascy wyrzucili Bizantyczykw z Azji Mniejszej i usadowili si w Tracji, a prawie ca reszt bizantyskich posiadoci w Europie wchono krlestwo serbskie Cesarstwo zostao zredukowane do Konstantynopola, Tesaloniki, czci Peloponezu i kilku wysp na Morzu Egejskim. Czy moemy w odpowiedzialny sposb mwi o cigoci pastwa, ktrego terytorium podlegao tak drastycznym zmianom? Na takie pytanie odpowiedzie trzeba twierdzco. Przede wszystkim sami Bizantyczycy nigdy nie mieli adnych wtpliwoci w tym wzgldzie dla nich zawsze chodzio o restauracj, nie o inauguracj czego nowego. Cigo struktury politycznej, legitymacji prawnej, wizi religijnej i kulturowej bya skutecznym argumentem przeciw najbardziej nawet destrukcyjnym uszczerbkom, jakie ponosia terytorialna substancja Cesarstwa. Jest rzecz jasn, e pastwo bizantyskie, podobnie jak cywilizacja, ktrej byo nosicielem, nie miao charakteru terytorialnego w talom znaczeniu, w jakim miay go wszystkie europejskie pastwa narodowe po epoce Renesansu. Ono oczywicie potrzebowao jakiego terytorium, ale mogo zarwno rozszerza si, jak i kurczy do mikroskopijnych rozmiarw bez utraty swojej politycznej i kulturowej tosamoci. Jednego tylko maego obszaru nie mogo Cesarstwo utraci na duej bez powstania wtpliwoci, czy istnieje w dalszym cigu. Obszarem tym by sam Konstantynopol, stolica zaoona przez Konstantyna w roku 324 (oficjalna inauguracja 330), ktra miaa by drugim Rzymem i ktrej oficjalna nazwa zawsze brzmiaa Konstantinupolis nea Rome Miasto Konstantyna, ktre jest Nowym Rzymem". Sukcesorskie pastwa, ktre przetrway zachodni podbj roku 1204, same dla siebie nie w peni ucieleniay dziedzictwo i tradycj Cesarstwa Bizantyskiego. Dopiero kiedy jedno z nich odzyskao stolic, mogo roci sobie

13

takie prawo, dopiero to oznaczao pen legitymacje. Jeli przyjrzymy si uzurpacjom tronu, jakich wiele notuj dzieje pastwa bizantyskiego, okae si bezspornie, e adnemu cesarzowi nie udao si, choby w ograniczonym zakresie i na jaki czas, utrzyma wadzy, jeli nie mia w rku Konstantynopola, i przeciwnie, skoro tylko buntownik zainstalowa si w stolicy, opozycja przeciw niemu byskawicznie wygasaa. Kiedy bierze si pod uwag przyrosty i ubytki terytorium, jakich doznawao Cesarstwo Bizantyskie na przestrzeni wiekw, nasuwa si jeszcze jedno pytanie. Czy wiat bizantyski, przez co rozumiemy teren, na ktrym rozwijaa si bizantyska cywilizacja, musia pokrywa si z terytorium Cesarstwa? Oczywicie nie byo tak w kocowym okresie bizantyskiej historii, kiedy Cesarstwo stao si malekim pastewkiem bakaskim, podczas gdy grecki jzyk i grecka kultura, wschodnie chrzecijastwo i poczucie bizantyskiej tosamoci rozprzestrzeniy si na o wiele wikszych obszarach, podlegych obcym potgom politycznym. Ale ta rozbieno midzy zasigiem bizantyskiej siy a zasigiem bizantyskiej kultury bya moe symptomem upadku, raczej sygnalizowaa zbliajcy si koniec, ni rokowaa nadzieje na kontynuacj? W szczeglnoci fakt, e eklezjastyczny autorytet Kocioa Wschodniego oddziaywa w tym schykowym momencie o wiele szerzej ni polityczny autorytet bizantyskiego pastwa, stwarza wiele problemw. Wydawaoby si wic uprawnionym twierdzenie, e zasig pastwa i cywilizacji w zasadzie pokryway si, a odstpstwa od tej zasady mogy mie tylko ograniczony charakter. Jeli jednak zbada spraw dokadniej, okae si, e w gruncie rzeczy ani bizantyskiej zwierzchnoci politycznej, ani bizantyskiej dominacji kulturalnej nie da si zamkn w ramach jakiego cile okrelonego terytorium jedna i druga promienioway, z rn w rnych okresach intensywnoci, na rozcigajcy si wok wiat. Nie zawsze jest atwo ustali nawet polityczne granice Cesarstwa. Gdy tylko zaczniemy przepatrywa je bardziej szczegowo, czekaj nas rozmaite komplikacje. Spotykamy bowiem terytoria, ktre uznaway zwierzchno bizantysk, ale nie obejmowa ich bizantyski system administracji, terytoria, na ktrych Bizantyczycy dzielili si zwierzchnoci z innym mocarstwem, terytoria, ktre paciy Cesarstwu trybut, ale nie uznaway jego zwierzchnoci, wreszcie terytoria, ktre reprezentoway ca gam rnych stopni zalenoci, od sabo maskowanej i nie pozostawiajcej wyboru podlegoci po swobodnie zawarty sojusz midzy rwnymi partnerami. Rwnie pod tym wzgldem Cesarstwo Bizantyskie nie przypominao ani nowoytnych pastw narodowych z ich jednoznacznie rozwizywanym problemem suwerennoci, ani te wikszoci pastw Europy redniowiecznej, w ktrych pojcia zwierzchnoci-podlegoci politycznej i zalenoci personalnej s czsto nieatwe do rozwikania. W rzeczywistoci stanowio ono centrum sfery wpyww politycznych, religijnych, artystycznych i w ogle kulturowych ktre promieniowao daleko poza swoje granice. Czsto wic odgrywao zasadnicz rol w nadawaniu kierunku biegowi wydarze w odlegych nawet krajach.

14

Inspirujce studium Dymitra Obolensky'ego The Byzantine Commonwealth rozwino wypunktowane w tytule dziea pojcie, ktrym zostay objte wszystkie spoecznoci zwizane mocno i trwale z Cesarstwem Bizantyskim, niezalenie od tego, czy wizy miay charakter formalny, czy nie. Pojcie to ma szans utrzyma si w nauce, nawet jeli historycy nie zawsze bd mogli si zgodzi, jak je definiowa. Jest na przykad oczywiste, e redniowieczna Bugaria czy Gruzja mogy istnie w takiej formie, w jakiej istniay, tylko dziki przemonej potdze i prestiowi Cesarstwa i jego kultury. Wiele miast-pastw Italii, jak Wenecja, Neapol czy Amalfi, pierwotnie wchodzio w skad Cesarstwa, podlegajc silnym wpywom bizantyskim, i dopiero krok po kroku wybijao si na niezalen egzystencj polityczn i dorabiao wasnego modelu ycia. A jednak byoby bardzo trudno powiedzie, kiedy jeli w ogle te spoecznoci przestay nalee do bizantyskiego commonwealthu". Ru Kijowska w XI-XIII wieku, a pniej Wielkie Ksistwo Moskiewskie nigdy nie stanowiy czci Cesarstwa Bizantyskiego w znaczeniu politycznym, ale przecie ich kultura wysoka bya prawie w caoci inspirowana przez wzory bizantyskie, ich Koci uznawa swoj zaleno od patriarchy Konstantynopola i zawsze powoywano si tam na specjalne zwizki z Cesarstwem. Kiedy w roku 1453 Konstantynopol wpad w rce Turkw, wielki ksi moskiewski uzna si za prawowitego dziedzica Cesarstwa i ogosi, e jego pastwo jest Trzecim Rzymem", innymi sowy, naturalnym sukcesorem Cesarstwa Rzymskiego i Cesarstwa Bizantyskiego. I to nie bya pusta chepliwo czy butne samowyniesienie te deklaracje miay sens rzeczywisty, odzwierciedlay fakt, e Ru istotnie naleaa do bizantyskiej sfery wpyww, chocia aden cesarz bizantyski nigdy nie sprawowa, nawet w najbardziej poredniej formie, zwierzchnoci nad tym ogromnym krajem. Tu wracamy do punktu wyjcia naszych rozwaa. Nie mona zrozumie redniowiecznej historii Europy i Bliskiego Wschodu, nie biorc pod uwag istnienia i wpywu tej zazwyczaj potnej, a zawsze cieszcej si ogromnym prestiem wsplnoty polityczno-kulturowej, jak byo Cesarstwo Bizantyskie. Nawet w okresie swojej najwikszej saboci mogo si ono wykaza dwoma walorami: legitymacj prawn (jako kontynuacja Cesarstwa Rzymskiego), ktrej nie miay inne pastwa i ktrej mu nierzadko zazdrociy oraz kultur, ktra umoliwiaa bezporednie obcowanie z duchowym dorobkiem i Ojcw Kocioa, i staroytnych Grekw. Tysicletnie trwanie Cesarstwa byo dowodem jego siy oraz gitkoci i ywotnoci politycznych i kulturowych skadnikw, ktre tworzyy jego zasadnicz substancj. Jego skomplikowany, jedyny w swoim rodzaju aparat administracyjny, jego wyrafinowany system prawny, jego bogactwo, jego zaawansowana technika, zarwno na usugach gospodarki pokojowej, jak i przedsiwzi wojennych, czyni z Cesarstwa Bizantyskiego w kadym razie przed katastrof wywoan przez czwart krucjat pastwo, ktre w naszych czasach musiaoby by nazwane supermocarstwem. Nietrudno poda dat koca Cesarstwa Bizantyskiego. 29 maja 1453 roku

15

armia turecka pod wodz sutana Mehmeda II zdobya szturmem Konstantynopol, a cesarz Konstantyn XI zgin w walce, bronic swojej stolicy. Tego dnia zosta unicestwiony organizm polityczny, ktrego pocztki bez adnej przerwy w cigoci sigay brzegw Tybru w VIII wieku p.n.e., bdcych wwczas widowni realnych wydarze historycznych, jakie potem znalazy odbicie w legendzie o Romulusie i Remusie i o zaoeniu Rzymu. Znikome resztki terytorium bizantyskiego pozostay wprawdzie wolne od obcej okupacji, zwaszcza na Peloponezie, ale nie koronowa si aden nowy cesarz, to za, co pozostao z dawnego aparatu administracyjnego, przestao funkcjonowa nawet najbardziej lojalni poddani uznali, e Cesarstwo ju nie istnieje. Sytuacja bya inna ni po roku 1204, kiedy ocalae uamki bizantyskiego panowania podtrzymyway tradycj Cesarstwa, a w kocu jednemu z nich udao si zrealizowa pretensje do dziedzictwa. W roku 1453 nadzieja na restauracj moga sobie znale miejsce raczej w dziedzinie eschatologii ni polityki. Niekiedy twierdzono, e Cesarstwo Bizantyskie w gruncie rzeczy skoczyo si wraz ze zdobyciem Konstantynopola przez krzyowcw w roku 1204 i wczesnym rozbiorem przewaajcej wikszoci jego terytorium. Wiele mona by powiedzie w zwizku z tym pogldem. Odrestaurowane Cesarstwo lat 1261-1453 istotnie byo bladym cieniem swego poprzedniego wcielenia. Ogromnie zmniejszya si jego rola ekonomiczna na nowym, obejmujcym cae rdziemnomorze, rynku, ktry ksztatowa si w tej epoce. Jego potga i bogactwo rozpyny si, jego terytorium bardzo szybko zredukowao si do garci odizolowanych enklaw. Ale, mimo wszystko, jego obywatele mieli poczucie kontynuacji. Ich ideologia polityczna, chocia w pewnym stopniu zmodyfikowana, w swoich podstawach nie zmienia si. Presti ich kultury raczej wzrs, ni zmala by moe na zasadzie swoistej rekompensaty za utracon potg polityczn. I pne Cesarstwo Bizantyskie do samego ostatka byo traktowane i przez przyjaci, i przez wrogw jako przypadek specjalny. To nie byo zwyczajne pastwo, tak jak jego stolica nie bya zwyczajnym miastem. Biorc to wszystko pod uwag, w naszej ksice bdziemy ledzi dziejow drog cywilizacji bizantyskiej a do zdobycia Konstantynopola przez Turkw. Inny problem mamy, jeli chcemy odpowiedzie na pytanie, kiedy bizantyska historia si zaczyna. Spoeczestwo bizantyskie wyonio si ze spoeczestwa pnego Cesarstwa Rzymskiego. To pne Cesarstwo, odmienne w swojej organizacji, w swojej kulturze i w ogle w swoim duchu" od Cesarstwa Rzymskiego doby Augusta, Flawiuszy czy Antoninw, uksztatowaa reakcja rzymskich warstw rzdzcych na pwiecze anarchii i obcych inwazji, jakie nastpio po mierci cesarza Aleksandra Sewera w roku 235. Niektrzy historycy widz w tym pwieczu rzeczywisty pocztek epoki bizantyskiej. Zdaniem innych pocztek nowych czasw wyznaczya konstantynowska inauguracja nowej stolicy nad Bosforem w roku 330. Z kolei jeszcze inni za przeomow dat uwaaj ostateczny podzia Cesarstwa na cz wschodni i zachodni w roku 395 albo zdjcie z tronu ostatniego cesarza

16

zachodniorzymskiego w roku 476. S wreszcie i tacy historycy, ktrzy utrzymuj, e Cesarstwo Bizantyskie uzyskao sw waciw posta dopiero wtedy, kiedy wojska rosncego w si islamu zdobyy Syri, Palestyn, Egipt i Afryk Pnocn e dopiero wtedy, niczym motyl z poczwarki, wydobyo si z ruin starego Cesarstwa Rzymskiego. Prawda jest taka, e chocia okresy historyczne istniej realnie, a nie powstaj w rezultacie kawakowania przez historykw kontinuum wydarze, w istocie pozbawionego spoje, to jednak nie dziel ich od siebie wyrane i jednoznaczne linie graniczne. Poszczeglne epoki zachodz na siebie i przez jaki czas cechy starego i nowego wiata towarzysz sobie. A zatem wybr jakiejkolwiek konkretnej daty narodzin nowego wieku ma w znacznej mierze charakter arbitralny. Waciwoci, ktra odrnia Cesarstwo Bizantyskie od pnego wiata rzymskiego, jest rola, jak odgrywao w nim chrzecijastwo. Byo ono nie tylko religi pastwa i ogromnej wikszoci jego obywateli chrzecijaski sposb mylenia, chrzecijaskie ideay, chrzecijaski model wyobrani dominoway w politycznym, intelektualnym i artystycznym yciu caej zbiorowoci i wyznaczay jego indywidualn jako. Oczywicie nie doszo do tego nagle. W dugim okresie przejciowym chrzecijastwo stao si najpierw religi dozwolon, potem religi faworyzowan, wreszcie religi jedyn. W trakcie tego procesu wysze warstwy ludnoci miejskiej, ktre byy nosicielami kultury klasycznej, stopniowo przyswajay sobie chrzecijastwo. Czynic to, nie porzucay jednak swojego wczeniejszego wyposaenia intelektualnego, ale raczej przystosowyway je do chrzecijastwa, a chrzecijastwo do niego. Tak wic w przejciowy okres znamionowao intensywne, chocia nie cakowite, wzajemne przenikanie si chrzecijastwa i kultury antycznej. Religia objawiona zyskaa sankcj intelektualn, osadzajc swoj doktryn na zrbach greckiej tradycji filozoficznej. Adaptacja nie bya idealna i zdarzao si, e chrzecijanie przyjmowali stanowiska filozoficzne nie dajce si pogodzi z chrzecijaskim dogmatem jak arystotelizm czy platonizm. W tym samym czasie wiele z klasycznej literatury i sztuki oraz zwizanych z nimi metod i technik zostao dostosowane do potrzeb chrzecijaskiego spoeczestwa dziki zinterpretowaniu ich w sposb alegoryczny albo obnieniu ich rangi teoretycznej przez zepchnicie do rzdu umiejtnoci pomocniczych lub propedeu-tycznych. Wiek, w ktrym nastpia synteza kultury klasycznej i chrzecijaskiej, wiek Konstantyna, Juliana i Teodozjusza, wiek wielkich wschodnich Ojcw Kocioa, Grzegorza z Nazjanzu, Bazy lego, Grzegorza z Nyssy, i zachodnich, Jana Chryzostoma, Ambroego, Hieronima i Augustyna, wiek, w ktrym zachodnia, aciskojzyczna poowa Cesarstwa Rzymskiego w znacznej czci znalaza si pod zwierzchnoci nowych krlestw germaskich, wiek, w ktrym dawna rwnowaga midzy administracj cesarsk a samorzdnymi miastami zostaa zastpiona przez wadz scentralizowan, z nieuchronnie towarzyszc jej biurokracj ten wiek sam w sobie ma charakter szczeglny. Nie mona w sposb odpowiedzialny

17

traktowa go po prostu jako prologu tysicletnich dziejw bizantyskich, a to z dwch przyczyn. Po pierwsze, way tutaj jego wasne skomplikowanie, jego donioso, bogactwo informacji, ktre nam zostawi. Po drugie, jak ostatecznie wynika z gbszej analizy, ten wiek naley do staroytnoci, nie do redniowiecza. Konstantyn ma wicej wsplnego z Aurelianem czy Markiem Aureliuszem ni z Justynianem, nie mwic ju o ktrymkolwiek z pniejszych cesarzy bizantyskich. Grzegorz z Nazjanzu czy Augustyn, chocia byli chrzecijaskimi biskupami, przez wyksztacenie, system wartoci, tryb mylenia i dziaania s bardzo mocno zakorzenieni w wiecie staroytnoci klasycznej. Tak wic w naszej ksice zajmiemy si histori cywilizacji bizantyskiej po ostatecznym triumfie chrzecijastwa i dopracowaniu si przez wczesn spoeczno syntezy tradycji klasycznej i tradycji chrzecijaskiej, nie bdzie za w niej mowy, chyba e w sposb poredni, o wieku Ojcw Kocioa i wielkich soborw ekumenicznych. Jeliby trzeba byo wskaza dat, naleaoby j lokowa gdzie okoo roku pisetnego. Bynajmniej nie dlatego, iby po tej dacie znikno wiele charakterystycznych cech spoeczestwa antycznego w istocie niejedna specyficzna waciwo pierwszego okresu historii bizantyskiej miaa rdo wanie w konflikcie midzy wci istniejcym starym a rodzcym si nowym. Decydujce zmiany ju jednak nastpiy i najoczywiciej byy one nieodwracalne. Motyl wydoby si z poczwarki. Resztki poczwarki cigle oblepiay jego skrzyda, suszce si w socu. Ale nie mgby ju przemieni si w ni z powrotem.

Problem nazewnictwa bizantyskiego w polskojzycznej literaturze bizantynistycznej, a tym bardziej tam, gdzie wystpuje ono okazjonalnie, bywa rozwizywany rnie i jest waciwie nie do rozwizania w sposb, ktry nie budziby adnych zastrzee. Latynizujca polska tradycja nazewnicza, klasyczna grecka pisownia, jak stosowali Bizantyczycy, i rna od klasycznej, postpujca ku nowogreckiej, bizantyska fonetyka tworz bowiem triad bardzo mao harmonijn. W takich sytuacjach najrozsdniej jest uciec si pod skrzyda autorytetu, co w tym przypadku oznacza odwoanie si do Zasad spolszczania i transpozycji tego nazewnictwa, opracowanych w poowie lat osiemdziesitych przez prof. Oktawiusza Jurewicza nie wydanych wprawdzie drukiem, ale funkcjonujcych w rodowisku naukowym. Zgodnie wic z zawartym tam generalnym zaleceniem w niniejszej ksice bizantyskie nazwy osobowe (te przede wszystkim, nazwy geograficzne w mniejszym stopniu) zostan poddane daleko idcej polonizacji, opartej na szczegowych reguach sformuowanych w tyche Zasadach. Czytelnik nie powinien by zaskoczony, jeeli w niektrych wypadkach formy owych nazw bd rni si, czasem znacznie, od form, jakie spotyka w innych ksikach, w tym rwnie wydawanych przez Pastwowy Instytut Wydawniczy. Gdyby za by zainteresowany ich oryginaln hellesk postaci, znajdzie j ujt w nawiasy w Indeksie na kocu ksiki. Sporadycznie dotyczy to rwnie imion nalecych do Grekw z epoki przedbizantyskiej, jeli polska forma tych imion jest chwiejna, (przyp. tum.)

CZ PIERWSZA

NARODZINY NOWEGO CESARSTWA 500-641

KONIEC WIATA STAROYTNEGO

si wicej Okres, ktremu przyjrzymy si najpierw, cignie roku od roku mniej historii pisetnego do mierci cesarza Herakliusza w 641. Granice politycznej tych lat s wytyczone przez dwa wielkie przemieszczenia na mapie wczesnego wiata, z ktrych jedno nastpio nieco wczeniej, drugie za na samym kocu. Kiedy zaczyna si wiek VI, w Konstantynopolu panowa cesarz Anastazjusz, a na Zachodzie od wierwiecza nie byo ju cesarza. Itali z Sycyli i czci wybrzea dalmatyskiego zajmowao pastwo Ostrogotw, rzdzone przez krla Teodoryka z jego stolicy w Rawennie. W kocowych latach poprzedniego wieku, wyruszywszy znad Dunaju, wkroczy on ze swoj gock armi do Italii majc bogosawiestwo cesarza w Konstantynopolu, ktry by szczliwy, e tak niebezpieczni gocie opucili nalece do niego terytorium i pobi inn, rnoplemienn grup germask, ktra sprawowaa tam rzdy. Dalej na zachd wiksza cz Galii naleaa do krlestwa Frankw, rwnie germaskiego ludu, ktrego poprzednie siedziby leay w dzisiejszych pnocno-zachodnich Niemczech i Holandii. Wyparli oni lub zniszczyli wczeniejsz fal germaskich najedcw: Wizygotw i Burgundw. Wizygoci przenieli si wwczas do Hiszpanii i tam zaoyli pastwo, dzielc Pwysep Iberyjski midzy siebie i swoich germaskich pobratymcw, Swebw. Natomiast w byej rzymskiej Afryce powstao krlestwo Wandalw, obejmujce te Sardyni, Korsyk i Baleary. Wandalowie take byli ludem germaskim, a z ich nadbatyckich siedzib wygnay ich pospou przeludnienie i dza upw. Duga odyseja wandalska prowadzia przez pnocn Rosj i w d Dniepru nad Morze Czarne, a potem przez ca Europ, najpierw do Galii, nastpnie przez Hiszpani nad Cienin Gibraltarsk. Na jaki czas zatrzymali si w Hiszpanii, wchodzc w przymierze z innym wdrownym ludem, nalecymi do iraskiej grupy jzykowej Alanami. Pniej zbuntowany rzymski namiestnik Afryki, komes Bonifacjusz, zaprosi wandalskiego krla Genzeryka, eby przyczy si do niego i wspar go w walce przeciwko wadzy centralnej. W roku 429 Wandalowie przeprawili si zatem z Hiszpanii do Afryki. Byo ich w sumie okoo 80 tysicy, w tym 15 tysicy wojownikw. W cigu kilku lat przejli Mauretani i Numidi, wymiatajc stamtd i Bonifacjusza, i przysanych z Italii innych dowdcw rzymskich, by w roku 435

22

zawrze z Rzymianami ukad pokojowy. Po kolejnych kilku latach wypdzili garnizony rzymskie z dawnej prowincji o nazwie Afryka, najstarszej rzymskiej posiadoci na kontynencie, odpowiadajcej mniej wicej dzisiejszej Tunezji. W jej stolicy, Kartaginie, zainstalowa si Genzeryk i stamtd sprawowa rzdy jako gowa krlestwa wandalskiego. Na pocztku VI wieku jego potomkowie wci byli tam u wadzy i trzymali si mocno. Osobliwe to pastwa owe germaskie krlestwa, ktre powstay na ruinach zachodniego Cesarstwa Rzymskiego. We wszystkich najedcy byli w mniejszoci w porwnaniu z ludnoci miejscow, ale nie wypdzali jej. Nie mogli sobie na to pozwoli, poniewa rodki do ycia czerpali z czynszu paconego im przez rzymskich dzierawcw. Oni sami za stanowili odrbn wojskow kast, majc wyczne prawo do noszenia broni. Tym nowym panom suyo wielu przedstawicieli poprzedniej rzymskiej administracji cywilnej, ktrzy w znacznej liczbie pozostali na swoich stanowiskach. Zreszt bardziej szczegowy obraz stosunkw midzy ludnoci rzymsk a germaskimi feudaami" rysowa si rnie w rnych krlestwach. Ostrogoci, Wizygoci i Wandalowie wskutek pewnych zaszoci historycznych byli chrzecijanami wyznania ariaskiego, ktre zostao potpione przez Koci jako heretyckie, zarwno we wschodniej, jak i zachodniej czci Cesarstwa. Ju sama ta okoliczno wznosia barier midzy dwiema wsplnotami, a przecie istniaa rwnie inna, podstawowa bariera, ktr tworzyy rnice w jzyku i sposobie ycia. Z kolei Frankowie, nad ktrymi panowa wwczas krl Chlodwig, wyznawali katolicyzm. Prawdopodobnie byli stosunkowo liczniejsi ni rzdzca grupa germaska w innych pastwach, ale i oni nie kwapili si do zjednoczenia ze swymi rzymskimi poddanymi. Otwarcie pasoytnicza natura pastw germaskich sprawiaa, e miejscowej ludnoci byo trudno zdoby si na lojalno wzgldem nich. Tacy na przykad Wandalowie nie ukrywali, e pogardzaj swoimi poddanymi, i od czasu do czasu przeladowali Koci katolicki co nie przeszkadzao,. eby wandalski dwr krlewski stylizowa si na mod rzymsk i sprawowa mecenat nad kkiem pomniejszych poetw aciskich. Ostrogoci natomiast, ze swoim dalekowzrocznym, znakomitym wadc, krlem Teodorykiem, prbowali zyska poparcie ludnoci italskiej, oczywicie w takich granicach, w jakich mogli to robi bez wystawiania na szwank realnoci wasnej wadzy. Teodoryk prawdopodobnie przemyliwa o stopieniu si Rzymian i Ostrogotw w jeden nard, ale na razie bya to sprawa odlegej przyszoci. Tymczasem wschodnia poowa Cesarstwa kwita jak przedtem, nie zagroona inwazjami. Granica biegnca wzdu Dunaju bya mniej bezpieczna ni w epoce szczytowej potgi Cesarstwa, ale kraje wschodniego rdziemnomorza z ich ludnymi miastami cieszyy si pokojem i spokojem. Co prawda, na wschd od nich leao perskie imperium, rzdzone przez dynasti sasanidzk, i wzdu dugiej granicy, ktra cigna si od Kaukazu po pustynie Arabii, dosy czsto zdarzay si incydenty. Od czasu do czasu dochodzio nawet do regularnej wojny midzy

2 3

oboma mocarstwami. adne z nich nie byo jednak w stanie przy ograniczonych moliwociach antycznej sztuki wojennej zada miertelnego ciosu drugiemu. Tak wic skoro uznano, e prestiowi stao si zado, i wzito jakie upy, zawierany by traktat pokojowy. Rzd w Konstantynopolu by przewiadczony, e da sobie rad z wojennymi zaczepkami ze strony Persji i z kopotami nad Dunajem. Od piciu stuleci Cesarstwu Rzymskiemu tradycyjnie przychodzio stawia czoo tym problemom. Inn natomiast wymow miaa utrata Italii i prowincji zachodnich. To bya sytuacja bez precedensu, oznaczajca zniszczenie jednoci Cesarstwa, ktre przez wieki obejmowao cay wiat rdziemnomorski. Jeeli za to Cesarstwo, jak wczenie wierzyli jego wadcy i og jego obywateli, nie byo zwyczajnym produktem historii, ale czci realizacji powzitego przez Opatrzno planu zbawienia rodzaju ludzkiego, jego terytorium nie mogo si nieustannie zmniejsza. Stara rzymska duma i nowe chrzecijaskie poczucie misji solidarnie pchay wschodnich cesarzy ku polityce rekonkwisty. I rzeczywicie, w roku 468 nastpia pierwsza prba odzyskania Afryki od Wandalw, ale skoczya si aosn klsk. Tymczasem zoone z zachodnich wygnacw grupy nacisku w samym Konstantynopolu i przeciwnicy aktualnej wadzy w Italii i Afryce Pnocnej dbali o to, by tendencje roszczeniowe, animowane i przez imperialn tradycj, i przez chrzecijask pobono, nie traciy na sile. W roku 527 na tron konstantynopolitaski wstpi cesarz Justynian. Rzeczywist wadz sprawowa on ju podczas dziesicioletniego panowania swego starego wuja, Justyna I, z pochodzenia wieniaka, urodzonego w okolicach miasta Naissus (dzi. Nisz w Serbii), ktremu drog do najwyszej wadzy wypenia duga suba w armii. Justynian by czowiekiem zdolnym i ambitnym, penym niezachwianej wiary we wasne moliwoci. Widzia w sobie wybraca Boego, powoanego do tego, by przywrci Cesarstwu Rzymskiemu potg i presti, zarwno wewntrz pastwa, jak i za jego granicami. Jego monumentalna kodyfikacja prawa rzymskiego wywieraa decydujcy wpyw na europejsk teori i praktyk prawn a po XIX wiek. Bya ona oczywicie dzieem caego zespou jurystw, na ktrego czele sta znakomity Trybonian, ale bez entuzjastycznego zaangaowania i niezawodnego wsparcia ze strony cesarza dzieo to nie zostaoby doprowadzone do koca. Z kolei odbudowy wielkiego kocioa Mdroci Boej (dosownie: witej Mdroci, Hagia Sofia), zniszczonego przez poar w czasie rozruchw roku 532, dokonao dwch utalentowanych architektw, Antemiusz i Izydor, jednak Justynian by tym, ktry dostarczy rodkw finansowych, niezbdnych do zapewnienia temu przedsiwziciu odpowiedniej siy pocigowej i ogromnych iloci materiau budowlanego. Od pocztku swego panowania Justynian by zdecydowany odzyska utracone prowincje zachodnie i odnowi jedno Cesarstwa Rzymskiego. Zrczna dyplomacja Konstantynopola siaa wic niezgod w krlestwach germaskich, i wewntrzn, i pomidzy nimi. Jedna kampania wojenna, zorganizowana i kierowana przez modego wodza, Belizariusza, zlikwidowaa krlestwo wandalskie i w roku 534

26

przywrcia rzymskie panowanie w Afryce. Rok czy dwa pniej Belizariusz prowadzi ju operacje w Italii, przeciw Ostrogotom, ale okazao si, e tam sprawy nie pjd tak gadko. Wprawdzie w roku 540 zostaa zdobyta gocka stolica, Rawenna, jednak wkrtce nowy przywdca Ostrogotw, Totila, ktry wiedzia, jak przycign do siebie biednych i uciemionych, pobi Rzymian t ich wasn broni i na powrt usun ich z Italii. Uruchomiono wtedy wszystkie ludzkie i finansowe zasoby Cesarstwa i pomau, miasto po miecie, Italia jeszcze raz zostaa odzyskana. Dopiero jednak pod koniec lat pidziesitych podday si ostatnie gockie garnizony w miastach na pnoc od Padu. W tych cikich czasach Italia zostaa spustoszona, mury jej miast poburzone, ludno wyzuta ze swych siedzib, bogaty i kulturalny stan senatorski zdziesitkowany. Ale to nie bya caa cena, jak trzeba byo zapaci za restauracj, ktrej dopenio odzyskanie poudniowej Hiszpanii we wczesnych latach pidziesitych. Gigantyczny wysiek militarny na Zachodzie wyczerpa skarb pastwa, a zaabsorbowanie caej polityki tym kierunkiem prowadzio do niebezpiecznego zaniedbania starych problemw na granicy wschodniej. Justynian chcia pokoju z Persj i by skonny paci za to, byleby mie rozwizane rce na Zachodzie. I wprawdzie stworzy na pnocnych Bakanach acuch umocnionych posterunkw, ale nie zapewni temu regionowi odpowiednio licznej armii, jakiej wymaga wzrastajcy napr plemion sowiaskich, ktre wyleway si ze swoich ojczystych ziem w dzisiejszej Polsce, i stepowych nomadw, ktrych wygnay ku zachodowi zmiany w ukadzie si nastpujce za chiskim Wielkim Murem. W dodatku zdolno Cesarstwa do stawienia czoa tym nowym wyzwaniom militarnym ulega osabieniu wskutek wybuchu w roku 542 zabjczej epidemii dumy, po ktrym nastpiy, w pewnych odstpach, kolejne nawroty zarazy. Tak wic pomimo ogromnego osignicia, jakim byo odzyskanie Italii, Afryki i czci Hiszpanii, panowanie Justyniana pozostawio jego nastpcom spadek skadajcy si przede wszystkim z kopotw. Przynioso ono wprawdzie efektown manifestacj rzymskiej potgi, uwietni je blask rozkwitajcych sztuk i ycia umysowego, lecz odmiennie, ni si spodziewa cesarz nie byo pocztkiem nowej epoki chway, ale raczej ostatni, z gry skazan na porak prb podparcia budowli, ktrej zawalenie si byo nieuniknione. W cigu kilku lat po mierci Justyniana w roku 565 znaczna cz Italii wpada w rce germaskich Longobardw, ktrzy wtargnli tam, wyruszywszy z rwnin dzisiejszych Wgier. Poudniow Hiszpani wkrtce odzyskali Wizygoci. W Afryce wadza rzymska nigdy realnie nie obja plemion i ksistw berberyjskich. Tylko w dawnej prowincji o tej nazwie i w kilku miastach nadmorskich utrzymywaa si rzeczywicie funkcjonujca administracja z mandatu Konstantynopola. Nastpcy Justyniana, Justyn II (565-578), Tyberiusz Konstantyn (578-582) i Maurycjusz (582-602), niewiele mogli poradzi na pogarszajc si sytuacj na Zachodzie, poniewa bez reszty pochaniay ich wydarzenia na przeciwlegych kracach Cesarstwa. Wzdu liczcej grubo ponad tysic kilometrw granicy wschodniej

27

inicjatywa naleaa teraz do Persw i nie wahali si oni robi z tego uytku. Na granicy dunajskiej nasilajce si przenikanie na terytorium Cesarstwa plemion sowiaskich, ktre ju tam pozostaway, zyskao nowy wymiar wskutek naporu innej fali nomadw, majcej siln struktur pastwow Awarw. Ci raz wystpowali w roli potnych (i samowolnych) sprzymierzecw Rzymian przeciw Sowianom, a kiedy indziej organizowali i wspomagali sowiaskie najazdy. Duga seria odznaczajcych si ogromn zaciekoci kampanii wojennych doprowadzia do spustoszenia rozlegych poaci pnocnych Bakanw i bezpowrotnego zniszczenia wielu miast w gbi kraju. Z czasem Awarowie uwikali si jednak w dziaania wojenne na Zachodzie, skierowane przeciw Frankom, i ich parcie na Bakany osabo. Umoliwio to cesarzowi Maurycjuszowi, ktry odnis ju pewne sukcesy w przywracaniu rzymskiej inicjatywy na granicy z Persj, stopniowe przeganianie Sowian i Awarw z powrotem za Dunaj. Byo ju jednak za pno, by trwale odwrci bieg wydarze. Nepotyzm, bezwzgldny fiskalizm, a ostatecznie prba zmniejszenia odu onierzom przyprawiy Maurycjusza o utrat caego poparcia, jakie mia. Rewolta wojskowa wyniosa na tron niskiego stopniem oficera, niejakiego Fokasa. Mieszanina nieodpowiedzialnego populizmu i brutalnego terroru, jak charakteryzowao si panowanie Fokasa, ani nie moga zyska nowemu wadcy sympatii poddanych, a tym bardziej utrzyma jej (chocia papie Grzegorz Wielki traktowa go z szacunkiem), ani by skutecznym rodkiem przeciw militarnemu zagroeniu z zewntrz. Przewaajca cz pnocnych Bakanw na powrt zostaa zajta przez Sowian i Awarw, a wikszo ciko dowiadczonej tamtejszej ludnoci rzymskiej, ktrej udao si przey, albo ucieka na poudnie, kierujc si do Tesaloniki i Konstantynopola, albo schronia si w grach. Na wschodzie znw wzmg si napr perski. Nieudolne i okrutne rzdy Fokasa skoczyy si w roku 610, kiedy do Bosforu wpyn ze swoj flot syn namiestnika Afryki, Herakliusz, ktry obali uzurpatora. Zdolny onierz i caym sercem oddany swym obowizkom wadca na samym pocztku panowania stan w obliczu wojny na dwch frontach. Na pnocy Sowianie i Awarowie buszowali po Bakanach, prawie nie napotykajc oporu i nierzadko zakadajc swoje prymitywne wioski na zrujnowanych murach opuszczonych miast rzymskich. Od czasu do czasu ich hordy zapuszczay si a po Tesalonik i Konstantynopol. Niebezpieczestwo na wschodzie byo jeszcze groniejsze. Persja pchna swoje wojska poza zwyczajow stref pograniczn w Armenii i Mezopotamii. W roku 613 pada Antiochia, w nastpnym Jerozolima. W rkach Persw znalaza si caa Syria i Palestyna, zajli te Egipt, a ich wypady do Azji Mniejszej sigay coraz dalej. W tej sytuacji Herakliusz by zmuszony zawrze na upokarzajcych warunkach pokj z chaganem Awarw, aby rozwiza sobie rce na wschodzie, i w roku 622 wyruszy na czele swojej armii w gb Azji Mniejszej. Jego zamiarem byo ugodzi persk potg w samo serce, nie dy do stoczenia walnej bitwy z frontow armi

28

przeciwnika. Wykazujc ogromn zrczno strategiczn i taktyczn, przedar si wic do Armenii i stamtd dokonywa rajdw na poudnie. Tymczasem, gdy cesarz by w Armenii, w roku 626 Konstantynopol musia stawi czoo obleniu podjtemu przez Awarw, ktrzy zerwali ukad pokojowy, i Persw po drugiej stronie Bosforu. Sytuacja bya krytyczna istnienie Cesarstwa zawiso na wosku. Decydujc rol odegraa jednak przewaga rzymskiej floty, oblegajcy ponieli klsk w bitwie morskiej i wycofali si. W kocu Herakliusz mg przeprowadzi ostateczny kontratak. Zmontowawszy cay system przymierzy z ludami Kaukazu i z potnym krlestwem Chazarw, zaczai systematyczny marsz na poudnie, w gb Mezopotamii. W grudniu 627 roku stan naprzeciw gwnych si perskich pod Niniw i w zaartej bitwie rozbi je w puch. W cigu kilku nastpnych miesicy zaj Ktezyfont, stolic wadcw perskich. Krl Chosroes zosta zdjty z tronu i zamordowany, a jego nastpca zawar z Rzymianami ukad pokojowy. Cesarstwo odzyskao wszystkie zagarnite przez Persw terytoria, sam za Herakliusz zosta ogoszony obroc i opiekunem maoletniego syna nowego krla. Kiedy Herakliusz wrci do swojej stolicy, entuzjastycznie witany przez poddanych, bogosawiony przez patriarch i duchowiestwo, nikt nie mia wtpliwoci, e Cesarstwo jest ju teraz w peni bezpieczne. Gruntowna reforma systemu administracyjnego, o ktrej bdziemy jeszcze mwi, przewidywaa oparcie armii na lokalnym materiale ludzkim, uniezalenienie jej inaczej, ni to byo za Justyniana od obcych lennikw i najemnikw. Potga i presti Herakliusza robiy wraenie nienaruszalnych. Sowiascy i bugarscy poddani Awarw z rzymsk zacht i pomoc podnieli bunt przeciw nim i osabione pastwo awarskie nie byo ju w stanie zagraa Konstantynopolowi. Ludziom tych czasw musiao si wydawa, e Cesarstwo Rzymskie i wschodniorzymskie spoeczestwo przetrway fatalny kryzys e wraca dawne ycie. W tym samym roku 622, w ktrym Herakliusz wyruszy z Konstantynopola, eby zburzy imperium perskie, Mahomet i jego zwolennicy przenieli si z Mekki do bezpieczniejszej Medyny, gdzie prorok wkrtce pozyska wielu nowych wyznawcw i, bardziej powodowany okolicznociami ni wiadomym zamysem, zacz ka podwaliny pod muzumaskie pastwo arabskie. Nowy ruch religijno-polityczny zawdzicza swj sukces w znacznej mierze brakowi stanowczoci dwch wielkich mocarstw, ktre zdyy si przyzwyczai, e Arabowie nie wychodz poza rol wykonawcw cudzej polityki w charakterze wojsk posikowych. Dotychczas to Rzym i Persja podbijay i byy podbijane, teraz jednak przysza pora na Arabw, teraz oni mieli zacz tworzy histori. W cigu kilku lat po mierci Mahometa w roku 632 wojska muzumaskie wyszy z Pwyspu Arabskiego i wtargny na terytoria rzymskie i perskie. Tak zacza si kariera nowych zdobywcw, ktra na przestrzeni jednego stulecia zaniosa ich nad brzegi Loary na zachodzie i Indusu na wschodzie. W roku 635 podda si Arabom Damaszek. W roku nastpnym zadali oni druzgocc klsk wojskom rzymskim nad rzek Jarmuk, lewobrzenym dopywem Jordanu co

29

oznaczao koniec rzymskiej wadzy w Syrii. Jerozolima, ktrej obron kierowa patriarcha Sofroniusz, wczeniej nauczyciel retoryki, dugo wytrzymywaa arabskie oblenie, ale w kocu, w roku 638, gd zmusi wite miasto do poddania si kalifowi Omarowi. W roku 640 pada armeska twierdza Dywin i zacz si podbj Egiptu, ktry zosta zakoczony w cigu kilku najbliszych lat. Cesarstwo utracio wszystkie poudniowe, przewanie syryjsko- i koptyjskojzyczne, prowincje i nigdy ju nie miao ich odzyska. Zagony arabskie dokonyway rajdw w gb Azji Mniejszej. Herakliuszowe dzieo ycia walio si w gruzy na jego oczach. acuch nieszcz nadwtli odporno psychiczn cesarza wydaway si tym straszniejsze, e nikt si ich nie spodziewa. Przez ostatnie kilka lat panowania Herakliusza, do jego mierci w roku 641, rzd w Konstantynopolu nie podj adnej powaniejszej prby kontrataku. Odarte z zachodnich i poudniowych prowincji, znacznie zmniejszone terytorialnie, ale za to bardziej jednolite etnicznie, Cesarstwo, ktre odtd bdziemy nazywa raczej Bizantyskim ni Rzymskim, musiao dostosowa si do nowej sytuacji, do ycia w zupenie innych warunkach.

CYWILIZACJA W FAZIE PRZEJCIOWEJ

Justynian, i Herakliusz mocno oddani ICesarstwa Rzymskiego.byli rwnieznaczy, e owo sprawie restauracji i wzmocnienia Ale to nie patriotyczne zadanie jawio im si w tym samym wietle podobnie zreszt jak wspczesnym jednego i drugiego. W aktach prawodawczych Justyniana z rzadka zdarza si co, co mona by nazwa ukonem w stron opatrznoci Boej, na przykad w dekrecie uprawomocniajcym Digesta, jak zatytuowano usystematyzowany zbir wyjtkw z dzie prawniczych klasycznego Rzymu. Ale w tym samym dekrecie cesarz zaraz przechodzi do innego tematu, szczegowo i z uyciem tradycyjnej rzymskiej frazeologii mwi o narzuceniu wieczystego pokoju Persom, o zniszczeniu pastwa Wandalw i przywrceniu rzymskiej wadzy w Afryce. W innym dekrecie, wprowadzajcym Instytucje (Institutiones), oficjalny wykad prawa rzymskiego dla uczcej si modziey, Bg zosta przywoany tylko w jednym krtkim zdaniu pobocznym. Mwi si tam natomiast o armii i prawie jako dwch filarach rzymskiego spoeczestwa, o barbarzyskich ludach wzitych pod jarzmo rzymskie, o nowych prowincjach, ktre powikszyy terytorium Cesarstwa. A w nagwku kadego z tych dekretw figuruje sam Justynian w blasku tradycyjnej tytulatury cesarzy rzymskich Imperator Caesar Flavius lustinianus, Alamannicus, Gothicus, Francicus, Germanicus, Anticus, Alanicus, Yandalicus, Africanus, Pius Felix Inclitus, Yictor ac Tumphator, semper Augustus. Kiedy cesarski wdz naczelny, Belizariusz, wrci do Konstantynopola po swoim wietnym zwycistwie w Afryce, Justynian zorganizowa na jego cze powitanie bdce swoistym odnowieniem klasycznego rzymskiego triumfu. Ten przejaw tendencji antykwarskich mia charakter, co si zowie, niecodzienny, poniewa w nowej stolicy konstantynopolitaskiej w cigu dwch wiekw jej istnienia taka uroczysto nie zdarzya si jeszcze nigdy, a ponad pi i p stulecia mino od czasu, kiedy zwyky obywatel, tzn. nie cesarz, celebrowa swj triumf w Rzymie. Oczywicie zwyciski Belizariusz nie skada upw w ofierze Jowiszowi Kapitoliskiemu. Odbywao si to ju w spoeczestwie chrzecijaskim i w Konstantynopolu nie byo adnych wity pogaskich. Tak naprawd w wyszukanej symbolice triumfu Belizariusza kryy si jednak elementy niechrzecijaskie. Echo dawnych czasw pobrzmiewao w wyszeptanym przez zwycionego krla

31

Wandalw, Gelimera, cytacie z Ksigi Eklezjastesa: Marno nad marnociami i wszystko marno" kiedy w Hipodromie czoga si w prochu przed Justynianem. Jake inaczej przedstawiay si sprawy w czasach Herakliusza! Poeta dworski Jerzy Pizydes, autor panegirycznych relacji z kampanii cesarza przeciwko Persom, mia bardzo mao do powiedzenia o rzymskiej powinnoci oszczdzania ulegych i poskramiania pysznych* i waciwie zrobi znikomy uytek z tradycyjnego zasobu rodkw wyrazu poezji rzymskiej, zwizanych z wojn i podbojem. Za to Herakliusz zosta przedstawiony jako wybrane narzdzie Boe, jako czowiek we wszystkich swoich czynach inspirowany przez niebiosa, prowadzone za przez niego dziaania wojenne jako wita wojna chrzecijastwa przeciwko niewiernym. Cesarz formowa szyki do boju theios z natchnienia Boego i kiedy skoczya si ostateczna, zwyciska bitwa, caa armia wzniosa rce w gr i serca ku Panu stworzenia. ** Chrzecijaska gorliwo ujawniaa si nie tylko w oficjalnej poezji. Kiedy Herakliusz opuszcza Konstantynopol, rozpoczynajc dug wypraw na terytorium nieprzyjacielskie, w kociele Mdroci Boej zostao przed wymarszem odprawione uroczyste naboestwo, podczas ktrego cesarz modli si o zwycistwo nad nieprzyjacimi Boga. A gdy na czele swojej armii udawa si do portu, dziery ikon Chrystusa, ktra, jak wierzono, nie bya dzieem rki ludzkiej. Kiedy wrci jako zwycizca do stolicy, jego pochd triumfalny prawdopodobnie przewysza wspaniaoci pochd Belizariusza. Ale jest rzecz znamienn, e poda on nie do Hipodromu, ktry zwyczajowo by gwnym miejscem uroczystoci wieckich, ale do kocioa Mdroci Boej. W drzwiach wielkiej wityni wita zwyciskiego cesarza patriarcha Sergiusz, a potem wsplnie, cesarz i patriarcha, w akcie dzikczynienia legli krzyem przed ikon Najwitszej Panny. I dopiero po dopenieniu celebracji religijnej Herakliusz, na biaym rumaku i w asycie zdobycznych soni perskich, odby wjazd do Hipodromu i ukaza si poddanym. Obaj cesarze, i Justynian, i Herakliusz, a take wikszo ich wspczesnych, uwaali Cesarstwo za jedyny w swoim rodzaju organizm polityczny, majcy prawo do dziedzictwa po Cesarstwie Rzymskim, wraz z jego roszczeniami do uniwersalizmu. Niezalenie od tego uwaali je rwnie za jedyny w swoim rodzaju organizm teologiczny, stanowicy cz realizacji wielkiego Boego zamysu zbawienia rodu czowieczego. Jednak w cigu dziewidziesiciu lat, ktre upyny od zwyciskich
* Aluzja do sawnego fragmentu Eneidy Wergiliusza, narodowego poematu rzymskiego: Ty, Rzymianinie, pamitaj: masz wladnie Rzdzi ludami. Te s twoje kunszty: Masz pokojowi nada prawo, szczdzi Poddanych, wojn poskramia zuchwaych. (VI 851-853, przekad Z. Kubiaka, przyp. thim.) ** Por. Aneks, s. 304.

32

wojen Justyniana do kampanii Herakliusza, zmieniy si akcenty. Ludzie, ktrzy prbowali okreli i zrozumie miejsce wasnej wsplnoty w wiecie, mniej ogldali si teraz na historyczn przeszo Rzymu, ale raczej patrzyli w jego eschatologiczn przyszo. Zmiana zachodzia stopniowo i w tym procesie mona zaobserwowa stadia porednie. W opisach wojen Justyniana sporzdzonych przez wspczesnych symbolem autorytetu, ktrego widok przyciga rozproszonych onierzy i zagrzewa ich do walki, by sztandar. Natomiast ju za czasw Maurycjusza t sam rol czsto odgrywaj ikony, niekiedy dostarczane wojsku przez czoowych biskupw. Rwnie ycie cesarza w swoim wymiarze publicznym nabrao charakteru swoicie liturgicznego i w coraz wikszym stopniu polegao na uczestniczeniu w procesjach do kociow, w samej stolicy i wok niej, ktre odbyway si w staych, okrelonych dniach. Jak wic widzimy, religijna strona ycia publicznego nabieraa z biegiem czasu coraz wikszego znaczenia. Naley jednak wystrzega si tutaj faszywych analogii. Za tym zjawiskiem nie sta bowiem rosncy wpyw Kocioa w miar jak pastwo stawao si coraz sabsze. Koci a pastwo" to nie by problem bizantyski. Tamtejsze duchowiestwo nie tworzyo osobnej, obdarzonej samowiadomoci grupow warstwy spoecznej. Jego czonkowie nie piastowali take wysokich urzdw pastwowych. Jeli pomin kilka zwracajcych uwag wyjtkw zwracajcych uwag nie tylko nasz, ale rwnie samych Bizantyczykw ani w pnym wiecie rzymskim, ani w wiecie bizantyskim nie byo duchownych-politykw. Ba, kler nie by nawet jak ostoj kultury wysokiej. Jak zobaczymy, raczej wprost przeciwnie: umiejtno czytania i pisania, a tym bardziej gbsze wyksztacenie literackie wystpoway powszechniej wrd ludzi wieckich ni wrd duchownych. Trzeba te na koniec powiedzie, e w tamtych czasach Koci nie dysponowa rwnie wielkim majtkiem. Jeeli spoeczestwo pnorzymskie stao si w cigu VI i VII wieku bardziej religijne w sposobie postrzegania wiata, to bynajmniej nie oznacza, e stao si bardziej klerykalne. Nadawanie charakteru liturgicznego wielu publicznym przejawom ycia pastwowego suyo umacnianiu prestiu i autorytetu zarwno samego cesarza, jak i podlegych mu najwyszych urzdnikw pastwowych. Wygaszane przemwienia i pisane dokumenty byy bowiem dostpne tylko dla tych, ktrzy, w pierwszym wypadku, ich suchali albo, w drugim, byli dostatecznie wyksztaceni, eby mc je przeczyta, natomiast regularnie powtarzajce si rytualne wystpienia i czynnoci cesarskie mogli oglda wszyscy mieszkacy stolicy, a ich opisy trafiay do prowincji. One zadzierzgiway wic o wiele bardziej bezporedni wi midzy wadc a jego poddanymi, ni byo to moliwe poprzez stosowanie rodkw jednoznacznie politycznych. A jednak religia, jak moga peni funkcj mocnego spoiwa, cementujcego zwizki midzy czonkami politycznej wsplnoty, tak rwnie dobrze moga by czynnikiem dezintegracji, dzielcym ich na osobne i wiadome swojej odrbnoci grupy. Jeeli bowiem pomylno pastwa zaley od aski Boej, a ta z kolei

3 3

zaley od wyznawania przez obywateli tego pastwa prawdziwej wiary w VI wieku za mao kto kwestionowaby ktre z tych dwu twierdze z tego wynika, e ci, ktrzy nie chc przyj prawdziwej wiary, nie mog by penoprawnymi czonkami organizmu pastwowego. I jak dugo heretycy podlegali dyskryminacji jako jednostki lub czonkowie pozbawionych znaczenia sekciarskich zgromadze, integralno wsplnoty nie bya powaniej zagroona. Ale gdy tworzyli oni konkurencyjny Koci, z wasn hierarchi i wasn sieci powiza, wtedy mona byo spodziewa si wyrwania ze zbiorowoci obywatelskiej znacznej grupy osb. I wanie co takiego zdarzyo si w wiekach VI i VII. W Kociele od dawna istnia spr co do stosunku zachodzcego midzy bosk i ludzk natur Chrystusa. Szczegowe stanowiska i argumenty s skomplikowane i nie ma potrzeby, aby tutaj si nimi zajmowa. Do na tym, e Justynian w ostatnich latach ycia i jego bezporedni nastpca, Justyn II, popierani przez hierarchi Kocioa konstantynopolitaskiego, zastosowali sankcje karne przeciwko monofizytom, ktrzy wierzyli, e ludzka natura Chrystusa zostaa w caoci niejako wchonita przez natur bosk. Duchowni wyznajcy doktryn monofizyck musieli zej do podziemia i zaoyli wasn organizacj kocieln. Z lunej grupy w obrbie Kocioa monofizyci stali si wic antykocioem. Z przyczyn, ktre nie <j^ s dla nas do koca jasne, zyskali oni najwiksze poparcie w Syrii, Mezopotamii X i Egipcie, krajach, gdzie przewaajca cz ludnoci nie mwia po grecku. ^ Powstao tam mnstwo napisanych po syryjsku i koptyjsku homilii, hymnw, listw pasterskich, polemicznych traktatw itp., ktrych ton by wrogi wobec Kocioa oficjalnego i, na zasadzie swoistego skojarzenia, wobec samego pastwa. W ten sposb sekciarstwo religijne wzmacniao odrbno etniczn i kulturow mieszkacw tamtych ziem, rodzc wrd nich poczucie wyobcowania z politycznej wsplnoty Cesarstwa. W czasach Herakliusza wanie te kraje zostay najechane i zajte przez Persw, a potem odbite przez Rzymian. Ich mieszkacw dotkny zniszczenia, ndza i wszystkie inne plagi, jakie niesie z sob wojna. Poczuli oni na wasnej skrze, e nie mog liczy na ochron, ktra bya ich prawem jako obywateli Cesarstwa. Kiedy wic pod koniec panowania Herakliusza zaczy si napady arabskie, najedcy nie spotkali si na terenach, ktre atakowali, z nadmiarem przywizania do wadzy rzymskiej. Jeeli nawet nie witano ich z wyran radoci, to w kadym razie wielu yjcych tam ludzi okazywao pospn neutralno. I to by gwny czynnik, ktry zdecydowa o atwoci, z jak muzumanie przejli kilka spord najbogatszych i najgciej zaludnionych prowincji Cesarstwa Rzymskiego. Jeli w wczesnych pogldach na pastwo rzymskie dostrzegamy rne i niekiedy sprzeczne z sob tendencje, to samo mona powiedzie o pogldach na wiat w ogle. Proces wzajemnej adaptacji chrzecijaskiej teologii i greckiej myli filozoficznej w znacznej mierze dobieg ju koca. W IV wieku Ojcowie Kocioa, jak na przykad Grzegorz z Nyssy, zaczli stosowa neoplatosk interpretacj ^chrzecijaskiej. Nieznany autor traktatw z V wieku przypisywanych

34

niesusznie Dionizemu Areopagicie, Ateczykowi, o ktrym wspominaj Dzieje Apostolskie, dokoczy dziea zacztego przez Grzegorza i skonstruowa skomplikowany system zstpujcych w d emanacji z Jedni, ktr jest Bg, ku wiatu stworzonemu, zrwnowaony przez odpowiadajce im stadia wznoszenia si ku Jedni. W pierwszej poowie wieku VI palestyski mnich Leoncjusz z Bizancjum uprawia interpretacj chrystologiczn w duchu bliszym Arystotelesowi, co byo prb ujcia kocielnego dogmatu w sposb moliwy do zaakceptowania intelektualnego. Filozofia nie zostaa jednak w caoci wchonita przez teologi (podobnie zreszt jak i nie caa teologia zostaa przeoona na jzyk filozofii). W Atenach cigle istniaa szacowna Akademia, zaoona przez samego Platona blisko tysic lat wczeniej, i nauczali w niej ludzie pogreni w dzieach filozofw najwyszej rangi, a w kadym razie przesiknici antyczn tradycj filozoficzn. Najwikszy z neoplatonikw Akademii, Proklos, zmar w roku 485. Ale dziaa Symplicjusz, opracowujcy uczone i rozsdne komentarze do Arystotelesa, w ktrych zachowa wiele z dorobku dawniejszych filozofw. Natomiast inny czonek wczesnej Akademii, Damascjusz, do objaniania Platona stosowa osobliw mikstur mylow, zoon z analizy czysto filozoficznej i z zabobonnej demonologii. Szkoa ateska bya jednak oderwana od swoich czasw. Wysiki jej uczonych w znacznym stopniu koncentroway si na drobiazgowych grach logicznych. Pominwszy za wszystko inne stanowia ona centrum pogastwa w wiecie, ktry by ju chrzecijaski. Podobnie wic jak niektre miasta uniwersyteckie w pniejszych czasach, Ateny stay si schroniskiem spraw przegranych. W roku 529, zgodnie z generaln polityk dyskryminacji pogan, heretykw i innych intelektualnych odszczepiecw, Justynian wyda polecenie konfiskaty bogatego wyposaenia Akademii, a jej profesorom nakaza przerwa nauk. Niektrzy spord tych tyle wybitnych, co ekscentrycznych uczonych na jaki czas wyemigrowali do Persji, majc nadziej na utworzenie tam uczelni filozoficznej, ale wkrtce wrcili. Wyniki najnowszych bada pozwalaj zreszt przypuszcza, e zamknicie szkoy w Atenach miao charakter raczej przejciowy ni trway i e nauczanie filozofii w tym czcigodnym miecie antycznym prawda, e oparte na skromniejszej bazie materialnej byo kontynuowane a do koca VI wieku albo nawet jeszcze duej. W kadym razie odtd Ateny nie miay ju wielkiego znaczenia. Najwaniejszym orodkiem ycia intelektualnego bya w pnym wiecie rzymskim Aleksandria, gdzie zaoone przez krla Ptolemeusza I okoo roku 280 p.n.e. Muzeum (Museion) wci kwito jako instytucja badawcza i wsplnota uczonych. Filozofowie aleksandryjscy przystosowali si do chrzecijastwa albo przynajmniej pogodzili si z nim i, inaczej ni ich koledzy w Akademii, nie obnosili si demonstracyjnie ze swoim pogastwem. Najwybitniejszy z nich chocia by moe nie sprawowa on tam oficjalnego kierownictwa Jan Filopon midzy innymi zaj polemiczne stanowisko wobec Ateczyka Prok^osa

35

w kwestii, czy wiat istnia zawsze, czy zosta stworzony w czasie. Jest to doniosy problem filozoficzny, ktry yje do dzisiaj w dyskusjach kosmologw, spierajcych si o pocztek wszechwiata, i Filopon, podobnie jak Proklos, potraktowa go z powag, na jak zasuguje. Podejmujce za ten temat dzieo, napisane okoo roku 529, wanie w owych latach mogo mie znaczenie dla uchronienia szkoy aleksandryjskiej od losu, jaki spotka atesk Akademi. W swoich licznych innych pracach Filopon nie tylko prbowa pogodzi dogmat z dialektyk, ale rwnie rozwija w twrczy sposb niektre pogldy Arystotelesa w dziedzinie fizyki (w arystotelesowskim rozumieniu tego terminu). Wiele dzie Aleksandryjczyka, o rnej tematyce, zostao straconych dla potomnoci, poniewa jako monofizyta by on w oczach ortodoksyjnych chrzecijaskich kopistw i nauczycieli autorem podejrzanym. To jednak, co si zachowao, pozwala widzie w nim filozofa niewiele ustpujcego najwybitniejszym przedstawicielom tej dyscypliny i czowieka budzcego niekaman sympati dziki swojej najwyszej uczciwoci intelektualnej. * Filopon zmar za panowania Justyniana, lecz aleksandryjska szkoa filozoficzna istniaa dalej. Jego modszymi kolegami byli prawdopodobnie Dawid i Eliasz, autorzy prac powiconych Arystotelesowi. Aleksandryjczyk Stefan, ktrego Herakliusz w roku 612 cign do Konstantynopola, eby naucza tam filozofii, by wszechstronnym uczonym, komentujcym nie tylko pisma Arystotelesa, ale rwnie medyczne rozprawy Hipokratesa i Galena. Jego zainstalowanie w stolicy, pod cesarskim protektoratem, w charakterze przeoonego nad odnowionym uniwersytetem" wskazuje na presti, jakim wci cieszya si tradycja filozoficzna sigajca Platona i Arystotelesa oczywicie pod warunkiem, e jej zwolennicy powstrzymywali si od atakowania mocno obwarowanych pozycji chrzecijaskich. Nauczanie Stefana prawdopodobnie wywaro wpyw na pisma teologiczne wspczesnego mu, pochodzcego z Konstantynopola, Maksyma Wyznawcy (580-662), ktry czyni kunsztowny uytek z poj i metod filozofii antycznej, rozpatrujc zagadnienia dogmatyczne. ** W czasach Jana Filopona dziaa w Aleksandrii Kosmas Indykopleusta czyli Pywajcy do Indii" byy eglarz, ktry zwiedzi kawa wiata, podrujc na wschd w sprawach handlowych. Czy naprawd dotar a do Taprobane (Cejlon), trudno osdzi, ale z pewnoci zna takich, ktrzy dotarli. Lata emeryckie" powici przedstawieniu na pimie swoich wyobrae o wszechwiecie, szafujc przy tym barwnymi dygresjami i wspomnieniami. wiat wedug Kosmasa mia by nie kulisty, jak przewanie utrzymywali filozofowie greccy, ale osadzony na planie prostokta, z pewnym rodzajem stokowatego wierzchoka, na ktrym mieci si Raj. Przypomina ksztatem Ark Przymierza, ktra zostaa zbudowana na jego wzr. W takim kosmosie wprawianiem w ruch
* Por. Aneks, s. 321. ** Por. Aneks, s. 292.

36

cia niebieskich zajmowali si anioowie. Kosmas odrzuci ca tradycj filozoficzn, przeciwko ktrej skierowa sporo polemicznych uwag na stronie. Za mocn podstaw mia Stary Testament w alegorycznej interpretacji Ojcw Kocioa. Pominwszy niemal maniakaln drobiazgowo, z jak wykorzystuje implikacje ustpw Starego Testamentu, wyrwanych z ich historycznego kontekstu, Kosmas nie by jak wyizolowan postaci z obkaczego marginesu. Zachowao si wiele odpisw jego dziea, a cykl ilustracji do niego powsta bardzo wczenie, moe nawet sporzdzony przez samego autora. Tak wic w VI wieku moemy napotka trzy rne rodzaje podejcia do najwaniejszych problemw filozoficznych. Szkoa ateska, w stylu nieco scholastycznym, trwaa na pozycjach dawniejszego pogaskiego neoplatonizmu. Szkoa aleksandryjska uznaa gwne punkty doktryny chrzecijaskiej i zaja si analiz ich konsekwencji, uywajc do tego logiki arystotelesowskiej, oraz konstruowaniem takiego systemu filozoficznego, w ktrym nie kryoby si niebezpieczestwo otwartej konfrontacji z chrzecijastwem. Kosmas Pywajcy do Indii" (ktry by moe nestorianinem, a zatem w oczach oficjalnego Kocioa heretykiem) i tacy, ktrzy myleli jak on, prbowali odrzuci ca hellesk tradycj filozoficzn i zacz wszystko od nowa, opierajc si na interpretacji Pisma witego. Oczywicie, postpujc tak, nieuchronnie musieli na powrt wpuszcza tylnymi drzwiami pewne elementy tej tradycji. Wszystkie trzy tendencje istniay obok siebie przez znaczn cz epoki bizantyskiej, wpywajc jedna na drug. Konflikt midzy starym a nowym daje si zaobserwowa rwnie w medycynie. Rozmaitych ksig medycznych byo sporo. Wikszo miaa charakter kompilacyjny i opieraa si na ogromnej encyklopedii medycznej Orybazjusza, osobistego lekarza cesarza Juliana w IV wieku. Aleksander z Tralles, brat Antemiusza, budowniczego kocioa Mdroci Boej, napisa duy podrcznik terapeutyki i dwie mniejsze prace, o pasoytach jelit i chorobach oczu. Aleksander by czowiekiem otwartego umysu, skrupulatnym, obeznanym z wielkimi dzieami greckiego pimiennictwa medycznego i z charakterystycznym dla nich rzeczowym, zobiektywizowanym podejciem do tematu. Nie zdoby si jednak na to, eby nie wczy do swoich prac rozmaitych przesdw czy informacji, ktre mona by nazwa babskim gadaniem. Wspczesny mu Aecjusz z Amidy dziaa jako medyk na dworze cesarskim, prawdopodobnie przy samym Justynianie. Jego bardzo obszerny podrcznik sztuki lekarskiej jest w przewaajcej czci kompilacj sporzdzon na podstawie pism autorw wczeniejszych. * Dochodzi tam jednak do gosu rwnie ideologia i praktyka jego wasnych czasw, kiedy zdarza mu si zaleca modlitw albo uycie kadzida kocielnego. Ju Gesjusz z Petry, nauczyciel terapeutyki na przeomie wieku V i VI, czy w swoim dziele medycyn fachow z medycyn, by tak rzec, religijn. Podobn drog idzie w VII wieku Pawe z Eginy, ktry
* Por. Aneks, s. 325.

37

prbuje pogodzi tradycyjn greck refleksj medyczn z nasilajc si tendencj do przypisywania przyczyn chorb dziaalnoci zych duchw. Dysponujemy interesujcym rdem, ktre pozwala nam wyrobi sobie pewne wyobraenie o tym, jak wczesna medycyna funkcjonowaa w praktyce. rdem tym jest ywot w. Teodora z Sykeon, witobliwego ma, ktry y w niewielkim miasteczku na pomocnym zachodzie Azji Mniejszej w kocowych dziesicioleciach VI wieku. wiat Teodora i jego towarzyszy jest jednym wielkim uwolnionym demonem. Kade niepomylne wydarzenie, wcznie z chorob, byo przypisywane zym duchom, ktre potrafiono identyfikowa z najwysz precyzj. Gwne zajcie Teodora polegao na ich wypdzaniu, czsto z zastosowaniem metod nieobcych dzisiejszej psychoterapii. Ale on sam nie uwaa siebie za konkurenta miejscowych lekarzy. Przeciwnie, czsto przysyali sobie nawzajem pacjentw, kiedy uznali, e nie mog ich uleczy za pomoc wasnych metod. Tak wic w tym maym, prowincjonalnym miecie w codziennej praktyce medycznej ssiadoway z sob nauka i przesd, postawa pogaska i postawa chrzecijaska, sowem stare i nowe. Z podobnym wspistnieniem starego i nowego mamy do czynienia w dziedzinie literatury. Czasem w tym ssiedztwie dominuje element konfrontacji, czasem przybiera ono posta wzajemnego uzupeniania si. Przede wszystkim jednak trzeba powiedzie, e wiele gatunkw literackich klasycznej Grecji wygaso przed wiekami, kiedy zmieniy si spoeczne i polityczne warunki, ktre im sprzyjay. Autorzy nie pisali ju tragedii ani komedii, nie uprawiano te poezji lirycznej w najdosowniejszym znaczeniu tego terminu, utworzonego od nazwy instrumentu muzycznego, czyli przeznaczonej do piewania. Wraz ze znikniciem suwerennych zgromadze politycznych, przed ktrymi mona byo przemawia, skoczyo si polityczne oratorstwo, a likwidacja sdw przysigych pocigna za sob zanik krasomwstwa sdowego. Co oczywicie nie oznacza, e przestay by ukadane przemwienia na najrniejsze okazje i w najrniejszej formie, od wesela po pogrzeb, od fajerwerkowych popisw pustej zrcznoci retorycznej po powane komentarze do spraw pastwowych. Szczliwym trafem zachowaa si gar publicznych przemwie, wygoszonych w palestyskim miecie Gaza pod koniec V i na pocztku VI wieku, ktre wiadcz o wci duym znaczeniu sztuki oratorskiej w owych czasach, zarwno w sferze odzwierciedlania i ksztatowania opinii publicznej, jak i dostarczania odbiorcom intelektualnej rozrywki. Mwic za o retoryce, nie naley te zapomina o kaznodziejstwie, ktre czsto wykazuje wpyw tradycji klasycznej. W gruncie rzeczy jednak retoryka w znacznej mierze przeja rol literatury. Takie na przykad Dionysiaka, ogromne dzieo Nonnosa z Panopolis, napisane okoo poowy V wieku, chocia ma epick form, to naprawd nie opowiada adnej historii jest nadtym, rozgadanym panegirykiem (na cze boga Dionizosa), utrzymanym w jzyku i stylu tradycyjnej poezji epickiej. Jednoczenie

38

zacieray si w pewnym sensie granice midzy proz i wierszem. Ta sama bowiem tre moga by ubrana zarwno w jedn, jak i w drug form. Dioskor, drugorzdny wierszopis, yjcy w maym miasteczku Afrodito w dolinie Nilu w poowie VI wieku, ukada okolicznociowe poematy, poyczajc jzyk i metryk od Homera i tragikw, a opiewa w nich takie tematy jak przywiezienie portretu Justyna II, wizyty drobnych urzdnikw, awanse krajanw zatrudnionych w administracji czy zalubiny lokalnych osobistoci. Na rwni zdominowane przez retoryk byo pimiennictwo chrzecijaskie, przynajmniej to adresowane do ludzi wieckich dziea fachowe, skierowane do kolegw teologw, to ju inna sprawa. Caa ta literatura bya ze swej istoty literatur uczon. Tworzono j w jzyku, ktry pierwotnie mia by prost imitacj jzyka pisarzy ateskich wieku klasycznego, a jednak do tego czasu wyksztaci i rozwin wasne zasady, i ich nauczenie si wymagao dugich studiw. Napychano j cytatami i aluzjami do literatury i mitologii odlegej przeszoci klasycznej albo, w przypadku literatury chrzecijaskiej, do Biblii. Unikaa wszelkich bezporednich odniesie do takich cech wspczesnego wiata, jakich nie mia jego klasyczny czy biblijny odpowiednik, pielgnujc tym samym szczegln postaw izolacji od spoecznoci, do ktrej naleeli i autorzy, i czytelnicy. W pewnej mierze bya symbolem statusu, jako wasno klasy ludzi wyksztaconych i dysponujcych wolnym czasem, ktrych modo upyna na studiach gramatycznych i retorycznych. Obok literatury klasycyzujcej spotykamy w interesujcej nas tu epoce rwnie literatur innego typu, majc wasne, odmienne ni tamta wartoci i metody, czsto te bardziej wspczesn w tonie. Za ilustracj mog tu posuy przykady dwch dziedzin pimiennictwa. Dziejopisarstwo w stylu klasycznym, z przemwieniami bohaterw, z sugestywnymi opisami wydarze, z powanym rozstrzsaniem przyczyn i skutkw, byo uprawiane przez ludzi, ktrzy najwyraniej widzieli siebie w roli spadkobiercw Herodota, Tukidydesa czy Polibiusza. Najwikszym z nich by pochodzcy z palestyskiej Cezarei Prokopiusz, ktrego relacja z wojen prowadzonych przez Justyniana ma prawo ubiega si o miejsce wrd arcydzie historiografii greckiej. Powcigliwy, zasadniczy, erudyta, pisze w jzyku klasycyzujcym, unikajc specjalistycznych terminw, ktre funkcjonoway wspczenie, czsto uderza w wysoki ton moralny, wystrzega si bahostek i anegdociarstwa. Struktur narracji, ukadaniem fikcyjnych przemwie, podniosym jzykiem, powag i mentorstwem swojej osoby literackiej w sposb wiadomy wcza si w dug tradycj historiografii greckiej. * Nieco pniej, we wczesnych latach panowania Justyna JJ, Prokopiusz znalaz nastpc i kontynuatora w Agatiaszu, ktry, chocia niewtpliwie pisarz mniejszego kalibru, nie umiejcy oprze si pokusie opowiadania zajmujcych anegdot, stosuje
* Por. Aneks, s. 281.

39

taki sam naladowczy jzyk i styl, przybiera taki sam generalnie powany ton i tak samo wprowadza uczone dygresje. Z kolei do Agatiasza nawiza Menander Protektor, z ktrego dziea zachoway si tylko urywki, ale pokazuj one, e szed on w tym samym kierunku, co poprzednik. Ju za czasw Herakliusza Teofilakt Symokata napisa histori panowania cesarza Maurycjusza. * Ten autor rwnie by historykiem stawiajcym sobie cele powane, dcym do ustalenia prawdy. Zna i opanowa wszystkie rodki, jakimi operowaa historiografia klasyczna, ale jego kwiecisty styl, obfitujcy w wyraenia i obrazy poetyckie, i jego zainteresowanie yciem witych mw i niewiast oraz cudami zwiastoway pocztek rozbratu ze star tradycj. Obok historykw, ktrzy zachowujc dyktowany szacunkiem dystans id w lady Tukidydesa, pojawili si rwnie przedstawiciele dziejopisarstwa nowego typu. Byo to kronikarstwo, ktre zajmowao si przegldem dziejw wiata od dnia stworzenia albo jakiej innej arbitralnie wybranej przez autora wczesnej daty po wspczesno. Kronikarzy nie interesowao ustalanie powiza przyczyno-woskutkowych midzy wydarzeniami ani badanie zalenoci midzy charakterem politykw a ich postpkami. Byli mao wraliwi na tak wysoko wwczas cenion sztuk retoryczn i nie wplatali w tok swojej opowieci fikcyjnych przemwie. Posugiwali si jzykiem nie konsekwentnie attycyzujcym, ale raczej makaronicznym, z wieloma elementami sownictwa, morfologii i skadni, ktre naleay do wspczesnego jzyka mwionego i ktrych starannie unikali pisarze nawizujcy do literatury klasycznej. Ich pogld na histori, o ile mona powiedzie, e go w ogle mieli, by naiwnie teologiczny w niepowodzeniach widzieli kar za grzechy a swoich bohaterw przedstawiali w kolorze biaym i czarnym, jako jednoznacznie dobrych lub zych. W doborze wydarze, o ktrych opowiadali, byli bezkrytyczni i mao wybredni, nie stronili od bahostek i sensacji. Nieraz te kroniki nazywano klasztornymi, co brao si std, e ich autorzy byli czonkami mnisich wsplnot. Nie ma jednak powodu, by przyjmowa, e to okrelenie jest generalnie suszne. Natomiast prawd jest, e kronikarzom przywieca dwojaki cel: bawi i uczy, tzn. oddziaywa budujco, i e ich dziea byy adresowane do czytelnikw, ktrzy niewtpliwie umieli czyta i pisa, ale ktrych gust nie uformowa si pod wpywem wyksztacenia klasycznego, umoliwiajcego obcowanie z kultur wysok. Naleay one do sfery kultury ludowej, popularnej, dominowa w nich ton zdecydowanie chrzecijaski, relacj midzy nimi a tradycj klasyczn mona okreli jako ignorancj lub baamutno, skwapliwie gromadziy informacje, ale nie poddaway ich adnej przemylanej selekcji. W sumie czowiekowi z ulicy dostarczay odpowiedzi na jego naiwne pytania o przeszo spoeczestwa, w ktrym y. Zachoway si dwie kroniki z tego okresu. Chronografia Jana Malalasa powstaa w Antiochii w pocztkach panowania Justyniana i zawiera wiele informacji
* Por. Aneks, s. 297.

40

a take dezinformacji o wydarzeniach, ktre zachodziy w tym miecie. ywa, bezrefleksyjna, czsto baaganiarska, od strony teologicznej utrzymana w duchu sztywno ortodoksyjnym, mienica si gmatwanin bitew, polityki na wysokim szczeblu, intryg kocielnych, przewrotw, plotek, polujca na sensacj kronika Malalasa pozwala pozna, w fascynujcym przelocie, wiat dozna intelektualnych zwyczajnego czowieka w epoce Justyniana. Druga kronika, Kronika Wielkanocna, nazwana tak z powodu uwagi, jak powica dacie Wielkiej Nocy, zostaa napisana przez nie znanego nam autora za panowania Herakliusza. * Bardziej kocielna" w tonie od poprzedniej, bya moe dzieem duchownego. Cechuje j taki sam prosty, rocznikarski sposb przedstawiania wydarze, taka sama czarno-biaa charakterystyka postaci, taka sama nieumiejtno odrniania rzeczy wanych od drugorzdnych, taki sam teologiczny pogld na mechanizmy historii. Jest jednak nie tak ywa i zajmujca jak kronika Malalasa, ktry mia pewien, poniekd dziennikarski, talent. Oba dziea oznaczay wyrane zerwanie z tysicletni tradycj dziejopisarsk i pocztek historiografii nowego rodzaju, adresowanej do czytelnikw, ktrych wymagania intelektualne byy zupenie innego rodzaju ni czytelnikw Prokopiusza i Agatiasza. Podobnie jak klasycyzujca proza historyczna, tak i poezja osadzona w tradycji klasycznej bya uprawiana w dalszym cigu, chocia jej rozmaito gatunkowa ulega ograniczeniu, a wiele utworw poetyckich tej epoki wypadaoby uzna raczej za wierszowane deklamacje. Szczeglny jzyk, wywodzcy si od Homera, i metryka oparta na iloczasie, ktry polega na rnicy w wymawianiu zgosek dugich i krtkich a ta w wczesnej wymowie ju zanika sprawiay, e owa tradycyjna poezja bya form literackiej ekspresji dostpn tylko dla uczonych. I tylko uczeni mogli w peni doceni t jej warstw, ktra skadaa si z aluzji, zapoycze i naladownictw. Wiemy, e epik historyczn uprawia Chrystodor z Koptos, w pocztkach VI wieku. Zachoway si poematy Zdobycie ttionu Tryfiodora i Porwanie Heleny Kolutosa. ** Rwnie zachowany poemat Muzajosa Historia o Hero i Leandrze naley, by moe, datowa na pocztek wieku VI. Tradycyjny sposb narracji poetyckiej na mod Homera zapewne osabia si oddziaywania tej twrczoci na czytelnikw. Jakkolwiek byo, za panowania Anastazjusza pewien Marian powici swj skromny talent przerabianiu na prostszy wiersz jambiczny heksametrycznych utworw Teokryta, Kallimacha, Apoloniusza z Rodos, Arata i Nikandra. Mino niewiele czasu i jambiczny trymetr zaj miejsce heksametru daktylicznego jako metrum najlepiej nadajce si do dugich poematw narracyjnych. Oznaczao to co wicej ni zmian techniczn. Rezygnacji z heksametru towarzyszyo bowiem odejcie od poetyckiego jzyka Homera, z jego specyficznym zasobem leksykalnym, z jego osobliwymi formami fleksyjnymi, z jego utartymi wyraeniami.
* Por. Aneks, s. 302. ** Por. Aneks, s. 273.

41

W VI wieku powstao sporo poematw historycznych i mitologicznych napisanych w metrum jambicznym, ktre si nie zachoway. Przetrwa natomiast do naszych czasw obszerny zbir poezji, prawie w caoci jambicznej, z czasw panowania Herakliusza, ktrego autorem by wspomniany ju Jerzy Pizydes. W skad tego zbioru wchodzi przede wszystkim dugi poemat powicony aktowi stworzenia i kilka panegirycznych relacji z kampanii Herakliusza przeciwko Persom. Obecne w twrczoci Jerzego otwarte i czsto arliwe manifestacje wiary chrzecijaskiej oznaczay radykalne zerwanie z klasyczn tradycj poetyck. W parze z tymi manifestacjami szed jednak bogaty repertuar aluzyjnych odniesie do dawniejszej poezji, tak charakterystycznych dla naladowcw Homera i Kallimacha chocia nie by on peny, bo w czci wypary go aluzje biblijne. Niezalenie od deklamatorskiego zacicia swojej twrczoci Jerzy Pizydes by tgim poet, umiejcym prowadzi wielk narracj i po mistrzowsku operowa bogatym zasobem rodkw obrazowania poetyckiego. Niemniej jego poezja bardzo rnia si od klasycznej poezji opisowej, ju raczej przypominaa cig wyduonych przemwie, ktre wygaszali posacy wystpujcy w tragedii greckiej. Obok poezji narracyjnej w typie klasycznym i w nowym typie, reprezentowanym przez Jerzego Pizydesa, kwita produkcja krtkich okolicznociowych utworw poetyckich, utrzymanych w formie klasycznej. W trzeciej wierci VI wieku do koa poetw uprawiajcych t twrczo nalea historyk Agatiasz. * W niektrych spord swoich wierszy zajmuje si on wspczesnymi wydarzeniami i osobami, inne maj charakter wicze literackich, s wariacjami na tematy zaczerpnite od epigramatykw epoki aleksandryjskiej (III-I wiek p.n.e.) i pniejszych. Agatiasz sporzdzi zbir wasnej poezji, a take utworw swoich przyjaci, ktry czciowo zachowa si w pniejszej antologii, tzw. Antologii Palatyskiej. Mamy te dwa dusze poematy autorstwa czonka tego samego krgu literackiego, Pawa Silencjariusza, napisane w zwizku z powtrnym otwarciem kocioa Mdroci Boej w roku 562 po odbudowie zawalonej kopuy. ** Zostay one odczytane w obecnoci osiemdziesicioletniego wwczas Justyniana. Wida wyranie, e w koach rzdzcych spoeczestwa rzymskiego poezja klasycyzujca cigle moga liczy na zainteresowanie i mecenat. W poezji tych czasw mamy rwnie do czynienia ze zjawiskiem o zupenie innym charakterze ni omwione. Od swoich najwczeniejszych dni Koci katolicki wykorzystywa w liturgii poezj piewan, idc w tym za wzorem, jakiego dostarcza wczesny judaizm. Do biblijnych psalmw i kantykw dodawano, w stosownym czasie, krtkie utwory pochwalne lub baganie, ujte w klasyczne miary iloczasowe. W sytuacji, gdy zanika ju wraliwo na iloczas, pojawiy si podobne krtkie utwory, ktrych metryka opieraa si na regularnie rozmieszczonych akcentach. Zazwyczaj miay one jeden schemat rytmiczny, powtarzajcy si linijka
* Por. Aneks, s. 289. ** Por. Aneks, s. 290.

42

po linijce. W syryjskojzycznych regionach Cesarstwa semicka tradycja poezji religijnej o krtkich zrytmizowanych wersach, tak stara jak Pie Debory w Starym Testamencie, ulega dalszym przeksztaceniom, ktre doprowadziy midzy innymi do ukadania krtkich, podobnych do kaza, wierszowanych przemwie do wiernych. Jednak poza tymi mao obiecujcymi od strony literackiej pierwocinami w VI wieku nieoczekiwanie narodzi si zupenie nowy, kunsztowny rodzaj greckiej twrczoci liturgicznej gatunek poetycko-muzyczny znany jako kontakion. W swojej treci kontakion by waciwie kazaniem, opowiada jakie wydarzenie ze Starego lub Nowego Testamentu albo z ywotw witych i wyprowadza z niego krtk nauk. Jeeli chodzi za o form, skada si z szeregu strof, z ktrych kada stanowia skomplikowany ukad metryczny nie byo tam monotonnego powtarzania identycznych metrycznie wersw kada bya piewana na t sam melodi i kada koczya si tak sam linijk, refrenem. Obfito schematw metrycznych stosowanych w kontakionach bya wprost niezmierzona, a pod wzgldem bogactwa struktury mogy one rywalizowa z klasyczn liryk greck. Muzyka owych wczesnych pieni liturgicznych do nas nie dotara, ale o jej rytmie moemy sobie wyrobi pewne wyobraenie na podstawie metryki tekstw. Materia tej nowej liryki miaa w gruncie rzeczy charakter narracyjny i przewanie bya ubrana w form dramatycznego dialogu midzy postaciami. Kontakion jest kojarzony z osob Romana Melodosa (Pieniarza"), ktry podobno go wymyli, a na pewno rozwin i udoskonali. Urodzi si on w syryjskim miecie Emeza (dzi. Homs), moliwe, e z pochodzenia by ydem. Za panowania Anastazjusza przyby do Konstantynopola i zosta diakonem w kociele Mdroci Boej. Wedug jego biografa w pewn wigili Boego Narodzenia ukazaa mu si we nie Najwitsza Panna, daa mu zwj papirusu i polecia zje go. Kiedy obudzi si rankiem nastpnego dnia, natychmiast uda si do swojego kocioa, wszed na ambon i zapiewa kontakion boonarodzeniowy, ktry po dzi dzie jest pieni liturgiczn Kocioa Wschodniego. * Wierny, e Roman ukada swoje hymny i muzyk, do ktrej byy piewane, jeszcze w roku 555. Poezja Romana Melodosa bya pisana w jzyku, ktry najwaciwiej mona by okreli jako uszlachetnion posta jzyka uroczystej prozy uytkowej rejestru jzykowego, z ktrego korzystay kazania, akty prawne i inne oficjalne wypowiedzi. By mistrzem ywego i psychologicznie prawdopodobnego dialogu. Jego twrczo charakteryzuje si bogactwem form obrazowania, przewanie zaczerpnitych ze wiata przyrody i uprawy roli, ktre dobrze wiadczy o opanowaniu przez autora rzemiosa poetyckiego, i w niewielkim tylko stopniu, jeli nie wcale, jest zalena od wczeniejszych wzorcw literackich. Oczywicie pojawiaj si w niej czsto echa Biblii, natomiast brak aluzji do literatury klasycznej jeli pomin
* Por. Aneks, s. 277.

43

wystylizowane deklaracje odrzucenia klasycznej tradycji. W oczach Romana Aratos triskataratos (po trzykro przeklty"), czy Demostenes asthenes (saby") itp. byli pozbawieni jakiejkolwiek wartoci. Ta nowa poezja liryczna nowa metrycznie, stylistycznie i tematycznie bya funkcjonalna, w takim sensie, w jakim to okrelenie przysuguje poezji Pindara czy tragediom Ajschylosa: stanowia element ceremonii, rytuau. Bya te nierozdzielnie zwizana z akompaniamentem muzycznym, i pod tym wzgldem przypominajc ody Pindara lub pieni chru w tragediach. Natomiast obiema tymi cechami wyranie rnia si od wspczesnej sobie poezji klasycyzujcej. Bya take atwo dostpna dla odbiorcw stosunkowo niewyksztaconych, chocia by doceni j w peni, trzeba byo legitymowa si wicej ni przecitn znajomoci Biblii i pism Ojcw Kocioa. Oznaczaa zupenie nieoczekiwane odwieenie tradycji poetyckiej, ktra pod wieloma wzgldami skostniaa, ugrzznwszy w rkach mandarynw literackich. I ta nowa poezja miaa przed sob dug przyszo, chocia jej twrcy rzadko bd poetami formatu Romana. Jeli chodzi o rodowisko materialne, w ktrym toczyo si ycie spoeczestwa pnej staroytnoci, to zmieniao si ono powoli. Wraz z zamkniciem wity pogaskich, co ostatecznie nastpio w kocu IV lub na pocztku V wieku, i budow wielkich kociow, wok ktrych zazwyczaj wyrastao nowe centrum miejskie, zacz si proces transformacji monumentalnego miasta, charakterystycznego dla Cesarstwa Rzymskiego w epoce jego najwikszej wietnoci, z kolumnadami, wityniami bogw, czsto agor (forum), otoczon przez budynki publiczne. Zamiast szerokich ulic, wzdu ktrych cigny si kolumnady portykw, pojawiy si wskie, nierzadko krte uliczki, wytyczone przez rzdy dwu- lub trzykondygnacjowych domw z nawarstwionymi wyszymi pitrami i wiszcymi balkonami. Niemniej za czasw Justyniana miasto antyczne nie stao si jeszcze miastem redniowiecznym. Justynian zrealizowa bardzo wiele przedsiwzi budowlanych, ktrych cz bya dyktowana potrzebami natury militarnej, cz za miaa stanowi pokaz i potwierdzenie imperialnej wielkoci pastwa. Historyk Prokopiusz powici osobne dzieo opisowi, prowincja po prowincji, budowli wzniesionych na rozkaz cesarza. Naleay do nich przede wszystkim niezliczone twierdze, z ktrych kilka wci jeszcze stoi. Najbardziej imponujcym zabytkiem tego budownictwa jest niezdobyta warownia w Dara w pobliu Eufratu, w rwnej mierze wiadectwo potgi Cesarstwa, co umiejtnoci architekta Antemiusza. Mona tu zreszt wtrci, e wprawdzie nigdy nie zostaa ona wzita szturmem, ale nieprzyjaciel, pomylawszy, mg j po prostu obej. Pooenie fundamentw pod wielkie fortece nad Dunajem, w Belgradzie i Widyniu, na ktrych przez stulecia budowali kolejni zdobywcy, byo rwnie dzieem Justyniana. Wiele umocnie obronnych powstaych za jego panowania cigle mona oglda w Tunezji, cho na og z pniejszymi dodatkami arabskimi lub tureckimi, np. w miecie Kelebia. Spord innych zachowanych budowli wieckich najbardziej godne uwagi s olbrzymie

44

podziemne zbiorniki na wod w Konstantynopolu, ktrych sklepienia wspieraj si na setkach kolumn. Wszystkie te przedsiwzicia cechuje majestatyczno, doskonao techniczna i solidno wykonania. Czym jednak Justynian najbardziej zapisa si w pamici ludzi swojej epoki, to budow kociow. Od kiedy wsplnoty chrzecijaskie za panowania Konstantyna wynurzyy si na powierzchni ze swojej ppodziemnej egzystencji, wznoszone przez nie kocioy miay jedn z dwu form. Bazylika naladowaa wzorzec wprowadzony dla budynkw publicznych w epoce hellenistycznej i czsto stosowany w Cesarstwie Rzymskim. Bya to budowla na planie prostokta z naw gwn i dwiema albo czterema nawami bocznymi. Naw gwn oddziela od bocznych rzd kolumn, na ktrych wspieray si ciany, zazwyczaj opatrzone oknami, oraz sklepienie nawy gwnej i dwuspadowy dach. Nawy boczne byy przekryte dachami jednospadowymi, opadajcymi od dolnego poziomu okien. U wschodniego koca korpusu nawowego przewanie znajdowaa si pkolista apsyda, a na kocu zachodnim mg do niego przylega portyk lub przedsionek, z ktrego prowadziy drzwi do wntrza kocioa. Taka budowla bya atwa w konstrukcji i oszczdna w wykorzystaniu przestrzeni, a dziki prostocie swoich linii oddziaywaa kojco i budzia zaufanie. Umoliwiaa ona duemu zbiorowisku ludzkiemu widzenie i syszenie tego, co dziao si przy otarzu, umieszczonym we wschodniej kocowej czci nawy gwnej, ktry bywa w tym celu ustawiony na kilkustopniowym podwyszeniu. Paski architraw, spoczywajcy na gowicach kolumn, zosta wkrtce powszechnie zastpiony przez rzd ukw, co nadao budynkowi wicej lekkoci, silniej uwydatniajc jego aspekt wertykalny ni horyzontalny. Innym typem kocioa bya budowla na planie koa lub wielokta, przekryta kopu, ktra moga opiera si albo bezporednio na cianach zewntrznych, albo na wewntrznych kolumnach czy filarach. Co prawda, ten rodzaj konstrukcji, czsty w grobowcach, stosowano na og w budowlach o nieduej skali, ale przykad Panteonu w Rzymie przypomina nam, e rzymscy architekci cakiem dobrze radzili sobie ze wznoszeniem wielkich, krytych kopu budynkw na planie centralnym, Najwczeniejsze chrzecijaskie kocioy tego typu byy prawdopodobnie martyria-mi, wznoszonymi w miejscach domniemanego pochwku mczennikw, ktrzy oddali ycie za wiar. Wiksze kocioy rotundowe, w IV i V wieku, powstaway w ten sposb, e albo budowano je specjalnie, albo zmieniano przeznaczenie istniejcych ju budynkw wieckich. Za przykad mog tu suy mauzoleum Konstancji (Konstantyny) i koci w. Stefana w Rzymie oraz koci w. Jerzego w Tesalonice, najprawdopodobniej wybudowany pierwotnie jako mauzoleum dlacesarza Galeriusza. Okrga budowla ze wznoszcym si wysoko sklepieniem kopuy mniej sprzyjaa nawizywaniu kontaktu ze zbiorowoci ni prostoktna bazylika. Ale za to wytwarzaa swoiste rodowisko kompletne, osabiajc orientacj przestrzenn ludzi znajdujcych si wewntrz i odcinajc ich od wiata zewntrznego. Moga rwnie by postrzegana jako symbol wszechwiata, z ziemi na dole i niebem w grze.

45

Robiono prby poczenia najlepszych cech obu typw budownictwa kocielnego. W Azji Mniejszej i w Syrii w niektrych okolicach kocioy bazylikowe przekrywano kopuami, a rzdy kolumn zastpowano przez szerokie arkady. Ale kopoty techniczne, jakich przyczyniao nakadanie kopuy na budynek prostoktny, byy niezwykle trudne do przezwycienia, Zdaje si, e Justynian i architekci, ktrych cesarz zatrudnia, powicali wiele rozmyla temu problemowi i wykonali niejeden eksperyment, aby go rozwiza. Koci w. Witalisa (San Yitale) w Rawennie, zaczty jeszcze za czasw gockich (chocia prawdopodobnie projekt i fundusze przypyny z Konstantynopola), a ukoczony przez Justyniana po zdobyciu gockiej stolicy, jest zasadniczo budynkiem na planie omiokta, przekrytym kopu wspart na czterech filarach, z doczon niewielk sklepion apsyd. Ogromny koci w. Jana Ewangelisty w Efezie, obecnie w ruinie, by budowl typu bazylikowego, przekryt kilkoma maymi kopuami, z poprzeczn naw boczn, czyli transeptem. W pocztkach swego panowania Justynian odbudowa may koci w. w. Sergiusza i Bachusa w Konstantynopolu cigle mona odczyta dedykacyjn inskrypcj, biegnc wzdu bazy kopuy. W tym przypadku architektowi udao si naoy kopu na budowl na planie niezupenie regularnego prostokta dziki zastosowaniu pendentyww, sferycznych trjktw, wypeniajcych przestrze midzy rogami prostokta a podstaw kopuy. Dopiero jednak w ogromnym kociele Mdroci Boej (Hagia Sofia) problem poczenia uporzdkowanej orientacji kierunkowej, jaka cechuje bazylik nawow, z rozproszeniem przestrzennym budowli na planie centralnym zosta rozwizany w sposb, ktry od czternastu z gr stuleci wzbudza podziw i zachwyt zarwno zwykych zwiedzajcych, jak i fachowcw od architektury. W kociele, ktrego budowa zostaa rozpoczta w roku 532, a ukoczona w 537, ceglany mur obiega z zewntrz naw gwn i dwie nawy boczne, oddzielone od niej marmurowymi kolumnami, na ktrych, z jednej i drugiej strony, wspieraj si galerie (empory). W linii kolumn stoj cztery ogromne filary, wytyczajce kwadrat, ktre podtrzymuj za pomoc pendentyww olbrzymi kopu nad centrum nawy gwnej. Czciowo na tych 'samych filarach, a czciowo na czterech mniejszych, pomocniczych, umieszczonych parami bliej rodka wspieraj si dwie pkopuy, ktrymi przesklepiona jest od wschodniego i zachodniego koca nawa gwna. Od wschodu korpus nawowy zamyka pojedyncza apsyd, a od zachodu otwiera obszerny narteks, czyli przedsionek, podzielony na cz wewntrzn i zewntrzn, ktre rozdziela ciana z kilkorgiem drzwi. Przed narteksem pierwotnie znajdowa si rozlegy, otoczony kolumnami dziedziniec. Suchy opis techniczny daje niewielkie pojcie o wraeniu, jakie ta imponujca budowla wywieraa i cigle wywiera na ogldajcych j. Po pierwsze, zajmuje ogromn przestrze, jej dugo wynosi 77, szeroko 71,7, wysoko 31,5 m. Po drugie, ogromna kopua spoczywa na niewysokim tamburze (podbudowie), nad ktrym biegnie dookoa zwarty cig okien, tak wic wntrze

46

kocioa jest pene wiata, ktrego rdo i kierunek s w pierwszej chwili nieuchwytne. Noc owietla je zesp yrandoli, zawieszonych na acuchach. Wedug naszych, nowoczesnych standardw musiao by wtedy dosy ciemno, ale dla obserwatora z VI wieku, przyzwyczajonego do owietlenia, jakie dawaa lampka oliwna, witynia wprost gorzaa od wiata. Po trzecie, ciany od wewntrz i podoga byy cae pokryte wyszlifowanym do poysku wielobarwnym marmurem, a na kopule, pkopuach i pendentywach znajdoway si mozaiki z mienicego si kolorowego szka. Tu trzeba wspomnie, e pierwotna dekoracja wntrza prawie w caoci przepada i mozaiki, ktre oglda dzisiejszy turysta, pochodz z czasw pniejszych. Rezultat oddziaywania tych trzech czynnikw, wraz z samym rozplanowaniem kocioa, z jego kolumnami i filarami, jest taki, e gdy kto chodzi po nim tu i tam, wci otwieraj si przed nim jakie nowe widoki i szybko ginie poczucie kierunku horyzontalnego. Jedynym staym punktem staje si ten, nad ktrym wznosi si rodek ogromnej kopuy. Zwiedzajcy ma wraenie, jakby zgubi si w olbrzymiej podwodnej grocie, jarzcej si wiatem, ktre pynie z niewiadomego rda, i wyoonej lnicymi kamieniami szlachetnymi. Jeeli za chodzi o czysto techniczn doskonao kocioa Mdroci Boej, to wystarczajco wymownym jej dowodem jest fakt, e on cigle stoi, praktycznie nie uszkodzony, po wicej ni stu zanotowanych w cigu jego istnienia trzsieniach ziemi i Bg wie ilu jeszcze, ktre umkny uwadze historykw. By to wic majstersztyk Justyniana. Podobno kiedy pierwszy raz cesarz wszed do ukoczonego budynku, rozejrza si i osupiay z podziwu wyszepta: Salomonie, przecignem ci." Nigdy nie wybudowano drugiego kocioa na ten wzr i na tak skal. Ale artystyczne i techniczne przeomy wieku Justyniana utoroway drog typowej formie kocioa bizantyskiego, wzniesionego na planie krzya wpisanego w kwadrat, przekrytego kopu (lub kopuami) wspart na tamburze budowli nie spotykanej w wiecie klasycznym. Pierwotne dekoracje mozaikowe kocioa Mdroci Boej nie miay, jak si wydaje, charakteru figuralnego ta na wielkiej kopule przedstawiaa krzy. Sztuk figuraln tego okresu reprezentowao jednak bardzo wiele dzie: mozaiki, freski, malowida przenone (przewanie wykonane technik enkaustyczn), reliefy w koci soniowej, steatycie i innych materiaach czy te repusowane lub grawerowane wyroby ze srebra. Natomiast mniejsz rol odgrywaa wczesna kamienna rzeba wolno stojca, chocia na gwnym placu Konstantynopola, przez ktry ssiadoway ze sob Wielki Koci i Wielki Paac, Hagia Sofia i paac cesarski, umieszczono ogromny konny posg Justyniana. Na podstawie zachowanych wytworw sztuki figuralnej moemy wyrni kilka stylw panujcych w tej epoce, z ktrych kady odzwierciedla inny pogld na czowieka i na jego miejsce w wiecie. Realistyczna, iluzjonistyczna sztuka okresu klasycznego, ktra usiowaa przedstawia portretowane obiekty tak, jak one w rzeczywistoci wyglday, umodelowane w trjwymiarowej przestrzeni, miaa si wci bardzo dobrze. Mozaika

47

podogowa Wielkiego Paacu, prawdopodobnie z poowy VI wieku, fresk przedstawiajcy Machabeuszy i ich matk z kocioa S. Maria Antiua w Rzymie (620-640), srebrny pmisek datowany na lata 613-629 z wyobraeniem Meleagra i Atalanty, obecnie w Ermitau w Sankt Petersburgu, taki pmisek przedstawiajcy pasterza z kozami, znaleziony w miejscowoci Klimowa w pobliu Permu w Rosji, kilka przepiknych talerzy ze scenami z ycia biblijnego Dawida, znalezionych w Kyrenii na Cyprze to wszystko przykady kontynuowania, i w stylistyce, i w motywach, klasycyzujcej sztuki realistycznej. Oprcz tego jednak mamy rwnie do czynienia ze sztuk inn, ktra nie czuje si zobowizana do przestrzegania zasad przestrzeni trjwymiarowej. W jej wytworach ludzkie postacie s paskie i przedstawione en face, nie dotykaj stopami realnego gruntu, nie ma midzy nimi adnej wzajemnej relacji, kontaktuj si tylko z widzem za pomoc swoich wielkich oczu o przenikliwym spojrzeniu. A to, co mu sob komunikuj, zaznajamia go raczej z ich emocjami i stanami umysu ni z cechami zewntrznymi, fizycznymi. Owa sztuka abstrakcyjna" wyrasta z dwojakich korzeni. Z jednej strony tkwi one w odwiecznej tradycji wiata syryjsko-palestyskiego, ktry by wylgarni wierze religijnych i sztuki sakralnej. Z drugiej w neoplatoskim pogldzie, e artyci nie powinni jedynie naladowa obiektw fizycznych, wcznie z istotami ludzkimi, ale musz dy do umoliwienia odbiorcom sztuki wgldu w rzeczywisto wyszego rzdu, w idealn form, ktrej owe obiekty s tylko emanacjami czy odbiciami. Wspdziaanie tych dwch czynnikw, jednego pochodzcego z prowincji i niehelleskiego, drugiego, gboko greckiego, doprowadzio do tego, e powstaa sztuka, ktra chciaa odzwierciedla raczej wntrze, duchowo czowieka ni jego powok zewntrzn, raczej wito, ktra stanowia o tym, e kto by wity, ni przypadkowe cechy jego ciaa. Sztuka realistyczna stosowaa perspektyw rzeczywist, ta za swoicie abstrakcyjna sztuka stosuje czsto perspektyw odwrcon, w ktrej postacie na dalszym planie s wiksze od postaci na przodzie przedstawionej sceny. Artyst i tych, ktrzy przypatrywali si jego dzieu interesoway relacje doniolejsze ni stosunek do przestrzeni euklidesowej. Przykadem tej idealistycznej sztuki s midzy innymi mozaiki w kociele w. Demetriusza w Tesalonice, wykonane przed fatalnym poarem w pocztkach VII wieku, mozaika na uku triumfalnym w kociele w. Wawrzyca za Murami w Rzymie (578-590), mozaiki w apsydzie kocioa w. Agnieszki w Rzymie (okoo 630) oraz w Kiti, w pobliu Larnaki na Cyprze, i VI-wieczna ikona Najwitszej Panny z Dziecitkiem w otoczeniu witych z monasteru w. Katarzyny na grze Synaj. Oba style mogy ssiadowa ze sob w jednej budowli, nawet na jednym obrazie. Ich odmienno nie wynikaa bowiem z konfliktu midzy rnymi szkoami artystycznymi on rozgrywa si wewntrz ludzkiej wiadomoci. Ale mona te zaobserwowa w tej epoce i inne tendencje, czsto przychodzce z prowincji. Na przykad w wielu dzieach sztuki pojawiaj si dziwnie przysadziste,

48

jakby spaszczone postacie, o szatach udrapowanych w sposb czysto dekoracyjny, nie oddajcy trjwymiarowej rzeczywistoci. Dobrym przykadem takiej tendencji jest VII-wieczny relief w kociele Sw. Jana Chrzciciela w konstantynopolitaskim monasterze Studios, przedstawiajcy Chrystusa na tronie w otoczeniu apostow, albo VI-wieczne wieko relikwiarza ze scenami z Ewangelii w Muzeum Watykaskim. Inne s zwizane z Egiptem, jak freski z Bawit i Sakkara w Muzeum Koptyjskim w Kairze czy, w tym samym muzeum, kilka pyt nagrobnych, na ktrych s wyobraone postacie ludzkie w postawie modlitewnej. Mozaika z Jerozolimy, obecnie w Muzeum Archeologicznym w Stambule, przedstawiajca Orfeusza-Chrystusa midzy zwierztami (wrd ktrych jest Pan i Centaur) zasuguje na uwag nie tylko dlatego, e beztrosko miesza motywy chrzecijaskie i pogaskie, ale rwnie ze wzgldu na wprost dziecic naiwno stylu. Podobna naiwno rzuca si te w oczy w niektrych wczesnych wyrobach z koci soniowej, takich jak dyptyk w. Lupicyna w Bibliotheue Nationale w Paryu lub dyptyk z Najwitsz Pann i Dziecitkiem w bibliotece Matenadaran w Erewanie. Rozpoznanie i sklasyfikowanie rozmaitych stylw panujcych w sztuce VI i wczesnego VII wieku wymaga od zajmujcych si tym badaczy jeszcze wiele pracy. Jedno mona powiedzie na pewno: zaamaa si wwczas ostatecznie jednolito formy artystycznej, przez tak dugi okres charakterystyczna dla caego wiata rdziemnomorskiego za spraw niwelujcej siy, jak miao kulturowe oddziaywanie Cesarstwa Rzymskiego. Rne sposoby postrzegania i przedstawiania rzeczywistoci, ktre dugo pdziy swoicie podziemne ycie w bardziej oddalonych prowincjach i na niskim szczeblu hierarchii spoecznej, teraz zyskuj wzicie w wielkich centrach miejskich. W szczeglnoci wraz z utrat przez Cesarstwo jego zachodniej, aciskojzycznej poowy naturalistyczna tradycja sztuki klasycznej zostaje bardziej bezporednio wystawiona na wszelkiego rodzaju wpywy orientalne, na przychodzce ze Wschodu tendencje artystyczne, ktre mieszaj si z ni i j przeksztacaj. Przede wszystkim za dochodzi do spotkania emocjonalnej sztuki krain yznego Pksiyca* z chrzecijasko-neoplatoskim idealizmem, wyznawanym przez znaczn cz rzymskich elit spoecznych, i to spotkanie nie przechodzi bez echa. W jego nastpstwie rodzi si nowa, abstrakcyjna" sztuka sakralna, ktra odchodzi od przedstawiania rzeczy takimi, jakimi przypadkiem zdarzyo im si by, a skupia swoj uwag na tym, czym s one w istocie, albo czym powinny by, sowem sztuka, ktra prowadzi ludzi ku wiatu transcendentnemu. To przesunicie nie jest bez zwizku z rosnc liturgizacj ycia publicznego i silniejszym akcentowaniem chrzecijaskiego, w przeciwiestwie do rzymskiego, aspektu Chrzecijaskiego Cesarstwa Rzymskiego. We wszystkim, co dotyczy cywilizacji i kultury, Cesarstwo Rzymskie epoki od Justyniana do Herakliusza byo policentryczne. Rzym, Kartagina, Aleksandria, Jerozolima, Antiochia eby wymieni tylko najwaniejsze miasta odgryway
Terytoria dzisiejszego Iraku, Syrii, Libanu i Palestyny (przyp. tum.).

9-10. Srebrne pmiski: na pierwszym przedstawiony jest pasterz z kozami, na drugim Meleager i Atalanta

49

rol ywotnych orodkw ycia intelektualnego i artystycznego na rwni z Konstantynopolem. Midzy tymi orodkami zachodzio regularne przemieszczanie si ludzi i idei, w ktrym uczestniczyy tradycyjne kultury wielu ludw. A ta kulturowa rnorodno i regionalizm ktre rozcigay si, jak wiemy, rwnie na religi jaskrawo kontrastoway z monolitycznym systemem pastwowym Cesarstwa, z jego centralizmem. Wadza rezydowaa w Konstantynopolu, i tylko tam. Od tej strony w interesujcym nas tu okresie nie nastpia adna zmiana, pod pewnym jednak wzgldem zmienio si oblicze wadzy. Ot mimo e greka bya ojczystym jzykiem wikszoci mieszkacw Konstantynopola i lingua franca ich wszystkich, cesarski rzd uparcie trzyma si aciny jako jzyka pastwa i oznaki jego rzymskiego rodowodu. Wysocy urzdnicy przy penieniu swoich obowizkw uywali aciny, w armii wydawano po acinie rozkazy, po acinie byy ogaszane prawa. Dopiero Justynian chocia trudno byoby wskaza cesarza arliwiej przywizanego do tradycji rzymskiego uniwersalizmu ni on, kodyfikator i odnowiciel prawa rzymskiego by pierwszym wadc, ktry wikszo wydawanych przez siebie aktw prawnych kaza formuowa po grecku, w jzyku przewaajcej czci swoich poddanych. Nastpcy szli za jego przykadem i aciska fasada dworu i pastwa stawaa si coraz wtlej sza. A w kocu Herakliusz, w tym mniej wicej czasie, na ktry przypado jego zwycistwo nad Persami, zrezygnowa z caej pompatycznej aciskiej tytulatury cesarskiej i zacz nazywa siebie w oficjalnych dokumentach i wystpieniach po prostu krlem co w grece brzmi: basileus. Ta nazwa utrzymaa si i jako formalny tytu, i jako pospolite okrelenie cesarzy bizantyskich ju do samego koca Cesarstwa. Przez jedno czy dwa stulecia acina bya w Bizancjum w dalszym cigu w uyciu na monetach tak jak jeszcze do niedawna w Wielkiej Brytanii. I kilka formu aciskich spetryfikowao si w cesarskim ceremoniale tak jak normasko-francuski spetryfikowa si w brytyjskim ceremoniale krlewskim i sdowym. Ale od koca panowania Herakliusza Cesarstwo Rzymskie stao si z jzyka greckie we wszystkich, jeli mona si tak wyrazi, paszczyznach tylko dwa pokolenia po tym, jak Flayius Cresconius Corippus, ostatni poeta aciski hodujcy klasycznej, wergiliaskiej tradycji, przyby do Konstantynopola w poszukiwaniu mecenasa i sawy. Na koniec warto wspomnie o pewnym, by moe bahym, symbolu zmian w pogldzie na wiat i w stylu ycia, jakie zaszy w okresie od Justyniana do Herakliusza. Od kiedy skoczy si burzliwy wiek ID, mczyni z rzymskich warstw rzdzcych mieli gadko wygolone twarze tylko filozofowie nosili brody. Cesarz Julian z powodu swojej brody by wymiewany. Wkrtce jednak paszcz filozofa, z dobrodziejstwem inwentarza, przeszed na mnichw i biskupw, zatem i oni mogli nosi brody. Ale osoby w otoczeniu Justyniana przedstawione na mozaice w Rawennie raczej nie imponuj zarostem. Rwnie jego trzej kolejni nastpcy, Justyn U, Tyberiusz i Maurycjusz, wystpuj na swoich monetach

50

z gadko wygolonymi twarzami. I oto nagle za czasw Herakliusza znajdujemy si w wiecie mczyzn brodatych, a aden bardziej, ni cesarz osobicie. Czy ta zmiana w osobistym wygldzie jest zewntrzn oznak wewntrznej przemiany mentalnoci niech rozstrzygn inni. Nie od rzeczy bdzie jednak zauway, e zbiega si ona z zakoczeniem procesu zmian w sposobie ubierania si, ktry trwa od kilku pokole. Wiadomo, e szata klasyczna bya raczej materiaem udrapowanym na ciele ni uszytym ubraniem i w wypadku mczyzn zasadniczo nie miaa adnych ozdb. Natomiast w pnej staroytnoci coraz bardziej rozpowszechnia si odzie szyta, w tym nawet zapoyczone ze Wschodu spodnie. A tkaniny, z ktrych j sporzdzano, czsto byy tkane w barwne pasy i wzorzyste desenie albo miay rne rodzaje aplikacji, od zwykego haftu po kunsztownie skomponowane kombinacje drogich kamieni. Jake inaczej musieli wyglda ci brodaci mczyni w wielobarwnych strojach od krawca" w porwnaniu z ich prosto ubranymi i gadko wygolonymi dziadami i pradziadami!

CZ DRUGA

WALKA O PRZETRWANIE 641-867

ODWRT I OBRONA

w poowie Utrata Syrii, Palestyny, Egiptu i wkrtce caej Afryki Pomocnejkrainy byy VII wieku zadaa Cesarstwu Bizantyskiemu dotkliwy cios. Te naj gciej zaludnionymi i pod kadym wzgldem, gospodarczo, technicznie i w ogle cywilizacyjnie, najbardziej rozwinitymi prowincjami pastwa. W nich leao kilka spord jego najwikszych i najwaniejszych miast: Aleksandria, centrum schrystianizowanej kultury helleskiej i port przeadunkowy, przez ktry nadwyka egipskiej produkcji rolnej bya wywoona do Konstantynopola, co pozwalao wykarmi rzesze jego mieszkacw; Antiochia, drugie staroytne centrum sztuki i literatury, rwnie o wiekowej tradycji chrzecijaskiej, a ponadto stacja kocowa ldowych szlakw handlowych czcych rdziemnomorze z Persj, przez ni za z Indiami i Chinami; Jerozolima, dla wszystkich chrzecijan, zarwno ortodoksw, jak heretykw, miasto najwitsze ze wszystkich; Gaza, siedziba kwitncej szkoy filozoficzno-literackiej, a oprcz tego punkt startowy szlakw karawanowych prowadzcych do Jemenu i nad Zatok Persk; Edessa, potna forteca i centrum handlowe, a take siedlisko kultury starosyryjskiej. I wiele innych. Chocia gospodarka bizantyska niewtpliwie poniosa przez to znaczne straty, musimy jednak wystrzega si oceniania ich w kategoriach wspczesnych. Trzeba bowiem pamita, e nie istnia wwczas aden wielki rynek obejmujcy cae Cesarstwo ani tym bardziej jaki rynek wiatowy z jednym wyjtkiem, dotyczcym garstki luksusowych dbr konsumpcyjnych. Handel mia gwnie zasig lokalny i bardzo czsto ogranicza si do wymiany midzy miastem i jego wiejskim zapleczem. Bardzo powan spraw byo natomiast odcicie od pszenicy egipskiej. Darmowa dystrybucja chleba midzy mieszkacw Konstantynopola musiaa zosta zawieszona, a nawet pojawiy si problemy z aprowizacj wojska. Nagy niedobr w tak wraliwej politycznie dziedzinie jak zaopatrzenie w ywno mocno nadwtli podstawy pokoju spoecznego. Stolica moga teraz liczy pod tym wzgldem tylko na tereny rolnicze we wasnym, bliszym i dalszym, ssiedztwie, nie inaczej ni pierwsze lepsze inne miasto. Rolnictwo w Tracji i Bitynii dostao zatem silny bodziec rozwojowy, z pewnoci wzrosy ceny ziemi, powstay ogromne fortuny, nowa warstwa wielkich wacicieli ziemskich wysuna si na czoo wpywowych grup w pastwie.

54

Inn ekonomiczn konsekwencj, ktra wynika dla Cesarstwa z podboju muzumaskiego, bya utrata dochodw, jakie skarb pastwa czerpa z podatkw wpywajcych z bogatych poudniowych prowincji. Niespodziewanie okazao si, e brakuje pynnej gotwki na od dla wojska, na wznoszenie prestiowych budowli publicznych, na ostentacyjn rozrzutno, tak wan w silnie rozwarstwionym spoeczestwie. Oczywicie nie oznaczao to, e wszyscy stali si rwni ale stali si rwniejsi, ni byli kiedykolwiek od wielu stuleci. Jeszcze bardziej niepokojce byy skutki militarne, jakie niosa z sob nowa sytuacja polityczna. Co prawda, muzumascy zdobywcy, bdcy w zdecydowanej mniejszoci w porwnaniu z tymi, nad ktrymi panowali i z ktrych pracy yli, zatrzymali si na razie na naturalnej granicy, jak tworzyy gry Taurus w poudnicwo-wschodniej Azji Mniejszej i bardziej na pnocy Wyyna Armeska. Gry i rozcigajcy si za nimi paskowy Azji Mniejszej byy terenem nowym i trudnym do prowadzenia operacji militarnych dla wojownikw, ktrzy uczyli si kunsztu onierskiego na spalonych socem, pustynnych rwninach Arabii. Musia on nastrcza specjalne problemy armii, ktrej szybko przemieszczania si zaleaa od wielbda problemy waciwie nigdy do koca nie rozwizane. W kadym razie nowo powstae pastwo muzumaskie byo zaabsorbowane przede wszystkim organizacj swojego olbrzymiego terytorium, wywojowanego przecie nie tylko na Bizantyczykach, ale rwnie na Persach. W istocie bowiem imperium perskie, od klski, ktr zada mu Herakliusz, osabione i szarpane konfliktami wewntrznymi, zostao przez Arabw ostatecznie unicestwione. Wchonicie jego niezmierzonych obszarw z ich dumn i obc etnicznie ludnoci byo moe najwikszym spord zada, ktre stay przed nowo utworzonym kalifatem. A jednak nie oznaczao to dla Bizantyczykw trwaego pokoju od tej strony. W roku 647 wojska arabskie, ktrymi dowodzi Muawija, muzumaski gubernator Syrii, wdary si w gb Azji Mniejszej i zupiy Cezare (dzi. Kayseri) w Kapadocji. Dwa lata pniej pojawio si nowe zagroenie. Arabowie mieli flot, zbudowan i obsadzon przez eglarzy egipskich i syryjskich, teraz wyldowali z ni na Cyprze i zdobywszy jego gwne miasto, Konstancj, zniszczyli je. Kiedy jednak na tamtejszych wodach pokazaa si flota bizantyska, najedcy przezornie si wycofali. Ale odtd Bizantyczycy nie mogli ju liczy na swoje panowanie na morzach, ktre od tak dawna byo ich niekwestionowan i nie wymagajc wysiku domen. Kilka lat pniej, w roku 654, nieprzyjacielska flota zaatakowaa znowu i tym razem Arabowie zajli i okupowali na stae Cypr, Rodos i Kos. Ich ostateczny cel rysowa si a nazbyt wyranie by nim sam Konstantynopol. W nastpnym roku flota bizantyska poniosa druzgocc klsk u poudniowych wybrzey Azji Mniejszej. Ludzie rzdzcy Cesarstwem i jego zwykli obywatele nie mogli mie zudze czekaa ich duga i rozpaczliwa walka ju o sam egzystencj. Krlestwo Persw przestao istnie. Czyby Cesarstwo Bizantyskie miao i w jego lady? Jednoczenie wydarzenia w Europie sprawiy, e sytuacja Cesarstwa staa si

55

jeszcze bardziej niebezpieczna. Dugie kampanie cesarza Maurycjusza pod koniec VI wieku w znacznej mierze przywrciy rzymskie panowanie na pnocnych Bakanach. Co prawda, ludno miast w gbi kraju drastycznie si zmniejszya. Niektre z nich zostay cakiem porzucone, mieszkacy wielu innych wrcili do ycia wiejskiego. A osadnicy sowiascy, ktrzy za ycia jednego pokolenia masowo napynli na te tereny, ju na nich pozostali, zajmujc miejsce wieniakw, ktrzy uciekli lub zginli w latach najazdu. Niemniej wydawao si, e dawna granica zostaa trwale przywrcona, i Awarowie byli gotowi j uzna. Mogo to oznacza pocztek asymilacji osadnikw sowiaskich i powtrnej romanizacji tych rozlegych obszarw. Jednak zoenie z tronu i zamordowanie Maurycjusza w roku 602 w nastpstwie buntu onierzy, ktry by reakcj na zmniejszenie im odu, a bezporednio na rozkaz zimowania po pnocnej stronie Dunaju, pooyo kres rwnowadze si i nadziejom, jakie ona budzia. Nastpca Maurycjusza, Fokas, nie podj adnych powaniejszych prb obrony granicy dunajskiej, a Herakliusz, jak pamitamy, by przez cae swoje panowanie zbyt uwikany w zacit walk najpierw z Persami, a potem z muzumaskimi Arabami, eby powica wojska i rodki materialne na sprawy bakaskie. Rezultat by taki, e Sowianie i Awarowie znw mogli wedle woli zapuszcza si na poudnie od Dunaju. Pod wadz Cesarstwa niezmiennie pozostaway miasta na wybrzeach Morza Czarnego, podobnie jak Tesalonika nad egejskim odgazieniem Morza rdziemnego. Bezporednie zaplecze ldowe Konstantynopola byo chronione przez piercie potnych fortec w Tracji do najwaniejszych spord nich naleay Dewelt, Adrianopol i Filipopol (dzi. Powdiw). Trzymaa si Sardyka (dzi. Sofia), mocno obsadzona wojskiem wysunita placwka na wielkim szlaku z Europy rodkowej nad Bosfor. Reszta Bakanw w przewaajcym stopniu wymkna si spod wadzy bizantyskiej. Nie tylko ich cz pnocna, ale rwnie cay pwysep grecki, a po najdalszy poudniowy kraniec Peloponezu, stan otworem dla osadnictwa sowiaskiego. Zaledwie kilka miast nadmorskich, jak Ateny, Patras czy Korynt, pozostao w rkach Bizantyczykw. W poowie XIX wieku Johann Jakob Fallmerayer wystpi z pogldem, e w owych czasach caa Grecja zostaa zasiedlona przez Sowian, ludno rodzima za ucieka albo zostaa wytpiona, z czego miao wynika, e nowoytni Grecy w ogle nie s potomkami antycznych Hellenw. Teoria Fallmerayera wzbudzia namitne spory wrd greckich i sowiaskich uczonych, a w argumentach, ktre wysuwano w dyskusjach, byo czsto wicej aru ni wiata. Dzisiaj ju moemy patrze na t spraw z wikszym spokojem. Istnienie sowiaskich nazw miejscowych w wielu czciach Grecji niewtpliwie wskazuje na rozlego i gsto sowiaskiego osadnictwa, chocia nie naley przyjmowa, e taka nazwa jest w kadym przypadku konsekwencj cigego zasiedlenia przez ludno sowiask. Niedawno odkryte przez archeologw pozostaoci budownictwa wiejskiego w pobliu Argos i gdzie indziej, podobne do sowiaskich wykopalisk na pnocnych Bakanach, dostarczyy dodatkowego wiadectwa sowiaskiej obec-

56

noci na Peloponezie. Z napywem przybyszw pewna liczba miejscowych wieniakw wycofaa si zapewne w niedostpne, grzyste strony na wschodzie pwyspu. Inni prawdopodobnie znaleli schronienie w mniej atrakcyjnych okolicach rnych krain greckich albo wybrali wdrowny, pasterski tryb ycia. Jeszcze inni, by moe wikszo, yli po ssiedzku obok nowych osadnikw, ale poza zasigiem moliwoci egzekucyjnych poborcy podatkowego w Konstantynopolu. Sowiaska starszyzna plemienna zacza odczuwa przycigajc si obyczajw greckich. Rozpocz si dugi okres koegzystencji, ktry zakoczy si wchoniciem Sowian poudniowobakaskich przez star ludno tych ziem i przyjciem przez nich chrzecijastwa oraz greckiego jzyka i greckiej cywilizacji. Potwierdzio si zatem jeszcze raz to, co tysic lat wczeniej zauway Izokrates: nie krew, ale kultura czyni czowieka Hellenem. Militarne zagroenie Cesarstwa w Europie byo zupenie innej natury ni w Azji. Tutaj Bizantyczycy mieli do czynienia nie z ekspansj agresywnego pastwa, wyznajcego ideologi podboju, ale z niepowstrzymanym naporem ludnoci chopskiej, ktra przemieszczaa si w poszukiwaniu ziemi, aby mc j uprawia. Tylko sporadycznie zdarzao si, e ten napr zyskiwa jak zorganizowan form i kierownictwo polityczne, najpierw za spraw Awarw, potem Bugarw. Prowincje zajmowane przez Sowian nie naleay do najbogatszych ani najludniejszych posiadoci Cesarstwa. Nawet jako rdo rekruta dla armii miay ju najlepsze dni za sob. Gwne niebezpieczestwo pynce z najazdw sowiaskich zawierao si w tym, e zagarnite przez nich ziemie leay blisko samego Konstantynopola. Za nastpcw Justyniana groba pojawienia si nieprzyjacielskiej armii pod murami miasta bya zawsze realna. Co prawda, te mury, wzniesione przez Teodozjusza II w pierwszej poowie V wieku, praktycznie byy nie do zdobycia, i jak dugo Bizantyczycy panowali na morzu, mieli prawo oczekiwa, e przetrzymaj kade, nawet najdusze oblenie. Skdind jednak konsekwencje polityczne dopuszczenia wroga do stolicy mogy okaza si zgubne dla cesarza. Ponadto od utraty Egiptu spichlerzem Konstantynopola stay si rwniny trackie, a wic powtarzajce si najazdy na Tracj i zwizane z nimi spustoszenia stwarzay w duszej perspektywie zagroenie dla aprowizacji miasta i podkopyway pozycj wielkich wacicieli ziemskich i wysokich urzdnikw, ktrzy odgrywali w spoeczestwie bizantyskim coraz waniejsz rol. Odpowied wiata bizantyskiego na te wszystkie wyzwania, ktre mogy skoczy si katastrof, bya wielopaszczyznowa. Aby j pozna, musimy przede wszystkim zobaczy, co robi w tej sytuacji od strony politycznej, militarnej i administracyjnej cesarski rzd. Od przeomu wieku III i IV, czyli od panowania Dioklecjana, a potem Konstantyna, zasad porzdku pastwowego by sztywny rozdzia midzy wadz cywiln i wojskow. Cywilny zarzdcy prowincji nie mieli adnych uprawnie w stosunku do oddziaw wojskowych stacjonujcych na administrowanym przez nich terenie. Podobnie dowdcy wojskowi w stosunku do ludnoci cywilnej, Taka przynajmniej obowizywaa regua teoretyczna i na

57

og przestrzegano jej w praktyce. System w mia zapobiega mieszaniu si generaw do polityki i prbowaniu przez nich zamachw stanu i pod tym wzgldem nie zawodzi. By jednak pod wieloma innymi wzgldami nieporczny. Jego skuteczno zaleaa od wsppracy kierowniczych gremiw miejskich, ktre musiay w znacznej mierze bra na siebie realizacj polityki rzdu, a koordynacja dziaa odpowiednich organw cywilnych i wojskowych przebiegaa powoli i nie bez trudnoci. Obecnie, kiedy adna strefa pastwa nie moga si czu zabezpieczona przed napadami, potrzebne byo inne rozwizanie. Ju pod koniec wieku VI wadza cywilna i wojskowa skupia si w jednych rkach w dwch regionach odcitych od reszty Cesarstwa w Italii, a raczej w tej jej czci, w ktrej utrzymao si panowanie bizantyskie po najedzie Longobardw, i w Afryce. Egzarcha kadej z tych prowincji zarwno dowodzi wojskiem, jak i sprawowa zarzd cywilny, wystpujc niejako w roli penomocnika cesarza. Herakliusz przypuszczalnie wprowadzi podobny system w niektrych czciach Azji Mniejszej i Syrii podczas swojej dugiej wojny z Persami. Terytoria wci pozostajce pod wadz Bizantyczykw zostay mianowicie podzielone na okrgi wojskowe, a na czele kadego z nich stan strategos, ktry odpowiada za wszystkie sprawy zwizane z zarzdem okrgu, zarwno natury wojskowej, jak i cywilnej. Pierwszymi strategami zostawali dowdcy jednostek wojskowych, ktre stacjonoway w okrgu albo ktre si do niego wycofay. Poprzedni system administracji nie znikn jednak zupenie. W gruncie rzeczy niektre jego cechy w formie szcztkowej trway jeszcze przez wieki. Ale cywilny zarzdca prowincji sta si podwadnym stratega zamiast, jak przedtem, by rwnorzdnym mu funkcjonariuszem pastwowym. Te nowe okrgi wojskowe nazwano temami, od sowa thema, ktre w pnej epoce pierwotnie oznaczao wiksz jednostk wojskow. Prcz tego stopniowo ustalaa si praktyka przydzielania onierzom w owych temach dziaek gruntu z nieprzenonym prawem wasnoci i znacznym zwolnieniem od obcie podatkowych. W zamian, kiedy ogaszano mobilizacj, byli oni zobowizani do dostarczenia uzbrojonego czowieka i konia. To obywatelskie wojsko w duym stopniu zastpio najemnikw, charakterystyczny element armii rzymskich pnej staroytnoci okazali si oni luksusem, na ktry Cesarstwa nie byo ju sta. Waciciel dziaki peni sub osobicie, jeli by w odpowiednim po temu wieku, a jeeli nie, zastpowa go syn albo jaki dalszy krewny. Po jego mierci ziemi i powinnoci wojskowe, jakie wizay si z jej posiadaniem, dziedziczy najstarszy syn. Kady z pozostaych synw mg sobie znale gospodarstwo na terenach, ktre w latach inwazji zostay opuszczone i leay odogiem, i w ten sposb powiksza liczb wolnych rolnikw paccych podatki. Czsto na takich gospodarstwach osadzano te nieprzyjacielskich jecw, zaspokajajc ich ch posiadania ziemi, a zarazem zamieniajc wrogw Cesarstwa w jego obrocw. Jest jednak rzecz oczywist, e metoda wynagradzania onierzy przez obdzielanie ich ziemi nie moga by stosowana powszechnie.

58

System temw nie by tylko innowacj administracyjn. Opiera si on na zmianie struktury pejzau spoecznego wiejskich regionw Cesarstwa, jednoczenie zreszt pobudzajc t zmian zmian, ktrej pocztki sigaj okresu sprzed reformy. Wieniacy-onierze i wieniacy paccy podatki zajmowali w tkance spoecznej pastwa miejsce zwolnione przez wielkich posiadaczy ziemskich i pracujcych dla nich kolonw, czyli poddanych chopw, poniewa wiele majtkw zostao rozparcelowanych, kiedy w latach inwazji ich waciciele uciekli albo zostali zabici. Co si za tyczy spraw wojskowych, trzeba jeszcze powiedzie, e oprcz armii poszczeglnych temw, ktrych gwny trzon stanowili wieniacy-omierze, w dalszym cigu istniaa mobilna armia centralna, ktrej baz by Konstantynopol, skadajca si z onierzy, jeeli mona si tak wyrazi, penoetatowych. Pierwsze temy zostay moe zaoone, jak powiedzielimy, przez Herakliusza w Syrii. Kady mia wasny port, wasne miasto wewntrz kraju i wasny odcinek odsonitej granicy pastwowej. Pod koniec VII wieku nowy podzia administracyjny sign Tracji, a w ostatnich latach tego wieku rodkowej Grecji. Z upywem czasu zostaa nim objta przewaajca cz terytorium Cesarstwa. Kady tem formowa wasne siy wojskowe, ktrych dowdca peni obowizki zarzdcy okrgu. W tym samym okresie zrezygnowano z systemu podatkowego, ktry wprowadzi jeszcze Dioklecjan. Zgodnie z tym systemem jednostk, na ktr nakadano podatek bezporedni, bya powierzchnia gruntu i czowiek uprawiajcy ten grunt. Warto podatkow takiej jednostki obliczano wedug pewnych skomplikowanych zasad. Ziemia nie uprawiana w ogle nie podlegaa opodatkowaniu, podobnie jak ludzie, ktrzy nie byli ani wacicielami ziemskimi, ani dzierawcami, w szczeglnoci za mieszkacy miast i nie majca ziemi biedota wiejska. Natomiast nowy system zosta oparty na rozdzieleniu podatkw, gruntowego i pogwnego. Podatek gruntowy cigano bez wzgldu na to, czy ziemia bya uprawiana jeeli nie, obowizek zapacenia go spada na ssiadw, ktrzy rwnoczenie zyskiwali prawo do przejcia i uprawiania lecych odogiem pl. Skomplikowane rzymskie prawo wasnoci zastpia prosta regua, e posiadaczem gruntu jest ten, kto paci od niego podatek. Pogwnym te objci byli wszyscy obywatele, niezalenie od tego, do jakiej warstwy spoecznej naleeli, czy yli w miecie, czy na wsi, czy posiadali ziemi, czy nie. Jak si wydaje, w VIII wieku pogwne zostao zastpione lub uzupenione przez podatek od domu kapnikon, czyli podymne ktry byo atwiej ciga. Bezporedni rezultat tych wszystkich zmian by taki, e obywatele wczesnego Cesarstwa Bizantyskiego stali si zbiorowoci bardziej jednolit i zwart ni spoeczestwo pnej staroytnoci. Cigle byli tam oczywicie niewolnicy przewanie penicy funkcj domowych sucych i cigle byli ludzie niezmiernie bogaci. Ale bogactwo i potga wielkich posiadaczy ziemskich doznay powanego uszczerbku w latach najazdw i zwizanych z nimi zniszcze wojennych. Kolonowie pracujcy w wielkich majtkach na stae przypisani do

59

ziemi chopi zostali w znacznej mierze zastpieni przez rolnikw-onierzy i wolnych wieniakw, majcych zobowizania tylko wobec pastwa. Urosa w znaczenie warstwa urzdnikw administracji centralnej, ktrzy zazwyczaj posiadali niewielkie majtki ziemskie w ssiedztwie stolicy, a udzia w senacie umoliwia im polityczne wykorzystywanie swoich wpyww. Odpady od Cesarstwa wielkie kraje, ktrych mieszkacy w przewaajcej czci poczuwali si do odrbnoci jzykowej, kulturowej i religijnej wzgldem ortodoksyjnej wikszoci greckiej. Spoeczestwo bizantyskie przybrao wic bardziej jednolite oblicze i z nim byo zdolne stawi czoo straszliwemu i nieprzemijajcemu wyzwaniu ze wschodu i pnocy. Nie znaczy to jednak, e to odmienione spoeczestwo byo pozbawione wasnej, wewntrznej dynamiki rozwoju. Wanie w tym okresie na aren spoeczn wystpia nowa, godna wadzy grupa. Strategowie i wysi urzdnicy temw zaczli na wielk skal skupia w swoich rkach wasno ziemsk w prowincjach i przeksztaca si w zalek klasy feudalnych monowadcw. Od koca VIII wieku zaczynamy spotyka w rdach, najpierw sporadycznie, a potem coraz czciej, prowincjonalne rodziny posiadaczy ziemskich, w ktrych imiona rodowe przechodz z pokolenia na pokolenie oznaka ksztatujcej si arystokracji. Kiedy zmar Herakliusz, a stao si to 11 lutego 641 roku, jego nastpc zosta najstarszy syn *, ktry zmar po kilku miesicach, kolejnym za wnuk, Konstans II. Z pocztku Konstans mg tylko podejmowa niemiae i raczej mao skuteczne prby powstrzymania nieustajcego naporu Arabw na ldzie i morzu. Jednak rywalizacja midzy arabskimi przywdcami po zamordowaniu kalifa Utmana w Medynie w roku 656 daa Bizantyczykom chwil oddechu. Podjto nawet ekspedycje na tereny osadnictwa sowiaskiego na Bakanach, zwane Sklawiniami, ktre wymkny si spod wadzy bizantyskiej. Mona przypuszcza, e Konstans mia nadziej zdoby na zachodzie rodki do poprawienia sytuacji na wschodzie. W kadym razie w roku 663 uda si wraz ze swoim dworem do Italii. Ale tam nie szczcio mu si w walce z Longobardami, musia te stawi czoo rebelii w Afryce Pnocnej. W roku 668 zosta zamordowany w Syrakuzach, podczas kpieli. Tron obj po nim jego syn, Konstantyn IV, ktry natychmiast wrci do Konstantynopola. Na nowego cesarza spada z ca moc arabska nawaa, poniewa kalifat zdy ju odzyska inicjatyw. W roku 670 Arabowie zajli pwysep Kyzikos na morzu Marmara jako baz do ataku na Konstantynopol. W roku 674 przystpili do oblenia miasta od ldu i morza. W tym samym czasie na Bakanach Awarowie wykonywali wrogie gesty i podegali podlegych im Sowian do podejmowania atakw na tamtejsze placwki bizantyskie. Upadek stolicy oznaczaby upadek
* Ten najstarszy syn, Konstantyn III, mia wspcesarza w osobie przyrodniego brata, Herakleonasa, ktry zosta zdetronizowany wkrtce po jego mierci, okaleczony (obcito mu nos) i deportowany, por. s. 89 (przyp. tum.).

60

Cesarstwa, jego cakowite unicestwienie jako organizmu politycznego. Ale odporno chopskich onierzy i eglarzy oraz techniczna wyszo bizantyskiej cywilizacji nad przeciwnikami pozwoliy miastu przetrzyma kilkuletnie oblenie. Pewien matematyk i architekt imieniem Kalinik, uchodca z Syrii, wynalaz metod miotania za pomoc odpowiednio skonstruowanych rur specjalnej pynnej substancji, ktra samoistnie zapalaa si przy zetkniciu z celem w tym wypadku nieprzyjacielskim okrtem i wywoywaa poar. To by w synny ogie grecki", tajemnicza bro Bizantyczykw, ktrej skad chemiczny jest po dzi dzie przedmiotem dyskusji midzy specjalistami. Ostatecznie, w roku 678, Arabowie, ponisszy dotkliwe straty, odstpili od oblenia Konstantynopola i zawarli z Cesarstwem trzydziestoletni pokj. Awarowie bezzwocznie te zaprzestali atakw i uznali zwierzchnictwo bizantyskie, majce zreszt w znacznym stopniu ju tylko charakter symboliczny. W cigu kilku najbliszych lat na pnocy pojawili si jednak nowi napastnicy ze strefy stepu Bugarzy. Od duszego czasu wiedli oni swoje koczownicze ycie midzy Wog a Nizinami Wgierskimi i ju weszli w kontakt z Cesarstwem Rzymskim za Justyniana jako najedcy, a potem i najemnicy. W roku 681 grupa Bugarw przeprawia si z pnocnej strony delty Dunaju na poudniow, rzymsk, i podporzdkowaa sobie kilka osiadych tam plemion sowiaskich. Niewykluczone, e z pocztku zostali oni zaproszeni przez samych Bizantyczykw. Konstantyn prbowa usun ich si, ale jego kampania skoczya si fiaskiem i cesarz by zmuszony zawrze z wodzem Bugarw, Asparuchem, formalny traktat, w ktrym uznawa istnienie pastwa bugarskiego. W gruncie rzeczy nie bya to sprawa pierwszorzdnej wagi, a w kadym razie ten region od dawna pozostawa poza zasigiem realnej wadzy Konstantynopola, ale od czasw podboju arabskiego po raz pierwszy Cesarstwo musiao formalnie odstpi cz swoich ziem innemu pastwu. I byo to wydarzenie, ktre le wryo na przyszo, co potwierdzi rozwj wypadkw, w miar jak pastwo bugarskie umacniao swoj pozycj i rozszerzao swoje terytorium. Jednak Konstantyn IV ju nie doy zwizanych z tym problemw w roku 685 zmar, a tron po nim odziedziczy syn, Justynian II. Justynian potrafi wykorzysta gbokie podziay rozdzierajce wiat muzumaski, eby wymc na Arabach nowy traktat pokojowy, ktry mia na celu ustanowienie midzy dwoma mocarstwami pasa terytoriw zdemilitaryzowanych, sigajcego od Kaukazu po Cypr. Na ldzie staym ten zamys rycho spez na niczym, poniewa kada ze stron prbowaa obrci go na wasn korzy. Natomiast na Cyprze powstao osobliwe kondominium, ktre przetrwao, nie liczc przerw oraz zaostrze sytuacji zwizanych z incydentami granicznymi, niemal trzy stulecia. Podatki byy dzielone midzy oba mocarstwa, adne z ich nie utrzymywao na wyspie swojego garnizonu, a jej sprawy wewntrzne pozostawiono mieszkacom. Justynian zademonstrowa rwnie si Cesarstwa na Bakanach, przeprowadzajc skuteczn kampani przeciw Sowianom, ktrych wielk liczb przenis nastpnie

61

do Azji Mniejszej i osadzi na opuszczonych ziemiach jako rolnikw-onierzy. Za pomoc tego, a take innych przesiedle, ktrych dokonywa w rnych czciach pastwa, prbowa wzmocni zdolno obronn Cesarstwa. Jednak fatalna klska armii bizantyskiej w roku 691 oddaa ca Armeni w rce Arabw. To wydarzenie w poczeniu z niechci, jak budziy przymusowe akcje przesiedlecze cesarza, zaowocowao buntem, ktry wybuch w Konstantynopolu w roku 695. W jego nastpstwie Justynian zosta zdjty z tronu, okaleczony (obcito mu nos) i zesany do odlegej twierdzy na Krymie. Nastpnych kilka lat wypeniy zamachy i kontrzamachy stanu, ktre wynosiy na tron i obalay sabych, pozbawionych wikszych zdolnoci cesarzy. Jeeli chodzi o sprawy zewntrzne, sytuacja zmieniaa si ze zej na gorsz. W roku 697 Arabowie zdobyli Kartagin i Cesarstwo musiao wyrzec si caej rzymskiej Afryki, z wyjtkiem najdalej na zachd wysunitej placwki, jak byo Septem (naprzeciw Gibraltaru, dzi. Ceuta), ktre trzymao si do roku 711. Tymczasem Justynian uciek ze swojego krymskiego zesania i uda si najpierw pod opiek Chazarw, a potem do Bugarw. Dziki pomocy armii tych ostatnich wrci w roku 705 do Konstantynopola i w rewanu zgodzi si paci Bugarom trybut oraz obsypa najwyszymi godnociami ich wadc, Terwela. Nastpnie ca swoj energi woy w rzdy terroru, skierowanego przeciw tym, ktrzy go kiedy pozbawili wadzy i okaleczyli, niewiele za uwagi powica niebezpieczestwu zewntrznemu. Skutki nie kazay na siebie dugo czeka. Arabowie zdobyli kapadock twierdz Tian i kontynuowali swoje niszczce rajdy w Azji Mniejszej. Tymczasem w roku 711 na Krymie wybucha rewolta, wspierana przez Chazarw. Buntownicy okrzyknli cesarzem tamtejszego oficera, Filipika, ktry bez zwoki popyn z flot do Konstantynopola. Od Justyniana odstpili wszyscy jego zwolennicy, straci i tron, i ycie. Filipik nie o wiele przey Justyniana. Od zewntrz nie ustaway ataki arabskie, a Terwel jeszcze raz przyprowadzi swoj armi pod mury Konstantynopola. Wewntrz rozgorzaa wojna domowa midzy jednostkami wojskowymi popierajcymi rnych kandydatw do godnoci cesarskiej. Ostatecznie zwyciy w niej strateg temu Anatolikon w centrum Azji Mniejszej, Leon, ktry w marcu 717 roku, pokonawszy swego rywala, zasiad na tronie jako trzeci cesarz tego imienia i zakoczy ponaddwudziestoletni okres czstych i majcych coraz gwatowniejszy przebieg zmian na najwyszym szczeblu wadzy pastwowej. Tymczasem Arabowie przygotowali kolejny decydujcy atak na Konstantynopol. W sierpniu 717 roku ich armia pojawia si na azjatyckim brzegu Bosforu, a flota wpyna na morze Marmara. I jeszcze raz ogie grecki i potne mury Konstantynopola a take wyjtkowo surowa zima pokrzyoway plany muzumanw. Po roku nieprzyjaciel musia zwin oblenie i wycofa si. Ten sukces bardzo wzmocni pozycj nowego cesarza, ktry mia okaza si jednym z najbardziej energicznych i dalekowzrocznych ludzi, jacy kiedykolwiek sprawowali urzd cesarski. Tym, czego w owym momencie Cesarstwo Bizantyskie potrzebowao najbardziej, byo utrzymanie na bezpieczny dystans Arabw i Bugarw. Pierwsi z nich

62

w roku 726 wznowili coroczne najazdy na Azj Mniejsz, drudzy nie ustawali w szukaniu okazji do powikszenia terytorium swojego pastwa. Leon prowadzi wiele kampanii przeciwko obu wrogom. Ukoronowaniem tych jego dziaa byo wielkie zwycistwo nad Arabami pod Akroinon w pobliu Amorion we Frygii, ktre miao przeomowe znaczenie dla sytuacji w tym regionie. Wasna sia militarna nie wystarczaa jednak, by zagwarantowa bezpieczestwo. Niezbdny by silny sojusznik i Cesarstwo znalazo go, jak ju kiedy za Herakliusza, w Chazarach. Ten turecki lud zaoy potne pastwo na pomoc od Kaukazu i Morza Kaspijskiego, gdzie niedawno znalaz schronienie uciekajcy z zesania Justynian II. Chazarowie byli zdolni zagrozi zarwno Bugarom, jak i Arabom. W roku 733 zwizki midzy nimi a Cesarstwem zostay przypiecztowane przez maestwo cesarskiego syna, a jednoczenie wspcesarza, z crk wadcy Chazarw. Przez nastpne kilkadziesit lat, do koca wieku, sojusz z tym pastwem przynosi Bizantyczykom wiele korzyci. W roku 726 Leon ogosi nowy zbir praw, znany jako Ekloga, czyli Wybr. Ten krtki i prosto sformuowany kodeks nie zastpi ustawodawczych dzie Justyniana I, ktre byy cigle studiowane, w greckim przekadzie, przez uczcych si prawa w stoecznych szkoach. Jego zadaniem byo dostarczenie sdziom niszego stopnia w prowincjach podrcznika rozstrzygni w najczciej spotykanych przypadkach. Stanowi modyfikacj prawa justyniaskiego, ktrej rdem byo ustawodawstwo pniejsze, wpyw Kocioa oraz tradycyjne prawo zwyczajowe prowincji azjatyckich. W ten sposb Leon wzmocni skuteczno zwierzchnictwa wadzy centralnej nad caoci pastwa. Naley bowiem pamita, e wprowadzenie systemu okrgw wojskowych, temw, nie doprowadzio do militaryzacji spoeczestwa bizantyskiego. Rzd pozostawa w mocnych rkach cesarza i podlegej mu hierarchii cywilnych wysokich urzdnikw w Konstantynopolu. Dyktatura wojskowa czy jaki rodzaj prawa wojennego w ogle nie wchodziy w rachub. Dla Leona JH, podobnie jak dla wszystkich jego poddanych, byo jasne, e sprawy nie ukadaj si korzystnie dla Cesarstwa. Za ycia jednego pokolenia pastwo dwukrotnie znalazo si na krawdzi upadku. Byo zmuszone wci stosowa strategi defensywn. Jako ycia obywateli pogorszya si. Staroytne miasta zmieniy si w kup gruzw, na ktrych ich aosni nowi lokatorzy ledwo wizali koniec z kocem. Kady musia zdawa sobie spraw, jak ogromne zmiany zaszy w okresie, ktry upyn od wielkich dni Justyniana I albo nawet Herakliusza, i kadego napawao to blem i niepokojem. Skoro za Bizantyczycy byli narodem wybranym, przeznaczonym do tego, aby kiedy wypeni si czas, doprowadzi reszt wiata do zbawienia, obecny godny poaowania stan ich pastwa niechybnie by nastpstwem, jeli nie oczywistego grzechu, to przynajmniej zboczenia z waciwej drogi: wsplnota jako cao musiaa dopuci si czego, co urazio Boga. A zatem obowizkiem monarchy namaszczonego przez Boga byo pooy kres bdowi i z powrotem sprowadzi swoich poddanych na drog, ktra bya im przeznaczona.

63

Cesarz i jego doradcy musieli wiele zastanawia si nad t kwesti. Trudno byoby wykaza, e takie wystpki przeciw moralnoci jak krzywoprzysistwo, cudzostwo i w ogle wszelkie wiaroomstwo byy wwczas cho troch bardziej rozpowszechnione ni w poprzednich wiekach. Problem musia wic tkwi w jakim uchybieniu natury teologicznej i Leon postanowi wzmc nacisk na religijn poprawno spoeczestwa. Ofiar tej polityki padli ydzi, ktrzy, chocia prawo rzymskie zawsze uznawao ich religi za legaln, teraz stanli w obliczu zagroenia przymusowym chrztem. Nasuwaa si jednak przy tym inna wtpliwo: a jeli jest co nie w porzdku z sam prawowiern religi, do ktrej s przymuszam innowiercy? Jedyn cech praktyk religijnych za czasw Leona, ktra miaa posmak pewnej nowoci, bya cze oddawana obrazom witym zarwno w liturgii kocielnej, jak i w prywatnych formach pobonoci. Kult ikon, ktrego pocztek naley moe datowa na wiek VI, teraz wprost zdominowa ycie religijne Bizantyczykw. Czy nie by to jaki rodzaj idolatrii, niemdra prba wyobraania tego, co niewyobraalne, przedstawiania za pomoc drewna i farby tego, co nie ma ksztatu ani koloru i co jest uchwytne nie dla zmysw, lecz jedynie dla rozumu i wiary? Ot Leon i jego wsppracownicy doszli do przekonania, i byli go coraz bardziej pewni, e to wanie jest bd, z powodu ktrego Bg odwrci swoje oblicze od ich ludu, i e powinnoci cesarza jest naprostowa odchylenie od prawdziwej doktryny. W ten sposb zaczaj si wielki ruch ikonoklastyczny, czyli obrazoburczy, pod znakiem ktrego upyno nastpne sto lat dziejw bizantyskich. Od dawna trwa dyskusja uczonych na temat jego natury. Czy by wyrazem protestu spoeczno-ekonomicznego, czy moe raczej ludowej pobonoci? Czy wieniacy-onierze z prowincji szukali w nim sposobnoci do przeciwstawienia si stoecznej biurokracji? Czy mia jaki zwizek z islamem, ktry przecie take zabrania przedstawiania ludzkiej postaci? aden ruch, ktry porywa tak wielu ludzi przez tak dugi okres, nie da si wiarygodnie wyjani pojedyncz przyczyn. Ludzie popierali ikonoklazm z rozmaitych powodw. Istotniejsze okolicznoci, jakie naley tu bra pod uwag, zostan omwione w rozdziale nastpnym, na razie przeledmy bieg waniejszych wydarze. W roku 726 Leon wystpi z wyranym oficjalnym poparciem dla teologii ikonoklastycznej, reprezentowanej przez wielu biskupw maoazjatyckich, wygaszajc osobicie szereg kaza w kociele Mdroci Boej, w ktrych potpi oddawanie czci ikonom jako przejaw idolatrii. Wkrtce potem oddzia gwardii paacowej usun na jego rozkaz ogromny wizerunek Chrystusa, znajdujcy si nad brzowymi wrotami Wielkiego Paacu, na placu Augusteion, naprzeciwko Wielkiego Kocioa. Ten czyn wywoa demonstracje ludnoci stolicy i wzburzony tum dokona samosdu na oficerze dowodzcym akcj. Kiedy za wiadomoci o posuniciach cesarza dotary do tych krain greckich, w ktrych utrzymywaa si jeszcze rzeczywista wadza bizantyska, wybucho tam powstanie i trzeba byo uy armii, aby je stumi. Poruszony takim rozwojem wypadkw albo

64

w przekonaniu, e naley bra pod uwag naturalne reakcje ludu uwiedzionego przez faszyw doktryn Leon przez jaki czas zachowywa wiksz ostrono w narzucaniu ikonoklazmu. Ostatecznie jednak w roku 730 zwoa uroczyste zgromadzenie wysokich dygnitarzy pastwowych i kocielnych i przedstawi im edykt, w ktrym nakazywa natychmiastowe zniszczenie wszystkich witych obrazw. Temu rozkazowi nie podporzdkowano si powszechnie. Ludzie wieccy, ktrzy nadal oddawali cze ikonom, musieli jednak pogodzi si z tym, e ich szans na zrobienie kariery w subie pastwowej s znikome, cho zasadniczo nie podlegali jakim czynnym przeladowaniom. Duchowni natomiast, ktrzy trwali w bdzie, naraali si na utrat stanowiska kocielnego, uwizienie, publiczne upokorzenie, a nawet okaleczenie. Wielu przeciwnikw ikonoklazmu uciekao do krajw, w ktrych mogli si czu bezpieczni, bo nie sigao tam dugie rami cesarza ani patriarchy do miasta Chersonez na Krymie, na neutralny, jak wiemy, Cypr, do Dalmacji albo do posiadoci bizantyskich w poudniowej Italii, w ktrych wiele miast miao praktycznie pen niezawiso. Jednoczenie nastpio usztywnienie stosunkw midzy Konstantynopolem a papieem, ktry z du rezerw podchodzi do cesarskich ingerencji w doktrynaln materi religii. Papiestwo zaczynao coraz bardziej orientowa si na Longobardw jako na przeciwwag militarn Bizancjum. W roku 741 Leon El zmar, a tron obj po nim najstarszy syn i wspwadca, Konstantyn V, jeszcze bardziej zajady ikonoklasta ni ojciec. Ta sukcesja nie zostaa jednak przyjta bez sprzeciwu. Zarzdca jednego z maoazjatyckich temw, Artabasdes, podnis bunt i udao mu si nawet opanowa Konstantynopol. Wybuchy chaotyczne walki midzy armiami rnych temw. W kocu w roku 743 Konstantyn pokona uzurpatora i triumfalnie wrci do stolicy. Ta wojna nie toczya si jedynie w zwizku ze sporem o kult ikon w pewnym stopniu bya rwnie jedn z majcych dug tradycj prb przechwycenia najwyszej wadzy przez dowdcw wojskowych. Ale cierajce si z sob armie przejawiay przy tym skonno do zajmowania wyranego stanowiska za lub przeciw ikonoklazmowi, w kwestii, ktra najsilniej dzielia wczesnych ludzi. Konstantyn dobrze wiedzia, e tylko zwycistwo nad wsplnym wrogiem wszystkich moe zjednoczy podzielone wojsko. Po dugich i starannych przygotowaniach podj wic w roku 746 ofensyw przeciw Arabom, wkraczajc do Syrii i odzyskujc miasto Germanice (dzi. Mara w pd. Turcji). Po raz pierwszy od stu lat Bizantyczycy przeprowadzili zakoczon sukcesem operacj wojenn na terytorium muzumaskim, nic zatem dziwnego, e to zwycistwo wywoao ogromne wraenie. Dla wtpicych w suszno ikonoklazmu byo ono widomym znakiem Boej akceptacji stanowiska teologicznego modego cesarza. Dla onierzy oznaczao, e wreszcie na czele armii stoi znakomity, byskotliwy wdz. W dodatku w nastpnym roku cesarska flota zwyciya flot arabsk nieopodal wybrzey Azji Mniejszej i tym samym zabezpieczya, przynajmniej na jaki czas, bizantyskie panowanie na Morzu Egejskim.

65

Te sukcesy stanowiy dla Konstantyna i jego doradcw dowd jeli w ogle potrzebowali oni jakiego dowodu e ich pogldy teologiczne s suszne i e Cesarstwo Bizantyskie znowu cieszy si ask Bo, ktra bya jego przyrodzonym prawem. Teraz wic nadszed czas, eby raz na zawsze pooy kres kultowi obrazw i usun ze stanowisk tych przedstawicieli hierarchii kocielnej, ktrzy praktykowali idolatri". W tym celu cesarz zwoa sobr, ktry zebra si w roku 754 i orzek, e oddawanie czci ikonom pozostaje w sprzecznoci z nauk Kocioa, a ci, co bd si przy tym bdzie upierali, zostan oboeni kltw. Chocia Konstantyn i jego poplecznicy uwaali to zgromadzenie za sobr ekumeniczny, nie zosta on uznany ani przez papiea, ani pniej przez Koci Wschodni po odrzuceniu przez niego ikonoklazmu. Sobr roku 754 otworzy okres konfliktw midzy dwiema stronami, w ktrym nie tylko duchowni, ale rwnie ludzie wieccy byli przeladowani za sam fakt posiadania witych obrazw. Mimo to kult ikon nie zosta zlikwidowany do koca. Przeciwnie, w spoeczestwie bizantyskim doszo na tym tle do podziau, ktrego linia nie zawsze pokrywaa si z granicami geograficznymi, etnicznymi czy klasowymi. Militarne przedsiwzicia Konstantyna byy dotychczas skierowane gwnie przeciwko muzumanom. Teraz cesarz zwrci si przeciw innemu wrogowi zewntrznemu, Bugarom, i rozpocz budow rozlegego systemu fortyfikacji wzdu granicy bakaskiej. Bugarzy zareagowali na to od razu, najedajc terytorium bizantyskie. W ten sposb zacz si dugi okres dziaa wojennych na tym froncie. Najpierw Konstantyn przeprowadzi kontratak i odby kilka kampanii na ziemiach nalecych do pastwa bugarskiego. Ale w roku 762 nowy wadca bugarski, Telec, by zdolny znw przej do ofensywy. Konstantyn odpowiedzia atakiem wszystkimi siami i w roku nastpnym zada gwnej armii Bugarw druzgocc klsk pod Anchialos, w pobliu dzisiejszego Burgas. Cesarzowi wydawao si, e to zwycistwo przesdza spraw, i wrciwszy do Konstantynopola, uczci je uroczystym pochodem na podobiestwo staroytnego rzymskiego triumfu. Bugarzy wci jednak dysponowali ogromnymi zasobami ludzkimi i mieli niewyczerpan zdolno regeneracji si. W roku 770, za panowania innego wadcy, Teleriga, jeszcze raz odzyskali inicjatyw na froncie i powrcili do niszczcych rajdw na terytorium bizantyskie. Teraz wic znowu przysza kolej na Konstantyna, ktry w roku 773 zdoa zada im cik klsk. Podczas dugiego panowania Konstantyna V militarny wysiek Cesarstwa koncentrowa si na dwch frontach, muzumaskim i bugarskim na Itali nie starczao ju rodkw. Tymczasem w roku 751 Rawenna wpada w rce Longobardw, a wraz z ni rozlege posiadoci bizantyskie w pnocnej Italii. Oznaczao to koniec istnienia tamtejszego egzarchatu. Papiee uznali teraz, e nie mog ju liczy na pomoc bizantysk i zaczli coraz wyraniej kierowa swoje nadzieje ku najsilniejszemu pastwu chrzecijaskiemu na Zachodzie, jakim byo krlestwo Frankw. W roku 754 doszo wic do spotkania papiea Stefana II z frankijskim krlem Pepinem w Ponthiou i zostao midzy nimi zawarte

66

porozumienie, na mocy ktrego Frankowie mieli broni Rzymu i posiadoci papiestwa przed napadami Longobardw. Jednoczenie miasta poudniowej Italii, ktre teoretycznie podlegay zwierzchnictwu bizantyskiemu, takie jak Neapol, Gaeta czy Amalfi, coraz wicej mylay o wasnych rodkach obrony, tworzyy milicje i w gruncie rzeczy uzyskay autonomi. Podobnie dziao si na pnocy, gdzie wsplnoty zamieszkujce wyspy w Lagunie Weneckiej, nie chronione ju przez egzarchat, wstpiy na swoj dug, powoln drog rozwoju, ktrego uwieczeniem bdzie Serenissima Repubblica. Zerwanie, do ktrego doszo midzy Bizancjum a papiestwem, rycho doprowadzio do przejcia Sycylii, poudniowej Italii, a take zachodnich i rodkowych Bakanw spod religijnej jurysdykcji papiea pod zwierzchnictwo patriarchy konstantynopolitaskiego. Natomiast nie mogo si ju duej utrzyma bizantyskie panowanie nad Sardyni i Balearami. Te wyspy musiay we wasnym zakresie podj odpowiednie kroki w celu obrony przed Arabami i tym samym stay si praktycznie niepodlege. Podzia midzy zachodni i wschodni czci wiata rdziemnomorskiego by teraz wyrany i odtd interesy bizantyskie ograniczay si wycznie do drugiej z nich. W roku 775 Konstantyn zmar w trakcie jeszcze jednej wyprawy przeciwko Bugarom, a jego nastpc zosta syn i dugoletni wspwadca, Leon IV. Nowy cesarz, ktry nie mia stanowczego charakteru swojego ojca i by moe lepiej od niego zdawa sobie spraw z niebezpieczestw, jakie pociga za sob rozam w spoeczestwie bizantyskim, zagodzi presj wywieran na czcicieli witych obrazw oczywicie nie uchylajc postanowie soboru z roku 754. Leon y jednak za krtko, eby zapisa si w dziejach bizantyskich jak wasn polityk. Zmar bowiem w roku 780, pozostawiajc dziesicioletniego syna i nastpc, Konstantyna VI. Regencj sprawowaa w imieniu chopca wdowa po Leonie, cesarzowa Irena, pochodzca z bogatej rodziny ateskiej. Wiadomo, e pozycja kobiety w wiecie zdominowanym przez mczyzn czsto nie jest atwa, a bodaj nigdzie nie bya trudniejsza ni w Cesarstwie Bizantyskim. Ledwo wic Irena uja w swoje rce ster pastwa, ju musiaa stawi czoo spiskowi. Na jego czele sta brat zmarego Cesarza, Nicefor, za ktrym opowiedziaa si znaczna cz armii. Wiedzc, e jeli nie wykae zdecydowania, i ona, i jej syn bd zgubieni, cesarzowa z ca bezwzgldnoci zgniota rebeli, ktrej przywdcy zostali zgadzeni lub olepieni. Arabowie, zawsze w pogotowiu na kady sygna bizantyskiej saboci, wznowili ataki i w roku 781 wdarli si w gb Azji Mniejszej. Dziaania podjte w odpowiedzi przez Bizantyczykw rycho przywrciy stan poprzedni na tej granicy. Niemniej Irena bya wiadoma niebezpieczestw, jakie moga ciga na pastwo z zewntrz nienawi drca je od wewntrz, a poza tym sama pochodzia z tych stron Cesarstwa, w ktrych poparcie dla kultu ikon byo, jak si wydaje, bardzo silne. Prawdopodobnie te jej osobiste przekonania sprzyjay czci dla witych obrazw. Jakkolwiek byo, postanowia rozbroi sytuacj przez zniesienie zakazu kultu ikon.

67

Tego jednak mg dokona formalnie tylko sobr ekumeniczny. Na razie wic, kiedy w roku 784 powsta wakat na stanowisku patriarchy, wyznaczya na nie wysokiego urzdnika w subie pastwowej, Tarazjusza, o ktrym wiedziaa, e jest przeciwnikiem ikonoklazmu. Tarazjusz prowadzi dalej przygotowania do soboru, rozpoczte zapewne jeszcze przez jego poprzednika, Pawa, z pochodzenia Cypryjczyka. Sobr ostatecznie, nie bez trudnoci, zebra si w roku 787 w Nicei (dzi. Iznik w pm.-zach. Turcji), potpi ikonoklazm i przywrci kult witych obrazw. Jak to si czsto zdarza w takich sytuacjach, wrd zwycizcw powsta rozdwik. Jedno stronnictwo, ktrego gwn si stanowiy monastery, a palio si do tego, eby wywrze na przeciwnikach zemst za wczeniejsze przeladowania, jakie spotykay od nich jego czonkw, i wyrugowa ich cakowicie z ycia kocielnego i pastwowego przez pozbawienie piastowanych stanowisk. Drugie, na ktrego czele sta sam patriarcha Tarazjusz i ktre byo popierane przez cesarzow, chciao raczej leczy rany zlikwidowa rozdarcie w spoeczestwie i przywrci mu jedno. Ta rnica pogldw w zwyciskim obozie stwarzaa szans dla ikonoklastw. W roku 790 mody cesarz by ju penoletni, ale matka bynajmniej nie przejawiaa ochoty, by odda mu wadz. Rozdraniony podrzdnoci swojej pozycji, Konstantyn prbowa wprowadzi ikonoklastw do najwyszego dowdztwa armii. W obliczu spisku, ktry mg przerodzi si w bunt, Irena ogosia si ju nie regentk w imieniu syna, lecz jego starsz wspwadczyni. Ale to pocignicie okazao si pocigniciem za cyngiel. Wybuchy rozruchy, ktrych cesarzowa tak si obawiaa, i rebelia wojskowa zmusia j do zrezygnowania z wadzy na korzy syna i usunicia si w zacisze klasztoru. Jednak co mdrzejsze gowy pord czoowych osobistoci cywilnych i wojskowych dobrze zdaway sobie spraw z tego, e nic si nie uda osign jednej czci spoeczestwa bizantyskiego, ktra by trzymaa w jarzmie drug. A tu Bugarzy wznowili dziaania zaczepne i trzeba si byo okupi im paceniem trybutu. Midzy obiema stronami zaczy si wic negocjacje. W ich nastpstwie Irena, w roku 792, pogodzia si z synem i na powrt staa si wspwadczyni, a w rzeczywistoci wadczyni pastwa. Rok pniej kolejna rebelia wojskowa, tym razem znowu na rzecz Nicefora, zostaa stumiona ostatecznie i z najwyszym okruciestwem. Mody Konstantyn VI okaza si saby i nieodpowiedzialny by moe nigdy nie dosta szansy, by okaza si kim wicej. W roku 795 rozwid si z on i polubi kochank, co spotkao si z dalek od entuzjazmu reakcj wadz kocielnych. Ten nierozwany postpek pozbawi go niemal zupenie poparcia wrd ludu, jeli jeszcze je mia, i zaostrzy konflikt midzy umiarkowanym i radykalnym odamem hierarchii kocielnej. W roku 797 cesarz sta si zbyt ju kopotliwym obcieniem dla rzdw swojej matki. Irena, ktrej czego jak czego, ale zdecydowania nie brakowao, rozkazaa syna uwizi, pozbawi tronu i olepi. Odtd rzdzia Cesarstwem jako jedyny wadca. Na monetach polecia opatrywa

68

swoje imi tytuem basileus (cesarz), nie basilissa (cesarzowa). Sposb, w jaki postpia wobec syna, oraz militarna bierno jej rzdw stworzyy wdziczny grunt do atakw na ni ze strony ikonoklastycznej opozycji, ktra wci cieszya si sporymi wpywami. eby znale oparcie dla przeciwstawienia si tym atakom, cesarzowa obraa w polityce wewntrznej populistyczny kurs na redukcj podatkw. Nie trzeba byo wiele czasu, aby pastwowe rezerwy zota a wobec braku systemu kredytowego byo to jedyne rdo, z ktrego mg czerpa rzd na pokrycie niezbdnych wydatkw stopniay do niebezpiecznie niskiego poziomu. Tymczasem na Zachodzie wydarzenia nie stay w miejscu. Karol Wielki, zreorganizowawszy i powikszywszy terytorialnie wadztwo Frankw, tchn nowe ycie w krlestwo, ktre nie byo ju chwiejcym si dominium jego merowiskich poprzednikw, ale potnym, scentralizowanym pastwem, ktrego dwr widzia si sam sobie nowym dworem Augusta. Papiee wic jeszcze czciej ni przedtem spozierali w tamt stron z nadziej na poparcie i ochron. Od czasu detronizacji Konstantyna VI uwaali oni tron w Konstantynopolu za nie obsadzony, wzdragajc si przed uznaniem tak odraajcego zjawiska, jakim w ich oczach bya kobieta cesarz. Kiedy pod koniec roku 800 krl Frankw przyby do Rzymu, zosta potraktowany przez papiea Hadriana I nie jako jeden z wielu wadcw ograniczonego terytorium, ale jako jedyny w istocie penoprawny monarcha w Europie. W dniu Boego Narodzenia, gdy Karol uczestniczy w mszy w bazylice w. Piotra, papie woy mu koron na skronie i namaci go jako cesarza. Chocia nie stao si to z inicjatywy krla, nie wydaje si, aby byo mu niemie. Oto na oczach swoich poddanych i najwyszych dostojnikw Kocioa Zachodniego zosta wyniesiony przez Boga nad wszystkich innych panujcych wcznie z pseudo-cesarzem, jakim w mniemaniu obecnych bya Irena. Oczywicie dla Ireny oznaczao to nowe zagroenie. Midzy obojgiem wadcw zaczy si wic toczy jakie niejasne dla nas negocjacje, opniane przez dokuczliw powolno wczesnych rodkw komunikacji. Jest bardzo prawdopodobne, e w roku 802 Karol nawet zaproponowa Irenie maestwo, ktre rozwizaoby wiele problemw stojcych przed obojgiem cesarzy. Jaka byaby jej odpowied, nie moemy wiedzie, poniewa wanie wtedy, kiedy poselstwo z Zachodu dotaro do Konstantynopola, cesarzowa zostaa obalona przez rewolucj paacow i zesana na jedn z wysp. Utrzymaa si przy wadzy przez dwadziecia dwa lata, cay czas borykajc si z niezmiernymi trudnociami. Nastpc Ireny wybranym przez spiskowcw by pewien Nicefor, wysoki urzdnik administracji finansowej Cesarstwa, podobnie jak jego poprzedniczka zwolennik kultu witych obrazw. Zabra si on energicznie do naprawiania szkd, jakie wyrzdzia skarbowi pastwa polityka finansowa Ireny, anulujc wprowadzone przez ni ulgi podatkowe i reorganizujc cay system fiskalny. Wzmocni rwnie siy zbrojne, ktre Irena zaniedbaa, i zacz przywraca realny charakter bizantyskiej zwierzchnoci nad Grecj kontynentaln. Rozwana gospodarka i zabezpieczenie spokoju wewntrznego nie wystarczay

69

jednak do powstrzymania zewntrznych wrogw Cesarstwa, ktrzy doszli ju do siebie po ciosach zadanych im przez Konstantyna V. Na wschodzie kalifat znw zjednoczy si i odzyska siy. W roku 806 Harun ar-Raszid zaj powtrnie Tian, twierdz o podstawowym znaczeniu w tamtym regionie, i zapuci si w gb Azji Mniejszej. Nicefor by zmuszony podpisa upokarzajcy traktat pokojowy, w ktrym zobowizywa si paci trybut muzumanom. Na pnocy, teraz, kiedy Karol Wielki zniszczy pastwo Awarw, Bugarzy mieli rozwizane rce i mogli skierowa wszystkie swoje siy przeciwko Bizancjum. W roku 809 zajli Sardyk, ktra od blisko dwch stuleci bya dla Bizantyczykw mocnym punktem oparcia na terytorium sowiaskim. Dwa lata pniej Nicefor przeprowadzi potny kontratak z zamiarem dania najedcom ostatecznej nauczki. Dotar a do ich stolicy, Pliski, na pnocnym wschodzie dzisiejszej Bugarii, zdoby j i zniszczy, ale podczas marszu powrotnego jego armia, obciona upami, zostaa wcignita w zasadzk na przeczy grskiej w pamie Bakanu. W bitwie, ktra si nastpnie wywizaa, Bizantyczycy ponieli cakowit klsk, sam Nicefor zosta zabity, a jego syn, Stauracjusz ranny. Wadca bugarski Krum, zgodnie ze starym zwyczajem swojego ludu, kaza sporzdzi sobie puchar z czaszki bizantyskiego cesarza. Po krtkim panowaniu Stauracjusza, ktrego rany ostatecznie okazay si miertelne, armia i senat w padzierniku 811 roku powoay na tron jednego z najwyszych cywilnych dostojnikw w pastwie, Michaa Rangabeusza. Rozpaczliwie potrzebujc sojusznikw w obliczu zagroenia bugarskiego, Micha wysa poselstwo do Akwizgranu z oznajmieniem, e uznaje w Karolu Wielkim wspcesarza. Mimo to Frankowie nie dali si namwi do podjcia dziaa zaczepnych przeciwko Bugarom. Tymczasem Krum zagarnia jedno po drugim bizantyskie miasta na zachodnim wybrzeu Morza Czarnego, ktre poprzedni wadcy bugarscy zostawili nietknite. Kiedy bizantyski cesarz wyszed w pole ze swoj armi, poniosa ona sromotn klsk. By to gwd do trumny Michaa, ktry cakowicie utraci wiarygodno. Senat zoy cesarza z tronu i wyznaczy na jego miejsce czowieka majcego wojskowe dowiadczenie, podobnie jak Leon III stratega temu Anatolikon, rwnie o imieniu Leon. Zadanie stojce przed Leonem V byo olbrzymie. Ledwo obj swj urzd, pod murami Konstantynopola rozoya si obozem armia bugarska ze swoim straszliwym wodzem. Wprawdzie jesieni roku 813 Bugarzy wycofali si, ale na wiosn nastpnego roku wrcili. Rozprzeni Bizantyczycy nie potrafili nic zrobi, eby ich powstrzyma. Prba spotkania midzy Leonem i Krumem skoczya si fatalnie, poniewa pewien bizantyski oficer nie wiadomo, czy z wasnej inicjatywy, czy wskutek otrzymania tajnych rozkazw targn si na wadc bugarskiego i omal nie pozbawi go ycia. Stolica stana wobec perspektywy dugiego oblenia przez zdecydowanego na wszystko nieprzyjaciela, ktrego wspierali znajdujcy si w jego subie bizantyscy inynierowie i technicy, pozyskani spord jecw lub dezerterw. By to moment kryzysowy, rwnie

70

ciki jak dowiadczenia lat 674-678 czy 717-718. Niespodziewanie jednak, 13 kwietnia 814 roku, Krum zmar. Pozbawieni wodza i morale, Bugarzy wycofali si na wasne terytorium. Konstantynopol, a wraz z nim Cesarstwo, by znowu bezpieczny. Nowy wadca bugarski, Omurtag, nie widzia dla siebie interesu w kosztownych i niebezpiecznych atakach na bizantysk stolic. Skoncentrowa si na wewntrznym umacnianiu swojego panowania i na rozszerzaniu wadztwa bugarskiego w kierunku pnocno-zachodnim, gdzie po rozbiciu pastwa Awarw powstaa prnia polityczna. By zatem gotw zawrze z Bizantyczykami pokj na lat trzydzieci. Jeli chodzi o sprawy wewntrzne, Leon sympatyzowa z ikonoklazmem. Jego pozycja zaleaa od poparcia onierzy z Azji Mniejszej, w wikszoci zwolennikw ikonoklazmu, a ponadto w niespodziewanym uwolnieniu Konstantynopola od oblenia mia dobre prawo widzie znak Boej yczliwoci dla siebie i swoich pogldw. W roku 815 zwoa wic synod, ktry jeszcze raz wypowiedzia si przeciwko oddawaniu czci witym obrazom. Jednak ta nowa faza ruchu ikonoklastycznego bya tylko bladym cieniem ubiego wiecznej. Bezkompromisowa teologia soboru roku 754 zostaa, jeli mona si tak wyrazi, rozwodniona. I chocia zdarzay si przeladowania, nie miay one ani surowoci, ani zasigu tych z czasw Konstantyna V. W roku 820 Leon zosta zamordowany w kociele Mdroci Boej przez fanatycznego zwolennika kultu ikon. Jego nastpca, Micha II z Amorion, chocia osobicie take ikonoklasta, przybra postaw neutraln, nie chcc zraa do siebie adnego z dwch obozw. Mia on wany powd, eby zabiega o poparcie wszdzie, gdzie si dao. By bowiem pewien wysoki oficer, Tomasz zwany Sowianinem, najprawdopodobniej rzeczywicie zhellenizowany Sowianin niskiego pochodzenia, ktry sta na czele zbrojnej rewolty w Azji Mniejszej, nie tylko cieszcej si znaczn popularnoci wrd tamtejszych wieniakw, ale rwnie popieranej przez kalifat. Jak si wydaje, ten ruch mia pewien rodzaj podstawowego programu zmian spoecznych i rni si swoj natur i zasigiem od wczeniejszych buntw, w ktrych gwnie chodzio o to, e jaka jednostka wojskowa prbowaa osadzi na tronie cesarskim wasnego dowdc. Wyraaa si w nim miara nieszcz, ktre spaday na prosty lud, nkany przez powtarzajce si najazdy i zwizane z nimi spustoszenia, oraz braku sympatii midzy prowincjami i stolic, ktry tak czsto uwidocznia si w toku bizantyskich dziejw. Pod koniec roku 821 siy Tomasza, do ktrych przyczyo si wielu onierzy z armii rnych temw, rozoyy si obozem pod murami Konstantynopola. Dopki flota zapewniaa swobod eglugi po szlakach morskich i dopki nie wchodzia w gr zdrada, stolica moga si czu bezpieczna. Ale w takiej sytuacji Micha nie mia moliwoci zgromadzenia na ldzie armii, ktra byaby zdolna do pokonania Tomasza, a zatem oblenie przecigao si. Jednoczenie cesarz prowadzi negocjacje z Bugarami. Szczegy porozumienia z nimi nie s nam znane, dosy na tym, e w roku 823 armia bugarska zaatakowaa od tyu oddziay

71

Tomasza i rozproszya je. Sam Tomasz zosta pojmany i zabity, podobnie jak wielu jego podwadnych. Wikszo pokonanych, straciwszy wszelkie zudzenia, wrcia do swoich domw w prowincjach. Teraz musiao upyn kilka lat, zanim armia bizantyska staa si na powrt skuteczn si bojow. W cigu tych kilku lat napr muzumaski nie ustawa, przychodzi jednak z innego ni zazwyczaj kierunku. Okoo roku 827 grupa arabskich wychodcw z Hiszpanii, po drodze zawadnwszy Egiptem, wyldowaa na Krecie i wkrtce opanowaa ca wysp. Inni najedcy arabscy, z Afryki Pnocnej, usadowili si na Sycylii i zaczli atakowa i zdobywa jedno po drugim tamtejsze miasta. W roku 831 pado Palermo i po tym wydarzeniu impet muzumaski osab, ale Sycylia ju nie zaznaa pokoju i w cigu stulecia znalaza si caa pod wadz wyznawcw Mahometa. Jeszcze przed upadkiem Palermo, w roku 829, zmar Micha II i na tronie zasiad jego syn, Teofil. Nowy cesarz nie waha si korzysta z zasobw finansowych nagromadzonych przez pastwo w okresie, jaki upyn od reform Nicefora. W stolicy i poza ni podejmowano wielkie przedsiwzicia budowlane, ktrych architektura bya niekiedy wzorowana na budowlach muzumaskiego Bagdadu. Naprawiono i wzmocniono mury Konstantynopola inskrypcje Teofila cigle mona czyta na wieach rozmieszczonych wzdu nadmorskich murw miasta. Cesarz mia do dyspozycji nie tylko pienidze, ale rwnie armi, ktra ju dosza do siebie po rozkadzie, w jakim znalaza si w nastpstwie rebelii Tomasza. Udao mu si wic osign te kilka lokalnych sukcesw militarnych na froncie wschodnim. Ponadto posiadoci bizantyskie nad Morzem Czarnym zostay zreorganizowane i lepiej zabezpieczone przed atakiem. Nic zatem dziwnego, i panowao powszechne wraenie, e sytuacja ulega zasadniczej zmianie i e odtd Cesarstwo przestanie by w nieustajcej defensywie. Ale rzeczywisto brutalnie rozwiaa te nadzieje. W roku 838 arabski atak wszystkimi siami zakoczy si zdobyciem Ankyry (dzi. Ankara) i niemal rwnoczenie Amorion, miasta, z ktrego wywodzia si rodzina cesarza. Okazao si, e sytuacja si jednak nie zmienia. Teofil by formalnie ikonoklast, ale praktycznie mao troszczy si o spory teologw. Rnica midzy pogldami ikonoklastw i czcicieli ikon, ktra bya czynnikiem sprawczym podziau idcego przez cae spoeczestwo bizantyskie, teraz nagle spada do roli tematu specjalistycznego, obchodzcego wycznie rodowisko teologiczne. W roku 837 stanowisko patriarchy konstantynopolitaskiego obj Jan Gramatyk. Wszystkie wiadomoci, jakie o nim mamy, zawdziczamy jego wrogom, pozostaje wic on dla nas postaci w znacznej mierze zagadkow. Czowiek niewtpliwie wiaty, interesujcy si intelektualn tradycj przeszoci, by jednoczenie zagorzaym ikonoklast. Przeladowania czcicieli witych obrazw, ktrych przedtem ju w rzeczywistoci zaniechano, teraz powrciy, jakkolwiek w tym okresie ich ofiar padali prawie wycznie duchowni. W roku 842 zmar Teofil, pozostawiajc tron malekiemu synowi Michaowi,

72

w ktrego imieniu sprawowaa regencj matka, cesarzowa Teodora. Nie przypominaa ona Ireny cakowicie uzaleniona od poparcia krewnych i wysokich osobistoci pastwowych, pozwalaa im sob kierowa. Bya natomiast szczer czcicielk witych obrazw. Wspierana przez rad pastwa, w ktrej skad wchodzili midzy innymi jej bracia, Bardas i Petronas, oraz najbardziej wpywowy z ministrw, Teoktyst, cesarzowa zdja wic z urzdu Jana Gramatyka i w roku 843 zwoaa synod, ktry ogosi przywrcenie kultu ikon. Wraz z t decyzj nastpi koniec ikonoklazmu jako ruchu spoecznego, chocia wtpliwoci co do teologicznej wanoci witych obrazw w dalszym cigu nurtoway wielu teologw. Nie skoczya si te animozja midzy umiarkowanym i skrajnym odamem w zwyciskim obozie czcicieli ikon. Chocia bowiem Koci nie sta si po prostu jednym z czonw machiny pastwowej, to jednak nigdy nie osign tego rodzaju autonomii, a jakim marzyli dla niego zeloci. Ich niewygasa uraza cigle si tlia i od czasu do czasu rozpalaa si w pomie otwartej wrogoci wobec umiarkowanego kierownictwa Kocioa. Rozwana polityka finansowa i wyobrania strategiczna umoliwiy Bizantyczykom podjcie ofensywy przeciwko kalifatowi. Bizantyska flota zdobya i spalia Damiett, umocniony port w Egipcie. Wprawdzie na krtko, ale zostaa odzyskana Kreta. Zdarzay si jednak i poraki, ktre wpyway ostudzajce na zamierzenia i nastroje. Oglny bilans militarny tych lat nie w caoci wypada na korzy Bizantyczykw. Po czci byo to spowodowane przez niespodziewanie twardy opr, jaki stawiay niektre sowiaskie wsplnoty w Grecji, ale przede wszystkim przez trudnoci kampanii, jak rzd w Konstantynopolu by zmuszony prowadzi w celu zduszenia ruchu paulicjan. Dualistyczna, quasi-manichejska sekta paulicjan, ktrej czonkowie wierzyli, e wiat zosta stworzony nie przez Boga, ale przez Szatana, cieszya si duym poparciem we wschodnich prowincjach. yczliwie odnosili si do niej rwnie cesarze VIII wieku sprzyjajcy ikonoklazmowi, tote dorobia si ona znacznej liczby zwolennikw, ktrym nie brakowao pewnoci siebie. Inaczej bowiem ni wiele innych ugrupowa heretyckich, paulicjanie nie stosowali polityki kamuflau i nie przybierali ochronnych barw ortodoksji, ale powstali i walczyli z broni w rku. Wrogi stosunek, jaki od mierci Nicefora zajmoway wobec nich wadze bizantyskie, pchn wielu paulicjan do dopatrzenia si wsplnego interesu z Arabami i dziaania razem z nimi. Wielu wyemigrowao wwczas na terytorium kalifatu, zwaszcza w okolice miasta Melitena (dzi. Malatya), i walczyo rami w rami z muzumanami przeciwko Bizantyczykom. Tak wic pierwotna rozbieno natury teologicznej staa si najpierw problemem wewntrznego bezpieczestwa pastwa, a potem jego polityki zagranicznej i strategii wojskowej. Dziaania, ktre podejmowa rzd Teodory przeciw paulicjanom, cechowaa wyjtkowa bezwzgldno i okruciestwo. W roku 856 mody cesarz Micha, ciko ju znoszcy kuratel matki i zazdrosny o skupienie wadzy w rkach Teoktysta, zawiza spisek z innymi czonkami rodziny cesarskiej. Ostatecznie doszo do przewrotu paacowego Teoktyst zosta

73

zamordowany, a Teodora nieco pniej zamknita w klasztorze. Micha III by wprawdzie czowiekiem sabym i chwiejnym, ale nie potworem, uosobieniem niegodziwoci i bezecestwa, jak twierdzili jego wrogowie. Za jego panowania rzeczywist wadz sprawowa brat jego matki, Bardas, polityk dalekowzroczny i peen zdecydowania, a przy tym czowiek, ktry doskonale rozumia cae skomplikowanie klasyczno-chrzecijaskiego dziedzictwa Bizancjum. Wojna przeciwko Arabom toczya si dalej z wieloma bizantyskimi sukcesami na skal lokaln, ktre nie miay jednak wikszego znaczenia dla oglnej sytuacji strategicznej na tym froncie. Tak byo do roku 863, kiedy to na pnocy Azji Mniejszej Bizantyczycy zadali miadc klsk gwnej armii arabskiej, niemal wycinajc j w pie. Jeli w ogle mona mwi o jakim jednym wydarzeniu, ktre oznaczao decydujcy zwrot w ukadzie si midzy Cesarstwem Bizantyskim i Arabami, to wydarzeniem takim bya niewtpliwie ta bitwa. Natomiast na Sycylii powstrzymywanie naporu arabskiego nastrczao ogromne problemy logistyczne i tam Bizantyczycy nieustannie si wycofywali, tote pod koniec panowania Michaa III w ich rkach pozostawao ju tylko kilka miast na wschodzie wyspy. Tymczasem na pnocy pojawi si nowy nieprzyjaciel, Rusowie, lud wschodniosowiaski, ktrego warstw rzdzc stanowili zeslawizowani Skandynawowie wschodni odpowiednik operujcych na Zachodzie wikingw. W roku 860, wpynwszy na swoich dugich okrtach z Morza Czarnego do Bosforu, przypucili oni pierwszy atak na Konstantynopol, wzbudzajc groz w stolicy. Poniewa nie potrafili szturmowa murw miasta, spldrowali i spalili, co si dao, w jego okolicach, zanim powrcili na ojczyst ziemi nad rodkowym Dnieprem. Ich napad skierowa uwag polityki bizantyskiej ku pnocy, skd teraz grozio nowe niebezpieczestwo. Podobne zagroenie powodowao, e rwnie dla pastwa bugarskiego spraw yciowej wagi staa si moliwo wejcia w sojusz z Cesarstwem Bizantyskim. W tym czasie bugarski wadca Borys prowadzi ukady z Ludwikiem Niemieckim i z papieem, w nastpstwie ktrych uwika si w wojn z pastwem wielkomorawskim. Kiedy w roku 864 Micha, wieo po zwycistwie odniesionym nad Arabami, poprowadzi swoj armi na Bugari, Borys nie mia wyboru. Musia przyj warunki cesarza, wrd ktrych by chrzest jego i jego poddanych oraz podporzdkowanie powstaego w ten sposb Kocioa bugarskiego patriarsze w Konstantynopolu. Pobity bez zadania ciosu, potny potencjalny wrg przemieni si w sprzymierzeca i Bugaria znalaza si raz na zawsze w bizantyskiej sferze wpyww. A przynajmniej tak to wtedy wygldao. To wietne posunicie polityczne wiele zawdziczao patriarsze Focjuszowi, ktrego wyniesienie do tej godnoci w roku 858 byo wiadectwem zwycistwa umiarkowanych tendencji w Kociele. Zawiedzeni w swoich nadziejach zeloci, jak to byo w ich zwyczaju, odwoali si do papiea, ktry ogosi obir Focjusza za niewany, poniewa jego poprzednik, Ignacy, zosta zoony z urzdu w trybie niezgodnym z przepisami prawa kocielnego. W ten sposb zacza si schizma

74

midzy Kocioem Wschodnim i Zachodnim, ktra od czasu do czasu miewaa fazy pewnego zaagodzenia, ale nigdy nie zostaa zlikwidowana i trwa po nasze dni. Dlatego jeli Bugaria miaa by wiarygodnym sprzymierzecem Bizancjum, byo bardzo wane, eby jej przejcie na chrzecijastwo odbyo si z jego inspiracji i pod jego protektoratem, sowem eby w roli ojca chrzestnego wystpi Konstantynopol, nie Rzym. Focjusz i Bardas patronowali nadawaniu instytucjonalnych form oywieniu kulturalnemu, ktrego widowni byo Bizancjum poowy wieku IX. Objo ono studia nad antyczn literatur i nauk, klasycyzujcy ruch w sztuce i wiele innych zjawisk. Wuj cesarza zaoy wysz uczelni, w ktrej byy reprezentowane wszystkie znane wwczas dziedziny nauki wieckiej i powoa na jej nauczycieli najwikszych uczonych owej epoki. Mona by powiedzie, e bizantyskie ycie intelektualne obudzio si wtedy z trwajcego trzy stulecia snu. Wydarzenia zachodzce w Cesarstwie prowadziy do ogromnych napi w spoeczestwie bizantyskim i przysparzay wielu wrogw Michaowi. Koniec przyszed jednak na niego nie ze strony niezadowolonej czci jego poddanych, ale wskutek nikczemnego przewrotu paacowego. Pewien Bazyli, zwany Macedoczykiem, chopski syn, ktry zacz karier od stajennego na dworze, wkrad si w aski cesarza i zosta jego niezastpionym zausznikiem. Saby wadca popad w zaleno od bezwzgldnego i ambitnego faworyta. Bazyli mierzy wysoko, mia imponujc wytrwao w deniu do celu, za to adnych skrupuw. Najpierw, w roku 865, usun ze swojej drogi Bardasa. Dwa lata pniej zamordowa Michaa, pogronego we nie po pijackiej hulance. Nastpnego dnia sam obj wadz jako Bazyli I, zaoyciel dynastii macedoskiej, ktra rzdzia cesarstwem przez blisko dwa stulecia i by to okres, w ktrym Bizancjum znalazo si w zenicie swojej potgi.

NOWY PORZDEK

wielkich VII wieku Zwyszo niepodbojw arabskich w poowiebyo rwnie Cesarstwo Bizantyskie tylko okrojone terytorialnie biedniejsze, zagroone w samej swojej egzystencji, cakowicie zmienione strukturalnie. Jako spoeczestwo dostosowywao si, bardziej czy mniej dobrowolnie, do przeksztacajcego si wiata, w ktrym przyszo mu y, porzucio wiele ideaw i wartoci wieku Justyniana I, czy nawet jeszcze Herakliusza, i zastpio je innymi, bardziej odpowiadajcymi wyzwaniom, ktre przynosia jego wasna epoka. Ale, jak to zawsze bywa w spoecznociach o dugiej i stabilnej tradycji, zmiany nie nastpoway nagle ani nie przebiegay do koca. Niejedna cecha wiata minionego trwaa jeszcze dugo po tym, jak przestaa peni funkcj, z ktr bya pierwotnie zwizana. A niekiedy bya przystosowywana do penienia funkcji zupenie innej. Stare i nowe istniao obok siebie, przenikay si nawzajem i wpyway jedno na drugie, przyczyniajc si do tego uderzajcego wraenia niezmiennoci, ktrego tak czsto doznaj na pierwszy, powierzchowny rzut oka nowoytni obserwatorzy wiata bizantyskiego. Terytoria zagarnite przez Arabw Syria, Mezopotamia, Palestyna, Egipt, a wkrtce caa Afryka Pnocna naleay, jak ju mwilimy, do najgciej zaludnionych i najlepiej rozwinitych gospodarczo prowincji pnego Cesarstwa Rzymskiego. Utrata dochodw, jakie skarb czerpa z paconych tam podatkw, sama w sobie ogromnie zuboya pastwo i zmusia je do prowadzenia polityki finansowego zaciskania pasa. Natomiast odcicie od nadwyek produkcji rolnej wypracowanych przez harujcych w pocie czoa wieniakw egipskich oznaczao, midzy innymi, koniec bezpatnego zaopatrywania w podstawowe artykuy ywnociowe ludnoci Konstantynopola. Niewtpliwie te pocigno za sob szereg zmian w cenach produktw rolnych oraz gruntw w caym Cesarstwie, ktre musiay sprawi, e kady przedtem zaniedbany kawaek ziemi teraz zacz by wykorzystywany. Ono take jest jednym ale tylko jednym z czynnikw, ktre tkwiy u podstaw masowych akcji przesiedleczych podejmowanych pod koniec VII wieku, zwaszcza za panowania Justyniana II. Rolnictwo zyskao wic nowe ziemie pod upraw. Jednak eby te ziemie mogy przynosi plony, potrzeba byo nie tylko siy roboczej, ale rwnie ogromnego wkadu kapitaowego. A kapitau zawsze brakowao. Istnia zatem nieustajcy konflikt midzy moliwo-

76

ciami rozwoju a wynikajcymi std potrzebami, dodatkowo komplikowany przez czste operacje wojenne w Azji Mniejszej i na Bakanach oraz przez majce oczywiste pierwszestwo wydatki na obron pastwa. Trudnoci miay charakter zmienny, ale ich ostateczny rezultat by taki, e bizantyskie spoeczestwo nie mogo ju utrzymywa tylu swoich bezproduktywnych czonkw, co poprzednio. W praktyce oznaczao to spadek udziau mieszkacw miast w oglnej liczbie ludnoci Cesarstwa. Nie dlatego, eby mona byo zaliczy ich wszystkich do nieuytecznych pasoytw. Wielu uprawiao przecie zawody rzemielnikw, sklepikarzy i tym podobne, wiadczc podstawowe usugi pracujcym na roli. Ale obok nich spoeczestwo dwigao na swoich barkach ogromn nadbudow" wacicieli ziemskich i tych, ktrzy ich obsugiwali prawnikw, lekarzy, nauczycieli retoryki, dostawcw przedmiotw zbytku, domowych sucych i pospolitych pieczeniarzy. Nieubagana konieczno ekonomiczna przykroia ca t warstw do rozmiarw znikomych w porwnaniu ze stanem poprzednim, liczbowo staa si ona wtedy cieniem siebie z wczeniejszej epoki. Wielu posiadaczy ziemskich utracio swoje majtki w nastpstwie pierwszych podbojw arabskich. Innym przyszo zobaczy je zajte przez nowych uytkownikw albo zdewastowane ponad moliwo regeneracji w toku dugich walk przeciw sowiaskim, awarskim i bugarskim napastnikom w Europie lub podczas nieustannych najazdw arabskich w Azji Mniejszej, ktrych kulminacj stanowiy dwa wielkie oblenia Konstantynopola w latach 674-678 oraz 717-718. Miasta Cesarstwa Bizantyskiego w tym okresie, due i mae, byy raz po raz oblegane przez armie nieprzyjacielskie, nierzadko zdobywane i upione. Niektre w ogle przestay istnie, porzucone przez swoich mieszkacw. Inne stopniowo zatracay skomplikowany system spoecznego podziau pracy i samorzdow struktur znaki firmowe miejskoci i staway si po prostu wielkimi osadami rolniczymi. Jeszcze inne przeksztacay si w twierdze pod dowdztwem komendantw wojskowych. Mieszkacy niektrych rezygnowali z niebezpiecznego pooenia na yznej rwninie czy przy gwnym trakcie i budowali je na nowo na pobliskim wzniesieniu albo w jakim innym dajcym lepsze moliwoci obrony miejscu, zazwyczaj otaczajc nowymi murami ju o wiele mniejsz przestrze. Wydaje si zreszt, e takie przesunicia lokalizacji miast byy dokonywane raczej na danie wadz wojskowych ni w nastpstwie decyzji, ktr samorzutnie podejmowaa uszczuplona wsplnota obywatelska. Od kilkudziesiciu lat midzy historykami trwaj spory co do losu miast bizantyskich w VII i VIII wieku. Jedni dowodz, e ycie miejskie na wzr antyczny w rzeczywistoci zaniko wtedy cakowicie, poniewa wszystkie miasta albo zostay zniszczone i opuszczone, albo przeksztaciy si w umocnione placwki wojskowe, albo wrciy do stanu wiejskiego. A zatem miasta, ktre pojawiaj si w wiecie bizantyskim w pniejszym redniowieczu, s tworami nowymi i nie ma adnej cigoci midzy nimi a miastami pnej staroytnoci, nawet jeli le w tym samym miejscu i wyrosy w obrbie antycznych murw.

77

Natomiast inni historycy twierdz, e podczas gdy w niektrych regionach Cesarstwa miasta znikny, to w innych pierwotne ycie miejskie, z pewnym rodzajem samorzdu i z wysoko rozwinitym spoecznym podziaem pracy midzy wyspecjalizowanych rzemielnikw i kupcw, utrzymao si przez cae tak zwane Wieki Ciemne. Kwestia ta jest nieatwa do rozstrzygnicia. A jeeli jej definitywne rozstrzygniecie jest w ogle moliwe, wydaje si, e prdzej mona oczekiwa, i dostarcz go archeologowie ni badacze tekstw dziejopisarskich, wykazw biskupw czy postanowie soborw i synodw kocielnych, chocia oczywicie te wszystkie wiadectwa s bardzo cenne. Ale archeologowie musieliby w tym celu mc i chcie prowadzi prace wykopaliskowe systematycznie na terenie caego zaoenia miejskiego, a nie, jak wielu z nich robio w przeszoci, koncentrowa si na kocioach i fortyfikacjach. Na podstawie dostpnych obecnie rde mona uzna za prawdopodobne, e upadek ycia miejskiego w Cesarstwie Bizantyskim VII i VIII wieku by powszechny, ale nie cakowity. Jak si wydaje, w wielu okolicach miasta przetrway, a nawet niele im si powodzio dziki obsudze regionw, w ktrych wikszo mieszkacw zajmowaa si rolnictwem. Rwnie osadzenie w miecie garnizonu wojskowego nie musiao oznacza utraty przez nie tych cech, ktre odrniaj mae miasto od duej wsi, a nawet mogo przyczynia si do jego rozwoju. Niezalenie od rozbienoci pogldw w innych kwestiach jest jasne, e redukcja elementu nieproduktywnego w spoeczestwie bizantyskim musiaa prowadzi do drastycznego zmniejszenia si liczby i wielkoci miast oraz do obnienia jakoci ycia ich mieszkacw. Wiele mwicym materialnym wiadectwem tego ostatniego zjawiska mog by anie. W pnej staroytnoci kade miasto, choby najmniejsze i pozbawione jakiegokolwiek znaczenia, miao publiczn ani, ktrej utrzymanie i konserwacja byy niekiedy jednym z podstawowych obowizkw rady miejskiej. Czsto te anie byy rozrzutnie rozplanowane i luksusowo wyposaone. Oprcz realizacji celw natury higienicznej suyy one jako orodki ycia spoecznego miejskiej wsplnoty, odgrywajc pod tym wzgldem podobn rol, co teatry. Ot wydaje si, e w wieku VII i VIII w tych miastach, ktre przetrway nie zniszczone na swoich pierwotnych miejscach, zwyczaj korzystania z ani stopniowo zanika, natomiast miasta odbudowywane lub przenoszone na inne miejsce nie miay ich ju wcale. (Dysponujemy, co prawda, archeologicznym wiadectwem budowy nowej ani publicznej w Sparcie pod koniec X wieku.) Tam za gdzie anie istniay, byy mae i niewygodne, w zwizku z czym nie nadaway si ju do penienia swojej dawnej funkcji spoecznej. Micha Choniata, metropolita ateski w ostatnich dekadach XII wieku, opisuje z niesmakiem ciasny i pozbawiony komfortu dom kpielowy w tym miecie. wczesne reguy klasztorne czsto mwi o myciu si dwa razy w miesicu albo nawet trzy razy w roku jako o normalnej praktyce. Zacz si nie myty wiat wiekw rednich.

78

Byo jednak miasto, w ktrym anie pozostaway czynne i uczszczane Konstantynopol. Stolica w coraz wikszym stopniu z gwnego miasta Cesarstwa stawaa si jego niemal jedynym miastem w peni zasugujcym na t nazw. Przepa, ktra dzielia Konstantynopol i miasta prowincjonalne po podbojach arabskich, miaa ilociowo i jakociowo zupenie inny charakter ni rnica midzy nim a takimi wielkimi miastami jak Antiochia czy Aleksandria we wczeniejszym okresie. Teraz istniao tylko jedno centrum zarwno wadzy politycznej, jak i kultury czy sztuki, a take teologii. Stopniowo bowiem lokalne tradycje artystyczne poddaway si uniformizacji, ktra przychodzia z metropolii. Nie oznaczao to wprawdzie, e giny cakowicie, tam jednak, gdzie przetrway, ulegay spoecznej degradacji, zepchnite do rangi sztuki ludowej, folkloru. Jeli za chodzi o ycie kocielne, wschodnie patriarchaty Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy znalazy si na terytorium muzumaskim, a niezalenie od tego wikszo chrzecijan yjcych na przyporzdkowanych im terenach bya monofizytami i oderwaa si od Kocioa ortodoksyjnego. Tak wic gos tych patriarchatw w kwestiach natury teologicznej liczy si mao. Z dawnego pentarchatu, na ktry skadao si pi wielkich patriarchatw, w gruncie rzeczy przetrway tylko dwa, konstantynopolitaski i rzymski. Na drugie miasto Cesarstwa Bizantyskiego wybia si teraz Tesalonika, ktra miaa przed sob dug i wietn przyszo. Jednak w VII i VIII wieku czsto przypada jej los obleganej twierdzy, naraonej na regularne ataki Sowian i Awarw. Ziemie macedoskie i trackie, ktre rozcigay si midzy ni a stolic, przez wiksz cz tego okresu znajdoway si poza zasigiem wadzy bizantyskiej. Marsz Justyniana II z Konstantynopola do Tesaloniki okaza si cik operacj wojenn, kosztujc wiele potu i krwi. Na razie wic Tesalonika jako centrum polityczne i kulturalne znaczya niewiele. Podsumowujc mona powiedzie, e Cesarstwo Rzymskie pnej staroytnoci byo policentryczne, natomiast nowe, okrojone Cesarstwo Bizantyskie wczesnego redniowiecza, ktre si z niego wyonio monocentryczne. Jednak nie tylko czynniki ekonomiczne sprawiay, e Cesarstwo Bizantyskie drugiej poowy VII i w VIII wieku w porwnaniu z Cesarstwem pnoantycznym bardziej orientowao si na regiony wiejskie, a mniej na miasta. Swoj rol odgryway tu rwnie palce potrzeby obronnoci pastwa. Nie byo ono ju bowiem w stanie pozwoli sobie na pacenie odu najemnym onierzom, przybywajcym ze wiata barbarzyskiego. Poniewa za mieszkacy miast zupenie nie nadawali si do suby w armii, nieunikniony ciar obrony spada na barki wieniakw. I chocia rwnie dobrze mona dopatrywa si rnych uwarunkowa i rde utworzenia formacji rolnikw-onierzy ktrych utrzymanie byo zabezpieczone dziki nadaniu im gospodarstw, w znacznej mierze wolnych od podatkw oraz wprowadzenia nowego podziau administracyjnego w postaci okrgw wojskowych, razem w godny podziwu sposb zestrajay si one w skuteczny system obrony, zapewniajcy kadej prowincji rezerw dobrze

79

wyszkolonych i naleycie wyekwipowanych ludzi, ktrzy w razie najazdu arabskiego, czy pniej sowiaskiego lub bugarskiego, mogli by w bardzo krtkim czasie powoani pod bro. Jeeli za koleje wojny si odmieniy, ta sama armia prowincjonalna moga stanowi cz si kontratakujcych i uczestniczy w dziaaniach odwetowych podjtych wobec napastnika. W takim przypadku armi prowincjonaln, armi temu czy temw, zazwyczaj musiay uzupeni jednostki armii centralnej, zawodowej siy zbrojnej Cesarstwa, skadajcej si z onierzy penoetatowych". Stacjonowali oni w pobliu stolicy, a na ich czele sta jeden z najwyszych dowdcw wojskowych pastwa domestikos scholon (pierwotnie z tym stanowiskiem byo zwizane dowodzenie gwardi paacow). Armia centralna czerpaa swoich dobrowolnych rekrutw z tego samego rda, co armie temw spord wieniakw. Wielu modszym synom chopskim, ktrzy nie mogli liczy na odziedziczenie gospodarstwa ojcowskiego czy dziaki wojskowej, nie pozostawao nic innego jak zacign si do ktrej z jednostek tej armii, zwanych tagmata. Jeeli chodzi o potencjalne tereny poboru rekrutw, to bakaskie prowincje Cesarstwa w poowie VII wieku zostay w przewaajcej czci zalane przez fal najedcw sowiaskich. Ludno grecka nie znikna wprawdzie cakowicie, jak twierdzili niektrzy historycy w pocztkach XIX wieku ciko dowiadczona i uszczuplona liczebnie, przetrwaa jednak w wielu okolicach, dosy czsto yjc w bliskiej stycznoci z nowymi osiedlecami. Ale machina wadzy pastwowej rozregulowaa si tam cakowicie i mieszkacy prowincji bakaskich, niezalenie od tego, czy byli Grekami, czy Sowianami, znaleli si poza zasigiem bizantyskiego poboru. Ci za, z dalszego Zachodu, yjcy w podlegej jeszcze Bizancjum czci Italii i na Sycylii, ledwo potrafili zaspokoi potrzeby obronne wasnych krain. A nawet gdyby dao si z nich skorzysta, logistyczne trudnoci uycia ich na froncie wschodnim byy nie do przezwycienia dla zuboaego pastwa. Tak wic przetrwanie Cesarstwa Bizantyskiego zaleao od wieniakw Azji Mniejszej. Oni, i tylko oni, dostarczali siy ywej", jak to si okrela w argonie wojskowym, dla armii, ktra wysza obronn rk z dwch wielkich oble stolicy, armii, ktra bia si skutecznie zarwno z Arabami na Wyynie Armeskiej, na spalonym socem paskowyu Kapadocji, w grskich wwozach Taurusu jak i z Awarami czy Sowianami na przeczach Bakanu i rwninach Tracji. Gdyby kiedy ich wola walki si zachwiaa, wszystko byoby stracone. Obojtno zraonej do swego pastwa ludnoci Syrii i Egiptu w obliczu ekspansji muzumaskiej udzielia wic ludziom, ktry rzdzili Cesarstwem w nastpnych stuleciach, zawsze aktualnej i dobrze pamitanej lekcji. Odtd pastwo musiao mie na wzgldzie pogldy i interesy warstwy chopskiej, musiaa zacz si rodzi nowa solidarno narodowa. Ludzie z regionw wiejskich, ktrzy w Cesarstwie pnoantycznym w wikszoci znajdowali si poza nawiasem ycia publicznego tak zreszt jak i wczeniej, w istocie od koca epoki hellenistycznej teraz zostali rzeczywicie wczeni do bizantyskiej spoecznoci. Uznano ich znaczenie.

80

Modyfikowano prawo na ich korzy. Suchano, co maj do powiedzenia w sprawach religijnych. A poniewa byli zorganizowani we wasne jednostki wojskowe, czasem udawao im si nawet osadzi swojego kandydata na tronie cesarskim. Dla tych maoazjatyckich wieniakw tysicletnia tradycja imperialna znaczya niewiele. Przywrcenie wadzy rzymskiej na Zachodzie nie byo dla nich nawet pocigajc mrzonk. wiatem, w ktrego obronie byli gotowi walczy, by wiat, w ktrym yli grecki, ale mao zainteresowany greck tradycj klasyczn, chrzecijaski, niewtpliwie pod wzgldem gorliwoci religijnej, ale doktrynalnie czsto dosy sekciarski. Nastawieni nieufnie, a nawet wrogo, do ogromnego miasta nad Bosforem i jego wytwornych, przerafinowanych mieszkacw, snujcych subtelne wywody w sowach, ktre oni ledwie mogli zrozumie wiedzieli jednak, e gdyby to miasto pado, ich wasny, grecki i chrzecijaski, wiat musiaby pa razem z nim. Tote patriotyzm i zapa religijny stopiy si w poczucie wsplnoty i solidarnoci, ktre z pokolenia na pokolenie pobudzao tych ludzi, yjcych pod sta grob utraty wszystkiego, co maj, wcznie z yciem, do mnej i czsto rozpaczliwej walki za Cesarstwo. Ale musieli czu, e to Cesarstwo jest ich i e upy zwycistwa odniesionego nad niewiernymi bd nalee do nich i na tym, i na tamtym wiecie. Kiedy ruszali do bitwy, piewali hymny, w ktrych porwnywali siebie do staroytnych synw Izraela walczcych z Amalekitami lub Madianitami. Uczyli ich tych hymnw specjalni oficerowie po acinie nazywali si cantatores przydzielani do kadego oddziau. Zadaniem owych cantatores byo rwnie przemawia do onierzy i porusza w tych przemowach tematy, ktre miay zagrzewa ich do boju. Pewien podrcznik wojskowy uoony pod koniec IX wieku, ale, jak to zwykle bywa z podrcznikami, zawierajcy wiele materiau aktualnego i wczeniej wylicza z godn podziwu jasnoci gwne motywy wykorzystywane w tej propagandzie, idee przemieniajce indywidualistycznie nastawionych, mylcych o sobie wieniakw w nieustpliwych, twardych onierzy, ktrzy mwic sowami Cromwella wiedzieli, o co walcz, i kochali to, co wiedzieli". Cantatores powinni uywa takich argumentw, ktre podnosiyby ducha armii. Powinni przypomina onierzom o zapacie, jaka czeka wierzcych w Boga, i o nagrodach, jakie przydziela szczodrobliwo cesarska, a take o ich wczeniejszych zwycistwach. Powinni mwi, e walka toczy si w imi Boga i Jego mioci oraz w interesie caego narodu. Prcz tego powinni doda, e onierze bd walczy za swoich braci w wierze jeeli sprawa tak si przedstawia oraz za swoje ony i dzieci, i za ziemi ojczyst, ponadto za e pami tych, ktrzy wyrniaj si w wojnie za wolno swoich braci, bdzie wieczna i e ta wielka wojna toczy si przeciwko nieprzyjacioom Boga, i e my mamy po swojej strome Boga, ktry rzdzi kolejami wojny, podczas gdy nieprzyjaciel walczy przeciwko Niemu, poniewa w Niego nie wierzy." *
* Leo VI, Tactica 12, 72 (MPG 107, 826).

81

Nowe polityczne i spoeczne znaczenie maoazjatyckiego chopstwa jest bardzo wanym czynnikiem tumaczcym genez i sukces ruchu ikonoklastycznego. Ci ludzie, i jako onierze, i jako chopi, brali na siebie najwikszy impet naporu muzumaskiego. Prostoduszna, ale arliwa pobono prowadzia ich do szukania prostego teologicznego wyjanienia strasznej sytuacji, w jakiej si znajdowali. Zapewne w ich postpowaniu musiao by co niemiego Niebu. Wiedzieli, e Bg zabroni Izraelitom, ktrych uwaali poniekd za zapowied samych siebie, sporzdza podobizny bokw. Mieli te bezporedni styczno ze wsplnotami praktykujcymi kulty, ktre obyway si bez witych wizerunkw, takimi jak przede wszystkim sami muzumanie, ktrzy chocia wrogowie, byli przecie dosy dobrze znani mieszkacom bizantyskiego pogranicza w Azji Mniejszej. W strefie, w ktrej Cesarstwo spotykao si z kalifatem, trwaa rozmaita ssiedzka krztanina i dochodzio do wielu nawrce, zarwno w jedn, jak i w drug stron. Mona powiedzie, e tamtejsi muzumanie i chrzecijanie przypominali ryby pywajce w tej samej wodzie. Osobliwa kombinacja wrogoci i atwoci nawizywania stosunkw, czca obie spoecznoci, znalaza odbicie w pniejszym epickim poemacie o Digenisie Akritasie, ktry prawdopodobnie czerpa z tradycji sigajcej IX albo nawet VIII wieku. Drug religijn wsplnot, ktra wywara gboki wpyw na wieniakw Azji Mniejszej, byli paulicjanie. Chocia z upywem wieku IX zajli oni stanowisko wyranie dualistyczne, zgodnie z ktrym wiat zosta stworzony nie przez Boga, ale przez Szatana, to z pocztku, jak si wydaje, byli przede wszystkim zwolennikami quasi-nestoriaskiego, adopcjonistycznego pogldu, dotyczcego natury Chrystusa. Wedug tego pogldu Jezus by czowiekiem, ktrego dopiero z powodu jego wyjtkowej sprawiedliwoci i cnoty Bg dopuci do udziau we wasnej boskoci. Inni uczeni we wczesnej teologii paulicjaskiej dopatruj si ladw aftartodoketyzmu, doktryny goszcej, e ciao Chrystusa, jako majce bosk natur, w istocie nie podlegao rozkadowi i e ukrzyowanie byo tylko zudzeniem. Jakkolwiek byo, czonkowie tej sekty zaciekle zwalczali kult witych obrazw, ktry z ich punktu widzenia by przejawem idolatrii. Paulicjanie dobrze znali i pilnie studiowali swoj Bibli. * Zachowaa si opowie o jednym z ich wielkich przywdcw, Sergiuszu. Swoje nawrcenie z ortodoksji na paulicjanizm mia on zawdzicza pewnej kobiecie, ktra spytaa go, dlaczego nie czyta Ewangelii. Odpowiedzia, e jest to zabronione ludziom wieckim. Ale owa paulicjanka w dalszym cigu upieraa si, e wszyscy powinni czyta Bibli, i zarzucaa duchownym ortodoksyjnym, e obchodz si z Pismem witym jak sklepikarze, wydzielajc je wiernym w maych dawkach. W kanonach Kocioa ortodoksyjnego w rzeczywistoci nie ma adnego ladu zakazu czytania Biblii. Prawd jest jednak, e laicy wyznania ortodoksyjnego zasadniczo znali tylko te jej partie, ktre byy uywane w liturgii kocielnej. Paulicjanie za,
* Nie obejmowaa ona Starego Testamentu, ktrego paulicjanie nie uznawali (przyp. tum.).

82

podobnie jak inne ugrupowania heretyckie, studiowali j dokadnie i rozumieli dosownie nie dla nich byy subtelnoci interpretacji alegorycznej, wypracowane przez pokolenia uczonych teologw. Cesarz Leon III sam pochodzi z jednej ze stref maoazjatyckiego pogranicza i przez wiele lat dowodzi wojskami na froncie wschodnim. Bdc osobicie szczerym przeciwnikiem kultu ikon, by w tym rwnoczenie wyrazicielem pogldw swoich onierzy. Ruch ikonoklastyczy czerpa zatem si z prostej, fundamentalistycznej wiary, wyznawanej przez chopskie armie Azji Mniejszej. A kiedy w IX wieku zagroenie arabskie zblado i istnienie Cesarstwa przestao zalee od tych onierzy, ikonoklazm utraci najwaniejsz, potn si napdow i sta si tylko przedmiotem sporw midzy teologami. Oczywicie to stwierdzenie nie obudowane adnymi dodatkami, samo w sobie, byoby zbytnim uproszczeniem. Kady ruch tak potny i tak dugo trwajcy czerpie si z mnstwa rnych rde i jednym z nich na pewno by w tym wypadku rwnie narastajcy opr przeciw monastycyzmowi. Nie narodzi si on dlatego, jak si niekiedy sugeruje, e monastery, stosujc takie czy inne metody, przejmoway chopskie grunty. Nie dysponujemy bowiem adnymi wiadectwami, ktre pozwalayby wyprowadzi wniosek, e wasno klasztorna w tym okresie przejawiaa tendencj do ekstensyfikacji. Bardziej prawdopodobn przyczyn tego zjawiska jest nieufno wobec mnichw jako ludzi wycofujcych si ze spoecznoci, w ktrej yli, i nic dla niej nie wiadczcych. W czasach, kiedy silna solidarno spoeczna bya spraw wagi zasadniczej, ci, ktrzy zrywali wizy tej solidarnoci, mogli by postrzegani jako potencjalni wrogowie. Z drugiej jednak strony Bizantyczycy tradycyjnie szukali przewodnictwa duchowego raczej u mnichw ni u ksiy. Ruch ikonoklastyczny nigdy zatem nie mg przybra charakteru w peni antymonastycznego. Niemniej jest godne uwagi, e wewntrz Kocioa opr wobec ikonoklazmu w rzeczywistoci ogranicza si do rodowiska mniszego i e spord niego rekrutoway si niemal wszystkie ofiary przeladowa spadajcych na przeciwnikw ikonoklazmu. Zachowao si bardzo mao wiadectw mwicych o oporze kleru wieckiego czy te o dotykajcych go z tej przyczyny przeladowaniach. Innym sugerowanym przez uczonych rdem poparcia, jakim cieszy si ruch ikonoklastyczny, bya zmiana stosunku wczesnych ludzi do witoci rozumianej jako waciwo, ktra charakteryzowaa kogo, albo co, majcego bardziej bezporedni dostp do transcendentnego, duchowego wiata, ni zwykli miertelnicy. Jest to sugestia interesujca, ale trudna do zweryfikowania. Jak si wydaje, jest ona moe innym sposobem opisania surowej, arliwej, fundamentalistycznej wiary, o ktrej bya mowa wyej. Ton, jakim, jeli mona si tak wyrazi, przemawia ikonoklazm, podobnie jak jego sia i rozmach, zmienia si w czasie i w przestrzeni. Przeladowania przeciwnikw miay zawsze charakter zmienny i zaleay od gorliwoci lokalnych dostojnikw oraz niewtpliwie od nacisku wywieranego na nich w tej sprawie

83

przez lokaln spoeczno. Druga fala ikonoklazmu w pierwszej poowie IX wieku bya prawdopodobnie reakcj na upokorzenia i klski, jakie spaday na pastwo za panowania Ireny, Nicefora i Michaa I rodzajem nostalgicznej tsknoty za wielkimi dniami Leona El i Konstantyna V, kiedy Cesarstwo byo zwyciskie przynajmniej w defensywie. Wydaje si, e wczeni ikonoklaci utrzymywali przyjazne stosunki z paulicjanami na wschodnim pograniczu. By moe, widzieli w nich ludzi podzielajcych ich wasn, opart cile na Biblii, fundamentalistyczn postaw wobec religii i ich wasn nieufno wobec intelektualizmu Konstantynopola. Nie przypadkiem wanie po przywrceniu kultu ikon przez sobr roku 787 doktryna paulicjaska nabraa charakteru bezkompromisowej filozofii dualistycznej, a jej wyznawcy, naraeni na ostre przeladowania ze strony wadz Cesarstwa, zaoyli nad grnym Eufratem wasne, niepodlege pastwo, ktre, jak ju mwilimy, czsto dziaao jak faktyczny sprzymierzeniec kalifatu. Cesarstwo Bizantyskie w drugiej poowie VII i w VIII wieku mona nazwa pastwem wojskowym w kilku znaczeniach tego terminu. Po pierwsze, dawna struktura cywilnej administracji prowincji bya stopniowo zastpowana przez system temw, w ktrym komendanci wojskowi sprawowali wadz cywiln na podlegych im terenach. Nastpnie, w armii i flocie znajdowaa zatrudnienie wiksza cz ludnoci ni w jakimkolwiek innym okresie dziejw bizantyskich, przedtem i potem. Wreszcie, dowdcy armii aspirowali do tronu cesarskiego i niekiedy udawao im si te ambicje zrealizowa w sposb przypominajcy epok wielkiego kryzysu Cesarstwa Rzymskiego w III wieku. Leon III by najfortunniejszym przypadkiem spord caego szeregu generaw, ktrzy poprowadzili swoje oddziay na Konstantynopol. Ale aden z nich nie stworzy niczego, co przypominaoby nowoytn dyktatur wojskow, ani nie proklamowa jakiego prawa wojennego takie pomysy byy dla Bizantyczyka nie do wyobraenia. Generaowie, tak jak i wszyscy inni obywatele Cesarstwa, zdawali sobie spraw z tego, e Konstantynopol nie by po prostu, z wojskowego punktu widzenia, mocnym punktem wymagajcym uchwycenia, ale miastem jedynym w swoim rodzaju, otoczonym prawie mistyczn aur, i e ten, kto bierze go w posiadanie pod warunkiem, e nie czyni tego za pomoc zwykej, brutalnej siy uzyskuje legitymacj uwicon przez Boga. Zatem przywdca udanego wojskowego zamachu stanu zawsze stara si o formaln akceptacj senatu i ludu i musia j uzyska, a w kadym przypadku sukcesji kwestionowanej inicjatyw przejmowa senat i przedstawia ludowi do zatwierdzenia wasnego kandydata. Wielu cesarzy, skoro tylko zasiedli na tronie, zwoywao zgromadzenia mieszkacw stolicy, aby wyjani im swoje pogldy polityczne i religijne, Wadza, eby w istocie by prawowit, potrzebowaa, przynajmniej od czasu do czasu, manifestacji jednomylnoci z tymi, ktrymi rzdzia. Senat, czsto majcy udzia w wyborze cesarza i uwikany w inne sprawy

84

wielkiej polityki, zwaszcza w burzliwych dekadach koca VII i pocztkw VIII wieku, by gremium bardzo rnicym si od senatu rzymskiego na Zachodzie, a nawet od senatu konstantynopolitaskiego za czasw Justyniana I. Jego czonkowie ju nie naleeli do starej klasy prowincjonalnych wielkich wacicieli ziemskich i miejskich potentatw, ktrzy nierzadko mieli prawie wyczno na sprawowanie wysokich urzdw w stolicy. Potga tej klasy drastycznie osaba w nastpstwie najazdw arabskich i sowiaskich i podczas dugich lat zawieruchy wojennej, jakie potem nastpiy. Nowa arystokracja senatorska bya klas wysokich urzdnikw biurokracj. Oni raczej zawdziczali swoj pozycj w spoeczestwie stanowiskom, ktre piastowali, ni odwrotnie. W spoeczestwie bizantyskim drugiej poowy VII oraz VIII wieku istniay warunki umoliwiajce znaczn ruchliwo spoeczn, ktrej zasig obejmowa nawet szczyty wadzy. Na tronie zasiadao kilku nisko urodzonych cesarzy, takich jak Leon V i Micha II, a prawdopodobnie rwnie Leon III. Patriarcha Nicetas (766-780) by z pochodzenia Sowianinem, podobnie jak Tomasz Sowianin", dowdca armii, ktry stan na czele gronej rebelii w pocztkach IX wieku. wczesne ywoty witych i kroniki historyczne przelizguj si zazwyczaj nad rodzin i bogactwem swoich bohaterw, natomiast specjalnie koncentruj si na noszonych przez nich tytuach i piastowanych urzdach. Oczywicie te tytuy i urzdy nie byy dziedziczone. Wanie jedn z drg spoecznego ruchu w gr stanowia udana kariera w subie pastwowej w stolicy. Nie bya to zreszt nowo, charakterystyczna dla spoeczestwa akurat owych czasw. T drog, na przykad, Jan z Kapadocji z bardzo skromnych pocztkw wspi si na stanowisko bodaj najwaniejszej osobistoci w rzdzie Justyniana I, a pniej robili tak i inni. Ale poniewa sprawowanie wysokich urzdw pastwowych przestao by w tej epoce domen prowincjonalnych rodzin wielkich wacicieli ziemskich, takie kariery w wikszym ni przedtem stopniu stay otworem dla ludzi aktywnych i utalentowanych. Inn drog umoliwiajc awans spoeczny bya kariera wojskowa. Dowdca armii mg stworzy sobie baz wadzy niezalenej od stolicy, jak to byo w przypadku Leona III czy Tomasza Sowianina. Mg te wykorzystywa tak lokaln wadz do gromadzenia wasnego majtku ziemskiego w prowincji, ktr zarzdza, chocia teoretycznie byo to niezgodne z prawem. Wanie spord ludzi, ktrzy zrobili karier wojskow, zacza w IX wieku wyania si nowa arystokracja prowincjonalnych wacicieli ziemskich. Jak dugo jednak Azja Mniejsza i Tracja byy teatrami dziaa wojennych, moliwo tworzenia wielkich majtkw ziemskich bya ograniczona i ta nowa arystokracja pozostawaa w stanie embrionalnym. Dopiero pomylne zmiany na frontach w drugiej poowie IX wieku umoliwiy jej rozwj. Chop mg zacz wspina si w gr drabiny spoecznej, odkupujc ziemi od majcych mniej szczcia ssiadw albo zagospodarowujc nowe grunty w tym drugim przypadku pod warunkiem, e zdoby niezbdny kapita zakadowy dziki

85

dobremu gospodarowaniu albo szczliwemu zbiegowi okolicznoci. W ywocie w. Filareta, maoazjatyckiego waciciela ziemskiego w wieku VIII, wylicza si, e mia on 600 wow, 100 bykw, 800 koni, 1000 owiec i 48 posiadoci. Trudno dokadnie okreli spoeczn pozycj witego, ktra jest troch tajemnicza, ale wydaje si, e nie mia on adnych zwizkw ani z paacow biurokracj, ani z armi. Wiele ubocznych szczegw opowieci pozwala przypuszcza, e by raczej wieniakiem, ktremu si poszczcio, ni arystokratycznym posiadaczem ziemskim ze starego rodu. Filaret dostarcza zreszt w swojej osobie rwnie przykadu spoecznego ruchu w d, poniewa ostatecznie straci cay majtek i skoczy tylko z jednym koniem i par wow. Jeszcze jedn moliwo uzyskania wysokiej pozycji spoecznej podsuwa kariera wdowy Danielis, bogatej wacicielki wielkich posiadoci ziemskich na zachodnim Peloponezie, ktra wspomagaa przyszego cesarza Bazylego. Jak si zdaje, posiadaa ona nie tylko ziemi, ale miaa rwnie pod swoj wadz ogromn rzesz ludzi o statusie pniewolniczym. Poniewa region, gdzie ya, nalea do tych, ktre dopiero niedawno zostay na powrt podporzdkowane Cesarstwu, jest prawdopodobne, e jej liczni poddani byli zwycionymi Sowianami, yjcymi przedtem w pastwie o ograniczonej niezawisoci, podobnie jak ci, ktrych opisuje pewna kronika jako podlegych kocioowi w Patras, w tej samej okolicy Peloponezu. Moliwe wic, e odzyskiwanie takich zasadniczo wewntrznych, pozostajcych jednak dugo poza zasigiem rzeczywistej wadzy bizantyskiej, terytoriw dawao obrotnym obywatelom sposobno do niezwykle czasem efektownego powikszania swojego majtku. wiat, w ktrym ycie miejskie w wielu regionach zanikao, w ktrym najazdy i spustoszenia sigay niekiedy murw samej stolicy, w ktrym bogactwo i wpywy od pokole znajdoway si w rkach kilku rodzin i w ktrym rwnowaga siy i wadzy bya zachwiana na korzy armii, nie by wiatem sprzyjajcym przetrwaniu kultury klasycznej, jaka dostaa mu si w dziedzictwie. Retoryka, filozofia i literatura pikna stanowiy zarwno wytwr, jak i symbol statusu dawnej arystokracji miejskiej, ufnej w swoj pozycj i nie martwicej si o przyszo. Artyci potrzebowali patronw, ktrzy zazwyczaj naleeli do teje klasy. Teraz potrzebowali ich tym bardziej, e zmniejszenie dochodw pastwa pooyo kres hojnemu mecenatowi cesarskiemu, jaki istnia we wczeniejszej epoce. Z drugiej strony sprzeciw ikonoklastw wobec przedstawiania postaci z Pisma witego i z tradycji hagiograficznej naoy dodatkowe ograniczenia na twrczo artystyczn. Nie ma wtpliwoci, e czasy, ktre nas tu interesuj, byy okresem drastycznej recesji kulturalnej. Jeeli chodzi o zabytki literackie, zachowao si ich niewiele, a te, ktre si zachoway, s w porwnaniu z epok poprzedni ubosze pod kadym wzgldem: tematycznie, gatunkowo, jakociowo. Przetrwao troch dzie sztuki czasem s przygnbiajco niskiej jakoci. Co do architektury, kilka wikszych budowli nie majcych charakteru cile uytkowego powstao, jak si

86

wydaje, za panowania Teofila, w drugiej wierci IX wieku. Cay ten okres jest czsto traktowany jako Wieki Ciemne". Niezalenie od tego warto przepatrze troch bardziej dokadnie jego zachowany dorobek, eby zobaczy, na ktrych polach mona mwi o cigoci, na ktrych o regresie czy pustce, a na ktrych o jakim nowatorstwie. Przede wszystkim trzeba powiedzie, e trzystopniowy system edukacyjny na ktry skadao si ksztacenie podstawowe, ksztacenie rednie pod kierunkiem nauczyciela zwanego grammatikos i ksztacenie wysze pod kierunkiem retora jak si wydaje, poza samym Konstantynopolem w przewaajcej mierze zaama si. W wielu miastach, a czasem nawet we wsiach, znajdoway si szkoy podstawowe (cho raczej naleaoby mwi o nauczycielach tego stopnia, poniewa szkoa jako ciga struktura organizacyjna prawie nie istniaa na tym poziomie). W porwnaniu z Europ Zachodni umiejtno czytania i pisania bya szeroko rozpowszechniona i nie ograniczaa si do duchowiestwa, ba, nawet nie do mczyzn. Nierzadko bowiem do szk uczszczay rwnie dziewczta. Jest rzecz interesujc, e uczniowie czsto od nauki liter i sylab przechodzili do lektury psalmw, dla ktrych opracowano w tym celu prosty komentarz gramatyczny. Nauka czytania i pisania w literackiej grece nie wymagaa teraz osobistego obcowania z greck literatur klasyczn, poniewa atwo byo znale gramatyka lub retora, ktry uczy pewnego obycia w tej literaturze, niekiedy za i nauczyciel stopnia podstawowego mg wyj z wychowankami poza ramy zwykej nauki czytania i pisania. Niemniej dostpno penego wyksztacenia na poziomie rednim i wyszym, niezbdnego w razie kariery na wyszych szczeblach biurokracji, bya regu tylko w stolicy. Paradoksalnie, dawny trzystopniowy model edukacji lepiej przetrwa w miastach Syrii i Palestyny ni na terenach, ktre pozostay przy Bizancjum. W tych bowiem krajach, gwatownie i trwale oderwanych od Cesarstwa przez muzumanw, ycie miejskie nie podlegao takim wstrzsom i nie byo naraone na takie niebezpieczestwa jak w Azji Mniejszej. Jeli chodzi o twrczo literack, ktra wymagaa penego klasycznego wyksztacenia, to nie byo ludzi ani do pisania, ani do czytania. aden historyk nie wstpowa w lady Prokopiusza czy Agatiasza a w kadym razie adne takie utwory si nie zachoway, musimy bowiem pamita, e dziea o nastawieniu jawnie ikonoklastycznym nie byy kopiowane za pniejszych pokole. Pisano natomiast w dalszym cigu kroniki, takie jak w poprzedniej epoce Chronografia Malalasa czy Kronika Wielkanocna, w ktrych wydarzenia kadego kolejnego roku byy odnotowywane w sposb najprostszy i bez krytycznej selekcji, z maymi albo adnymi prbami ustalenia powiza przyczynowo-skutkowych, jakie midzy nimi zachodziy, czy zgbienia motywacji i charakterw postaci, a ju z pewnoci bez adnego wyczucia wielkich przemian dziejowych. Kilka spord powstaych w tej epoce kronik przetrwao i s one gwnym rdem naszej wiedzy o wczesnych wydarzeniach. Najbardziej godna uwagi jest Chronografia Teofanesa

87

Wyznawcy, ktry relacjonuje, rok po roku, wydarzenia lat 284813. Jzyk tych kronik ma czsto pewien koloryt potocznoci nie bdc jednak wiernym odbiciem jzyka mwionego a ich styl jest prosty. Z rzadka tylko korzystaj z instrumentarium techniki retorycznej i zupenie w nich brak aluzji i odniesie do literatury dawniejszej, z wyjtkiem sporadycznie wtrcanych wyrae biblijnych. Inn pospolit odmian pimiennictwa byy ywoty witych, ktrych sporzdzano bardzo wiele. Chocia niektre z nich w pocztkowych ustpach wznosz si do poziomu pewnej pretensji literackiej, to zasadniczo byy pisane prostym, przystpnym jzykiem, pozbawionym sw trudnych czy wyszukanych, nie zawieray te adnych niezrozumiaych dla swojego czytelnika aluzji klasycznych. Dosy czsto czytamy o wygaszanych w tej epoce przemwieniach zazwyczaj przez wodzw do onierzy lub przez cesarzy do ludu zgromadzonego w Hipodromie ale zapis adnego z nich si nie zachowa. Wolno jednak przyj, e okolicznoci, w jakich te przemwienia byy wygaszane, wymagay raczej siy i jasnoci ni jakich bardziej subtelnych rodkw retoryki klasycznej. Poezja utrzymana w klasycznym stylu i w klasycznych miarach wierszowych w istocie zanika. Ale wrd niektrych przedstawicieli krgw urzdniczych Konstantynopola przechowaa si wiedza o tym, jak j czyta a nawet, jak j pisa. Wiemy, e Tarazjusz, cesarski sekretarz i przyszy patriarcha, nauczy miar poezji klasycznej diakona Ignacego. A byoby niemoliwe uczy metryki bez rzeczywistej lektury jakich poematw. I rzeczywicie, sumienny ucze w osobliwym dialogu midzy Adamem, Ew i wem, ktry napisa pniej, wykazuje si lepsz ni powierzchowna znajomoci tragedii greckiej. Musieli by i inni, podobni do niego. Powstawao mnstwo poezji religijnej, produkowanej do uytku liturgicznego. Cz tych utworw bya pisana w klasycznym metrum jambicznym, na przykad kanony Jana z Damaszku * i jego przybranego brata Kosmasa z Maiuma, ktrzy yli i dziaali w pierwszej poowie VIII wieku na terytorium muzumaskim. Ale ogromna wikszo wczesnej poezji liturgicznej bya ujta w miary oparte na akcencie, nie na iloczasie, takie jak te, ktre stosowa Roman Melodos w czasach Justyniana I. W dalszym cigu ukadano kontakiony, chocia teraz ich tematyka bya czerpana raczej z ywotw witych ni z Biblii. Podstawow form poezji religijnej sta si jednak w tym okresie kanon, kompozycja o wiele dusza, bardziej rozwleka, o charakterze raczej panegirycznym ni opisowym. Wydaje si, e nastpia wtedy zmiana w relacjach midzy sowami i muzyk, jeli chodzi o ich wag kanon wymaga wikszej rozmaitoci melodycznej ni kontakion. Chocia niektre spord licznych zachowanych kanonw s utworami dobrze skonstruowanymi i w pewnym sensie poruszajcymi, wikszo robi na wspczesnym czytelniku wraenie przegadanych, powtarzajcych si, chaotycznych w obrazowaniu. Trzeba jednak pamita, e byy one przeznaczone do piewania,
* Por. Aneks, s. 310.

nie do czytania, a ich muzyka jest dla nas stracona. Do najwaniejszych autorw kanonw naleeli Andrzej z Krety, urodzony w Jerozolimie okoo roku 660, i Jzef Hymnograf (816-886), pochodzcy z Sycylii, z ktrej wyemigrowa do Konstantynopola, kiedy Arabowie zaczli stopniowo podbija jego ojczyst wysp. * Spr, ktry toczy si midzy zwolennikami i przeciwnikami kultu ikon, zrodzi obfito literatury teologicznej. To pimiennictwo ma w przewaajcej czci charakter kompilacyjny i brakuje mu oryginalnoci, ale oryginalno bya ostatni rzecz, do ktrej pretendoway skcone obozy kady z nich uzurpowa sobie przecie prawo do reprezentowania jedynie prawdziwej tradycji kocielnej. Jednak chocia teologia owego Wieku Ciemnego" nie wytrzymuje porwnania z myl wielkich Ojcw Kocioa z IV wieku, czy nawet z twrczoci Maksyma Wyznawcy, czynnego jeszcze w pocztkach interesujcej nas tu epoki, nie bya ona dzieem ignorancji. Uprawiajcy j ludzie byli obeznani z bogat literatur teologiczn wschodniego Kocioa i potrafili selektywnie wykorzystywa j do wasnych, praktycznych i polemicznych, celw. Wymiemy kilku z nich. Jan z Damaszku, dziaajcy jeszcze okoo roku 750, syn syryjskiego Greka, ktry sprawowa wysoki urzd w kalifacie Omajjadw, i ucze pewnego mnicha z Sycylii, by systematyzatorem wczeniejszej myli teologicznej i polemist na wielk skal (a take twrc poezji religijnej, o czym ju bya mowa). Jego gwne dzieo ma generalnie charakter kompilacyjny w gruncie rzeczy Jan nie roci sobie pretensji do tego, eby mie co do powiedzenia od siebie. Jest jednak wiele oryginalnoci w sposobie, w jaki buduje on swoje wywody. Oczywicie, pracowa w bezpiecznej atmosferze muzumaskiego kalifatu, dokd nie sigao dugie rami cesarzy sprzyjajcych ikonoklazmowi. Nicefor, konstantynopolitaski patriarcha w latach 806-815, by czoow postaci drugiej fazy ruchu ikonoklastycznego, teologiem energicznym i pomysowym. Pisa w stylu, ktry wiadczy o pewnej zaprawie w retoryce klasycznej. By rwnie autorem krtkiej kroniki, obejmujcej lata 602-769. Natomiast na czele monastycznej opozycji w tym samym okresie sta urodzony w Konstantynopolu w rodzinie urzdniczej mnich, Teodor Studyta (759-826). Utalentowany pisarz, ktremu nieobca bya literatura klasyczna, uprawia wiele rozmaitych gatunkw literackich, jego twrczo obejmuje poezj liturgiczn, podrczniki ascetyzmu dla mnichw, traktaty polemiczne itd. Jednak dla dzisiejszego czytelnika najbardziej interesujcym dzieem Teodora s listy pozostawi szeroko rozgazion korespondencj z wieloma wpywowymi ludmi wewntrz i zewntrz Cesarstwa, ktra nigdy nie bywa tylko popisem stylistycznym a take epigramy, krtkie wiersze zawierajce pouczenia dla mnichw penicych rne funkcje w klasztorze, gdzie by opatem. **
* Por. Aneks, s. 307 i 317. ** Por. Aneks, s. 313.

89

Zdarzao si nieraz, e biblioteki klasztorne w ssiednich prowincjach byty przetrzsane przez wadze kocielne ze stolicy w poszukiwaniu tekstw patrystycznych. Wskazuje to oczywicie na niedobr ksiek ktre w wiekach rednich zawsze byy artykuem luksusowym ale z drugiej strony wiadczy te o wci utrzymujcej si wiadomoci istnienia bogatej i wanej literatury przeszoci. Prawnicy nigdy nie zaprzestali praktyki. W Konstantynopolu pod koniec VII wieku dziaali nauczyciele prawa, najwyraniej majcy sankcj oficjaln, syszymy te o pewnym profesorze prawa za Konstantyna V w poowie VIII wieku. Zachowa si natomiast wspominany ju w poprzednim rozdziale krtki praktyczny podrcznik prawa dla sdziw prowincjonalnych, Ekloga, ogoszony przez Leona Ul w roku 726, podobnie jak interesujcy, najprawdopodobniej nieoficjalny zbir praw dostosowany do potrzeb wsplnot wiejskich, Nomos georgikos (prawo rolne"). Oba wywary znaczny wpyw na nastpne stulecia. S nie usystematyzowanymi wykadami wczesnego prawa bizantyskiego, ktre w dalszym cigu opierao si na Corpus iuris civilis Justyniana teraz czytanym w przekadzie greckim, z przypisami i wyjanieniami w tym samym jzyku zmodyfikowanym przez akty ustawodawcze pniejszych cesarzy (z nich zachowao si niewiele). Zawieraj przede wszystkim wypisy z tych dziaw prawa, ktre miay najwiksze znaczenie dla praktyki sdowej w okrgach wiejskich, i na og nie zajmuj si bardziej skomplikowanymi przypadkami, jakie mogy si zdarzy w spoecznoci wielkiego miasta. Leon III w przedmowie do Eklogi owiadcza, e zebra tam prawa ustanowione przez wczeniejszych cesarzy, ktre byy trudne do zrozumienia, zwaszcza dla ludzi yjcych poza tym cieszcym si Bo opiek naszym cesarskim miastem", i zmodyfikowa je w kierunku bardziej humanitarnym. Zaleca, by ci, ktrzy s szafarzami prawa, nie gardzili ubogimi i nie pozwalali, eby monym czynienie za uchodzio bezkarnie. Ich obowizkiem jest przywraca rwno i zabiera bogatym to, czego potrzebuj ubodzy. Powinni otrzymywa naleyte wynagrodzenie i dziki temu wystrzega si korupcji, ktr naley tpi z ca bezwzgldnoci. Tylko jeli bdzie dzia si sprawiedliwo stwierdza na koniec cesarz potrafimy stawi czoo naszym wrogom. Humanitaryzm" Eklogi nie jest dla nas widoczny na pierwszy rzut oka, skoro przewiduje ona rne rodzaje kar przez okaleczenie, ktre zaczy by stosowane wanie w tym okresie. Jednak te akty brutalnoci nierzadko zastpoway kar mierci ich celem byo napitnowanie czowieka w sposb uniemoliwiajcy mu na zawsze penienie pewnych funkcji, ale pozwalay mu y w dalszym cigu jako czonkowi spoeczestwa. Wczeniejszymi przykadami stosowania takich rodkw zapobiegawczych s okaleczenia cesarskiego syna Herakleonasa i cesarzowej Martyny po mierci Herakliusza, ktre miay zamkn im dostp do wadzy. W roku 681 Konstantyn IV kaza w tym samym celu obci nosy swoim dwm braciom, ktrzy byli jego wspcesarzami. Straci nos jego nastpca, Justynian H, ktremu zreszt udao si z t uomnoci wrci na tron. Sto lat pniej Irena olepia albo okaleczya w inny sposb braci swojego zmarego

90

ma, eby uniemoliwi im spiskowanie przeciw jej jedynowadztwu, a potem nie zawahaa si olepi wasnego syna. Czy te kary byy kiedykolwiek szerzej stosowane poza najwyszymi krgami wadzy nie wiadomo. ywoty witych spisywane w tym okresie wspominaj o nich rzadko. Gdyby jednak kto sdzi, e obcinanie rk notorycznym zodziejom nie byo na porzdku dziennym, wypadaoby uzna to za naiwno. Z naszego punktu widzenia humanitaryzm ustawodawstwa cesarzy ikonoklastw atwiej dostrzec w zakresie prawa rodzinnego, ktre uznawao komrk rodzinn za podstawowy spoleczno-ekonomiczny element zbiorowoci obywatelskiej. Takie stanowisko znajdowao odbicie w zabezpieczeniu rodzinnej sukcesji bez testamentu, w nadaniu kobietom wikszych praw dziedziczenia czy te we wprowadzeniu koniecznoci uzyskania zgody ony, na rwni z mem, w pewnych dziaaniach dotyczcych ich dzieci. Humanitaryzm Eklogi przejawia si rwnie w tym, e wprowadzaa prawdopodobnie prostsze, mniej kosztowne i szybsze postpowanie w wielu spornych sprawach, z ktrymi przychodzio do sdziego chopskie w wikszoci spoeczestwo. Rwnie medycyna nie bya zupenie zaniedbana. Zachowao si kilka powiconych jej dzie, ktre powstay w tym okresie, przede wszystkim podrcznik Pawa z Eginy z wczesnego VII wieku i troch pniejsze komentarze do Hipokratesa i Galena pira Stefana z Aleksandrii (obaj dziaali na pograniczu epok, wic ich imiona pojawiy si ju w tej ksice), ale te krtki zarys sztuki medycznej sporzdzony przez lekarza Leona ju w IX wieku i osobliwa praca mnicha Melecjusza, ktr by moe naley datowa tak samo, powicona ludzkiej anatomii i fizjologii. Podobnie jak wszystkie pne greckie pisma medyczne, tak i te s zasadniczo kompilacjami, czerpicymi za porednictwem IV-wiecznego lekarza-encyklopedysty Orybazjusza, ktry by osobistym lekarzem i przyjacielem cesarza Juliana z Galena i jego wielkich poprzednikw. Ale od czasu do czasu mona w nich napotka jakie nowe spostrzeenia, pochodzce od samych autorw. Niekiedy odchodz od naukowej i pragmatycznej tradycji medycyny greckiej, zalecajc stosowanie rodkw o charakterze nadprzyrodzonym, takich jak modlitwy czy relikwie witych. W sumie jednak wyaniajcy si z nich obraz profesji medycznej owych czasw wskazuje, e nie oderwaa si ona od swoich greckich korzeni, chocia jej zainteresowania szy teraz w kierunku wskopraktycznym. Podobnie byo z naukami matematycznymi i fizycznymi, gdzie rwnie kadziono nacisk przede wszystkim na zastosowania praktyczne. Jak ju wspominalimy, podczas pierwszego arabskiego oblenia Konstantynopola w latach 674-678 pewien inynier imieniem Kalinik wynalaz ogie grecki budzc postrach tajn bro Bizantyczykw ktry zapala si samoistnie i wywoywa poar wszystkiego, czego dosign!. Skad tej substancji by w czasach bizantyskich cile strzeon tajemnic, a nowoytni chemicy snuj co do niego bardzo rne domysy. Niektrzy sdz, e gwnie bya to nie oczyszczona ropa naftowa plus

91

jaki samozapalajcy si dodatek, inni sugeruj mieszank saletry potasowej i innych substancji. Prawdopodobnie nigdy nie uzyskamy w tej sprawie wiedzy, ktr bdzie mona uzna za nie budzc wtpliwoci. Wedug pewnego przekazu tajemnica ognia greckiego zostaa objawiona Konstantynowi Wielkiemu przez anioa. W kadym razie jest jasne, e rozwj tej broni wymaga praktycznego rozwizania wielu problemw, nie tylko z dziedziny chemii, ale take techniki, poniewa rwnie wane jak sama substancja zapalajca byy rodki, ktre umoliwiay przesanie jej do celu. Ogie grecki odegra donios rol w uwolnieniu stolicy od dwch muzumaskich oble i przez stulecia stanowi w rkach Bizantyczykw przemony atut militarny, szczeglnie skuteczny w bitwach morskich. czno ze znakomit tradycj greckich nauk teoretycznych nie zostaa jednak zerwana cakowicie. W drugiej wierci IX wieku Leon Matematyk, przyszy kierownik katedry filozofii na uniwersytecie w Konstantynopolu i arcybiskup Tesaloniki, znalaz na wyspie Andros starego mnicha, ktry potrafi nauczy go wyszej matematyki i ktry musia albo osobicie posiada dziea takich matematykw klasycznych jak Euklides, Archimedes, Diofantos czy Pappos, albo przynajmniej mie do nich dostp. Leon, jak si zdaje, reaktywowa w stolicy studia matematyczne i ju za ycia sta si legend. Podobno kalif prbowa nakoni go, eby si przenis do Bagdadu. Przypisywano mu wynalezienie wielu poytecznych urzdze, midzy innymi telegrafu optycznego, ktry umoliwia szybkie porozumiewanie si midzy Konstantynopolem i wschodni granic pastwa niedawne badania wykazay, e i dzi nie byby on cakiem nie do uycia. Nieatwo oceni, jak przedstawiaa si wwczas sytuacja w architekturze i sztuce. Wiele bowiem dzie z tego okresu przepado wskutek spustosze, ktrych dokona czas, a wiele innych zostao zniszczonych przez ikonoklastw lub przez czcicieli ikon z przyczyn natury doktrynalnej. Jest jednak rzecz oczywist, e skurczenie si wyszych warstw ludnoci miejskiej i wymuszona przez trudnoci ekonomiczne redukcja wydatkw pastwowych przyniosy w nastpstwie wyrane ograniczenie mecenatu, a przez to i zmniejszenie produkcji artystycznej. Kilka wielkich kociow zostao wybudowanych albo odbudowanych przez cesarzy ikonoklastw. Midzy innymi odbudowano na fundamentach z czasw Justyniana I koci Hagia Eirene (Pokoju Boego) w Konstantynopolu, zniszczony przez straszliwe trzsienie ziemi w roku 740. Ogromny krzy mozaikowy w apsydzie jest wszystkim, co zachowao si tam do naszych czasw z pierwotnej dekoracji. Pod koniec VIII wieku w Tesalonice zosta wzniesiony metropolitalny koci Hagia Sofia niewtpliwie jako symbol bizantyskiej wadzy w miecie czsto zagroonym przez Sowian i Bugarw. Jest to masywna, przekryta kopu, trzynawowa bazylika, w ktrej cigle istnieje kilka pierwotnych niefiguralnych mozaik. Ikonoklaci niewtpliwie budowali te inne, mniejsze kocioy, ale dzisiaj nie jestemy w stanie zidentyfikowa ich z ca pewnoci. Troch maych kociow wzniesiono te w rnych czciach Cesarstwa za Ireny, w okresie

92

przywrconego kultu ikon. Przy ich budowie obficie wykorzystywano kolumny i inny materia z budowli antycznych, co pozwala domyla si niewtpliwego ubstwa rodkw finansowych, ktrymi dysponowali inicjatorzy tych przedsiwzi. Moliwe, e model kocioa na planie krzya wpisanego w kwadrat, przekrytego kopu naoon na tambur wsparty na wewntrznych filarach, a wic model, ktry od pnego wieku IX sta si pospolitym wzorem bizantyskiego budownictwa kocielnego, zosta wypracowany przez architektw okresu ikonoklastycznego. Co si tyczy sztuki, to wiele obrazw o treci religijnej zostao wydrapanych lub wyupanych ze cian kociow i budynkw wieckich przez ikonoklastw i zastpionych przedstawieniami niefiguralnymi, w ktrych czsto by wykorzystywany motyw krzya. Przetrwao troch przykadw tych ikonoklastycznych przemalowa", midzy innymi w pomieszczeniach znajdujcych si nad poudniowo-zachodni ramp kocioa Mdroci Boej w Konstantynopolu, ktre prawdopodobnie stanowiy cz kwatery patriarszej. Zakaz dekoracji figuralnej dotyczy tylko obrazw o treci religijnej. Odpowied na pytanie, czy paace, a nawet niektre kocioy, byy w okresie ikonoklastycznym ozdabiane bogatymi, naturalistycznymi dekoracjami o charakterze niefiguralnym, podobnymi do tych, ktre zostay wykonane, prawdopodobnie przez artystw greckich, w wielkim meczecie w Damaszku w pocztkach wieku VIII pozostaje na dzisiaj kwesti otwart. Podobno nowy paac cesarza Teofila w Konstantynopolu by wzorowany na paacu kalifa w Bagdadzie i mia przepyszn dekoracj mozaikow. Te mozaiki musiay zawiera zarwno motywy niefiguralne, jak i przedstawienia figuralne nie majce odniesie religijnych, na przykad sceny myliwskie. Moemy tylko snu domysy co do stylu, w jakim byy utrzymane gdyby zachowao si wicej iluminowanych manuskryptw albo ikon z tej epoki, bylibymy w lepszej sytuacji. Tymczasem rzeczywisto jest taka, e tylko jeden iluminowany rkopis mona bez adnych wtpliwoci datowa na okres ikonoklastyczny i zaledwie kilka powstaych wwczas ikon znajduje si obecnie i by moe zawsze si znajdowao w monasterze w. Katarzyny na grze Synaj, a wic na terytorium, ktre byo ju wtedy w rkach muzumanw. Dysponujemy jednak pewn liczb wiadectw potwierdzajcych, e przez cay ten okres byy uprawiane trzy gwne typy ekspresji artystycznej: niefiguralna sztuka zdobnicza, sztuka abstrakcyjna", wyraajca si w stylizowanych przedstawieniach postaci ludzkiej, takich jak na mozaikach w kociele Sw. Demetriusza w Tesalonice, wykonanych w pocztkach VII wieku, i sztuka klasyczna, iluzjonistyczna, odziedziczona przez Bizancjum po wiecie hellenistycznym. Istniay wic tradycje artystyczne do podjcia i rozwinicia w epoce, ktra nadchodzia i ktra miaa okaza si epok ekonomicznego, politycznego i kulturalnego rozkwitu. Natomiast w okresie, o ktrym mwilimy w tym rozdziale, i liczba ludzi zajmujcych si sztuk musiaa przedstawia si skromnie, i nie inaczej zapewne skala ich talentw. Zjawiskiem charakterystycznym dla bizantyskiej kultury VII i VIII wieku by

93

zachodzcy w niej wwczas proces swoistej niwelacji, w ktrym zostay zarzucone elitarne, przemylnie wypracowane sposoby artystycznej ekspresji. Bya to bowiem nastawiona praktycznie kultura ludzi walczcych o przetrwanie, ktrzy mieli za mao czasu i za mao gustu, eby zdoby si na jakie wyrafinowanie i elegancj. Tradycja bardziej skomplikowanej, kunsztowniejszej literatury, nauki i sztuki bya jednak, czsto nie bez trudnoci, podtrzymywana przez nieliczn warstw ludzi lepiej wyksztaconych i bardziej wyrobionych kulturalnie z urzdniczych krgw stolicy, ktrzy nieraz musieli mie wraenie, e pyn pod prd, i ktrzy od czasu do czasu byli nawet rzeczywicie naraeni na przeladowanie. Zmuszeni do obcowania z egalitarn kultur swoich czasw, gromadzili w sobie niech i pogard. Ta niech i ta pogarda naleay do gwnych spryn odrodzenia kulturalnego, ktre miao przyj w nastpnym okresie.

CZ TRZECIA

ZOTY WIEK BIZANCJUM 867-1081

ODRODZENIE I REKONKWISTA

niezalenie Uzyskanie godnoci cesarskiejwprzez Bazylego I si to osign od zastrzee, ktre moe budzi sposb, jaki udao mu oznaczao pocztek nowej epoki w dziejach Cesarstwa Bizantyskiego, i to pod wieloma wzgldami. Nowy wadca da pocztek dynastii, ktra zasiadaa na tronie w Konstantynopolu przez blisko dwa stulecia i ktrej przedstawiciele naleeli do najzdolniejszych i najspryciej dziaajcych ludzi, jacy stali na czele Cesarstwa w caej jego dugiej historii. Z waciw sobie energi i polotem kontynuowa on na coraz wiksz skal proces przechodzenia od defensywy do ekspansji, ktry ostronie, poniekd tytuem prby, zosta zapocztkowany przez jego bezporednich poprzednikw. Za rzdw dynastii macedoskiej taka jej nazwa jest uywana przez historykw nowoytnych nastpio jednak nie tylko odrodzenie bizantyskiej potgi militarnej i politycznej, ale rwnie odya i rozkwita we wszystkich swoich przejawach bizantyska kultura, od filozofii po malarstwo. Wygldao to tak, jakby po dwch stuleciach walki o samo utrzymanie si przy yciu bizantyskie spoeczestwo byo wreszcie zdolne podj ambitniejsze zadania. Ludzie, najpierw nie bez wahania, potem coraz mielej, zdawali si siga wstecz nad przepaci, ktra dugo dzielia ich od bogatego, wspaniaego wiata sprzed inwazji arabskich i sowiaskich, i znowu nawizywa z nim kontakt. Mona powiedzie, e wiadomie i w sposb przemylany wczali si w dzieo restauracji restauracji wiata Justyniana I. A podobnie jak w przypadku innych restauracji, w ich dziaaniach byo wicej elementw oryginalnoci, ni ich sami dostrzegali. Zanim jednak zajmiemy si sprawami kultury, przyjrzyjmy si historii politycznej owejjepoki macedoskiej. Zamys wczenia Bugarii do bizantyskiej sfery wpyww, w ktrym gwn rol odgrywao przyjcie przez ni chrzecijastwa, okaza si trudny do zrealizowania. Ksi Borys nie mia ochoty patrze, jak pod jego berem kraj staje si bizantyskim protektoratem, prbowa wic flirtowa i z cesarstwem germaskim, i z papiestwem w Rzymie. Ostatecznie jednak Koci bugarski wrci do posuszestwa wzgldem patriarchy w Konstantynopolu (zachowujc wprawdzie pewn autonomi dziaania), natomiast sam Borys stara si unika niebezpieczestw pyncych zarwno z otwartej wrogoci wobec Cesarstwa, jak i z podporzdkowania si mu. Dopki y, problem stosunkw bizantysko-bugarskich mg pozostawa

98

w takiej chwiejnej rwnowadze, ale po jego mierci wszystkie kopotliwe dla Bizancjum konsekwencje istnienia potnego pastwa chrzecijaskiego w odlegoci kilku zaledwie dni marszu od Konstantynopola day o sobie zna z ca si. 1 Co si tyczy drugiego gwnego kontrpartnera Cesarstwa, Arabw, to w pierwszych latach panowania Bazylego ich napady na nadmorskie miasta poudniowej Dalmacji spotkay si z energicznymi przeciwdziaaniami obronnymi. Zosta tam mianowicie utworzony nowy tem, ktry mia wasn, lokaln armi i flot. W tym samym czasie umiejtnie zharmonizowana akcja przedsiwzi misyjnych i dyplomatycznych doprowadzia do przyjcia chrzecijastwa przez Serbw i sowiaskie ksistwa lece na terenach pniejszej Hercegowiny i Czarnogry. W ten sposb ldowe zaplecze miast dalmatyskich znalazo si w bizantyskiej sferze wpyww. Jednak prby wyrugowania Arabw z ich posiadoci w poudniowej Italii, ktre byy punktami oparcia dla wypadw za morze, w pierwszej fazie zakoczyy si fiaskiem, a w nastpstwie doprowadziy nawet do zajcia przez nich w roku 870 Malty, ostatniej placwki bizantyskiej na poudniowym Zachodzie. Jeli wierzy kronikarzom, mieszkacy wyspy opowiedzieli si po stronie najedcw i dokonali masakry cesarskiego garnizonu. Ale jeszcze we wczesnych latach siedemdziesitych wojska bizantyskie w Italii zostay wzmocnione i w roku 873 z rk muzumanw wydarto Bari. Tymczasem na waniejszym od zachodniego froncie wschodnim Cesarstwo gromadzio siy i czynio przygotowania do takiego uderzenia na pozycje arabskie, ktre nie miaoby ju charakteru tylko lokalnego. W tym celu naleao przede wszystkim wyczy z gry pastwo paulicjaskie. Przeciw paulicjanom przeprowadzono wic szereg kampanii, ktre zakoczyy si ich ostateczn klsk w roku 872. Ich stolica Tefrike (dzi. Divrigi w rodkowej Turcji) zostaa zrwnana z ziemi, podobnie jak kilka innych twierdz, a wielu spord wzitych do niewoli jecw przesiedlono do Tracji. W nastpnym roku Arabowie zostali wyparci z Samosat (dzi. Samsat). Na wschodzie zacz si teraz dugi okres, w ktrym Bizantyczycy krok za krokiem posuwali si naprzd i umacniali swoj wadz na odzyskanych terenach. Skoro tylko udao si wygna nieprzyjaciela, zaraz wznoszono nowe fortyfikacje i tworzono nowe okrgi administracyjne. To ju nie byy ograniczone sukcesy o charakterze taktycznym, ale systematyczna rekonkwista. Nareszcie fala si odwrcia. Uczony patriarcha Focjusz, jedna z najwybitniejszych osobistoci tej epoki, zaangaowa si w misjonarsk prb nawrcenia Chazarw, w chrystianizacj Bugarii i w misj skierowan na Morawy, ktra miaa pozyska ten kraj dla Kocioa konstantynopolitaskiego, a ktra wywoaa skutki, o jakich nawet si nie nio ani Focjuszowi, ani adnemu innemu wczesnemu Bizantyczykowi pooya fundamenty pod literatur i kultur ludw sowiaskich. Po wstpieniu Bazylego na tron Focjusz, ktry by blisko zwizany z rzdem Michaa Ul, musia ustpi ze stanowiska. Ale jako architekt nawrcenia bugarskiego i inspirator misjonarskich dziaa na Krymie oraz na innych terenach, odpowiada ekspan-

99

sjonistycznemu nastawieniu Bazylego i nie mino wiele czasu, gdy wrci do stolicy na wezwanie cesarza, ktry powierzy mu wychowanie swoich synw. A kiedy w roku 877 zmar patriarcha Ignacy, Focjusz znowu zosta wyniesiony do godnoci patriarszej i odzyska dawn wpywow pozycj w rzdzie cesarskim. To Focjusz odegra zapewne najwaniejsz rol w opracowaniu dwch podrcznikw prawa, Procheiron i Epanagoge, ktrym przywiecay cele praktyki sdowej. Bazyli niewtpliwie wyda je w intencji zastpienia Eklogi Leona ni. Chocia oba wiele Eklodze zawdziczay, poprzedzajce je wstpy nie szczdziy jej sw najostrzejszego potpienia, zarzucajc zepsucie dobrego prawa" oczywicie obciay j zwizki z ikonoklazmem. Te podrczniki w zamyle cesarskim byy tylko pocztkiem akcji radykalnego czyszczenia i porzdkowania prawa rzymskiego, ktre miao obejmowa korpus justyniaski uzupeniony przez rozporzdzenia pniejszych cesarzy. Najwyraniej Bazyli chcia, by widziano w nim wielkiego prawodawc, drugiego Justyniana. Nie udao mu si jednak doprowadzi do urzeczywistnienia tych planw, poniewa w roku 886 zmar wskutek obrae odniesionych w wypadku na polowaniu. Tron obj po nim syn, Leon VI. j Leon nie mia ju parweniuszowskich cech swojego ojca, by czowiekiem wyksztaconym, ze specjalnym zamiowaniem do sztuki kaznodziejskiej zachowao si kilka uoonych przez niego samego kaza. Interesowa si administracyjnymi problemami kierowania pastwem, natomiast mao zajmowaa go polityka zagraniczna i sprawy wojskowe. W szczeglnoci za, jak si wydaje, ani on, ani jego doradcy nie uwiadamiali sobie w przeciwiestwie do Bazylego jak wan rzecz jest skoncentrowanie si na jednym wrogu, czyli na Arabach, i unikanie niebezpieczestwa wojny na dwa fronty dziki troskliwemu podtrzymywaniu pokojowych stosunkw z Bugari. Kalifat wczesny by bowiem saby, nie sta gO byo na to, eby powaniej zagrozi wielkim skupiskom ludzkim Cesarstwa, wreszcie panowaa w nim inna religia. Inaczej Bugaria, ktra bya teraz konkurencyjnym pastwem chrzecijaskim, o coraz bardziej krzepncej jednoci politycznej i etnicznej, a jej armia miaa stolic bizantysk w operacyjnym zasigu rki. Zobaczmy jednak najpierw, jak za panowania nowego cesarza ukaday si sprawy wewntrzne. Przede wszystkim Leon doprowadzi do skutku ojcowski zamys nowej, greckojzycznej kodyfikacji caego ustawodawstwa bizantyskiego, obejmujcej oprcz wieckiego prawa pastwowego rwnie elementy kocielnego prawa kanonicznego. Basilika, co naleaoby tumaczy jako kodeks cesarski", byy w przewaajcej mierze oparte na justyniaskich Digestach, Kodeksie i Nowelach, nie w oryginalnej acinie, ktra w Konstantynopolu bya ju teraz mao komu znana, ale w greckich przekadach i z greckimi komentarzami, sporzdzanymi w czasach samego Justyniana i jego bezporednich nastpcw. Komisja prawnikw, ktra zajmowaa si redakcj nowego kodeksu, radykalnie zmienia w porwnaniu z pierwowzorami ukad materiau, aby uatwi korzystanie z niego. Ta monumentalna praca, w szedziesiciu ksigach, nie bya tylko zwyk, mechaniczn

100

kompilacj, ale dzieem ludzi majcych gbokie poczucie zasad sztuki prawodawczej. Staa si ona podstaw caego pniejszego prawoznawstwa bizantyskiego i z biegiem wiekw obrosa gszczem komentarzy. Jeszcze dzisiaj historycy prawa studiuj j z zainteresowaniem. W XIX wieku Basilika zostay wydane w edycji omiotomowej, a w naszych czasach, od roku 1953, ukazuje si nowe wydanie krytyczne tekstu i komentarzy, ktre liczy ju kilkanacie tomw. Leon VI ogosi rwnie niemao wasnych, nowych edyktw, z ktrych 113 zostao zebranych w osobnej ksidze. Dotyczyy one wielu problemw praktycznych, wyaniajcych si w toku funkcjonowania administracji pastwowej i kocielnej, i korygoway liczne nieprawidowoci i anachronizmy prawa obowizujcego dotychczas. Przede wszystkim za znosiy autonomiczne uprawnienia rad miejskich i ustawodawcze uprawnienia senatu. Merytoryczn podstaw tych posuni stanowi fakt, e caa wadza pastwowa znajdowaa si teraz w rkach cesarza ktry ze swojej strony podlega oczywicie prawu. Uchylone uprawnienia miay wic ju i tak charakter szcztkowych przeytkw, niemniej ich formalna likwidacja oznaczaa zakoczenie dugiego procesu centralizacji pastwa, ktry nabra znacznego przypieszenia w okresie, kiedy Bizancjum walczyo o przetrwanie. Cesarstwo Rzymskie w peni rozkwitu byo zbiorem miejskich i innych wsplnot o rozlegych uprawnieniach samorzdowych, a rozcigajca si nad nimi wadza monarchy w gruncie rzeczy obejmowaa tylko sfer obronnoci pastwa i jego stosunkw z zagranic. Natomiast Cesarstwo Bizantyskie po osigniciu swojej w peni dojrzaej postaci znao tylko jedno centrum wadzy politycznej. Ustawodawstwo Leona pooyo kres jeszcze jednemu przeytkowi. Jak wiemy, w odpowiedzi na palce potrzeby obronnoci powsta system temw. Przez pewien jednak czas wojskowi gubernatorzy temw istnieli obok cywilnych zarzdcw starych prowincji, ktrzy przetrwali jako swoista struktura cieni. Dopiero teraz ostatecznie uporzdkowano t kwesti i ujednolicono administracyjny system pastwa. Jednoczenie postpowa proces podziau pierwotnych temw, ktre czsto zajmoway ogromne obszary, na mniejsze. Taka polityka z jednej strony uatwiaa zarzdzanie szczuplejszym terytorium, z drugiej za zmniejszaa niebezpieczestwo stworzenia na nim silnej bazy dla skutecznej rewolty wojskowej. Ponadto rozmaite niewielkie jednostki administracyjne, ktre powstaway na terenach odzyskanych od Arabw, w coraz wikszym stopniu przybieray strukturalny i organizacyjny ksztat temw. Leon, jak si zdaje, uporzdkowa rwnie system godnoci tytularnych oraz stanowisk zwizanych z rzeczywistym sprawowaniem urzdu, wyranie je rozgraniczajc. Zachoway si rozporzdzenia cesarza dotyczce korporacji, w ktre byli zorganizowani rzemielnicy i kupcy Konstantynopola. Wyania si z nich obraz drobiazgowej, biurokratycznej kontroli nad czonkami tych stowarzysze i ich dziaalnoci, sprawowanej pod cisym nadzorem wysokiego urzdnika pastwowego, prefekta miasta. Owe korporacje, o rodowodzie sigajcym w niektrych

101

przypadkach czasw antycznych, niewtpliwie powstay jako narzdzia samoobrony swoich czonkw, i realizoway ten cel przez ograniczanie dostpu do rzemiosa czy handlu, ustalanie jakociowych standardw produkcji, wysokoci cen, zasad nauki zawodu itp. oraz stwarzanie rozmaitych elementw bezpieczestwa socjalnego. Zgodnie za z brzmieniem rozporzdze Leona, ktre zawiera tzw. Ksiga prefekta *, korporacje utrzymay wprawdzie wiele swoich pierwotnych karteloidal-nych, jeli mona si tak wyrazi, funkcji, ale prcz tego naoono na nie szereg obowizkw, ktre zasadniczo zmieniy ich natur. Teraz miay one przede wszystkim suy nie interesom swoich czonkw, ale interesom caej wsplnoty, a mwic cile interesom pastwa. Ich najwaniejsz .powinnoci, do ktrej zostay prawnie zobowizane, stao si zapewnienie odpowiedniej poday towarw o przystpnych cenach. W dziedzinie stosunkw z ssiadami proces kruszenia potgi arabskiej na froncie wschodnim posuwa si naprzd. Wkrtce jednak Leon i jego doradcy musieli zmierzy si z o wiele trudniejszymi problemami gdzie indziej. Ot w roku 889 ksi bugarski Borys abdykowa i usun si w zacisze klasztorne w pobliu stoecznego Presawia. Jego nastpca, najstarszy syn Wodzimierz, nie mia ani rozumu, ani dowiadczenia swojego ojca. Jak si zdaje, nowy wadca sta si narzdziem w rkach starej opozycji przywdcw plemiennych, ktrych ambicje cierpiay wskutek postpujcej centralizacji wadzy pastwowej i ktrzy byli wrogo nastawieni do chrzecijastwa, widzc w nim instrument bizantyskiej ingerencji w sprawy ich kraju. W Bugarii zapanowa ogromny zamt i powstao niebezpieczestwo czoowego zderzenia midzy ni a Cesarstwem Bizantyskim. Obawiajc si, e dzieo jego ycia moe zosta zaprzepaszczone, Borys opuci monaster, a wrciwszy do stolicy, narzuci swoj wol zgromadzeniu bojarw, pozbawi wadzy Wodzimierza, ktry wkrtce potem zosta zabity, i osadzi na tronie swojego modszego syna, Symeona. Symeon otrzyma bizantyskie wychowanie w Konstantynopolu, gdzie y przez wiele lat, a w chwili wyniesienia go do godnoci krlewskiej by mnichem. Prawdopodobnie w pierwotnych zamiarach Borysa leao, eby ten syn zosta kiedy patriarch Bugarii. Gruntowne przenikanie si sfery ycia kocielnego i pastwowego ktre kto mgby nazwa suebnoci Kocioa wzgldem pastwa sprawiao bowiem, e z punktu widzenia wadcy byo rzecz bardzo podan mie na czele Kocioa czonka rodziny panujcej. Nawiasem mwic, Leon VI po wstpieniu na tron zdj ze stolca patriarszego Focjusza, czowieka potnego i niezalenego, i wyznaczy na patriarch wasnego brata, Stefana. Przekazujc wadz Symeonowi, stary ksi prawdopodobnie mia nadziej, e bdzie on kontynuatorem jego wasnej polityki polityki budowania scentralizowanej, jednolitej, chrzecijaskiej Bugarii i unikania otwartego konfliktu z obezwadniajc potg Bizantyczykw. Jeeli istotnie tak myla, pomyli si
* Por. Aneks, s. 315.

102

w ocenie wasnego syna. Albo pomyli si w ocenie sytuacji. Moe na Pwyspie Bakaskim na dusz met nie byo miejsca dla dwch ekspansywnych, potnych pastw, ktre prowadziyby polityk wspistnienia? W kadym razie po osiemdziesiciu mniej wicej latach pokoju w roku 894 wybucha wojna midzy Bizancjum i Bugari. Bezporedni jej przyczyn, a raczej pretekstem, byo przeniesienie targowiska, na ktrym prowadzono handel z Bugari, z Konstantynopola do Tesaloniki. Moliwe, e bya to ze strony bizantyskiej wiadoma prowokacja, najprawdopodobniej jednak w gr wchodzi splot baaganu i korupcji, poniewa niektrzy bardzo wysocy urzdnicy mieli szans wiele skorzysta na tej zmianie. Nie ulega natomiast wtpliwoci, e nastpio pogwacenie umowy midzy dwoma pastwami, gdy cay bizantyski handel zagraniczny by regulowany przez odpowiednie porozumienia midzynarodowe. Za dni Bazylego i Borysa, niezalenie od tego, ktry z nich dyby do starcia, konflikt zostaby wygaszony przez rokowania, ale teraz dopuszczono do jego eskalacji. Rzd Leona szorstko potraktowa protesty bugarskie i odrzuci je, z kolei Symeon zareagowa na to z dajc wiele do mylenia porywczoci, najedajc posiadoci bizantyskie. Bizantyczycy odpowiedzieli swoim klasycznym ruchem. Ich armia ldowa pomaszerowaa na pnoc wzdu wybrzea czarnomorskiego, flota popyna do ujcia Dunaju, by zagrozi bugarskim tyom, a zoto i obietnice skoniy Madziarw, konfederacj koczowniczych plemion ugrofiskich, ktre wtedy czasowo zajmoway tereny na pomoc od delty Dunaju, eby zaatakowali Bugari. W tej sytuacji Symeon popiesznie wycofa swoj armi z terytorium Cesarstwa i podpisa zawieszenie broni, a tymczasem wojska bizantyskie zajy rozlege poacie pastwa bugarskiego. Potna armia Symeona bya jednak wci nietknita, a jej wdz nie nalea do ludzi, ktrzy rezygnuj ze swoich planw przy pierwszym niepowodzeniu. On rwnie mia do dyspozycji wyprbowan strategi. W roku 896 run na gwn armi bizantysk pod Bulgarofygon (miejsce ucieczki przed Bugarami", wczeniej Burtudizon) w pobliu Adrianopola w Tracji i star j w py. Bya to najcisza klska poniesiona przez Bizantyczykw od czasw zmaga ze straszliwym Krumem na pocztku wieku. Madziarzy poczuli pismo nosem zorientowawszy si, e nastpuje zmiana w ukadzie si, natychmiast wycofali si z Bugarii i ruszyli na swoich konikach i zaprzonych w woy wozach do Panonii, czyli dzisiejszych Wgier, naciskani od tyu przez inny pasterski lud, Pieczyngw. Rzd Leona zawar z Bugari traktat pokojowy, musia przywrci targowisko w Konstantynopolu i zobowiza si paci Bugarom coroczny trybut, prawdopodobnie ubrany w formu odszkodowania za straty wojenne. Na Bakany wrci zatem pokj, ale by to pokj chwiejny i tylko od Symeona zaleao, czy i kiedy go zerwie w odpowiednim dla siebie momencie. Teraz wic Cesarstwo miao ju nie jednego wroga, ale dwch. Wkrtce kalifat i zwizane z nim pniezalene pastewka lenne zaczy podejmowa lokalne dziaania zaczepne na terenach grskiego pogranicza. Ale po

103

kilku latach dokadna data jest niepewna bizantyski korpus ekspedycyjny pod dowdztwem Nicefora Fokasa przekroczy pasma grskie Cylicji i pobi gwn armi arabsk pod Adan. Nawet jeli wzi pod uwag uszczuplon si uderzeniow Cesarstwa, byo ono cigle ogromn potg militarn, nie mogo jednak dawa dowodw tego na wszystkich frontach jednoczenie. W roku 902 znalaza si wic w rkach Arabw ostatnia bizantyska twierdza na Sycylii, Taormina, a w roku 904 ich flota napada na Abydos, u wejcia do Dardaneli, i popyna dalej, by zdoby i zupi Tesalonik, drugie miasto Cesarstwa, ktre w przeszoci zwycisko przetrzymao ataki Sowian i Awarw. Przejciowa sabo Bizancjum na morzu, ktrej pozwalaj si domyla te wydarzenia, zostaa jednak, jak si wydaje, szybko przezwyciona. Ju w roku 905 admira Himeriusz zwyciy arabsk flot na Morzu Egejskim, a pi lat pniej siy bizantyskie pod tym samym dowdc zajy Cypr, ktry, jak wiemy, od koca VII wieku by neutraln ziemi niczyj, i przypuciy skuteczny szturm na syryjsk Laodyce (dzi. Latakia). To, e powracajca na ojczyste wody flota bizantyska zostaa wtedy pobita przez Arabw, nie umniejsza znaczenia jej poprzednich wyczynw. Jednak w roku 911 nowa ambitnie pomylana operacja, tym razem przeciwko Arabom usadowionym na Krecie, zakoczya si niepowodzeniem. Kilka lat wczeniej, w roku 907, wpyna do Bosforu flota ruska, na czele ktrej sta ksi kijowski Oleg. Niezdolni do przeamania obronnych umocnie stolicy bizantyskiej, Rusowie wdali si w ukady. W ich nastpstwie zawarto teraz traktat, ktry nie tylko regulowa stosunki .handlowe midzy Bizancjum i Rusi, ale rwnie stwarza Cesarstwu moliwo korzystania z pomocy zacinych wojsk ruskich. I rzeczywicie, ruskie oddziay uczestniczyy w cypryjsko-syryjskiej operacji Himeriusza i w jego wyprawie kreteskiej rok pniej. Ta faktyczna wsppraca midzy Kijowem i Konstantynopolem stanowia odtd czynnik trzymajcy w szachu Bugari ju do koca jej istnienia. ycie osobiste wadcw nierzadko bywa brzemienne w skutki polityczne. Dowiadczy tego na sobie Leon VI. Trzykrotnie si eni i trzy kolejne ony umieray, nie obdarzywszy go potomkiem. A trzeba wiedzie, e zawieranie maestwa po raz trzeci byo niezgodne z prawem, i kanonicznym, i pastwowym. W dodatku sam cesarz wydanym wczeniej edyktem umocni ten zakaz. Mimo to, kiedy w roku 905 jego kochanka Zoe Karbonopsyna (o oczach jak wgiel"), urodzia mu syna, Leon w trosce o prawowito pochodzenia spadkobiercy polubi j w styczniu nastpnego roku, zawierajc czwarte ju maestwo. Ten postpek wywoa istn burz protestw, zarwno wrd ludzi wieckich, jak i w rodowisku duchownym. Patriarcha Mikoaj zakaza cesarzowi wstpu do kocioa, kilkakrotnie zawracajc go spod bram przybytku Mdroci Boej. Doznawszy niepowodzenia w swojej stolicy, Leon uciek si zatem do Rzymu i otrzyma dyspens od papiea Sergiusza Ul ten nie posiada si z radoci, widzc, jak panujcy w Konstantynopolu cesarz zwraca si do niego ponad gow wasnego patriarchy.

104

Mocny poparciem papieskim, Leon mg pozwoli sobie na zmuszenie Mikoaja do ustpienia ze stanowiska i powoanie na jego miejsce bardziej ustpliwego hierarchy. Ale to bynajmniej nie oznaczao, e sprawa czwartego maestwa cesarza jest zamknita. W dalszym cigu dzielia ona bizantyski Koci i bizantyskie spoeczestwo i stanowia czynnik polaryzacji, wok ktrego ogniskoway si namitnoci antagonistycznych stronnictw. Niemniej cigo dynastii bya zabezpieczona i w roku 908 may Konstantyn zosta koronowany jako wspcesarz ojca. Ale jedno klasy rzdzcej Cesarstwa zostaa rozerwana, a jej zdolno dziaania osabiona w powanym stopniu. W roku 912 Leon VI zmar i rzdy objo dwch jego wspcesarzy, brat Aleksander i siedmioletni syn Konstantyn. Aleksandra rda przedstawiaj jako hedonist, zupenie nie interesujcego si problemami pastwa. Prawdopodobnie przez cae dwadziecia sze lat swojego tytularnego udziau we wadzy cesarskiej wiadomie trzyma si od nich z dala. Jakkolwiek jednak z tym byo przedtem, szybko okaza si czowiekiem niezdolnym stan na wysokoci zadania, jakie spado na niego teraz. Kiedy na jego dworze zjawili si wysannicy krla Bugarii, eby otrzyma subwencj, ktr gwarantowa im traktat z roku 896, Aleksander nie tylko odmwi jej wypacenia, ale potraktowa posw grubiasko, przemawiajc do nich i pod adresem ich krla tak, jakby byli odzianymi w skry dzikusami. Czy by to przemylany akt polityczny, czy tylko pyszakowato podstarzaego bon vivanta, postawionego w sytuacji, ktrej wszystkich uwarunkowa nie ogarnia nie wiadomo. W kadym razie skutki takiego postpowania nie kazay na siebie dugo czeka. Symeon wznowi dziaania wojenne, ktre w gruncie rzeczy trway ju a do jego mierci w roku 927. Kiedy armia bugarska pustoszya europejskie prowincje Cesarstwa, w lecie 913 roku Aleksander zmar nagle. Przy maoletnim cesarzu Konstantynie VII zostaa powoana rada regencyjna, a na jej czele stan patriarcha Mikoaj, ktry w cigu krtkiego panowania Aleksandra wrci na swoje stanowisko. Spr, ktry rozgorza w zwizku z czwartym maestwem Leona VI, wci ostro dzieli koa rzdzce Konstantynopola. Sam Mikoaj znalaz si w bardzo niezrcznej sytuacji jako regent sprawujcy rzdy w imieniu monarchy, ktremu odmawia prawowitoci pochodzenia. Wok wdowy po Leonie, cesarzowej matki Zoe, skupio si bardzo niejednolite stronnictwo, ktre zespalaa tylko nieufno i nienawi do regenta. Na domiar zego naczelny dowdca armii, Konstantyn Dukas, podnis bunt, prbowa sign po wadz i na pewien czas udao mu si opanowa znaczn cz wybrzea azjatyckiego naprzeciw stolicy. Miasto trzso si od najdzikszych plotek i podejrze, poniewa ludzie na wysokich stanowiskach szukali zabezpieczenia na wypadek ewentualnej zmiany rzdw. W takich to okolicznociach stan pod murami Konstantynopola Symeon ze swoj budzc postrach armi. Niezalenie jednak od tego, jak bya ona potna, krl bugarski nie mg Uczy na to, e wemie miasto szturmem mury opasujce je od ldu i morza byy nie do zdobycia. Ale z pewnoci bra pod

105

uwag dwie inne moliwoci. Po pierwsze, Konstantyn Dukas mg zwrci si do niego z prob o pomoc. Ostatecznie czy dwa wieki wczeniej Justynian H nie odzyska tronu dziki pomocy wadcy bugarskiego Terwela? Po drugie za, jedno ze stronnictw w miecie mogo otworzy najedcom bramy z zamiarem zdobycia na przyszo punktu na swoich przeciwnikach. Machina decyzyjna pastwa w widoczny sposb ulega przecie kompletnemu rozstrojeniu, a Symeon by monarch chrzecijaskim, wychowanym w tradycjach kultury bizantyskiej, prcz tego czowiekiem osobicie zdolnym i energicznym. Nietrudno mona byo wyobrazi sobie gorszy rozwj sytuacji w kryzysie, ktry sparaliowa klas rzdzc Cesarstwa. Regent Mikoaj doszed wic do wniosku, e jeeli ju kto ma zaprosi Symeona do Konstantynopola, lepiej bdzie, jeli uczyni to on sam. Mia nadziej rozbroi w ten sposb militarne zagroenie wiszce nad miastem, a dziki temu umocni wasn pozycj w swoim obozie. By moe te szczerze wierzy, e pokj z Bugari jest spraw o zasadniczym znaczeniu dla przetrwania Cesarstwa. Wpuszczono wic Symeona do stolicy, gdzie z najwyszymi honorami przyj go regent, ktremu towarzyszy modociany cesarz. Raz wreszcie znalazszy si, mwic jzykiem sportowym, na pozycji rozgrywajcego, krl bugarski, jako silniejszy, mg stawia swoje warunki. Uzgodniono zatem, e jedna z jego crek zostanie polubiona Konstantynowi. Ponadto w kociele Najwitszej Panny na przedmieciu zwanym Blachernai odbya si tajemnicza ceremonia, podczas ktrej Mikoaj woy na gow Symeona wasn koron patriarsz. Wiele dyskutowano o znaczeniu tej ceremonii. Jedn interpretacj na pewno mona wykluczy t mianowicie, e przebiegy dostojnik kocielny oszuka naiwnego cudzoziemca, wmwiwszy mu, e zosta koronowany na cesarza, podczas gdy w rzeczywistoci odegrano pozbawion znaczenia komedi o szamaskim kolorycie. Trzeba bowiem pamita, e Symeon wiedzia o bizantyskim ceremoniale kocielnym i dworskim nie mniej ni Mikoaj i z pewnoci doskonale zdawa sobie spraw z tego, i adna samodzielna akcja patriarchy nie zrobi z niego cesarza bizantyskiego. Najbardziej prawdopodobna wydaje si taka moliwo, e Mikoaj konsekrowa Symeona jako wadc jego kraju i udzieli mu prawa do uywania tytuu basileus w Bugarii, tak jak to od roku 800 czynili na swoim terytorium cesarze zachodni. W kadym razie caa ta sprawa miaa mniejsze znaczenie. Najwaniejsze byo to, e dziki zawartemu porozumieniu Symeon wkrtce zostaby teciem i naturalnym opiekunem panujcego w Konstantynopolu cesarza, a w godzinie przeznaczenia jego wnuk poczyby w swojej osobie majestat zarwno cesarza Bizancjum, jak i krla Bugarii. W ten sposb dwa kraje stayby si jednym. Mikoaj nie cieszy si jednak dostatecznym poparciem, eby przeforsowa swoj polityk ustpstw wobec Symeona i specjalnych stosunkw" midzy Cesarstwem Bizantyskim i Bugari. Nienawi, ktr ywia wobec niego Zoe i jej stronnictwo, ksenofobia ogu obywateli i wiszca nad miastem groba, jak

106

stanowi Konstantyn Dukas i jego armia na azjatyckim wybrzeu, osabiay pozycj regenta i jeszcze przed kocem lata tego samego roku doszo do przewrotu paacowego, ktry go obali. Utworzono now rad regencyjn, tym razem pod przewodnictwem cesarzowej matki. Projektowany alians matrymonialny midzy dwoma pastwami zosta odrzucony. Rwnie koronacj Symeona, cokolwiek miaa ona oznacza, uznano za niewan. Krl bugarski, ktry w peni usatysfakcjonowany zdy ju wrci do Presawia, teraz znowu wkroczy ze swoj armi na terytorium bizantyskie i zacz pustoszy Tracj. Przemierzajc kraj, domaga si, aby lud pozdrawia go jako cesarza. Najwyraniej porzuci ju nadziej na pokojowe porozumienie midzy Bugari i Bizancjum, by zdecydowany przej rzdy nad Cesarstwem i gotw uczyni to, gdyby inne rodki zawiody, za pomoc siy militarnej. Nie naley do kompetencji historyka snucie domysw co do tego, co mogo si wydarzy ma on dostatecznie duo kopotw z ustaleniem tego, co wydarzyo si rzeczywicie. Trudno jednak powstrzyma si w tym miejscu od refleksji, e lato roku 913 byo wiadkiem zaprzepaszczenia jednej z wielkich szans, jakie stworzya historia. Gdyby bowiem Cesarstwo Bizantyskie i krlestwo Bugarii potrafiy wznie si ponad rywalizacj, ktr narzucia im geografia, i budujc na wsplnej religii i w znacznej mierze wsplnej kulturze, urosn wsplnie w jeden wielonarodowy organizm polityczny, wolny od ciasnego ekskluzywizmu, ktry przejawiao jedno i drugie pastwo razem byyby zdolne stawi skuteczniejszy opr atakom z zachodu i wschodu, ni robiy to oddzielnie. Pniejsze dzieje Europy i Bliskiego Wschodu potoczyyby si wtedy, by moe, zupenie innym torem. Czy patriarcha Mikoaj mia cho troch na wzgldzie tak odleg perspektyw, czy po prostu reagowa na wyzwania, ktre przynosi czas tego nie wiemy. W kadym razie w rozpoczynajcym si teraz okresie wrogoci midzy dwoma pastwami cigle prbowa on przerzuca mosty midzy Cesarstwem i Symeonem, do tego stopnia, e w oczach niektrych swoich wspczesnych uchodzi za zdrajc. W cigu nastpnych kilku lat Bugarzy regularnie najedali i pldrowali ziemie bizantyskie. W roku 914 zdobyli Adrianopol, jedn z najwaniejszych fortec bronicych dostpu do stolicy. Terenem ich kolejnych operacji staa si Macedonia. Granica bugarska przesuna si a po Adriatyk. W roku 917 Bizantyczycy zorganizowali kontratak. Opiera si on na wyprbowanym planie poczonych dziaa armii ldowej i floty, ale, jak wiele podobnych kampanii, skoczy si klsk. Symeon wywid w pole armi bizantysk i rozbi j nad rzek Acheloos w pobliu miasta Anchialos, rewanujc si za klsk Bugarw poniesion w tych okolicach przed ptorawieczem. Pokonani ponieli ogromne straty. To zwycistwo uczynio krla bugarskiego panem Bakanw mg porusza si po nich, gdzie chcia i kiedy chcia. Nie traci czasu na jaowe demonstracje pod murami Konstantynopola, ale wdar si w gb pomocnej Grecji, udowadniajc przez to zarwno potg Bugarii, jak i niezdolno rzdu kierowanego przez Zoe do

107

zapewnienia bezpieczestwa swoim obywatelom. Czego jednak na razie nie mg zrobi, to przeprawi si do Azji Mniejszej, ktra bya ekonomicznym i demograficznym centrum Cesarstwa, na morzu bowiem panowaa w dalszym cigu flota bizantyska. Ale Symeon mia w stolicy partyzantw swojej sprawy i uwaa, e moe pozwoli sobie na cierpliwo. Tymczasem w Konstantynopolu narastao niezadowolenie z nieudolnej i za mao elastycznej polityki rzdu regencyjnego. Klska nad Acheloos pozbawia rwnie wiarygodnoci naczelnego dowdc armii ldowej, Leona Fokasa. W tej sytuacji Roman Lekapen, dowdca floty, czowiek, ktry nie nalea do krgw arystokracji wojskowej ani nie by bliej zwizany z cesarzow i jej rad regencyjn, zorganizowa w roku 919 zamach stanu. Zoe i jej poplecznicy zostali odsunici od wadzy. Roman sam stan na czele nowo powoanej rady regencyjnej, a jego crka Helena zostaa polubiona czternastoletniemu cesarzowi Konstantynowi. W nastpnym roku Roman uzyska tytu cezara zastrzeony dla czonkw cesarskiej rodziny a po dalszych kilku miesicach zosta wyniesiony do godnoci wspcesarza swojego zicia i sta si faktycznym wadc pastwa. Dla Symeona oznaczao to ostateczny koniec nadziei na umocnienie swoich wpyww w Bizancjum przez ukadanie si z rzdem cesarskim czy te przez maestwo dynastyczne. Oba pastwa znowu obray kurs prowadzcy do kolizji. Bugarzy w dalszym cigu starali si wywiera na Cesarstwo nacisk militarny, w wtej, patrzc realnie, nadziei, e moe to porednio doprowadzi do zmiany polityki Konstantynopola, tymczasem rzd Romana Lekapena nie mia zamiaru robi adnych ustpstw. Jedyn drog postpowania, jaka otwieraa przez Bugarami pewne widoki, byo postara si o sojusznikw. Symeon rozpocz zatem rozmowy z arabskimi Fatymidami, ktrzy rzdzili Egiptem, i zawar z nimi porozumienie, w myl ktrego tamtejsza flota miaa wesprze Bugarw na morzu. Zapat za pomoc byby niewtpliwie udzia w przyszych owocach zwycistwa. Gdyby ten plan si powid, Bugarzy mieliby szans przeprowadzi powany szturm na Konstantynopol, a z pewnoci wtargnliby do Azji Mniejszej. Ale bizantyscy dyplomaci mogli zaoferowa Egipcjanom yw gotwk zamiast obietnic i ci szybko wycofali si z umowy z krlem bugarskim. Na ldzie toczyy si wic w dalszym cigu dugie, nie przynoszce rozstrzygnicia zmagania straszliwym kosztem jednej i drugiej strony w ludziach i rodkach materialnych. W roku 923 Symeon znowu zdoby i zupi Adrianopol, a w roku nastpnym jeszcze raz zjawi si pod murami Konstantynopola. W gruncie rzeczy Bizantyczycy i Bugarzy mieli taki sam interes w zakoczeniu wojny, ale ani jedni, ani drudzy nie potrafili zdoby si na to, by poczyni niezbdne w tej sytuacji ustpstwa. Zostao wprawdzie zorganizowane spotkanie midzy Romanem i Symeonem i bugarski wadca po raz ostatni mia okazj by gociem miasta, w ktrym si wychowa i nad ktrym mia nadziej sprawowa wadz jeli nie formaln, cesarsk, to rzeczywist. Pozycje obu partnerw byy jednak zbyt mocno okopane i nie doszo do adnego porozumienia, jeli nie liczy szczegu

108

o charakterze protokolarno-dyplomatycznym: odtd Bizancjum uznawao ju tytu cesarski Symeona, oczywicie ograniczony do Bugarii. Dziaania wojenne cigny si dalej i zaczy obejmowa inne ludy bakaskie, ktre rywalizujce z sob mocarstwa wygryway jedno przeciw drugiemu. Tymczasem w skarbcu bizantyskim pokazao si dno. Teraz wic problem sprowadza si do tego, czy sprzymierzecy Cesarstwa potrafi stawi czoo wyprbowanej w bojach armii bugarskiej. Wprawdzie Serbowie, ktrzy wczeniej zbliyli si z Konstantynopolem, doznali od Bugarw druzgoccej klski, ale w roku 926 Symeon zosta po raz pierwszy pokonany przez Chorwatw, nad ktrymi panowa krl Tomisaw. To niepowodzenie nie przeszkodzio wadcy bugarskiemu w prowadzeniu przygotowa do wyprawy przeciwko Bizancjum w roku nastpnym, zanim jednak zdoa j rozpocz, zmar nagle wiosn roku 927. Wraz ze mierci Symeona zaamaa si bugarska potga. Ubytek si ludzkich i materialnych spowodowany przez dugie lata wojny by wprost straszliwy. Wrd prostego ludu panowaa rozpacz i szerzya si demoralizacja, a rozrastajca si klasa feudalnych monowadcw czsto byli to potomkowie dawnej sowiaskiej i bugarskiej starszyzny plemiennej miaa skonno do przenoszenia wasnych korzyci nad interes pastwa. Tylko grujca nad wszystkimi osobowo wadcy i jego nieludzka energia podtrzymyway nie sabncy wysiek wojenny, na ktry tak dugo zdobywao si pastwo bugarskie. Teraz wadz po Symeonie obj jego syn Piotr, ktry wkrtce oeni si z wnuczk Romana Lekapena. Bugaria staa si potulnym protektoratem bizantyskim, sucym Cesarstwu za bufor midzy nim a wojowniczymi ludami stepowymi, ktre znowu ruszyy w drog. Zniknicie niebezpieczestwa bugarskiego rozwizao Bizantyczykom rce na wschodzie i pozwolio im wrci do polityki rekonkwisty, ktr byli zmuszeni zarzuci na przecig wicej ni jednego pokolenia. Ju w roku mierci Symeona w Azji Mniejszej znw zostay podjte operacje na wiksz skal. Melitena, miasto o zasadniczym znaczeniu w swoim regionie, strzegce dostpu nad grny Eufrat, zostaa zdobyta w roku 931, nastpnie znowu utracona na rzecz Arabw, wreszcie ponownie zdobyta przez Bizantyczykw w roku 932 i tym razem ju przez nich utrzymana. Emirowi Sajf ad-Daula z dynastii Hamdanidw udao si na jaki czas przywrci arabskie zwierzchnictwo nad znaczn czci Armenii i dokonywa niszczcych rajdw na terytorium bizantyskie. Jednak ostatecznie ciar gatunkowy Cesarstwa Bizantyskiego przeway, do czego przyczynio si solidne, fachowe dowdztwo Jana Kurkuasa. W roku 943 w rkach bizantyskich znalazy si Martyropol (dzi. Mayferkat), Amida (Diyarbakir) nad Tygrysem i Nizybis (Nusaybin). W nastpnym roku Kurkuas zmusi do kapitulacji Edess (Urfa), miasto synne ze swoich witych relikwii, midzy innymi listu, ktry mia by napisany przez samego Chrystusa, oraz chusty z jego cudownym wizerunkiem. Ta tkanina, tzw. mandylion, zostaa wrd niesychanych uroczystoci przewieziona do Konstantynopola i zoona w jednym z tamtejszych kociow. W nastpstwie kampanii prowadzonych na wschodzie w trzydziestych i wczes-

109

nych czterdziestych latach X wieku pod wadz bizantysk znalaz si pas terytorium szeroki na okoo 150 kilometrw, cigncy si od Wyyny Armeskiej po rwniny Mezopotamii. Wiele arabskich spoecznoci yjcych na tych terenach dobrowolnie poddao si Bizantyczykom, przyjo chrzest i zostao osiedlonych w rnych czciach Cesarstwa. Szala rwnowagi militarnej na caym Bliskim Wschodzie przechylia si teraz zdecydowanie na korzy Bizancjum po stronie muzumaskiej panowaa konsternacja i zamieszanie. A jednak w bizantyskich postpach na wschodnich rubieach pastwa nastpia przerwa, pomimo spokoju ze strony Bugarii, wskutek niebezpieczestwa, ktre pojawio si gdzie indziej. Mianowicie w roku 941 flota ruska spustoszya kawa pnocnego wybrzea Azji Mniejszej. Jan Kurkuas musia wic chwilowo opuci front nad Tygrysem, zabierajc ze sob wiele jednostek dowodzonej przez siebie armii. Dziki szybkiemu marszowi i waciwemu rozwizaniu problemw logistycznych udao mu si dopa napastnikw, zanim si wycofali celem ich wyprawy bya raczej grabie ni zabr terytorialny i pobi ich na ldzie i morzu. Niemniej dwa lata pniej Bizancjum stano w obliczu powaniejszego zagroenia ruskiego. Ksi Igor zawar porozumienie z Pieczyngami i nad Dunajem pojawiy si poczone siy Rusw i Pieczyngw. Cesarz nie pali si do ponownego uwikania si w wojn na dwa fronty, z kolei Igor mia powody, by obawia si bezporedniego starcia z doskonale wywiczon i wyposaon armi bizantysk. Midzy Konstantynopolem i Kijowem rozpoczy si wic rokowania. Ich wynikiem by traktat, ktry w swojej zasadniczej treci powtarza warunki umowy z roku 911. Powodzenie armii bizantyskich utwierdzio ekonomiczn i polityczn potg arystokracji wojskowej. Majc mocn baz w swoich prowincjonalnych majtkach, zacza ona coraz mielej siga po wolne od podatkw gospodarstwa, ktre stanowiy gospodarcz podstaw armii temw, obraca niegdysiejszych onierzy w swoich poddanych i w ogle uciska niezalene chopstwo. Skutki tej stopniowej feudalizacji ziem bizantyskich byy skomplikowane i nie wszystkie z nich day o sobie zna ju we wczesnym wieku X. Co jednak nie mogo uj uwagi wczesnego rzdu w Konstantynopolu, to zmniejszenie si wpyww do skarbu pastwa, poniewa paccy podatki wieniacy stawali si uasi-chopami paszczynianymi, nastpnie za niepokojcy wzrost potgi i bogactwa wielkich panw w prowincjach, a by moe jako kwestia najbardziej palca niedobr liczebny i marna jako rekrutw wcielanych do armii. Roman Lekapen by wprawdzie sam niskiego pochodzenia, ale to bynajmniej nie zrobio z niego prcego do zmian spoecznych rewolucjonisty ani nawet nie spowodowao, eby mia jakie szczeglne zrozumienie dla warstw uciemionych. Niemniej cesarz wyda pierwsze z wielu ogaszanych w tych czasach rozporzdze, ktre zmierzay do ograniczenia zakusw monych (dynatoi) na wasno maluczkich. Ju sam fakt, e tak wielu ustawom wydawanym w cigu tak dugiego okresu przywieca ten sam cel, wiadczy, e byy one nieskuteczne i nie udawao im si zahamowa procesu feudalizacji ziem bizantyskich i przeksztacania si warstwy twardych, niezalenych wieniakw, na ktrych opieraa si sia Cesarstwa podczas

110

jego dugiej walki o przetrwanie, w paszczyniane chopstwo. By to bowiem proces, ktry wymyka si kontroli ustawodawczej. Ale i sami ustawodawcy nie za bardzo interesowali si spoeczno-ekonomicznymi zmianami, jakie zachodziy wtedy w Cesarstwie, lecz raczej ich militarnymi i politycznymi konsekwencjami. Jest bardzo prawdopodobne, e pierwsza ustawa Romana Lekapena moga by bezporednio spowodowana przez katastrofalnie surow zim roku 927/8, kiedy to powszechnie panowa gd i ndza, ktre byy wykorzystywane przez monych dla powikszania swoich posiadoci kosztem uboszych i mniej szczliwych ssiadw. Ale nie podwaa to faktu, e zmiany, ktre cesarz usiowa podda kontroli, byy niezalene od dobrej czy zej pogody ani od osobistej woli ludzi w nie zamieszanych. Tymczasem na dworze konstantynopolitaskim przez wszystkie lata bizantyskich zwycistw Konstantyn VII by trzymany w cieniu przez energicznego tecia, ktry ogosi swoich synw wspcesarzami i najwyraniej prbowa stworzy wasn dynasti. Syn Leona VI i Zoe powica wic swoj wymuszon bezczynno polityczn na zajcia zwizane z nauk i sztuk, wystpujc nie tylko w charakterze hojnego mecenasa, ale rwnie tworzc samemu jako pisarz i malarz. Dziaalno skupionych wok niego uczonych i literatw omwimy w rozdziale nastpnym. W roku 945 Konstantyn mia czterdzieci lat, a Roman Lekapen i jego rodzina zdyli ju narobi sobie wielu wrogw. Ich spisek, ktrego szczegy s dla nas niejasne, doprowadzi do zdjcia Romana z tronu i osadzenia go w monasterze, podobnie jak jego synw, oraz do przejcia caej wadzy przez Konstantyna. Nowy jedynowadca zawdzicza wiele bezporedniego poparcia potnej rodzinie Fokasw, ktra naleaa do elity arystokracji wojskowej. Nie oznaczao to jednak, e by on narzdziem w rkach prowincjonalnego monowadztwa raczej wygrywa rywalizacj midzy jego poszczeglnymi rodami i stronnictwami, by mc kontynuowa polityk swojego poprzednika. W dalszym cigu ogaszano wic kolejne mao skuteczne ustawy ograniczajce zachanno monych. W Bugarii utrzymywao si bizantyskie zwierzchnictwo, a najazdy, ktrych od czasu do czasu dokonywali na tamtejsze ziemie agresywni Madziarzy, byy odpierane kosztem raczej bugarskiej krwi ni bizantyskiej. W poudniowej Italii dalej trwaa dosy lamazarna i nie przynoszca widoczniej szych rozstrzygni szamotanina z Arabami. Gwne cele aktywnoci bizantyskiej potgi militarnej znajdoway si teraz na wschodzie. Germanicea bya w tych latach kilkakrotnie na przemian zdobywana i tracona przez Bizantyczykw. W roku 952 gwne siy armii cesarskiej przekroczyy Eufrat. Kiedy w roku 957 naczelny wdz Nicefor Fokas posuwa si na poudnie w kierunku Membid, na wschd od Aleppo, w tym samym mniej wicej czasie bizantyska polityka zagraniczna odniosa wielki sukces gdzie indziej. Tym sukcesem by chrzest ksiny kijowskiej, Olgi, i jej wizyta w Konstantynopolu, ktrej towarzyszyo cae wyrafinowanie i przepych bizantyskiego ceremoniau dworskiego. Dokadnie kiedy, gdzie i przez kogo Olga zostaa ochrzczona, to problem, ktry wywoa wiele dyskusji wrd uczonych, ale fakt, e chrzest nastpi, nie budzi adnej wtpliwoci.

111

Konstantyn VII zmar w roku 959 i na tronie zasiad jego syn Roman. Krtkie panowanie Romana II zmar w roku 963 zapisao si w dziejach tej epoki wypdzeniem Arabw z Krety przez Nicefora Fokasa, ktry nastpnie opanowa kolejno cay szereg muzumaskich twierdz we wschodniej Cylicji, by w kocu, w roku 962, zdoby wielkie miasto syryjskie Aleppo, stolic Hamdanidw. Odzyskanie Krety pooyo kres ustawicznym wypadom arabskim na Morze Egejskie i zaowocowao ogromnym ekonomicznym i kulturalnym rozkwitem miast pooonych na jego wybrzeach. Wiele z najsynniejszych kociow i klasztorw greckich, ktre powstay w okresie bizantyskim, zostao zbudowanych wanie w pnym IX i wczesnym X wieku. Osobisty presti Nicefora Fokasa i wpywy, jakie miaa jego rodzina, umoliwiy mu polubienie cesarzowej Teofano, wdowy po Romanie II, i uzyskanie stanowiska wspcesarza obok synw zmarego, Konstantyna i Bazylego, ktrzy byli jeszcze dziemi. W ten sposb sta si faktycznym wadc Cesarstwa. Jak naleao oczekiwa, Nicefor prowadzi dalej polityk rekonkwisty na wschodzie. W roku 965 zdoby Tars i Mopsuesti w Cylicji i zaj Cypr, po blisko trzech stuleciach demilitaryzacji wyspy i utrzymujcego si na niej kondominium arabsko-bizantyskiego. W roku 968 potrafi przemaszerowa ze swoj armi daleko na poudnie wzdu wybrzea syryjskiego, dajc tamtejszym mieszkacom, zarwno muzumanom, jak chrzecijanom, imponujcy pokaz potgi bizantyskiej. A rok pniej ukoronowa swoj dug karier zwyciskiego wodza zdobyciem Antiochii, ktr wraz z otaczajcym j terytorium wczy do Cesarstwa jako jego now prowincj. Nowa, niebezpieczna sytuacja zacza si jednak ksztatowa na granicy pnocnej. Nicefor przerwa bowiem wypacanie corocznej subwencji, ktr od mierci Symeona w roku 927 dwr bugarski otrzymywa z Konstantynopola. Wywoao to protesty Bugarw, ktre Nicefor postanowi wygasi w ten sposb, e zwrci si do ksicia kijowskiego wiatosawa, syna ksiny Olgi, z wezwaniem, by zagrozi Bugarom od tyu. W roku 968 wiatosaw zjawi si wic nad Dunajem, co tak przestraszyo Bugarw, e zaraz wycofali swoje protesty. Jednak wiatosaw zdawa sobie spraw z tego, e sabo Bugarii otwiera ogromn szans przed nim samym i zabra si do umacniania wasnej pozycji po obu brzegach Dunaju. To byo zdecydowanie za wiele w porwnaniu z tym, czego oczekiwali po nim Bizantyczy-cy. Niepokojca obecno militarna Rusw w odlegoci zaledwie kilku dni marszu od Konstantynopola stanowia zagroenie, nad ktrym nie mona byo przej do porzdku dziennego. Nicefor zosta obciony win za niefortunny obrt, jaki przybray wypadki. Jednoczenie w paacu zawiza si spisek, ktry ostatecznie doprowadzi do zamordowania cesarza w roku 969. Na tron wstpi towarzysz broni Nicefora, Jan Tzymiskes, ktry by prawdopodobnie kochankiem Teofano. Znalazszy si u wadzy, nie potrzebowa on ju jednak poparcia cesarzowej i oeni si z jej szwagierk Teodora, crk Konstantyna VII. Nowe rzdy nie spotkay si z powszechn akceptacj i musiay zacz si od stumienia kilku buntw podniesionych przez niektrych czonkw arysto-

114

kracji wojskowej. Tymczasem pewno siebie wiatosawa rosa z kadym dniem. Tzymiskes prbowa z nim pertraktowa, ale ksi ruski stawia nierealne danie, aby Bizantyczycy ustpili z Konstantynopola i wycofali si do Azji Mniejszej. Tak wic Bizancjum stano w obliczu wielkiej wojny na froncie pnocnym niebezpieczestwa, ktrego jego wadcom udawao si unikn od czasw Symeona, zatem ju blisko od pwiecza. Nowe wyzwanie wymagao przeorientowania caego bizantyskiego wysiku militarnego z Syrii na Bugari. Dopiero wic w roku 971 Jan Tzymiskes by na siach wyruszy na czele potnej armii przeciwko Bugarii, zdoby Presaw, odrzuci wiatosawa nad Dunaj i zamkn go w twierdzy Silistra, gdzie ksi kijowski wkrtce si podda. W nastpstwie tych wydarze Bugaria znalaza si pod bezporedni wadz bizantysk i w gruncie rzeczy przestaa istnie jako pastwo, chocia na jej dalekim zachodzie w kilku orodkach cige tli si opr. Koci bugarski, utraciwszy wasnego patriarch i swj autonomiczy status, zosta obrcony w prowincj Kocioa konstantynopolitaskiego. Reakcja Tzymis-kesa na zagroenie ze strony ksicia ruskiego bya wic przekonujcym wiadectwem bizantyskiej organizacji i bizantyskiej potgi militarnej i musiaa zrobi ogromne wraenie w Europie i na Bliskim Wschodzie. Imperialna pozycja Cesarstwa staa si mocniejsza ni przedtem. A bezporednim tego skutkiem byo nawizanie przyjacielskich stosunkw z cesarzem zachodnim, Ottonem I. W nastpnym roku Tzymiskes wrci do pnocnej Mezopotamii i w cigu trzech kolejnych lat zdoby Emez, Baalbek, Damaszek, Bejrut, Akk, Sydon, palestysk Cezare i Tyberiad, majc ju Jerozolim w zasigu rki. By to zadziwiajcy pokaz siy i kunsztu wojennego. Gwne orodki muzumaskiej potgi na terenach dzisiejszego Iraku, Iranu i Egiptu pozostaway jednak nietknite. Wbrew odurzajcej retoryce kronikarzy, Bizancjum nie byo o krok od odzyskania bogatych wschodnich prowincji, ktre utracio w VII wieku. W styczniu roku 976 Jan Tzymiskes zmar, przypuszczalnie na tyfus. Podobnie jak to zdarzyo si po mierci Nicefora Fokasa, niektrzy wysocy dowdcy wojskowi podnieli bunt i prbowali zdoby tron dla siebie. Tymczasem dwaj modzi synowie Romana U, Konstantyn VIII i Bazyli II, ktrzy za panowania Nicefora Fokasa i Jana Tzymiskesa pozostawali w cieniu, osignli ju wiek pozwalajcy im obj rzdy. Konstantyn by jednak czowiekiem sabego charakteru, dnym uciech, sabo zainteresowanym w sprawowaniu rzeczywistej wadzy cesarskiej. Inaczej Bazyli: silna osobowo, surowe usposobienie, przez cae ycie nieonaty, bez adnych zamiowa kulturalnych wadza bya dla niego, by tak rzec, dusz ycia. Pierwszych kilka lat panowania upyno mu na walce ze zbuntowanym uzurpatorem. Dopiero kiedy ksi kijowski Wodzimierz, odpowiadajc na prob Bazylego, przysa mu posiki w sile szeciu tysicy ludzi, zalek przyszej gwardii wareskiej, ten mg ostatecznie zgnie przeciwnika. Stao si to w roku 989. Bliskie stosunki, jakie Bazyli II wyrobi sobie z Kijowem, osigny punkt kulminacyjny w akcie chrztu Wodzimierza i oficjalnego nawrcenia Rusi, ktry

115

nastpi w tym samym roku. Porozumienie midzy dwoma wadcami zostao przypiecztowane przez wysanie do Kijowa siostry cesarza, Anny, ksiniczki porfirogenetki, czyli urodzonej w purpurze" *, ktra polubia Wodzimierza. Ru staa si wic teraz duchow i kulturaln lenniczk Bizancjum, a na czele jej Kocioa sta grecki metropolita wyznaczony przez Konstantynopol. Ale uwarunkowania geograficzne zdecydoway, e ten ogromny kraj nigdy nie znalaz si w sferze politycznej dominacji Cesarstwa Bizantyskiego w takim sensie, jak Bugaria. Bizantyscy wadcy zawsze musieli traktowa Kijw z respektem podszytym nieufnoci. Tymczasem Bazyli przedsiwzi ekspedycj karn przeciw Bugarii, gdzie tlce si iskierki niepodlegoci zaczy rozpala si w wielki ogie. Wysiki cesarza w pierwszej fazie nie zostay jednak uwieczone powodzeniem, co uwiadomio mu trudno, a jednoczenie wano ostatecznego ujarzmienia Bugarii. Stao si ono celem, ktremu powici niemal ca reszt ycia. Szereg kosztujcych Bizatyczykw wiele potu i krwi kampanii, w ktre byy zaangaowane wszystkie siy Cesarstwa, doprowadzi do zdobycia Pliski, Presawia i Widynia w roku 1001, Skopje w roku 1004 oraz Dyrrachion (dzi. Durresi w Albanii) rok pniej. Bugarzy pod wodz ich nowego wadcy, Samuela, wykazali nieoczekiwan odporno i zdolno kontrataku. W tym samym roku, w ktrym Bazyli opanowa naddunajski Widy, Samuel zdoby i zupi Adrianopol. Ale przewaga Cesarstwa w pienidzu, ludziach, organizacji i technice musiaa w kocu zrobi swoje. Stopniowo Samuel zosta zepchnity na zachodnie rubiee swojego pastwa i tam unieruchomiony. W roku 1014 gwne siy bugarskie poniosy straszliw klsk nad grnym biegiem Strumy. W rce Bizantyczykw dostao si pitnacie tysicy jecw, ktrych Bazyli kaza olepi, a co setnemu zostawi jedno oko, eby mg doprowadzi towarzyszy do swojego krla. Cesarz by wic zdecydowany nie tylko wygrywa w tej wojnie bitwy, lecz w ogle unicestwi fizycznie bugarski potencja militarny. Kiedy Samuel zobaczy upiorny pochd swoich wojownikw, dosta ataku apopleksji i umar. Kilku jego krewnych i najbliszych towarzyszy trzymao si jeszcze przez jaki czas, ale w roku 1018 pastwo bugarskie zostao ostatecznie zlikwidowane, a jego terytoria bezporednio wczone do Cesarstwa, ktre teraz rozcigao si od Dunaju do Eufratu i Tygrysu. W sprawach wewntrznych wasne gorzkie dowiadczenia nauczyy Bazylego, jakim niebezpieczestwem jest pozostawienie zbyt wielkiej wadzy prowincjonalnym rodzinom arystokracji wojskowej. Przez cae swoje drugie panowanie nieugicie stara si wic dba o autorytet scentralizowanego pastwa i powstrzymywa zakusy potentatw na wasno wolnych wieniakw i onierzy. Jego dwaj bezporedni poprzednicy uchylili niektre prawa biorce w obron biedot przed monymi. Natomiast Bazyli przywrci te dawne rozporzdzenia i nakaza, aby wszelka wasno nabyta przez monych niezgodnie z prawem zostaa zwrcona pierwotnym wacicielom bez odszkodowania dla nabywcw.
* Por. przypis na s. 362.

116

W jakim zakresie ten zwrot rzeczywicie nastpi tego nie wiemy. Bazyli jednak nie nalea do ludzi, ktrzy pozwalaj gra sobie na nosie, i podjte przez niego kroki z pewnoci powstrzymay rozwj stosunkw feudalnych na ziemiach bizantyskich. Przy wczaniu podbitej Bugarii do Cesarstwa Bazyli roztropnie zwolni nowe prowincje od pacenia podatku w zocie i pozwoli, aby dokonywano tego w naturze, tak jak to byo za zwierzchnoci bugarskiej. W Bugarii nie wytworzya si bowiem jeszcze gospodarka pienina bugarscy wadcy w ogle nie bili wasnej monety i jej wprowadzenie wizaoby si ze znacznymi doranymi dolegliwociami dla bugarskiego spoeczestwa, co mogoby przynie katastrofalne skutki, nie tylko ekonomiczne, ale i polityczne. Koci bugarski sta si teraz arcybiskupstwem, o znacznej jednak autonomii, i w dalszym cigu korzysta z wielu przywilejw, wcznie z tym, e podlega nie patriarsze konstantynopolitaskiemu, ale bezporednio samemu cesarzowi. Prowadzc t umiarkowan polityk, Bazyli nie chcia doprowadzi do wybuchu jakiego rozpaczliwego buntu ani pozwoli bizantyskim monowadcom, eby bogacili si kosztem nowych bugarskich poddanych. Duga wojna bugarska zostaa wreszcie pomylnie zakoczona. Cae Bakany po Adriatyk byy teraz terytorium bizantyskim albo znajdoway si pod wadz klientw Bizancjum. Cesarz mg wic zwrci wzrok ku Zachodowi. Tam Arabowie byli powoli wypierani z bizantyskiej Italii. A po drugiej stronie Cieniny Messyskiej leaa bogata prowincja Sycylia, ju od ponad stulecia rzdzona przez muzumanw. I wanie podczas przygotowa do gigantycznie zakrojonej morsko-ldowej wyprawy majcej na celu odzyskanie wyspy Bazyli II zmar w roku 1025. Przez szedziesit dwa lata piastowa godno cesarsk, przez czterdzieci dziewi sprawowa rzdy jedynowadcze. Trudno byoby o nim powiedzie, e by czowiekiem sympatycznym, ale niewtpliwie udao mu si osign cele, ktre sobie wytyczy: przywrci i utwierdzi panowanie bizantyskie w granicach sigajcych od Cieniny Messyskiej po Tygrys i od Dunaju po Syri oraz utrzyma i wzmocni centraln wadz pastwow wbrew tendencjom odrodkowym, jakie przejawiali monowadcy wojskowi. Zdaniem historyka Nicetasa Choniaty, ktry y i tworzy w resztkach Cesarstwa pozostaych po czwartej krucjacie, na tronie bizantyskim zasiadao dwch wadcw niepodwaalnie wielkiego formatu: pierwszym z nich by Herakliusz, drugim Bazyli II. Po mierci Bazylego w pastwie zacz si okres gwatownych zmian, ktry charakteryzowaa przede wszystkim postpujca dezintegracja i niemoc (niezalenie od tego, ile nadziei mg zawiera w sobie na przyszo). Dugi szereg decydujcych zwycistw odniesionych przez zmarego wadc zapewni jednak Cesarstwu utrzymanie przez jaki czas pokoju na granicach. A kiedy ju pokj zosta naruszony, jak to si stao wskutek arabskich operacji w Syrii i Mezopotamii we wczesnych latach trzydziestych, bizantyska potga militarna i bizantyska organizacja potrafiy szybko przywrci stan poprzedni, a nawet poprawi go: nowy wdz naczelny Jerzy Maniakes w roku 1032 odzyska Edess. Niemniej dni bizantyskiej supremacji militarnej byy policzone.

117

Na terenach wiejskich roso znaczenie monowadcw wojskowych, ktrzy nie czuli ju na sobie cikiej rki Bazylego. Jego nastpcami byli ludzie, ktrych potentaci ani nie szanowali, ani nie obawiali si. Ironia losu sprawia, e ta arystokracja wojskowa, zagarniajc gospodarstwa wolnych wieniakw, ktrzy pacili podatki, i chopw-onierzy, na dusz met podcinaa korzenie wasnej potgi. Na razie jednak jej przedstawiciele robili, co mogli, by wykorzysta szans powikszenia swoich posiadoci i pomnoenia bogactwa. Natomiast w stolicy cywilna arystokracja urzdnicza, nastawiona nieufnie do armii i nie rozumiejca problemw obronnoci pastwa, bogacia si dziki korupcji i caemu skomplikowanemu systemowi ubocznych dochodw. I jeden, i drugi obz mia na wzgldzie tylko wasne interesy, w dodatku rozumiane krtkowzrocznie. Nastpstwem takich postaw by gwatowny upadek militarnej i finansowej potgi Cesarstwa ktremu towarzyszy jednak renesans ycia umysowego. Nastpc Bazylego II zosta najpierw jego brat, Konstantyn VIII, ktremu przyszo wreszcie obj samodzielne rzdy. Jednak po trzech latach panowania, w roku 1028, Konstantyn zmar, pozostawiajc dwie, w rednim ju wieku, niezamne crki, Zoe i Teodor. Teodora od pewnego czasu bya mniszk, natomiast Zoe odkrya w sobie pne powoanie do maestwa i polubia, mwic z pewn przesad, cay zastp czoowych przedstawicieli stoecznej arystokracji urzdniczej, wynoszc kolejnych mw na tron cesarski. aden z nich nie by czowiekiem wikszych zdolnoci, ale wydarzenia przybray teraz taki obrt, e ich biegu nie byby w stanie odwrci nawet najzdolniejszy wadca. Pierwszy m Zoe, Roman III, zosta w roku 1034 zamordowany podczas kpieli, nie bez wiedzy maonki. Drugi, Micha IV, zapocztkowa bezwzgldn polityk podatkow wobec Bugarii, eby podnie dochody skarbu pastwa, uszczuplone wskutek rozrastania si majtkw monowadcw wojskowych. Bya to cakowita odwrotno metod Bazylego U. Nic wic dziwnego, e w cigu kilku lat taka polityka doprowadzia w Bugarii do powstania. Obwoano tam cesarzem niejakiego Piotra Deliana (Odeliana) i pomie buntu ogarn szerokie poacie pnocnych Bakanw. Powstanie Deliana zostao stumione w roku 1041. Ale dalej na zachodzie Bizantyczycy ponieli porak z rk ksicia Zety (tereny dzisiejszej Czarnogry), Stefana Wojsawa. Wojsaw wywalczy dla swojego ksistwa niepodlego i w ten sposb zrobi pierwszy wyom w systemie politycznym stworzonym przez Bazylego U. Kiedy w roku 1041 Micha IV zmar, na pewien czas tron obj po nim jego siostrzeniec Micha V, adoptowany wczeniej przez Zoe za namow ma. W nastpnym roku nowy cesarz, chcc mie wolne rce w sprawowaniu wadzy, prbowa zamkn w klasztorze zawadzajc mu przybran matk. Jednak Zoe miaa dosy dowiadczenia i zaradnoci, by samej strci go z tronu i kaza olepi. A po krtkim okresie niezbyt fortunnych wsplnych rzdw ze swoj siostr, ktr wycigna w tym celu z klasztoru, polubia nastpnego prominentnego czonka stoecznej arystokracji, Konstantyna Monomacha, ktry te zosta zaraz ogoszony cesarzem.

118

Za panowania Konstantyna IX Monomacha, ktre trwao do jego mierci w roku 1055, rozkad armii bizantyskiej postpowa z piorunujc szybkoci. Miejsce dawnych chopw-onierzy z Azji Mniejszej zajy wojska zacine, skadajce si ze skandynawskich i ruskich Waregw oraz band normaskich z poudniowej Italii. Jeszcze przez jaki czas ta armia, jeli bya dobrze dowodzona, wykazywaa skuteczno na lokalnych frontach. W roku 1042 Jerzy Maniakes odzyska od Arabw Messyn, a nastpnie zdoby Syrakuzy i zaj znaczn cz wschodniej Sycylii. W roku 1047 zostao wczone do Cesarstwa armeskie krlestwo Ani, dziki czemu dopeni si proces przechodzenia pod panowanie bizantyskie grskich obszarw wschodniej Azji Mniejszej. Brak jednoci midzy armi a jej dowdcami zaowocowa jednak buntami wojskowymi. Tymczasem Arabowie odzyskali terytorium, ktre Maniakes i jego ludzie wywojowali na nich na Sycylii. Niezalenie od zmian w skadzie i od malejcej skutecznoci armii bizantyskiej caa militarna sytuacja we wschodniej Europie i na Bliskim Wschodzie zmieniaa si wwczas bardzo szybko wskutek posuwania si na zachd ludw stepowych. Pieczyngowie, Kumani (inaczej Poowcy), Uzowie i inni nomadzi, prc przed siebie na terytorium dzisiejszej Ukrainy, wbijali si klinem midzy Morze Czarne i pastwo kijowskie. W ten sposb Ru z jej niezmierzonymi zasobami ludzkimi przestawaa by zdolnym do rzeczywistego wspdziaania sojusznikiem Cesarstwa. Znamienne dla tej nowej sytuacji byo przekroczenie Dunaju przez Pieczyngw i wtargnicie ich do Bugarii. Natomiast na granicy wschodniej pokazaa si nowa sia w postaci Turkw Seldukw, ktrzy wywdrowali z ojczystych ziem w Azji rodkowej, przewalili si przez Persj i Mezopotami i w roku 1055 zdobyli Bagdad. Po bizantyskiej aneksji krlestwa Ani znikno pastwo buforowe rozdzielajce Seldukw i Bizantyczykw, teraz stanli oni naprzeciw siebie, twarz w twarz, na caej dugiej granicy, cigncej si od Kaukazu po Syri. Na domiar zego na Zachodzie Normanowie utworzyli w poudniowej Italii agresywne, ekspansjonistycz-ne wasne pastwo ostrze jego polityki byo skierowane zarwno przeciw Arabom na Sycylii, jak i przeciw Bizantyczykom. Te wszystkie dramatyczne zmiany podkopay ca baz bizantyskiej dominacji, zbudowan przez wczeniejszych cesarzy z dynastii macedoskiej, przede wszystkim przez Bazylego U. W roku 1054 zosta formalnie ogoszony stan schizmy midzy Kocioem Wschodnim i Zachodnim legat papieski, kardyna Humbert, zoy bull Leona IX ekskomunikujc patriarch Michaa Cerulariusza na wielkim otarzu kocioa Mdroci Boej w Konstantynopolu. Stosunki byy bardzo bliskie zerwania ju za patriarchy Focjusza w ubiegym wieku, kiedy to wadca bugarski Borys potrafi wygrywa oba Kocioy jeden przeciw drugiemu. Ale wtedy udao si jako zafastrygowa prujce si szwy, teraz puciy znowu. Oficjalne rnice midzy dwoma Kocioami dotyczyy kwestii teologicznych, jak pochodzenie Ducha witego (w punkcie: filioue i od Syna"), liturgicznych, jak uywanie w Eucharystii chleba na zaczynie i przanego, wreszcie dyscypliny kocielnej, jak celibat wieckiego duchowiestwa. Jednak pod tymi spornymi kwestiami natury,

119

jeli wypada si tak wyrazi, raczej technicznej kryy si dwie rnice bardziej fundamentalne. Pierwsza z tych rnic to rozbieno midzy gitkim, optymistycznym, pod niektrymi wzgldami pelagiaskim * wiatopogldem Kocioa Wschodniego, ktry by zawsze gotowy do kompromisu midzy ideaem i moliwoci jego realizacji i ktry w gruncie rzeczy wierzy, e czowiek moe doskonali si z wasnej woli, a bardziej pospnym, augustyskim stanowiskiem Kocioa aciskiego z jego rozwinit doktryn grzechu i aski. Ta zasadnicza rozbieno powodowaa, e porozumiewanie si obu Kociow czsto przypominao dialog guchych, ktry zamiast przyblia rozmwcw do siebie, jeszcze bardziej ich oddala. Druga rnica dotyczya rozumienia prymatu papiea. Od soboru chalcedoskiego w roku 451 Koci Wschodni oddawa pierwszestwo biskupowi Rzymu przed czterema patriarchami: Aleksandrii, Antiochii, Jerozolimy i Konstantynopola. Ale jednoczenie nie przyznawa papieowi adnego prawa do wtrcania si w sprawy tych patriarchatw w zakresie praktykowanej w nich dyscypliny kocielnej. Jeeli za chodzi o kwestie doktrynalne, uwaa za wice jedynie uchway podejmowane przez sobr powszechny. Wypowiedzi papiea miay wic w oczach przedstawicieli Kocioa Wschodniego tylko tak wag, jak wypowiedzi kadego innego biskupa. Spr o supremacj papiesk zaostrzy si dodatkowo wskutek nieprzyjaznego kursu, jaki obray w swojej polityce wobec Bizancjum niektre wsplnoty podlegajce papieowi, przede wszystkim poudniowoitalscy Normanowie. W ten sposb konflikt midzy duchowiestwem dwch Kociow zosta uwikany w polityczn, i ewentualnie militarn, konfrontacj midzy Cesarstwem i aciskim Zachodem. Niezalenie jednak od tych wszystkich radykalnych i niepokojcych zmian w otaczajcym wiecie Konstantynopol za panowania Konstantyna IX pozostawa orodkiem oywionej dziaalnoci intelektualistw i ludzi sztuki. Cesarz zaoy i uposay wysze szkoy filozofii i prawa, czasem luno zwizane z sob jako uniwersytet pastwowy. Byo ju kilka podobnych inicjatyw w poprzednim stuleciu, w szczeglnoci za Michaa III, Bazylego I i Konstantyna VII, ale pominwszy to, e o fundacjach Konstantyna IX wiadomo wicej, jego dziaalno na tym polu miaa, jak si zdaje, nie tak dorany charakter, jak dziaalno jego poprzednikw. Bya bowiem nie tylko reakcj na potrzeby pastwa, ktre musiao szkoli specjalistw, by pniej mc spoytkowa ich umiejtnoci w swojej subie. wiadczya rwnie o tym, e kierownicy pastwa zdaj sobie spraw, i jednym z elementw wyszoci Cesarstwa nad jego ssiadami ktrej aden XI-wieczny Bizantyczyk nie podaby ani przez chwil w wtpliwo jest jego
* Nauka mnicha Pelagiusza (LV/V wiek) zwalczana przez w. Augustyna negowaa dziedzictwo grzechu pierworodnego i przywizywaa wielk wag do wolnej woli czowieka, dziki ktrej jest on w stanie sam zapracowa sobie na zbawienie, niezalenie od aski Boej (przyp. tum.).

120

bezporedni dostp, poprzez jzyk grecki, do skarbw dawnej myli i zdolno twrczego rozwijania odziedziczonej tradycji intelektualnej. W roku 1055 Konstantyn IX zmar, przeywszy Zoe, i na tron jako jedynowadczym zostaa powoana, najwyraniej bez powaniejszych gosw sprzeciwu, bardzo ju wtedy posunita w latach Teodora. Bya ona ostatni przedstawicielk dynastii macedoskiej, prawnuczk Konstantyna VII i prapraprawnuczk Bazylego I. Poczucie lojalnoci wobec dynastii, ktre uwidocznio si w wyniesieniu Teodory, byo nowym zjawiskiem w yciu bizantyskim i miao ju pozosta wanym czynnikiem politycznym przez nastpne cztery stulecia dziejw Cesarstwa. Niewtpliwie wizao si ono z naciskiem, jaki wadcy z dynastii macedoskiej kadli na umocnienie wadzy centralnej, a take z bardzo dugim sprawowaniem rzdw przez niektrych spord nich, w szczeglnoci przez Konstantyna VII, noszcego tytu cesarski przez 46 lat, i Bazylego II 62 lata. Teodora wkrtce poczua zbliajc si mier i wyznaczya na swojego nastpc Michaa, wysokiego urzdnika pastwowego w stanie spoczynku. Zmara w roku 1056. W nastpnym roku w Azji Mniejszej doszo jednak do wojskowej rewolty, na czele ktrej sta Izaak Komnen, czonek jednego z czoowych rodw arystokracji wojskowej. Izaakowi udao si zmusi do ustpienia Michaa VI i zdoby koron cesarsk dla siebie. Ale ju w roku 1059 poczona wrogo arystokracji urzdniczej i przywdcw Kocioa, ludzi czsto wywodzcych si z tych samych rodzin, sprawia, e nie zdoa on utrzyma si na tronie. Abdykowa, a jego nastpc zosta Konstantyn X Dukas, pionek w rkach stoecznej arystokracji urzdniczej i jej przywdcy, filozofa, uczonego i ma stanu, Michaa Psellosa. Wrciy stare rzdy korupcji, dzierawienia poboru podatkw i lekcewaenia obronnoci pastwa. Wrogowie Cesarstwa Bizantyskiego nie zwlekali z wykorzystaniem jego militarnej saboci. W roku 1064 Wgrzy, bo tak ju mona nazywa Madziarw, zdobyli wan fortec naddunajsk Belgrad, a Uzowie w wielkiej liczbie wpadli na Bakany. W roku 1065 Selducy wtargnli do bizantyskiej Armenii i zajli Ani. Dwa lata pnej wkroczyli za do Azji Mniejszej i zdobyli Cezare w Kapadocji. W tym samym roku zmar Konstantyn X, pozostawiajc maoletnich synw pod opiek rady regencyjnej. W obliczu zagroenia ze strony Seldukw wdowa po cesarzu Eudoksja polubia majcego pewne dowiadczenie wojskowe monowadc kapadockiego Romana Diogenesa, ktry w roku 1068 wstpi na tron. Nowy cesarz zgromadzi armi skadajc si w przewaajcej mierze z zacinych Pieczyngw, Turkw oraz najemnikw z Zachodu i pomaszerowa przez Azj Mniejsz, majc nadziej, e uda mu si wypdzi Seldukw z terytoriw, ktre zajli. Z pocztku odnis kilka lokalnych zwycistw, dotar do Armenii i wkroczy w tamtejsze gry. Ale w roku 1071 w okolicach miasta Mantzikert lekkomylno strategiczna dowdztwa bizantyskiego oraz dezercja z pola bitwy kilku oddziaw zacinych sprawiy, e armia cesarska poniosa miadc klsk, a sam Roman wpad w rce zwycizcw. Od czasu, kiedy cesarz bizantyski przypaci wasn

121

osob niepowodzenie wojenne, mino ponad dwa i p stulecia, wic kiedy wiadomo o tych wydarzeniach dotara do Konstantynopola, wywoaa tam prawdziwy szok. W dodatku, jakby tego byo mao, normaski ksi Robert Guiscard tego samego lata zdoby Bari, ostatni bizantysk posiado w Italii. W Konstantynopolu zapanowa zamt, ktry w kocu doprowadzi do wojny domowej. Kiedy bowiem obz arystokracji urzdniczej ogosi cesarzem Michaa, syna Konstantyna X, Roman Diogenes, wypuszczony z niewoli przez sutana Seldukw za obietnic okupu, podj w Azji Mniejszej starania o odzyskanie wadzy. Skoczyo si to jego klsk i olepieniem. Panujcy teraz Micha VII, wychowanek Michaa Psellosa, stanowi kiepsk reklam filozofii wyznawanej przez jego nauczyciela i szefa jego rzdu. Nie potrafic upora si z trudn sytuacj, w jakiej znajdowao si Cesarstwo, wola nie robi nic. Wkrtce w Bugarii wybucho nowe powstanie narodowe, ktre zostao zgniecione z najwyszym trudem. Pastwo chorwackie te skorzystao z okazji, by ugruntowa swoj niezaleno i ostatecznie zerwa z Bizancjum. Cay system zwierzchnoci bizantyskiej zbudowany w tym regionie przez Bazylego II znalaz si w ruinie. W latach siedemdziesitych niezadowolenie, jakie w krgach arystokracji wojskowej budzi skorumpowany i nieudolny rzd w Konstantynopolu, znalazo wyraz w kolejnych buntach armii. Dowodziy one, e wielu spord wojskowych monowadcw jest gotowych do ryzykowania integralnoci Cesarstwa, byleby tylko zagarn jak najwicej wadzy dla siebie. W roku 1078 jeden z nich, Nicefor Botaniata, ogosi si cesarzem i z pomoc swoich zwolennikw, ktrych mia wewntrz murw, opanowa stolic. Micha VII abdykowa i znalaz schronienie w monasterze. Zdobycie tronu przez Nicefora nie ucieszyo jednak wielu spord mu podobnych i zacza si skomplikowana szarpanina midzy prowincjonalnymi komendantami wojskowymi, ktrej celem bya wadza. Tak wic to, co pozostao z armii bizantyskiej, zajo si teraz wzajemnym rozdzieraniem si na strzpy. Tymczasem w Azji Mniejszej Selducy posuwali si coraz dalej na zachd i utworzyli sutanat Rum (Rzym") ze stolic w Ikonion (dzi. Konya) we Frygii. W tej rozpaczliwej sytuacji Aleksy Komnen, bratanek byego cesarza Izaaka i gowa jednej z najpotniejszych rodzin wrd maoazjatyckiego monowadztwa wojskowego, zacz montowa sojusz tamtejszych arystokratycznych klanw i ostronie czyni przygotowania do marszu na Konstantynopol. Te dziaania wyday owoce w roku 1081, kiedy, niemal bez rozlewu krwi, utorowa on sobie drog do stolicy, zmusi Botaniat do abdykacji i sam ogosi si cesarzem. Wyniesienie Aleksego oznaczao pocztek dugiego okresu rzdw arystokracji wojskowej i koniec epoki, ktra widziaa, jak Cesarstwo Bizantyskie osiga apogeum swojej potgi, a potem, jak ta potga wali si w gruzy. Wstpujc na tron, nowy cesarz stan w obliczu skrajnie trudnych problemw, ktrych splot nie mia precedensu w caej wczeniejszej historii Bizancjum.

PEWNO SIEBIE I KLASYCYZM

Cesarstwa Bizantyskiego w upyny pod Podczas gdy dziejehasem nastpnego okresu byalatach 641-867podbj. Dugi, znakiem obrony, ekspansja i powolny moz umacniania pastwa pod wzgldem militarnym i nadawania mu spoistoci spoecznej, nie znanej pnemu Cesarstwu Rzymskiemu, teraz zacz przynosi owoce. Utworzenie temw, okrgw bronionych przez onierzy, ktrzy gospodarowali w nich na roli i ktrych modsi synowie zasilali warstw wolnego chopstwa, paccego podatki i kolonizujcego nieuytki, osadzanie na wyludnionych terytoriach Cesarstwa niezliczonych Sowian, Arabw, Armeczykw i przedstawicieli innych narodowoci oraz wrastanie ich w spoeczno bizantysk, wreszcie poczucie solidarnoci zrodzone w toku wsplnej walki przeciwko niewiernemu wrogowi wszystko to przyczyniao si do stopniowej poprawy militarnej i ekonomicznej sytuacji pastwa. W ostatnich dziesicioleciach IX i pierwszych X wieku ta poprawa osigna punkt szczytowy i bilans si na Bliskim Wschodzie zmieni si w sposb radykalny. W niespodziewanej zmianie rl odgrywanych tam przez obie strony miay wprawdzie swj udzia spory w muzumaskim kalifacie i jego rozpad polityczny, ale gwnym jej czynnikiem by wewntrzny rozwj samego Cesarstwa, ktre znowu stao si budzc respekt potg militarn. Bya to jednak potga naznaczona stygmatem mierci, poniewa system armii temw, ktry by fundamentem siy zaczepno-odpornej wysoko scentralizowanego pastwa, pozwoli rwnie wyrosn dowdcom armii na dziedziczn arystokracj wojskow, ktra przejawiaa coraz wiksze ambicje i ktrej interesy kolidoway z interesami wadzy centralnej. Owa kolizja interesw, stanowica problem, ktry nigdy nie zosta rozwizany w sposb zadowalajcy, doprowadzia pod koniec tej epoki do erozji si zbrojnych Cesarstwa i do niebezpiecznego rozmycia si jego autorytetu politycznego. Ale to nie byy niebezpieczestwa, ktre mogli przewidzie ludzie roku 900. A gdyby nawet mogli je przewidzie, jest mao prawdopodobne, e potrafiliby im zapobiec. Tak wic, zadufani w swoj now potg, rzdcy Cesarstwa Bizantyskiego prowadzili agresywn polityk ekspansji, szczeglnie na wschodzie. We wasnych oczach nie byli oni oczywicie agresorami odzyskiwali tylko to, co im si susznie naleao. Kiedy zwyciali nieprzyjaci i zajmowali ich terytoria, nie mieli wtpliwoci, e po prostu egzekwuj swoje niepodwaalne prawa. Oficjalna"

123

literatura tego okresu jest przepojona poczuciem wyszoci nad innymi pastwami i narodami, czsto przybierajcym posta arogancji lub skrajnego szowinizmu. W niektrych przypadkach mona mwi o tonie wprost rasistowskim. Teraz ju bowiem do identyfikacji wasnego spoeczestwa nie wystarczao okrelanie go jako chrzecijaskiego. Po przyjciu chrztu przez Bugari istniao w tej czci Europy drugie pastwo chrzecijaskie, i to u samych progw Cesarstwa. A od pocztku X wieku ta chrzecijaska Bugaria staa si w dodatku bardziej niebezpiecznym przeciwnikiem Bizancjum ni muzumascy Arabowie. Pniej za pojawili si i inni wrogowie nie rnicy si wiar od Bizantyczykw, przede wszystkim Normanowie. Odtd wic obywatele Cesarstwa nie mogli ju postrzega siebie jedynie jako obrocw chrzecijastwa przed niewiernymi. We wasnych oczach stali si i narodem wybranym Nowym Izraelem, jak sami siebie okrelali i spadkobiercami, a zarazem odnowicielami Cesarstwa Rzymskiego. Takie rozumienie wasnej roli czsto prowadzio Bizantyczykw do traktowania z pogard innych narodw. Podrcznik sterowania naw pastwow, ktry uoy dla syna Konstantyn VII znany uczonym pod nowoytnym aciskim tytuem De administrando imperio zawiera wiele uwag o rnych uomnociach i wadach ludw cudzoziemskich. Jak bowiem kade stworzenie czy si w pary w obrbie wasnego gatunku, tak jest rzecz suszn stwierdza cesarski autor aby aden nard nie zawiera maestwa i nie wspy z czonkami innego szczepu, uywajcymi innego jzyka, ale z ludmi tego samego plemienia i mowy." W innym ustpie swojego dziea Konstantyn poucza syna: ,Jeliby ktrykolwiek nard spord tych niewiernych i nikczemnych ludw pnocy ubiega si kiedykolwiek o skoligacenie si z cesarzem Rzymian przez maestwo, czy to biorc jego crk za on, czy to dajc wasn crk za on cesarzowi lub cesarskiemu synowi, to monstrualne danie rwnie powiniene odrzuci, mwic: Co si tyczy tej sprawy, na witej tablicy w powszechnym kociele chrzecijan pod wezwaniem Mdroci Boej jest wyryte kategoryczne i autentyczne zarzdzenie wielkiego i witego Konstantyna, nakazujce, eby cesarz Rzymian nigdy nie wszed przez maestwo w koligacj z narodem o obcych obyczajach, rnicych si od obyczajw porzdku rzymskiego (...) z jednym jedynym wyjtkiem, ktry stanowi Frankowie." Jaka ogromna zmiana nastpia od czasw, kiedy Justynian U i Konstantyn V polubiali ksiniczki chazarskie! Fakt, i bratanica (cilej: crka brata ony) samego Konstantyna VII wysza za cara bugarskiego, Piotra, zosta skwitowany uwag, e cesarz Roman Lekapen, ktry doprowadzi do tego maestwa, by czowiekiem prostym i niewyksztaconym, nie nalecym do tych, ktrzy wychowywali si w paacu i od pocztku przestrzegali narodowych obyczajw rzymskich; nie pochodzi on z rodu cesarskiego ani w ogle z adnej szlachetnej rodziny i z tej racji jego czyny cechowaa przewanie buta i despotyzm". Liutprand z Cremony, ktry w poowie wieku X kilka razy bawi w Konstantynopolu jako pose cesarza zachodniego Ottona I, skary si na lekcewace

124

traktowanie, z jakim spotka si na dworze Nicefora Fokasa. Bizantyski wadca powiedzia do niego: onierze twojego pana nie nadaj si do walki ani konnej, ani pieszej, a to z powodu wielkoci swoich tarcz, ciaru swoich zbroi oraz dugoci swoich mieczy. Przeszkadza im rwnie ich aroczno, poniewa brzuch jest dla nich bogiem. S odwani tylko po pijanemu, a na trzewo s tchrzami. Twj pan nie ma te floty, ktr warto byoby wspomnie. Ja jeden dysponuj potg na morzu, wic zaatakuj go na moich okrtach, obrc w perzyn jego nadmorskie miasta i zamieni w popi miasta nadrzeczne. A kto, moe mi powiesz, ma dosy siy, eby powstrzyma mnie na ldzie?" W wietle tego butnego samozadufania i pogardy dla ludw cudzoziemskich staje si bardziej zrozumiae, jak mogo doj do takiego przejawu nieludzkiego okruciestwa jak olepienie caej pokonanej armii bugarskiej przez Bazylego H, ktre pozostawao w cakowitej sprzecznoci ze redniowieczn teori i praktyk wojenn. Tymczasem wikszo spord mniej wicej dwudziestu wielkich rodzin, ktre tworzyy arystokracj wojskow, bya pochodzenia cudzoziemskiego, przede wszystkim armeskiego, poniewa grzyste obszary wschodniej Azji Mniejszej tradycyjnie odgryway gwn rol w dostarczaniu materiau ludzkiego dla armii. Z upywem czasu ci ludzie si hellenizowali, a jeli naleeli do Kocioa heretyckiego, przechodzili na ortodoksj. Niektrzy z nich zachowywali jednak poczucie pierwotnej tosamoci narodowej i niech wobec dominujcej kultury greckiej, ktr sami przejli. Przykadem takiej postawy moe by Grzegorz Pakurian, onierz, ktry awansowa a do stanowiska domestikosa Zachodu, czyli naczelnego dowdcy cesarskich si w Europie. Po przejciu w stan spoczynku ufundowa on monaster w miejscowoci lecej w dzisiejszej Bugarii i noszcej nazw Baczkowo. W akcie fundacyjnym owiadczy, e naley do sawnego ludu Gruzinw", zobowiza mnichw tego monasteru do poznania jzyka gruziskiego i zabroni, aby kiedykolwiek zosta tam przyjty jaki Rzymianin", a to ze wzgldu na ich gwatowno, ich plotkarstwo, ich zachanno. Przypadkowe przetrwanie tego dokumentu odsania przed nami wprost schizofreniczny stan ducha, jaki musia by udziaem wielu oficerw bizantyskich pochodzenia niegreckiego. W przypadku wojskowych niszej rangi i zwykych cywilw sytuacja bya jeszcze trudniejsza. Podlegali oni bowiem dyskryminacji, ktra przybieraa najrniejsze formy. Przede wszystkim istnia ostry konflikt midzy przewanie greckim Kocioem ortodoksyjnym i niezliczonymi imigrantami armeskimi, ktrych wielka liczba znalaza si na terytorium Cesarstwa po bizantyskiej aneksji czterech armeskich krlestw Taron w roku 968, Tajkh w 1000, Waspurakan w 1021 i Ani w 1047. Na pocztku XI wieku wadze bizantyskie prboway narzuci uni kocieln monofizyckim Armeczykom i Syryjczykom. Jakobicki *
* Monofizytw syryjskich nazywano jakobitami od imienia ich historycznego przywdcy, Jakuba Baradeusza (przyp. tum.).

125

patriarcha Antiochii zosta uwiziony i wydalony do Macedonii, a jego nastpca uciek na terytorium muzumaskie. W roku 1040 Koci konstantynopolitaski wyda zarzdzenia ograniczajce swobod zawierania maestw midzy obywatelami wyznania ortodoksyjnego i monofizyckiego oraz prawo monofizytw do wystpowania przed sdem w charakterze wiadkw. W latach szedziesitych rozkazano, aby wszyscy mieszkacy Meliteny, ktrzy nie przyjli wyznania wiary zgodnego z soborem chalcedoskim, zostali wypdzeni z miasta, a ich ksigi religijne spalone. Skoro wielu spord licznych teraz niegreckich i zarazem nieortodoksyjnych religijnie poddanych Cesarstwa traktowano jak obywateli drugiej kategorii, nic dziwnego, e czasem odpacali oni piknym za nadobne. Kiedy Roman Diogenes prowadzi swoj armi przeciwko Seldukom, Grecy yjcy na wschodzie Azji Mniejszej skaryli mu si, e wicej cierpie znosz za spraw Armeczykw ni najedcw tureckich, i cesarz musia przedsiwzi specjalne rodki bezpieczestwa, eby chroni onierzy bizantyskich przed obywatelami Bizancjum, w ktrych obronie podobno wystpowali. A w decydujcej bitwie pod Mantzikertem armeskie oddziay pierwsze zamay szereg i rzuciy si do ucieczki tak przynajmniej twierdzi pewien kronikarz. W ten sposb bizantyskie spoeczestwo, ju nie utosamiajce si po prostu ze spoeczestwem chrzecijaskim (jako przeciwiestwem niewiernych), ale raczej z grecko-ortodoksyjno-chrzecijaskim, podkopywao podstawy owej spoecznej spoistoci, ktra zostaa zbudowana w latach zmaga z naporem arabskim. W ostatecznym rezultacie przyczynio si to do kryzysu, w jakim Cesarstwo Bizantyskie znalazo si w drugiej poowie XI wieku. Pogarda i nieufno wobec cudzoziemcw nie omijaa te cudzoziemskich najemnikw i ich dowdcw, ktrzy odgrywali przecie tak wan rol w obronie Cesarstwa. W drugiej poowie XI wieku Kekaumen, wysoki dostojnik wojskowy w stanie spoczynku, napisa dla synw swoiste wademekum kariery, ktremu towarzyszyo niewielkie pismo w formie przemowy do cesarza, zawierajce rady dla niego. Autor ostrzega wadc przed niebezpieczestwem, jakie stanowi dla pastwa siy zbrojne obcego pochodzenia, i przytacza wiele historycznych przykadw ich zawodnoci i nielojalnoci. Szczeglnie za oburzao go to, e cudzoziemscy kondotierzy, ludzie czsto bez adnego znaczenia w swoich krajach, otrzymuj wysokie godnoci bizantyskie. Jak twierdzi, osabia to presti Cesarstwa i wyrabia w wynagradzanych w ten sposb przybyszach pene pychy przekonanie o wasnej wyjtkowej wanoci. ,Jeeli cudzoziemcy su ci, panie, za mundur i wikt, to bd suy wiernie, oddani ci caym sercem, Uczc na otrzymanie garci monet i ywnoci. Ale jeli obdarzasz takiego stanowiskiem wyszym ni spatharokandidatos, on zaraz zaczyna lekceway ci i ju nie bdzie ci suy tak, jak jest jego powinnoci." W rzeczywistoci wielu Bizantyczykw usiowao obcia cudzoziemcw win za kryzys wasnego spoeczestwa, ktry sta si widoczny od mierci

126

Bazylego II w roku 1025, ale ktrego korzenie tkwiy w znacznie odleglejszej przeszoci. I t ksenofobi przekazali oni w spadku pniejszym pokoleniom, a w szczeglnoci zabarwia ona stosunek mieszkacw Bizancjum do katolickich, jak ich tam nazywano, acinnikw. Inn znamienn waciwoci tego okresu bya rywalizacja midzy stronnictwem wojskowym a cywilnym, innymi sowy biurokracj, o rozcignicie kontroli nad centralnym orodkiem wadzy. Arystokracja wojskowa dya do tego, by uczyni z onierzy uprzywilejowan warstw obywateli pastwa. Cesarz Nicefor Fokas twierdzi, e naley zwolni ich i ich rodziny od obowizku podatkowego i e nie mog by na asce jurysdykcji cywilnej, aresztowani i karani niczym niewolnicy", ale powinni podlega wycznie wadzy sdowniczej swoich oficerw i by traktowani z szacunkiem, eby nie patrzono na nich z gry i nie lekcewaono ich. Wyrafinowanie dworu i stolicy budzio nieufno w rodowisku wojskowym. Pamitajcie, ebycie nie chcieli zosta biurokratami przestrzega synw Kekaumen poniewa nie da si by rwnoczenie generaem i komediantem." Z kolei cywile rzeczywicie pogardzali onierzami, uwaajc ich za pozbawionych kultury prostakw. Psellos przyznawa wprawdzie pewn wielko Bazylemu II, ale skary si na surowo jego panowania i na rozpowszechniajcy si brak szacunku dla kultury, do czego taki wadca omiela. Rnica midzy cywilnym i wojskowym systemem wartoci w szczeglnie jaskrawy sposb uwydatnia si w dwch charakterystykach cesarza Michaa VII Dukasa, w swoim czasie ucznia Psellosa. Opis osoby i obyczajw cesarskiego wychowanka dokonany przez samego Psellosa jest za dugi, eby przytacza go tutaj w caoci. W kadym razie wyania si z niego obraz cesarza jako wzoru wszelkich cnt z wyjtkiem odwagi i zdecydowania. Mia on czy w swojej osobie sowa i czyny monarchy z duchow gbi filozofa, z talentem retorycznym krasomwcy, z umiejtnociami matematyka i w ogle czowieka nauki. Wiedzia wszystko, co tylko mona znale w ksikach, i nawet potrafi uoy na poczekaniu wiersz (chocia stopie opanowania przez niego metryki klasycznej przyznawa panegirysta nie by doskonay). Jego miech budzi u ludzi rado, jego zy smutek. Rzadko okazywa gniew. Do pewnego stopnia lubi polowa, ale wola, kiedy zwierzynie udawao si uciec. Mao pociga go wietny pancerz cesarskiej potgi, ale zasadniczym celem jego de bya doskonao filozofa. Tyle Micha Psellos. * Oto za, co mia do powiedzenia na temat Michaa VII wspczesny Psellosowi kronikarz Jan Scylitzes, ktry w swoim dziele zazwyczaj odzwierciedla punkt widzenia arystokracji wojskowej: By nieustannie zajty nie koczcym si bezuytecznym studiowaniem retoryki i ukadaniem jambw i anapestw; w dodatku wcale nie osign biegoci w tych sztukach, ale oszukiwany i mamiony przez konsula filozofw [taki tytu nosi Psellos], sprawi, e by si tak wyrazi cay wiat run w gruzy." Ten sam
* Por. Aneks, s. 346.

127

kronikarz, mwic o rozkadzie armii w poowie XI wieku, napisa: onierze, porzucajc swj or i odchodzc z armii, sami stawali si prawnikami i gorliwie studiowali prawne zagadnienia i problemy (...) Armia bya le uzbrojona i panowao w niej zniechcenie, spowodowane brakiem odu i zaopatrzenia, i pozosta w niej ju tylko kompletnie ogoocony trzon, poniewa ta jej cz, ktra bya najdzielniejsza, odsuna si od zaj wojskowych." Tak wyglda to, na ktrym trzeba postrzega literatur, refleksj filozoficzn i sztuk interesujcego nas tutaj okresu. Obydwa obozy, na jakie dzielia si warstwa rzdzca spoeczestwa, miay swoje powody, eby przywizywa wag do kulturalnej tradycji Bizantyczykw i stara si odbudowa co z intelektualnego wiata pnego antyku, ktrego spadkobiercami cigle czuli si obywatele Cesarstwa. Proces sigania wstecz w celu przywrcenia do ycia dziedzictwa helleskiego zacz si ju pod koniec poprzedniego okresu. Wtedy to Focjusz, przyszy patriarcha, wyszuka i przeczyta ogromn liczb ksiek wrd nich wiele klasycznych, hellenistycznych i patrystycznych prac nie zachowanych do naszych czasw i wczy ich streszczenia oraz/albo krytyczne omwienia do swojego olbrzymiego dziea, znanego pod tytuem Biblioteka, ktre spisa okoo poowy DC wieku. * Jak si zdaje, skupi on wok siebie grup osb ze rodowiska urzdniczego i innych, ktre byy zainteresowane poszerzaniem i pogbianiem swojej wiedzy o literackim dziedzictwie przeszoci. Wrd celw, jakie stawiali sobie ci ludzie, by powrt do uytku attycyzujcej literackiej greki, ktra w cigu wiekw VII i VIII w gruncie rzeczy posza w zapomnienie. Aby za ten cel osign, ukadali sowniki rzadkich i niezwykych sw, nie znanych ju jzykowi mwionemu ich wasnej epoki. Wanym czynnikiem pocztkowego stadium odrodzenia klasycznej kultury literackiej byo wprowadzenie do produkcji ksiek nowego pisma, opartego na stylizowanym i uporzdkowanym pimie kursywowym, stosowanym w listach i dokumentach. Nastpio to mniej wicej w pocztkach IX wieku, prawdopodobnie w zwizku z potrzebami, jakie rodzia wczesna polemika teologiczna. Posugujc si tym pismem, mona byo bowiem pisa szybciej i zuywa mniej miejsca ni przy stosowaniu starej majuskuy, w ktrej kada litera bya pisana oddzielnie. A trzeba pamita, e materia zazwyczaj uywany w tych czasach do produkcji ksiek, pergamin, by kosztowny. Przykadowo kodeks Platona, sporzdzony w roku 895 i obecnie przechowywany w oksfordzkiej Bodleian Library, kosztowa dwadziecia jeden zotych monet, z ktrych trzynacie stanowio wynagrodzenie kaligrafa, a osiem wynosia cena pergaminu. Poda pergaminu nie moga te wzrasta w stopniu odpowiednim do zapotrzebowania, poniewa by on sporzdzany ze skr zwierzt zabijanych na ywno. Istniaa wic cisa zaleno midzy zaopatrzeniem w pergamin a spoyciem misa. Nowe pismo wkrtce stao si powszechnie przyjtym pismem ksikowym, podczas gdy stara majuskua, uywana ju tylko w liturgicznych ksigach Kocioa,
* Por. Aneks. s. 321.

128

przybieraa formy coraz bardziej ozdobne i wyszukane. Po klasztornych i innych bibliotekach prowadzono poszukiwania, odkryte za dziki nim ksiki, ktre od dawna uwaano za zaginione, a ktre leay w zapomnieniu, teraz kopiowano tym nowym, wygodniejszym rodzajem pisma. Na specjalnie przewidzianych w tym celu marginesach czsto dodawano wyimki ze starych komentarzy, objanienia jzykowe i inne uwagi uatwiajce lektur. Uczeni i kopici IX wieku, jak si zdaje, przewanie ograniczali swoj dziaalno do dzie prozatorskich. I bynajmniej nie dlatego, e nie znali albo nie doceniali poezji w swoich sownikach odnotowywali przecie mnstwo sw nalecych do jzyka poetyckiego. Przyczyna tkwia raczej w tym, e poezja czsto zajmowaa si wiatem wyobrani i uczu, a wic wiatem, w ktrym ci ludzie, uformowani przez logik arystotelejsk, czuli si nieswojo. W dodatku ten wiat mia pewn delikatn waciwo: by tradycyjn domen Kocioa. Zapuszczanie si we mogo wic cign na ryzykanta podejrzenie o herezj lub kryptopogastwo. W pocztkach X wieku te zahamowania zostay jednak przezwycione. Utwory Homera, Pindara, dramatopisarzy attyckich i poetw hellenistycznych byy transkrybowane na nowe pismo i opatrywane na marginesach komentarzami, ktre miay za zadanie pomaga czytelnikom w penym zrozumieniu tekstu. Prawdopodobnie aden z rkopisw, jakie zachoway si do naszych czasw, nie reprezentuje pierwszej transkrypcji tekstu klasycznego czy te patrystycznego ze starego pisma majuskuowego. Ale jest wrd nich wiele takich, ktre mog by nieznacznie tylko oddalone od transkrypcji oryginalnej i ktre daj nam pewne wyobraenie o tym, jak ona wygldaa. Do tej grupy naley kilka ocalaych dzie z biblioteki Aretasa, ktry piastowa godno arcybiskupi w Cezarei w pierwszej poowie X wieku. Chodny, wyrachowany polityk kocielny, by rwnie Aretas zapalonym bibliofilem: wyszukiwa rzadkie ksiki i kaza je kopiowa na najszlachetniejszym welinie najlepszym kaligrafom. Innym manuskryptem tego samego rodzaju jest wspaniay rkopis Iliady, Yenetus A, ktry obecnie znajduje si w weneckiej Biblioteca Marciana. Do poowy X wieku praktycznie wszystkie zachowane teksty poddano transkrypcji na nowe pismo, dziki czemu stay si one dostpne przynajmniej w stolicy dla nowego pokolenia czytelnikw, chtnego do nauki korzystania z nieprzebranego bogactwa, jakie dostao mu si w spadku. Literatura antyku dostarczaa tym ludziom wzorw, ktre mogli naladowa. Odya zatem sztuka pisania poezji okolicznociowej ujtej w klasyczne miary wierszowe dedykacji, epitafiw, opisw dzie sztuki, obrazkw rodzajowych itp. Okoo roku 900 Konstantyn Kefalas, duchowny i nauczyciel, zebra ogromn antologi epigramw, chronologicznie sigajc od najdawniejszych pocztkw poezji greckiej po jego wasne dni, i zaopatrzy j w noty dotyczce autorstwa i okolicznoci powstania wielu utworw. Jak ju wspominalimy, jednym z jej podstawowych skadnikw by dawny zbir Agatiasza. Antologia Kefalasa nie zachowaa si w swojej postaci oryginalnej, dysponujemy tylko jej wersj w odpisie z drugiej poowy X wieku,

129

tzw. Antologi Palatysk. Pisania krtkich wierszykw w prostym metrum jambicznym uczono take modzie szkoln, jednak trudniejszy heksametr i dystych elegijny byy poza zasigiem jej moliwoci. W kadym razie poezja okolicznociowa pisana w metrach klasycznych bya jednym z najczciej uprawianych rodzajw twrczoci literackiej przez cay pniejszy okres dziejw bizantyskich i jeszcze duej. W X i XI wieku produkcja poetycka hodujca metryce klasycznej przeywaa okres rozkwitu. Sam Leon VI uoy kilka, dosy bezbarwnych, wierszy okolicznociowych obok kaza, hymnw liturgicznych i innych prac literackich. W drugiej poowie X wieku Jan Geometres pisa hymny, poematy religijne i epigramy niektre spord nich zarwno wiadcz o niekamanej wraliwoci poetyckiej autora, jak i wykazuj wiele wirtuozerii technicznej. Rwnie Konstantyn Sycyliota (pierwsza poowa X wieku), nie zasuguje na to, by traktowa go lekcewaco jako poet drugorzdnego, a Jan Mauropus i Krzysztof z Mityleny (obaj tworzcy okoo poowy wieku XI) nieraz potrafili wznie si ponad ograniczenia krpujcego ich medium w swoich adresach poetyckich i utworach opisowych. Niewielki wiersz Mauropusa, w ktrym zwraca si on do Boga z prob, eby oszczdzi potpienia wiecznego Platonowi i Plutarchowi, by nie tylko arcydzieem formy, ale rwnie dowodem zmiany, jaka nastpowaa wwczas w stosunku do literatury i myli pogaskiej: Jeli jest Twoj wol, Chryste, eby jacy poganie uniknli Twojej kary, przez wzgld na mnie zechciej wybra Platona i Plutarcha. Obaj oni bowiem w sowach i czynach cile trzymali si Twoich praw. Jeli wic nie wiedzieli, e Ty jeste panem wszystkiego, potrzeba tu tylko Twojego miosierdzia, przez ktre raczysz by zbawc wszystkich ludzi, nie dajc od nich niczego w zamian." * W taki sam sposb, jak to dziao si w przypadku poezji, rwnie w dziedzinie dziejopisarstwa bizantyscy ludzie pira przechodzili od studiowania dzie klasycznych historykw greckich do naladowania ich metod i stylu. Obok uprawianej w dalszym cigu tradycyjnej kroniki, ktra zasadniczo zajmowaa si prostym relacjonowaniem wydarze w kolejnoci chronologicznej, zaczynaj powstawa prace, w ktrych dochodzi do gosu zainteresowanie charakterem osb uczestniczcych w wydarzeniach, motywami ich dziaania i ich rozumieniem tego, co robi. Rzeczy wane odrnia si od bahych, bada si przyczyny i skutki. Najwczeniejszymi dzieami historycznymi, w ktrych mona zauway to nowe, humanistyczne podejcie do przedmiotu, s dwa opracowania powicone bliskiej przeszoci, sporzdzone na zamwienie Konstantyna VII w latach, kiedy rzeczywista wadza znajdowaa si w rkach jego tecia, Romana Lekapena. Autorzy tych dzie a jedno z nich prawdopodobnie zostao w czci napisane przez samego Konstantyna najwyraniej studiowali historyczne i biograficzne
* P. de Lagarde, Johannis Euchaitorum metropolitae uae in codice Yaticano gr. 676 supersunt, Gttingen 1881, nr 43.

130

prace autorw staroytnych, w szczeglnoci Polibiusza i Plutarcha, i nauczyli si od nich, w jaki sposb wychodzi poza prost narracj chronologiczn i szuka odpowiedzi na wielkie pytania dziejoznawcze: jak i dlaczego? Stworzyli oni pewien model pisarstwa historycznego, za ktrym poszy z rosnc pewnoci i wpraw kolejne pokolenia historykw, doprowadzajc go do szczytu w opisach ostatecznego krachu Cesarstwa Bizantyskiego w XV wieku i upadku Konstantynopola na rzecz zdobywcw osmaskich. Rwnie antyczna teoria retoryki ktra w istocie bya wwczas teori literatury w ogle odrodzia si i znowu staa przedmiotem zainteresowania naukowego. Zaczto ukada komentarze do wielkich podrcznikw przeszoci i przez to czyni je dostpnymi dla bizantyskich studentw. Najwczeniejsza z takich prac, autorstwa Jana z Sardes, prawdopodobnie naley jeszcze do wczesnego wieku IX, ale po niej pojawio si wiele innych, duszych i krtszych, ktre zawieray coraz wicej oryginalnych spostrzee autorw. Owe komentarze stopniowo nabieray charakteru samodzielnych podrcznikw. Czsto towarzyszyy im zbiory wzorcowych wypracowa rnego rodzaju i w rnym stylu, ktre zastpoway lub uzupeniay podobne materiay przekazane przez antyczn przeszo. Pisarze wyszkoleni w tej tradycji nauczyli si posugiwa literack grek coraz pewniej, osigajc coraz lepsze wyczucie stylu i coraz wiksz jasno wywodu. eby dostrzec rezultat, jaki przyniosy dwa wieki studiw i praktyki retorycznej, wystarczy porwna proz Focjusza niezgrabn, wysilon i pokrtn z tekstem, ktry wyszed spod pira Michaa Psellosa klarownym, pobudzajcym, urozmaiconym, nawet wyrafinowanym. W pierwszym przypadku ma si wraenie, jakby potny intelekt boryka si z niedoskonaoci rodka przekazu. Natomiast jeeli chodzi o dzieo Psellosa, rodek i przekaz wydaj si doskonale dostosowane jedno do drugiego. Poprawne a w kadym razie bliskie poprawnoci posugiwanie si archaizujcym jzykiem literackim i obznajomienie z przynalenym do niego wiatem odniesie i aluzji stao si oznak spoecznego wyrnienia wewntrz zbiorowoci stoecznej, w ktrej dominujc pozycj zajmowaa wysoko wyksztacona warstwa urzdnicza. Naturalny, swobodny jzyk VII i VIII wieku zosta teraz odrzucony przez te koa z pogard i niesmakiem. Mona go byo wprawdzie uywa w dalszym cigu w pracach sucych moralnemu zbudowaniu maluczkich albo w pimiennictwie fachowym, ale pisanie powane wymagao jzyka archaizujcego, naladujcego jzyk przeszoci. Pisarze bardzo dobrze zdawali sobie spraw z moliwoci wyboru formy jzykowej, jakie si przed nimi obecnie otwieray, i czsto uzasadniali albo usprawiedliwiali swoj decyzj co do niej w przedmowie poprzedzajcej dzieo. Na przykad Konstantyn VII we wspomnianym wyej podrczniku sprawowania wadzy nad pastwem, przeznaczonym dla syna ktry oczywicie nie by dokumentem publicznym stwierdza, i nie jest jego intencj, eby popisywa si piknym pisaniem, podniosym i uroczystym stylem attyckim, ale raczej

131

uywajc zwyczajnego, potocznego jzyka nauczy ci tego, czego nie przystoi ci nie wiedzie". Teofanes Nonnos, X-wieczny autor encyklopedii medycznej, uzna za wskazane podkreli, e to nie ignorancja jest przyczyn uywania przez niego rzeczownikw i czasownikw zaczerpnitych z jzyka, ktry sycha na targowiskach i skrzyowaniach ulicznych, oraz wyrae barbarzyskich i niepoprawnych". Emerytowany genera Kekaumen, nieufnie nastawiony do kultury wielkiego miasta, napisa synom: Literatura nie jest moj mocn stron, poniewa nigdy nie studiowaem kultury helleskiej, eby nauczy si sztuki krasomwczej i opanowa umiejtno gadkiego wyraania si. Wiem, e ten i w bdzie mi robi z tego zarzut i bdzie krzywi si na moj ignorancj. Ale ja nie pisaem tych sw jako dziea literackiego, dla obcych, tylko dla was, moich synw, ktrzycie krew z krwi mojej i ko z koci." Jest rzecz zadziwiajc, w jak ogromnym stopniu posugiwanie si odpowiednim jzykiem suyo wwczas jako wyrnik statusu spoecznego. A poprzez to zjawisko uwydatnia si fakt, e spoeczestwo okresu dynastii macedoskiej byo, jeli mona si tak wyrazi, o wiele wyej spitrzone ni poprzedzajce je spoeczestwo Wieku Ciemnego. Zarwno w stolicy, jak i w prowincjach dystans midzy ludmi uplasowanymi na najwyszych szczeblach drabiny spoecznej a tymi na dole wzrasta i zyskiwa coraz wyraniej sz sankcj formaln. Korespondencja dyplomatyczna Leona Chojrosfakty we wczesnym wieku X stanowi niezwyky pastisz greki Cesarstwa Rzymskiego, peen rzadkich sw, wyszych z uycia konstrukcji skadniowych i ukrytych aluzji. A przecie te listy nie byy igraszkami przerafinowanego erudyty, ale papierami pastwowymi pierwszorzdnego znaczenia. Podrcznik ceremoniau dworskiego pira pewnego Leona Katakilasa zosta zdyskwalifikowany przez Konstantyna VH, poniewa jego autor wykazywa braki w zakresie kultury helleskiej". Specjalne znaczenie miaa praca Symeona Logotety, ktry w drugiej poowie wieku X przeredagowa zbir ywotw witych uywany do celw liturgicznych. Liczne spord tych tekstw miay pochodzenie prowincjonalne i byy spisane, niezbyt konsekwentnie albo cakowicie, w grece potocznej. Ot Symeon przerobi je na jzyk, jakiego zgodnie z jego odczuciem bya godna ich tematyka obfitujcy w zapomniane ju sowa, klasyczne konstrukcje skadniowe i grnolotne peryfrazy. Prcz tego wiele konkretnych szczegw, ktre znajdoway si w pierwowzorach, zastpiy starannie sformuowane deklaracje doktrynalne i pompatyczne zalecenia cnoty. Teksty unowoczenione" przez Symeona zostay wprowadzone do uytku liturgicznego, a ich bardziej bezpretensjonalne oryginay w wielu przypadkach zaginy. Nieustanne funkcjonowanie owych czcigodnych tekstw musiao przyczynia si do tego, e gust jzykowy obcujcych z nimi szerokich mas kierowa si w stron archaicznoci i odwraca od prostoty jzyka ywego. Innym przejawem klasycyzujcego renesansu charakterystycznego dla kultury tego okresu bya produkcja dzie o treci encyklopedycznej, ktre w zaoeniu miay rekapitulowa wiedz staroytnych na ten czy inny temat. Wiele spord

132

nich powstao pod osobistym patronatem Konstantyna VII. Wanie cesarska biblioteka i skryptoria paacowe dostarczyy materiau do ksigi O ceremoniach dworu bizantyskiego, ktra zawiera opisy cesarskiego ceremoniau, cofajc si a po czasy Justyniana I, i nawet jeszcze dawniejsze, a take do traktatu o sprawach zagranicznych, dedykowanego przez Konstantyna synowi, czy te do rozprawy powiconej prowincjom Cesarstwa. Innym dzieem, ktre zrodzio si na dworze, byy tak zwane Ekscerpty Konstantyna, ogromny zbir obszernych wyimkw z prac historykw greckich, od Herodota po autorw IX-wiecznych, uporzdkowany w dziay tematyczne: O poselstwach, O cnocie i przewrotnoci, O zasadzkach na cesarzy itd. Jak z ca prostoduszn bezporednioci zauway cesarski patron przedsiwzicia, taki sposb opracowania materiau mia oszczdzi czytelnikowi trudu zgbiania dzie oryginalnych. Rwnie powstanie zbioru ekscerptw na temat historii naturalnej, a take innych, na temat rolnictwa, medycyny i weterynarii, mona z du doz prawdopodobiestwa przypisywa inicjatywie Konstantyna. To samo da si powiedzie w odniesieniu do synopsy ogromnego zbioru prawa zredagowanego za rzdw jego ojca, Leona VI (Basilika). Natomiast nie udowodniono istnienia jakiego bezporedniego zwizku midzy cesarzem a sawn X-wieczn encyklopedi literack znan wiekom pniejszym pod nazw Ksiga Suda. Jest to bardzo obszerny, uporzdkowany alfabetycznie leksykon autorw, rzadkich sw i topiki literackiej, oparty na podobnych kompilacjach powstaych w pnej staroytnoci oraz na sownikach i komentarzach ukadanych w wieku IX. Przekazuje on, czsto w znieksztaconej lub niezbyt dla nas jasnej postaci, wiele bezcennych informacji o klasycznej staroytnoci z bardzo rnych dziedzin. Encyklopedyzm poowy X wieku stanowi zjawisko o zupenie innym charakterze ni poszukiwanie klasycznych tekstw, tak znamienne dla poprzednich dwch pokole bizantyskiej elity kulturalnej. Teraz panowao ju poczucie, e dziedzictwo helleskie zostao odzyskane. Chodzio natomiast o to, eby uczyni je moliwie atwo dostpnym dla czytelnikw, zwaszcza dla takich, ktrzy ani nie mieli sposobnoci do zagbiania si w teksty oryginalne, ani wasne skonnoci nie popychay ich ku temu. Jak si wydaje, to, e tak bardzo rozrywajc antyczn literatur na porczne strzpy, niszcz wiele spord jej wartoci, nie przychodzio do gowy zadufanym w sobie encyklopedystom. A w jakim stopniu ich dziaalno przyczynia si do zaginicia tekstw oryginalnych, z ktrych robili swoje streszczenia i wycigi musi pozosta kwesti otwart. Ksiki, jak ju mwilimy, byy w wiekach rednich przedmiotami kosztownymi i jest zrozumiae, e ludzie nie palili si do kopiowania czy posiadania skopiowanych dugich tekstw, jeli istniao przekonanie, i ich esencj mona znale w opracowaniach zwilejszych. Przypadek Ekscerptw Konstantyna jest pod tym wzgldem interesujcy o tyle, e by moe wykonawcy owego przedsiwzicia po ukoczeniu swojej pracy po prostu wyrzucili unikatowy zbir oryginalnych historycznych tekstw, z ktrych korzystali. Z samych za Ekscerptw zachoway si tylko, w wikszym lub mniejszym stopniu, cztery dziay na ogln liczb ponad p setki.

133

Niektre spord tych encyklopedycznych opracowa byy sporzdzane z myl o prywatnym uytku ich autorw, ale inne niewtpliwie wiadcz o istnieniu wyksztaconej, czytajcej publicznoci, ktra stwarzaa zapotrzebowanie na atwy dostp do wiedzy. W ywotach witych i innych wczesnych materiaach rdowych regularnie mona spotka jakiego modego czowieka, ktry uczy si czyta i pisa oraz studiuje psalmy w swoim rodzinnym miasteczku na prowincji. Nastpnie w modzieniec udaje si do stolicy, eby zdoby tam dalsze wyksztacenie, ktre pozwolioby mu posugiwa si jzykiem literackim i zrobi karier w biurokratycznych instytucjach pastwa lub Kocioa. Tak wic wyksztacenie otwierao drog do przemieszczania si w spoecznej strukturze wsplnoty, ktra w tej epoce staa si mniej egalitarna, ni bya w poprzedniej, a encyklopedyczne kompilacje w niemaym stopniu uatwiay wkroczenie na t drog. Jzyk i retoryka nie byy jedynymi elementami kultury wysokiej pnego antyku, jakie epoka dynastii macedoskiej usiowaa sobie przyswoi i naladowa. Z filozofii greckiej od stuleci atwo dostpna bya waciwie tylko logika Arystotelesa, ktrej czsto towarzyszy komentarz neoplatonika Porfiriusza i to wszystko. Prowadzenie dyskusji teologicznych wymagao pewnego obeznania z t sfer dawnej refleksji filozoficznej, a wycigi dokonywane in crudo nierzadko, jak si zdaje, byy podpisywane prestiowymi imionami Ojcw Kocioa. Teraz bezporednie obcowanie z twrczoci wielkich filozofw przeszoci stao si atwiejsze dziki oywionej reprodukcji tekstw. Pod koniec IX wieku powstaway na przykad wspaniale odpisy dzie Platona jeden z nich zosta sporzdzony na zamwienie wspomnianego wyej Aretasa z Cezarei. Zaczto studiowa nie tylko filozofw klasycznych, Platona i Arystotelesa, lecz rwnie neoplatonikw pnej staroytnoci Plotyna, Porfiriusza, Jamblicha, Proklosa i innych. Prawdopodobnie filozofia nigdy nie znikna z krgu zainteresowa Bizantyczykw traktowali j oni jako suebnic teologii i z tak traktowan mieli do czynienia. Obecnie jednak niektrzy zaczli patrze na ni jako na samodzieln dyscyplin intelektualn, majc swoje wasne cele i swoje wasne metody. Nieatwo przychodzio im broni takiego stanowiska, poniewa wielu pnych mylicieli greckich byo poganami, reprezentujcymi punkt widzenia zdecydowanie antychrzecijaski filozoficzne spekulacje ludzi staroytnoci czsto doprowadzay ich do konkluzji sprzecznych z dogmatem chrzecijaskim w takich choby kwestiach jak natura ducha czy wieczne istnienie wszechwiata. W kadym razie w poowie wieku XI presti i atrakcyjno filozofii byy tak wielkie, e za panowania Konstantyna IX Monomacha zostaa utworzona i wyposaona przez cesarza szkoa filozofii, na czele ktrej stan Micha Psellos. Kierownik nowej szkoy by osobicie przesiknity Proklosowym neoplatonizmem, w stosunku do ktrego czsto przybiera postaw dosy bezkrytyczn. ywi on przekonanie, e filozofia jest metod dotarcia do prawdy, ktra ani nie pozostaje w sprzecznoci z religi objawionjej dogmatu nigdy nie kwestionowa ani te nie jest wobec niej suebna. atwo wic byo atakowa go jako

134

kryptopoganina, i rzeczywicie atakowano go czsto. Opieka cesarskiego patrona strzega go jednak przed znalezieniem si w sytuacji, ktra mogaby mie dla niego bardzo przykre konsekwencje. Niemniej zaczynao rysowa si wyranie zaznaczone pole konfliktu midzy klasycyzujcymi intelektualistami bizantyskimi a Kocioem. Co si za tyczy samego Psellosa, pewna niewyrazisto mylowa, jaka cechowaa jego prace, a take osobista zrczno jako polemisty pomagay mu unikn jawnej konfrontacji z wadzami kocielnymi, chocia zosta upomniany jako zwolennik Platona przez patriarch Jana Ksyfilina. Broni si w porywajcym, odwanym pimie, w ktrym nadawa filozofii rang niezalenej dyscypliny naukowej i stwierdza, e badania filozoficzne w ostatecznym rezultacie mog si tylko przyczyni do umocnienia prawdy prawdziwych wierze religijnych. Micha Psellos, niezwykle wszechstronny czowiek pira, nie tylko filozof, ale rwnie retor i kronikarz *, odgrywa pierwszoplanow rol w rzdzie cesarskim za panowania kilku kolejnych wadcw. Bdc czowiekiem stosunkowo niskiego pochodzenia, stanowi przykad awansu spoecznego, jaki w konstantynopolitaskiej spoecznoci XI wieku umoliwiao wyksztacenie. Nastpca Psellosa na stanowisku przeoonego cesarskiej szkoy filozofii by czowiekiem zupenie innego pokroju. Jan Italos (Italczyk") urodzi si w Italii jako syn normaskiego najemnika i poudniowoitalskiej Greczynki. Kiedy przyby do Konstantynopola studiowa filozofi pod kierunkiem Psellosa, liczy ju sobie, jak si zdaje, okoo trzydziestu lat. Nie mia adnego z talentw literackich swojego mistrza, a niewiele z jego uroku osobistego oraz gitkoci intelektualnej i taktycznej. Wrogowie utrzymywali, e w jego mowie sycha italski akcent i e tak naprawd, to nigdy nie nauczy si mwi po grecku, przez co rozumieli uczony jzyk archaizujcy. Ale za to Jan Italos by wietnym dialektykiem i czowiekiem, ktrego namitne denie do prawdy nie uznawao adnego kompromisu. Nic wic dziwnego, e studenci tumnie uczszczali na jego wykady, przycigani odwag i klarownoci jego myli. Pewne koa kocielne oskaryy go jednak o herezj i pogastwo, twierdzc, e uczy modzie podkopywania wiary chrzecijaskiej. Zosta wprawdzie uniewinniony (w roku 1076), ale liczba jego wrogw nie zmniejszya si, a on nie umia gi si pod naporem burzy. Po zdobyciu wadzy przez Aleksego Komnena w roku 1081 Italos by naraony na atak na wielu polach i jako zwolennik odsunitej od wadzy dynastii Dukasw, i jako Norman z pochodzenia w czasach, kiedy zagony jego pobratymcw najeday terytorium bizantyskie, i jako dyplomata prowadzcy w swoim czasie rokowania z papiestwem, ktre koniec kocw przyniosy uszczerbek bizantyskim interesom, i wreszcie jako intelektualny przywdca modszego pokolenia arystokracji urzdniczej, ktr nowy cesarz by zdecydowany pozbawi wpyww. Skoczyo si na tym, e zosta znowu pozwany przed sd kocielny, i tym razem przegra, w procesie, ktrego polityczny charakter nie ulega wtpliwoci. Uznany
* Por. Aneks, s. 329.

135

za winnego, musia ustpi ze swojego stanowiska i odtd znika nam z oczu, zamany, stary czowiek. Skazanie Jana Italosa, ktre nastpio na samym kocu okresu bdcego tu przedmiotem naszych rozwaa, oznaczao kres tego, co francuski bizantynista Paul Lemerle nazwa rzdami filozofw" le gouvernement des philosophes. Nowy reim, generalnie popierajc literatur i sztuk, dba o to, by nie doprowadzi do konfliktu z adnym spord liczcych si ugrupowa w onie Kocioa i krzywo patrzy na filozofi spekulatywn. Niemniej, jak zobaczymy, studiowanie helleskiej tradycji filozoficznej nie zostao zarzucone. Raz otwartej puszki Pandory nie mona byo zamkn z powrotem. Niezalenie jednak od tego, jak wiele wsplnych cech ma kultura bizantyska w wieku XI i wieku XII, naga zmiana stosunku wadz do filozofii greckiej jest jednym z caego szeregu zjawisk wiadczcych, e kocowe dekady XI wieku stanowiy istotny przeom w dziejach spoeczestwa bizantyskiego. Nowe otoczenie zagraniczne z nowymi wrogami, nowa sytuacja spoeczna na prowincji, nowa wadza polityczna w centrum to wszystko znajdowao odbicie w nowym nastawieniu wobec dziedzictwa helleskiego i dziedzictwa chrzecijaskiego. Bogate, urozmaicone ycie intelektualne Bizantyczykw w epoce dynastii macedoskiej pyno wieloma rnymi strumieniami, wrd ktrych jednym z najbardziej interesujcych jest odrodzenie mistycyzmu religijnego. Niektrzy wierni, przede wszystkim mnisi, zawsze odczuwali potrzeb pewnego rodzaju egzaltacji, ktr tumaczyli sobie jako bezporednie dowiadczanie obecnoci Boej, i niekiedy t egzaltacj udawao im si osign. Jednak od czasw Jana Klimaksa * niewielu prbowao opisa swoje mistyczne doznania czy te udzieli innym usystematyzowanej porady, w jaki sposb dy do ich uzyskania. Dopiero w ostatnich dekadach X wieku i na pocztku XI Symeon Nowy Teolog **, mnich, a pniej opat monasteru w. Mamasa w Konstantynopolu, odnowi teori i praktyk kontemplacji prowadzcej do zjednoczenia z Bogiem. Bardziej czy mniej bezporednio czerpa on z wielkich dzie mistycznych powstaych w wieku Ojcw Kocioa, a za ich porednictwem z neoplatoskiego mistycyzmu pnego wiata pogaskiego. Wasne pogldy i dowiadczenia wyoy w zbiorze 58 hymnw, ktre cz w sobie emocjonaln arliwo i wnikliwo teologiczn z ywym, prostym stylem, obfitujcym w oryginalne, sugestywne rodki obrazowania. *** Hymny Symeona nie s napisane w klasycznych miarach iloczasowych, ale w prostych wierszach opartych na akcencie, przede wszystkim w pitnasto* Jan Klimaks, eremita yjcy na Synaju w drugiej poowie VI wieku, by autorem cieszcego si przez wiele wiekw ogromnym zainteresowaniem w caej Europie podrcznika ascezy chrzecijaskiej, zatytuowanego Drabina (gr. klimaks) do raju (przyp. tum.). ** Nowy Teolog gdy wczeniej przydomkiem Teolog" obdarzono Jana Ewangelist i Grzegorza z Nazjanzu (przyp. tum.). *** Por. Aneks, s. 327.

136

sylabowym wierszu tzw. politycznym, z ktrego najchtniej korzystaa grecka poezja ludowa po czasy nowoytne. * Symeon by pierwszym pisarzem, ktry uy tego metrum na wiksz skal. Pochodzenie wiersza politycznego" wywoao wiele dyskusji wrd uczonych. Wydaje si prawdopodobne chocia nie jest to udowodnione e byo to metrum, w jakim ukadano rytmiczne przypiewki piewane podczas bizantyskich zalotw, a jego tradycja sigaa piosenek, ktrymi rzymscy onierze witali swoich zwyciskich wodzw, a ktrych tre bya czsto obsceniczna. W kadym razie jego zastosowanie do tematyki tak powanej, jak to zrobi Symeon, oznaczao zerwanie z dug tradycj literack i prb zwrcenia si do prostych ludzi w formie metrycznej, ktr mogli oni zrozumie i zapamita i ktra nic nie zawdziczaa wzorom klasycznym. e intuicja nie zawioda Symeona, wiadczy wyjtkowe powodzenie, jakim wiersz polityczny" cieszy si przez nastpne wieki. Jeeli za chodzi o jzyk hymnw, to jest on grek literack, woln jednak od archaizujcej sztucznoci jzyka attycystw. Jzyk, jakim mwi lud, by bowiem cigle zbyt pynny, eby mg suy za narzdzie arliwego przesania tej twrczoci, ktre czsto przybierao charakter wyzwania intelektualnego. Symeon nie mia bezporednich nastpcw. Ale jego idee zdominoway cay pniejszy mistycyzm Kocioa Wschodniego i jeszcze raz znalazy si na pierwszym planie ycia duchowego w XIV wieku, kiedy nowy wielki ruch kontemplacyjny ogarn monastery wiata bizantyskiego. Chocia stawiane sobie cele i stosowane dla ich osignicia metody cakowicie rniy go od filozofw w rodzaju Michaa Psellosa, by jednak Symeon czci tej samej fali intelektualnych i emocjonalnych poszukiwa, jaka wystpia w tej epoce. Gdy Psellos szuka dla siebie inspiracji w myli neoplatonikw, Symeon zwraca si ku innemu elementowi tradycji helleskiej, ktry uosabiali wielcy mistycy wieku Ojcw Kocioa. Niezalenie od wszystkich dzielcych ich rnic jeden i drugi mieli pewn cech wspln yw i odwan ciekawo. Nasze dotychczasowe rozwaania nad kultur bizantysk tej epoki mog sprawia wraenie, jakby bya ona tosama z kultur konstantynopolitask. Tymczasem spoeczestwo bizantyskie cechowa wprawdzie wtedy bardzo wysoki stopie centralizacji, niemniej byoby pochopnym uproszczeniem przyj, e w ogle nie istniaa literatura pochodzenia prowincjonalnego. Przykadem szczeglnie nadajcym si do przytoczenia w tym miejscu jest epicki poemat o Digenisie Akritasie**, ktry skdind stanowi raczej mechaniczne poczenie dwch odrbnych utworw, by moe napisanych przez rnych autorw. Zachowa si on w pewnej liczbie rnicych si midzy sob wersji greckich niektre spord nich wykazuj wyrane lady przejcia przez faz przekazu ustnego oraz w wersji staroruskiej, prawdopodobnie sporzdzonej gdzie okoo XIII
* Politikos znaczy midzy innymi pospolity", zwyczajny" (przyp. tum.). ** Por. Aneks, s. 348.

137

wieku. Akcja obu pierwotnych utworw toczy si na pogranicznych terenach wschodniej Kapadocji i Armenii, gdzie Bizantyczycy i Arabowie yli obok siebie w osobliwej atmosferze wrogoci pomieszanej ze wspprac i gdzie zarwno pojedyncze osoby, jak i cae grupy ludzkie atwo przechodziy z jednej strony na drug. Pierwszy poemat opowiada o tym, jak miejscowy emir, sam z pochodzenia Bizantyczyk, w dziecistwie wzity w niewol przez muzumanw i wychowany w ich wierze, porywa crk bizantyskiego ziemianina z rodu Dukasw. Bracia dziewczyny doganiaj porywacza, zwyciaj go w pojedynku i skaniaj, eby uda si na terytorium bizantyskie. Tam przyjmuje on chrzecijastwo i polubia swoj niedawn brank. Kiedy rodzi im si syn, nadaj mu imi Bazyli Digenis Akritas (Dwurodzony" czyli dwojakiego pochodzenia Pogranicznik"). Nastpnie, po rnych przygodach, emir jeszcze raz udaje si na terytorium arabskie i powraca, zabierajc z sob matk, ca rodzin i wielu swoich tamtejszych stronnikw. Wszyscy oni przyjmuj chrzecijastwo i osiedlaj si na ziemi bizantyskiej. Utwr rozwija si wzdu wyranie zarysowanej linii fabularnej, odzwierciedlajc wiele realiw ycia na wschodnim pograniczu i unikajc wprowadzania wydarze cudownych, o charakterze nadprzyrodzonym. Natomiast drugi poemat obfituje w motywy baniowe, znamienne dla opowieci ludowej. Opisane jest w nim dziecistwo i wychowanie modego Bazylego, przygody, jakich dozna, walczc z upieczymi bandami koniokradw, zaloty do Eudocji, crki kresowego szlachcica. Dziewczyna ucieka z nim i yj razem na dzikiej ziemi niczyjej, gdzie Bazyli rozprawia si z opryszkami i zaprowadza prawo i porzdek. W dalszej czci utworu Bazyli przeywa kolejne przygody, midzy innymi ratuje Eudocj przed smokiem, stacza walk nie pozbawion osobliwego kolorytu erotycznego z Amazonk i romansuje z crk pewnego muzumaskiego emira. Ostatnia cz zawiera opis wielkiego zamku, ktry Bazyli zbudowa niedaleko Eufratu, i opowiada o yciu, jakie pdzi on tam z Eudocj. Na kocu bohater umiera w wieku trzydziestu trzech lat jak Aleksander Wielki i Chrystus. Zrozpaczona ona pada martwa przy zwokach ma. Skadany poemat o Digenisie Akritasie znamy tylko z pniejszych odpisw. Wiele czynnikw pozwala jednak przypuszcza, e obie jego czci powstay w wieku IX lub X. Nie jest on tworem poezji ludowej sycha w nim echa Homera, Pindara, Arriana i innych pisarzy klasycznych, wskazujce na wyksztaconego autora lub redaktora. I chocia niektre pniejsze wersje spisane s w grece ludowej, orygina, jak si wydaje, zosta uoony w jzyku literackim, jakkolwiek nie attycyzujcym. Biorc pod uwag lokalizacj opowiadanych wydarze, prawie zupene pominicie stolicy i cesarza (ktry pojawia si raz, na krtko i waciwie bezosobowo) oraz romantyczno-balladowy ton opowieci, wolno dopatrywa si w autorze (autorach?) poematu czowieka znajcego i rozumiejcego ycie na wschodnim pograniczu moe by to nauczyciel w subie ktrego z kresowych wielkich panw? Czy wykorzysta on jakie

138

wczeniejsze utwory o charakterze balladowym, pozostaje kwesti otwart. W kadym razie zachowane ballady opiewajce czyny Digenisa Akritasa pochodz od pierwowzoru epickiego, a nie odwrotnie. W pniejszym okresie dziejw bizantyskich poemat cieszy si ogromn popularnoci, a przygody jego bohatera byy nawet tematem przedstawie na malowanej ceramice. Wiemy te o ilustrowanym rkopisie, obecnie zaginionym. Ile mogo istnie innych podobnych nawiza ikonograficznych tego ju dzisiaj nie potrafimy ustali. Jeeli chodzi o kultur materialn tej epoki, to w rnych regionach nalecych wwczas do Cesarstwa Bizantyskiego przetrwaa znaczna liczba kociow prawdopodobnie zbudowanych za rzdw dynastii macedoskiej. W samych Atenach mona si ich doliczy przynajmniej piciu. Przewanie s to niewielkie budowle, prawie bez wyjtku wzniesione na planie krzya wpisanego w kwadrat, z ma centraln kopu wspart na tamburze. Niekiedy zdarzaj si dodatkowe kopuy, umieszczone albo na ramionach krzya, albo midzy jego ramionami, na rogach budynku. Wiele spord tych budowli byo ozdobionych mozaikami albo mniej od nich kosztownymi freskami, ale zachoway si tylko nieliczne przykady tego rodzaju monumentalnej dekoracji. Dwa takie kocioy zostay zbudowane za panowania Bazylego I i Leona VI w ogromnym zespole budynkw tworzcych Wielki Paac w Konstantynopolu. aden z nich ju dzisiaj nie istnieje, ale z zachowanego kazania patriarchy Focjusza, prawdopodobnie wygoszonego na inauguracj wityni, dowiadujemy si niemao o jednym z nich, zwanym Nea, czyli Nowy. Prezentowa si on znacznie bardziej okazale ni wikszo zachowanych kociow, tak jak przystao budowli ufundowanej przez samego cesarza. Wzniesiony by na planie krzya wpisanego w kwadrat, prcz centralnej mia dodatkowe kopuy midzy ramionami krzya. Od wewntrz by udekorowany mozaikami. Na kopule centralnej mona byo oglda przedstawionego w ppostaci Chrystusa Pantokratora (Wszech-wadc"), a w apsydzie caopostaciowy wizerunek Najwitszej Panny w otoczeniu witych, ktrzy orduj za grzesznym rodzajem ludzkim. Wzdu cian bocznych biegy obrazy przedstawiajce sceny z Ewangelii, podobizny witych itp. Nie ulega wtpliwoci, e po ostatecznym odrzuceniu ikonoklazmu w IX wieku ustali si standardowy program ikonograficzny dekoracji kocielnej i z niewielkimi zmianami by powtarzany przez stulecia z budynku na budynek Chrystus Pantokrator na kopule centralnej, Najwitsza Panna, zazwyczaj w otoczeniu witych, w apsydzie, wici specjalnego znaczenia (by moe ci, ktrym koci by powicony) na pendentywach, oczywicie tam gdzie one istniay. Dekoracja biegnca wzdu cian nawy w grnym cigu obrazw przedstawiaa sceny z ycia Chrystusa, czasem uzupeniane przez wydarzenia z ycia Jego Matki, podczas gdy cig dolny by przeznaczony dla wizerunkw witych, ukazywanych enface, w sztywnej postawie, kady ze swoim tradycyjnym wyposaeniem ikonograficznym. Te wizerunki przypominay monotonny pochd mczennikw z mozaikowej dekoracji VI-wiecznego kocioa Sant' Apollinare Nuovo w Rawennie. Jeeli koci mia portyk czy

139

narteks, by on zarezerwowany dla prorokw starotestamentowych, niekiedy rozmieszczonych w pewnego rodzaju drzewie genealogicznym, tak zwanym Drzewie Jessego. W pniejszych kocioach zdarzao si, e w ramionach tego drzewa kryli si prorocy dosy osobliwi, tacy jak Platon czy Arystoteles, a nawet Arystofanes. W ten sposb koci stawa si swoistym mikrokosmosem wszechwiata, nieustajcym przypomnieniem Boego planu zbawienia rodzaju ludzkiego. W podporzdkowanym takiej koncepcji programie ikonograficznym pozostawao niewiele miejsca dla jakiejkolwiek innowacji czy te dla przenikania motyww klasycznych. I w takim zakresie, w jakim jestemy zdolni to oceni, religijna sztuka monumentalna tego okresu w nieznacznym tylko stopniu ulegaa wpywom klasycyzujcych tendencji epoki. Ale tutaj moemy by w bdzie ze wzgldu na skromn liczb zachowanych zabytkw tej sztuki. Zachowao si natomiast sporo dzie sztuki sakralnej w postaci obiektw ruchomych. Z ubolewaniem wypada stwierdzi, e jest wrd nich niewiele ikon, ale za to pod dostatkiem ilustracji ksikowych i rzebionych wyrobw z koci soniowej. W przypadku tej sztuki mona mwi o kilku rnych przejawach powrotu do studiowania i naladowania wzorw klasycznych. Przez wzory klasyczne" naley za tutaj rozumie mozaiki, malowida, a przede wszystkim ilustrowane manuskrypty, sigajce wieku IV i dawniejsze, z ktrych wiele byo z kolei kopiami wczeniejszych wzorw hellenistycznych. Pierwszym i najbardziej powierzchownym posuniciem tego rodzaju byo wprowadzenie ta architektonicznego o inspiracji klasycznej, przede wszystkim zaczerpnitego ze scenerii rzymskiej. Najbardziej rzucajcym si w oczy jego elementem by ozdobny uk, niekiedy poczony z kurtyn sceniczn, ktrego uywano jako obramowania obrazw o najprzerniejszej tematyce, od Drogi Krzyowej po ilustracje w fachowych ksikach medycznych. Ewangelistw czsto przedstawiano jako siedzcych we wnce umieszczonej w dugiej dekorowanej cianie, co przypominao miejsce, jakie niekiedy zajmoway posgi poetw w rzymskim teatrze. Podobne architektoniczne to proweniencji klasycznej, czsto o charakterze zupenie nie przystajcym do treci obrazka, mona napotka we wszelkich ilustracjach, jakimi byy ozdabiane manuskrypty. Inny rodzaj powierzchownego zapoyczenia z antyku stanowio to bukoliczne, czy te inaczej mwic idylliczne, ktre nieraz bywao wprowadzane, rwnie bez wikszego zwizku z tematem, do przedstawie o treci religijnej. Waniejszy typ zapoyczenia klasycznego stanowio wprowadzenie do wczesnej ikonografii personifikacji i postaci alegorycznych, czsto w wyrany sposb wzorowanych na oryginaach klasycznych. Tak wic na przykad w scenach biblijnych i innych o tematyce religijnej pojawiaj si bogowie rzek, ukazani, podobnie jak to czynia ikonografia antyczna, w pozycji lecej. Na ilustracji w X-wiecznym Psaterzu paryskim * prorokowi Izajaszowi towarzyszy z jednej
* Cod. Paris. Gr. 139 fol. 435V.

140

strony ubrana w fadzist szat posta kobieca ze sfalowanym kapturem na gowie, podpisana Noc", a z drugiej dziecko niosce pochodni, opatrzone podpisem wit". Ilustracja przedstawiajca Dawida w tym samym manuskrypcie * ukazuje psalmist siedzcego na skale w scenerii bukolicznej i grajcego na harfie. Na pierwszym planie ley pnaga posta mska, przypominajca klasyczne uosobienia rzek, pod ktr widnieje napis Gra Betlejem". Na skale obok Dawida, z lew rk lekko wspart na jego ramieniu, siedzi ubrana w fadzist szat posta kobieca o wygldzie antycznym, podpisana Melodia". Inna, pozbawiona podpisu posta kobieca wychyla si zza kolumny po prawej stronie obrazka. W gbi po lewej rysuj si lekko naszkicowane klasyczne motywy architektoniczne. Do tych przykadw mona byo znale wiele analogii w iluminowanych psaterzach, ksigach Ewangelii i tekstach patrystycznych, ktrych manuskrypty powstaway w tym okresie. Z dalszym stadium klasycyzacji wczesnego malarstwa religijnego mamy do czynienia wtedy, kiedy przedstawiane przez nie postacie s bezporednio wzorowane na modelach zaczerpnitych ze sztuki antycznej. I tak wspomniana posta Dawida siedzcego na skale, grajcego na harfie i otoczonego przez zwierzta bya niewtpliwie adaptacj ikonografii Orfeusza. Portrety ewangelistw w iluminowanych egzemplarzach Pisma witego czsto naladoway bardzo cile, a po szczegy udrapowania szat, klasyczne wizerunki filozofw. Na przykad wspaniay siedzcy w. Mateusz w rkopisie Ewangelii znajdujcym si obecnie na grze Athos** by bezporednio lub porednio wzorowany na posgu Epikura, ktrego rzymska kopia jest teraz przechowywana w Palazzo Margherita w Rzymie. Obrazek z Psaterza paryskiego przedstawiajcy powitanie Dawida i Saula w Jerozolimie***, na ktrym dwie mskie postacie w zbrojach stoj po prawej stronie, podczas gdy na pierwszym planie po lewej taczy kobieta izraelska, a druga stoi nieco obojtnie w tle obok kolumnowej budowli, reprezentujcej Jerozolim, ma swj pierwowzr, we wszystkich z wyjtkiem tancerki elementach, w malowidle ilustrujcym spotkanie Ifigenii z Orestesem i Pyladesem w Eurypidesowej Ifigenii w kraju Taurw. Dzieo oryginalne, by moe praca artysty z epoki hellenistycznej, wprawdzie si nie zachowao, ale w Pompejach znaleziono dwie jego kopie freskowe. Takie przykady z pewnoci mona byo atwo mnoy. By moe najwaniejszym skutkiem zwikszonego 'zainteresowania wzorami klasycznymi bya generalna tendencja do zastpowania paskich, frontalnych, abstrakcyjnych, odcielenionych przedstawie postaci ludzkiej, tak powszechnych od VII wieku, przez ujcia penoksztatne, trjwymiarowe, realistyczne, ktre odzwierciedlay przestrzenn rzeczywisto wiata. Nie oznacza to bynajmniej jakiej mnogoci wiadectw wskazujcych na artystw, ktrzy odwoywaliby si
* Cod. Paris. Gr. 139 fol. l v. ** Cod. Athon. Stavronikita 43 fol. 10. *** Cod. Paris. Gr. 139 fol. 5\

141

bezporednio do natury. Tym, co przyswajali oni sobie i naladowali, byy bowiem, jak zwykle, dziea innych artystw. Odradzajcy si realizm w stosunkowo niewielkim stopniu wpyn na monumentaln sztuk dekoracji kocielnej. Jego efekty bardziej rzucaj si w oczy w pozostawiajcych twrcom wikszy margines swobody dzieach ilustratorw ksikowych. Na szczegln uwag zasuguj takie wspaniae przykady sztuki iluminatorskiej X i wczesnego XI wieku jak wspomniany ju Psaterz paryski, paryski kodeks Grzegorza z Nazjanzu (zwaszcza miniatura przedstawiajca widzenie Ezechiela), Psaterz Bazylego II czy Menologium tego wadcy. * Uderza tam naturalno postaci i udrapowania ich szat, sposb zaznaczenia relacji midzy nimi a innymi obiektami w trjwymiarowej przestrzeni, wyrazisto pozy, gestu, mimiki. To samo, mutatis mutandis, mona powiedzie o wielu rzebach w koci soniowej pochodzcych z tego okresu, jak Tryptyk Harbaville, przechowywany w Luwrze, Najwitsza Panna Hodegetria (Przewodniczka"), obecnie w katedrze w Liege, czy te Najwitsza Panna z Dziecitkiem w Yictoria and Albert Museum w Londynie. Take wczesny portret cesarski, ktrego wiele przykadw si zachowao, chocia bardziej stylizowany i sztywny ni przedstawienia tematw biblijnych, czsto wykazuje te same wpywy klasyczne. Mozaikowy portret Leona VI korzcego si przed Chrystusem w galerii kocioa Mdroci Boej jest jeszcze jednowymiarowy i abstrakcyjny". Nie inaczej rzecz si ma w przypadku powstaego blisko dwa wieki pniej emaliowego portretu Ireny z Dukasw, maonki Aleksego Komnena, ktry znajduje si w Pala d'Oro, retabulum otarza w bazylice w. Marka w Wenecji, a jeszcze bardziej w przypadku miniatury przedstawiajcej Nicefora Botaniat i jego on, Mari z Alanii, w paryskim rkopisie kaza Jana Chryzostoma**, chocia tutaj istnieje pewna rozbieno midzy paskimi, nieproporcjonalnymi, potraktowanymi symbolicznie ciaami a realistycznie oddanymi twarzami. Natomiast ryte w koci soniowej pene wdziku przedstawienia koronacji Konstantyna VII (Muziej izobrazitielnych iskusstw w Moskwie), czy jego syna, Romana II (Gabinet des Medailles w Paryu), wprowadzaj nas ju w zupenie inny wiat, wiat realistycznej prezentacji ludzkiego ciaa, jego ruchu i udrapowania jego szat. Rwnie mozaikowe portrety cesarskie w galeriach kocioa Mdroci Boej w Konstantynopolu Aleksandra w galerii pnocnej oraz Konstantyna Monomacha i jego ony Zoe w galerii poudniowej chocia skrpowane przez sztywn tradycj ikonograficzn, wykazuj jednak pewne oznaki wpywu tej nowej tendencji, widoczne zwaszcza w potraktowaniu twarzy przedstawianych osb. Zarwno klasycyzm w literaturze, jak i klasycyzm w sztuce byy czci jednego ruchu, w ktrym kierownicze warstwy spoeczestwa bizantyskiego
* Odpowiednio: Cod. Paris. Gr. 139; Cod. Paris. Gr. 510; Wenecja, Biblioteca Marciana, Cod. Gr. Z. 17; Cod. Vat. Gr. 1613. ** Cod. Coislin Gr. 79.

142

zwrciy si ku sposobom ekspresji artystycznej lepiej dostosowanym do ich obudzonego na nowo poczucia siy i poczucia przewagi nad innymi wsplnotami. Ale pod pewnymi wzgldami oba te zjawiska rniy si od siebie. Przede wszystkim literatura, a w szczeglnoci literatura klasycy ujca, pisana w jzyku attycystycznym, powstawaa i funkcjonowaa w obrbie bardzo ograniczonego rodowiska spoecznego, obejmujcego ludzi, ktrzy mieli wyksztacenie literackie i retoryczne. Cechowaa j, by si tak wyrazi, immanentna elitarno. Natomiast sztuka kierowaa swoje przesanie do znacznie szerszych krgw spoeczestwa. Dla ludzi nie umiejcych czyta i pisa (a trzeba pamita, e niepimienna bya wikszo wczesnych Bizantyczykw) malarskie dekoracje wity, ikony w kocioach i domach prywatnych, mozaiki i freski w miejscach publicznych, portrety i goda na monetach wszystko to stanowio rodki przekazu, poprzez ktre mogli oni dowiadywa si, jakie idee i postawy s podane z punktu widzenia przywdcw ich spoecznoci. Owi przywdcy dbali rwnie, aby lud nie przyswaja sobie jakich idei niewaciwych. Ikonografia dekoracji kocielnej znajdowaa si pod cis kontrol kocielnych wadz i dogmatyczny sens zmian, jakie w niej zachodziy, by bardzo dobrze rozumiany przez wszystkich. Podobnie byo w sprawach wieckich wymow sztuki traktowano powanie. Za kadym razem, kiedy wielokrotna oblubienica, cesarzowa Zoe, braa sobie nowego ma, kazaa odpowiednio zmienia gow na mozaikowym portrecie swoim i maonka w kociele Mdroci Boej. Inna sprawa, e na nieszczcie dla niej wykonujcy t prac artyci nie zawsze wywizywali si ze swojego zadania w sposb perfekcyjny. Jeli bdziemy pamita o roli wczesnej sztuki jako rodka przekazu, zrozumiemy, dlaczego tendencje klasycyzujce s najbardziej widoczne przede wszystkim w ilustracjach ksikowych, stanowicych medium o najbardziej ograniczonym zasigu oddziaywania. Klasycyzm bowiem by w istocie upodobaniem elitarnym, ktre promieniowao z gry w d, ale by moe nie tak bardzo w d. Niezalenie od wszystkich swoich ogranicze bizantyski renesans X wieku by zjawiskiem wybitnym i pniejsze pokolenia wiele mu zawdziczay. Paul Lemerle, ktry nazwa go le premier humanisme byzantin, z wielk wnikliwoci i erudycj bada rol, jak odgrywali w nim nie tylko ludzie z wysokich szczebli drabiny spoecznej, ktrzy osobicie pisali ksiki i sprawowali mecenat nad sztuk, ale rwnie niezliczeni zwykli nauczyciele szkolni i szeregowi uczeni, ktrych wikszo pozostaje dla nas anonimowa. Mgby tu te wzi pod uwag artystw, ktrzy spojrzeli wieym okiem na dziea swoich poprzednikw z pnej staroytnoci i dostosowywali tamten sposb widzenia wiata i tamte rodki techniczne do wymaga, jakie stawiali im ich patroni i duch czasw, w ktrych yli. W bizantyskim wiecie malarze, rzebiarze, mozaikarze nie cieszyli si jednak w adnym porwnywalnym stopniu takim prestiem i splendorem, jaki by udziaem ludzi pira. W oczach swoich wspczesnych byli oni tylko zwykymi rzemielnikami i bardzo rzadko, jeeli w ogle, sygnowali swoje prace.

143

Jedni i drudzy, skromni i anonimowi na rwni ze znakomitymi i potnymi, szukali nowych rodkw intelektualnego i estetycznego wyrazu dla rosncej pewnoci siebie i rzeczywistej wielkoci swojego spoeczestwa. W tych poszukiwaniach w naturalny sposb ich spojrzenie kierowao si ku epoce, kiedy rzymska potga i rzymski autorytet polityczny, rzymska literatura i sztuka, rzymska nauka i rzymskie prawo zajmoway niekwestionowan dominujc pozycj w znanym wwczas wiecie. Usiowali wic wskrzesi ducha tamtego wieku oczywicie o tyle, o ile go rozumieli. W rodkowych dekadach XI wieku rosnca potga i niezaleno prowincjonalnych monowadcw oraz krtkowzroczna polityka arystokracji urzdniczej w Konstantynopolu podkopay militarne i finansowe podstawy potgi bizantyskiej, ktre zaczy si sypa z piorunujc szybkoci. Scentralizowane, autorytarne pastwo w widoczny sposb przestawao funkcjonowa, Wewntrz kraju jeden cesarz zastpowa drugiego w wyniku intryg w krgach biurokracji stoecznej albo z powodu erotycznych zachcianek podstarzaej ksiniczki niestabilno polityczna bya zjawiskiem na porzdku dziennym. Na zewntrz, po drugiej stronie granic, znikali starzy przeciwnicy i pojawiali si nowi, a Bizantyczycy tracili rozeznanie, kto jest przyjacielem, kto wrogiem. W kadym razie byli niezdolni do stawienia czoa tym drugim wasnymi siami. Jednoczenie niezawodne przewodnictwo tysicletniej tradycji kulturalnej rozmienio si na drobne w przesadnym, wysilonym klasycyzmie i w pustce napuszonej retoryki. Poczucie wyszoci, nie bez podstaw ywione przez spoeczno bizantysk, ktre zawsze miao pewien odcie arogancji, teraz przeobrazio si w konsekwentn ksenofobi. Historia bya objaniana w kategoriach okruciestwa i wiaroomstwa cudzoziemskich ludw, ktre obciano win za katastrofalny upadek bizantyskiej potgi. Taka interpretacja wydarze dziejowych jeszcze potgowaa nieufno i pogard otaczajce obcych i czynia jeszcze bardziej fantastycznymi roszczenia Bizantyczykw do naturalnie przynalenej im wyszoci nad innymi. A przecie dziao si to w wiecie, w ktrym obrona ziem Cesarstwa bya w coraz wikszym stopniu powierzana cudzoziemcom, czy to najemnikom zagranicznym, czy to kontyngentom Bugarw i Armeczykw, nieprzychylnie nastawionych do zwierzchnoci pastwa nie potraficego asymilowa ich jako penoprawnych czonkw obywatelskiej zbiorowoci. W aspekcie stosunkw narodowociowych wewntrz Cesarstwa Bizantyskiego trzeba, jak si wydaje, postrzega jeszcze jedno zjawisko. Wiele, by moe nawet wikszo, spord dwudziestu mniej wicej rodw wojskowych, ktry odgryway dominujc rol w yciu prowincji i ktre od czasu do czasu prboway rozcign kontrol nad centralnym orodkiem wadzy, byo pochodzenia armeskiego lub gruziskiego. Ci ludzie od dawna przyjli religi ortodoksyjn i przyswoili sobie hellesk kultur, cakowicie wtapiajc si w bizantyskie spoeczestwo. Jest jednak moliwe, e idee i metody sprawowania wadzy nad pastwem, ktre przynieli z sob ze swoich grskich ojczyzn, gdzie sia polityczna bya rozproszona

144

midzy wielu lokalnych przywdcw klanowych, wzmocniy feudalne i arystokratyczne dnoci cechujce wysokie dowdztwo wojskowe Cesarstwa i dodatkowo wpyny na jego niech do dziaania w charakterze przedstawicieli i funkcjonariuszy silnego rzdu centralnego. Klska Bizantyczykw pod Mantzikertem w roku 1071 i pniejsze odpadnicie od Cesarstwa wikszoci terytoriw maoazjatyckich, opanowanie centrum wadzy pastwowej przez stronnictwo arystokracji prowincjonalnej, rosncy rozdwik midzy rzeczywistoci a ideami goszonymi przez literatur i sztuk, ukrcenie swobody mylenia i wypowiadania si, czego symbolicznym wyrazem byo skazanie Jana Italosa wszystko to stanowio rne przejawy gbokiego kryzysu, jaki dry ycie bizantyskiego spoeczestwa w drugiej poowie XI wieku. Tymczasem, pod wodz zmienionej elity rzdzcej, musiao ono stawi czoo wielu nowym, nie majcym precedensu wyzwaniom dziejowym, wrd ktrych nie najmniejszym byy wyprawy krzyowe. Zajmiemy si nimi w nastpnej czci ksiki.

CZ CZWARTA

OD POZORNEGO BRZASKU DO KATASTROFY 1081-1204

WYZWANIE Z ZACHODU

koalicj prowincjonalnych Kiedy Aleksy Komnen, wsparty przez Konstantynopolu, problemy, rodzin arystokratycznych, zasiad na tronie w przed ktrymi stan, na pierwszy rzut oka mog wydawa si podobne do problemw, z ktrymi przyszo si zmierzy przed czterema i p wiekiem nastpcom Herakliusza. Azja Mniejsza, najbogatszy i najludniejszy region pastwa bizantyskiego, prawie w caoci znajdowaa si w rkach nieprzyjaci, tym razem Turkw Seldukw. Armie Cesarstwa byy, jak wtedy, pobite i zdemoralizowane, a jego skarb wieci pustk. Jest jednak prawd, e Seldukowie nie mieli tego fanatycznego napdu, ktry w cigu niecaego stulecia zagna Arabw z Medyny nad brzegi Loary i Jaksartesu, jak Grecy nazywali Syr-dari. Ponadto terytorium, ktre opanowali, ju i tak byo za due w stosunku do ich moliwoci w miar niekopotliwej administracji i eksploatacji, a jedno polityczna, ktra trzymaa ich razem w drodze z ojczystej Azji rodkowej, saba. Ale z drugiej strony Bizantyczycy w roku 1081 byli wystawieni na niebezpieczestwo ataku nie tylko na granicy wschodniej grozio ono rwnie z Zachodu. W poudniowej Italii Normanowie posuwali si naprzd z takim samym bojowym impetem jak ten, ktry niedawno pcha ich pobratymcw zdobywajcych Angli. W pnych latach szedziesitych XI wieku poknli jedn po drugiej bizantyskie posiadoci w Apulii i Kalabrii, by na koniec, w roku 1071, zdoby ostatni z nich, Bari. Jeden z normaskich przywdcw, Roger, przeprawi si przez Cienin Messysk, obali arabskich panw Sycylii i sam obj tam rzdy jako wadca wielonarodowego i wielokulturowego pastwa, gdzie w powszechnym uyciu bya na rwni greka, acina i arabski. Jego starszy brat, Robert o przydomku Guiscard (Przebiegy"), take myla o wasnym krlestwie. Jego celem byo jednak ni mniej, ni wicej, tylko zawadn Konstantynopolem i zasi na tronie Konstantyna Wielkiego i Justyniana. Stosownie do tych dalekosinych planw przeprawi si przez cienin Otranto i podj oblenie Dyrrachion, wielkiej twierdzy bizantyskiej strzegcej dostpu na Bakany. Zagroenie ze strony Normanw miao tutaj charakter bardziej bezporedni ni ze strony Seldukw w Azji Mniejszej. Inaczej te ni jego poprzednicy w VII wieku, Aleksy Komnen nie mg liczy ani na rodzim armi chopsk, ani na entuzjazm, jaki budzia wiadomo obrony

148

chrzecijastwa przed niewiernymi. Co si tyczy pierwszej kwestii, spoeczna baza dawnych armii temw ulega zniszczeniu, a ich gwne tereny rekrutacji zagarnli Selducy. Jeli za chodzi o drug, to wiele spord wrogich si zagraajcych Bizantyczykom byo pastwami chrzecijaskimi. Tak wic jako jedyne dostpne rodki obrony pozostaway nowemu cesarzowi wojsko zacine i dyplomacja. Najemnicy jednak kosztuj, tote jednym z pierwszych posuni Aleksego bya konfiskata skarbw znajdujcych si w kocioach Konstantynopola, jedynej atwej do spienienia rezerwy majtkowej, jaka bya w zasigu moliwoci dyspozycyjnych rzdu. Chocia cesarz raczej zastawi te kosztownoci, ni je sprzeda, jego postpek wzbudzi sprzeciw w koach kocielnych i nieco nadszarpn reputacj, na ktrej tak mu zaleao szermierza ortodoksji przeciw niebezpiecznemu nowinkarstwu intelektualistw. Dziki zdobytym w ten sposb pienidzom Aleksy zebra rnobarwn armi kondotierw znalazo si w niej midzy innymi wielu Anglosasw, ktrzy opucili swoj ziemi ojczyst po najedzie normaskim i pomaszerowa na zachd naprzeciw Robertowi Guiscardowi. Byo ju jednak za pno, by ocali Dyrrachion, ktre po porace armii cesarskiej w padzierniku 1081 roku wpado w rce Normanw. Zdobycie twierdzy pozwolio napastnikom wtargn do Epiru, Macedonii i Tesalii, upi i pustoszy te kraje. Aleksy potrzebowa sojusznikw. Z kolei Wenecjanie ktrzy w teorii cigle byli poddanymi Cesarstwa niechtnie widzieli wojowniczego wadc, usadowionego po obu stronach wejcia na Adriatyk, ktry mg im stwarza komplikacje w zyskownym handlu ze Wschodem. Przyjli wic przychylnie dyplomatyczne zabiegi Bizantyczykw i obiecali im pomoc swojej znakomitej floty ale nie za darmo. Ukad midzy nimi a Konstantynopolem, podpisany w pierwszej poowie 1082 roku, przyznawa doy weneckiemu wysok godno bizantysk, a weneckiemu Kocioowi hojne coroczne subsydium. Waniejsze jednak byo to, e weneccy kupcy otrzymali nieograniczone prawo wolnego handlu, bez adnych opat celnych, na caym obszarze Cesarstwa, z wyjtkiem Morza Czarnego. Bizantyczycy nigdy wprawdzie nie mieli monopolu na handel zagraniczny na swoim terytorium ani nie dyli do jego wprowadzenia, ale zawsze ograniczali dziaalno handlow cudzoziemcw do pewnych portw i targowisk i wymagali od nich wnoszenia takich samych opat celnych, do jakich byli zobowizani obywatele Cesarstwa. Specjalna pozycja, jak uzyskali teraz Wenecjanie, umoliwiaa im zwycisk rywalizacj z kupcami bizantyskimi na kadym targowisku i nieuchronnie prowadzia do przejcia w ich rce znacznej czci handlu dalekosinego na terytorium Cesarstwa, niezalenie od jego kierunku, z wynikajcym std powanym uszczerbkiem na dochodach pastwa. Ale bya to cena, ktr Bizantyczycy musieli zapaci, jeli chcieli zamkn Bakany przed gronymi Normanami i da Aleksemu chwil wytchnienia, potrzebn mu, by zaprowadzi jaki porzdek w chaosie pozostawionym mu w spadku przez nieudolnych poprzednikw.

149

Wenecjanie wywizali si z obietnic, przecili normaskie szlaki zaopatrzeniowe i w lecie roku 1083 odzyskali Dyrrachion. Jednoczenie Bizantyczycy stopniowo nasilali wasny napr militarny i w kocu zmusili najedcw do cakowitego wycofania si z Bakanw. Jednak w tym samym czasie sowiaskie ksistwa na pnocnym zachodzie Pwyspu Bakaskiego wykorzystay wojn bizantysko-normask, eby ugruntowa swoj niezaleno od Cesarstwa. Po mierci Roberta Guiscarda w roku 1085 jego nastpc zosta syn, Boemund, ktry podziela ojcowsk wrogo wzgldem Bizancjum, i nie naleao si spodziewa, e na dalsz met pogodzi si z istniejcym stanem rzeczy. Tymczasem Aleksy zajty by zabezpieczaniem swojej wadzy, obsadzajc stanowiska o strategicznym dla tej sprawy znaczeniu czonkami wasnej rodziny albo tych domw arystokracji wojskowej, ktre byy jego sprzymierzecami. Przede wszystkim naleaa do nich rodzina Dukasw, wic najstarsza crka cesarza, Anna, zostaa zarczona z synem Michaa VII i Marii z Alanii, Konstantynem, ktrego przyszy te wyznaczy na swojego wspcesarza i ewentualnego nastpc. Ale stosunki Komnenw z klanem Dukasw byy napite i kiedy w roku 1092 urodzi si Aleksemu pierworodny syn, Jan, cesarz pozbawi modego Konstantyna jego pozycji, zerwa zarczyny i zacz w coraz wikszym stopniu polega na wasnej sieci powiza rodzinnych. W systemie administracyjnym pastwa wprowadzono radykalne zmiany. Dawne tytuy i urzdy straciy na znaczeniu albo zostay zlikwidowane powstaa nowa hierarchia. Pienidz ulega postpujcej deprecjacji. Kiedy wic byy nakadane na obywateli pewne nowe, dodatkowe podatki, z wieloma czy si obowizek pacenia ich w starej, mocnej monecie. W ten sposb podnoszono dochody pastwa, co byo konieczne, eby pokry koszty utrzymania armii najemnej, ktr tworzyli przybysze z Europy Zachodniej, Bugarzy, Turcy i inni. Aleksy prbowa rwnie stworzy podstawy armii rodzimej, zoonej z onierza krajowego. Miao temu suy zarwno osiedlanie na terytorium bizantyskim pokonanych nieprzyjaci, ktrzy byli zobowizani do penienia suby wojskowej, jak i przydzielanie gruntw wasnym obywatelom w zamian za wiadczenie tej powinnoci. wiat pnego XI wieku bardzo si jednak zmieni i nadawana w ten sposb ziemia nie utrzymywaa ju zwykego onierza, tak jak to byo za cesarzy ikonoklastw. Teraz te posiadoci miay raczej charakter wielkich majtkw ziemskich i byy przydzielane feudalnym monowadcom. Nie wolno byo ich zbywa, chocia przynajmniej w teorii mogy by odbierane. Szybko stay si dziedziczne. Posiadacz takiego majtku, zwanego pronoia, by zobowizany do penienia suby, osobicie albo przez zastpc, jako cikozbrojny rycerz oraz dodatkowo do wystawienia pewnej liczby konnych i pieszych onierzy. W zamian by uprawniony do pobierania podatkw i innych nalenoci z przydzielonych sobie gruntw, a chopi, ktrzy je uprawiali, w rzeczywistoci stawali si jego poddanymi. Doprowadzenie tych reform do koca byo jeszcze spraw dosy odleg, kiedy

150

nad Cesarstwem zawiso nowe niebezpieczestwo militarne. Pieczyngowie, ktrzy ju od dawna rozcignli swoje zwierzchnictwo nad rwninami poudniowej Ukrainy i Wooszczyzny i w przeszoci czsto byli wykorzystywani przez Bizantyczykw do wywierania nacisku na Bugarw i Rusw, teraz sami postanowili wykorzysta sabo Cesarstwa na Bakanach. Po serii wstpnych wypadw, przeprowadzanych od roku 1087, przewalili si przez pasmo Bakanu i przez Tracj, eby wczesnym latem roku 1090 stan pod murami Konstantynopola. Co si tyczy murw miasta, nie byli w stanie wiele wskra, ale mogli poszuka i rzeczywicie znaleli sprzymierzeca, ktry byby zdolny rzuci wyzwanie flocie cesarskiej. Okaza si nim selducki emir Smyrny, Czaka (w wersji zgrecyzowanej Tzachas). Utworzy on spor flot, ktr obsadzi eglarzami greckimi z nadmorskich miast zachodniej Azji Mniejszej. W roku 1090 ta flota wpyna na morze Marmara, eby wesprze Pieczyngw, i z nadejciem zimy Konstantynopol by oblegany i od ldu, i od morza, po raz pierwszy od wielkich arabskich oble roku 674 i 717. W tej sytuacji Aleksy podj rozmowy z tureckim ludem, ktry niedawno pojawi si na stepach czarnomorskich, Kumanami, i doszed z nimi do porozumienia. Dziki zrcznej strategii udao mu si odcign armi pieczysk od Konstantynopola i poczy swoje siy z Kumanami, ktrzy tymczasem przeszli przez delt Dunaju i pomaszerowali na poudnie. 29 kwietnia 1091 roku doszo do rozstrzygajcej bitwy u podna Lebunionu niedaleko rzeki Maricy. Pieczyngowie zostali wprost zmiadeni, wikszo wojownikw zgina lub dostaa si do niewoli. Wzmocniony tym zwycistwem Aleksy podj dziaania karne przeciwko Serbom, ktrzy sprzeniewierzyli si swoim zobowizaniom sojuszniczym nie przyniosy one jednak wikszych efektw. Tymczasem nowi sprzymierzecy Cesarstwa, Kumani, nie czuli si usatysfakcjonowani sposobem, w jaki odwdziczono im si za pomoc przede wszystkim bowiem zaleao im na ziemi, na ktrej mogliby si osiedli a ponadto byli podjudzani przez pewne koa w samym Konstantynopolu, ktre wrogo przyjy likwidacj starych porzdkw, jakiej dokona Aleksy. W roku 1094 wtargnli wic na terytorium bizantyskie, prowadzeni przez samozwaczego pretendenta do tronu cesarskiego, ktry podawa si za syna Romana Diogenesa. Zanim cesarz zdoa zatrzyma ich i rozbi, dotarli a pod Adrianopol. W cigu pierwszych pitnastu lat panowania Aleksemu udao si przywrci zwierzchnictwo bizantyskie na Bakanach i pokona dwch potnych nieprzyjaci. Teraz nadesza chwila, by skierowa swoj uwag na Azj Mniejsz, gdzie od wierwiecza panoszenie si Seldukw nie napotykao adnych przeszkd i gdzie jedna za drug wci napyway pkoczownicze watahy rnych plemion tureckich, kada z wasnym wodzeni na czele. Ale zanim cesarz mg podj olbrzymie zadanie odzyskania dla swojego pastwa Azji Mniejszej, przynajmniej w czci, Bizancjum musiao stawi czoo zupenie nowemu wyzwaniu, z jakim nie spotkao si nigdy przedtem.

151

Ustanowienie rzdw selduckich w Palestynie stworzyo trudnoci w podrowaniu pielgrzymom udajcym si do Ziemi witej. Czoowi przedstawiciele duchowiestwa zachodnioeuropejskiego wzywali wic do wyprawy w celu oswobodzenia witych miejsc. Jednoczenie Aleksy wystpi z apelem do acinnikw, aby zacigali si w szeregi najemnych wojsk bizantyskich i pomogli Cesarstwu odzyska Azj Mniejsz. W tym czasie na Zachodzie wzrost liczby ludnoci pocign za sob rosncy gd ziemi, a pamitajmy, e dziao si to w spoeczestwie, w ktrym sia i wadza byy nierozerwalnie zwizane z jej posiadaniem. Zuboali rycerze, ktrzy zdobyli ostrogi w walce przeciw niewiernym w Hiszpanii, tylko czekali na sposobno do dalszych przygd. Wybuch zaborczoci normaskiej w poudniowej Italii i na Sycylii by sygnaem, e spoecznoci pnocno-zachodniej Europy s gotowe szuka nowych wiatw do zdobycia w strefie Morza rdziemnego. Kiedy wic do istniejcych wczeniej uwarunkowa tendencji ekspansjonistycznych doszed jeszcze motyw religijny, zostaa wprawiona w ruch sia nie poddajca si ju kontroli. Nie miejsce tutaj, eby duej zatrzymywa si nad gbszymi przyczynami krucjat. W kadym razie trzeba stwierdzi, e chocia w ostatecznym rezultacie, jeli chodzi o realizacj ich pierwotnego celu, poniosy one fiasko, to oznaczay nieodwracaln zmian w politycznych, militarnych i ekonomicznych relacjach midzy wschodni i zachodni Europ. Na synodzie w Clermont w roku 1095 papie Urban II wezwa bogatych i biednych, eby podjli walk o wyzwolenie ucinionych chrzecijaskich braci na Wschodzie. Odpowiedzi na to wezwanie byo co, czego ani papie, ani cesarz bizantyski nie oczekiwali i wcale sobie nie yczyli. Zachodnie chrzecijastwo ogarn pewien rodzaj zbiorowej histerii, kreujcej pszalonych, charyzmatycznych przywdcw w rodzaju Piotra Pustelnika, za ktrym dziesitki tysicy prostych ludzi, Ucho uzbrojonych i pozbawionych zaopatrzenia, wyruszyo w dug wdrwk przez ca Europ do Konstantynopola. W tym samym czasie rwnie feudalni wielcy panowie, wietrzc okazj do podboju, mobilizowali swoich stronnikw i szykowali si do poprowadzenia na wschd porzdnie zorganizowanej wyprawy wojennej. Byli wrd nich ksi lotaryski Gotfryd z Bouillon, hrabia Tuluzy Rajmund Saint-Gilles, brat krla Francji Filipa I, Hugo, syn Wilhelma Zdobywcy, Robert, i stary wrg Aleksego, normaski ksi Boemund. Armia, ktr zgromadzili, liczya cztery do piciu tysicy konnych rycerzy oraz dwadziecia do dwudziestu piciu tysicy onierzy pieszych, do czego niewtpliwie dochodziy tysice osb, ktre zazwyczaj towarzysz wojsku i yj z niego. Bizantyczycy i krzyowcy patrzyli na oswobodzenie Ziemi witej z zupenie innej perspektywy. Przede wszystkim, dla krzyowcw bya to powinno natury religijnej, wykraczajca poza zobowizania spoeczestwa rozumianego jako ciao polityczne, dla Bizantyczykw za po prostu sprawa przywrcenia prawowitej wadzy nad ich dawnymi prowincjami. Po drugie, zachodni panowie feudalni i ich stronnicy myleli o wykrojeniu ze zdobytych ziem niezalenych ksistw dla siebie

152

samych, natomiast Bizantyczycy uwaali, e odzyskane terytoria nale do nich i e onierze, ktrzy o nie walcz, powinni by wynagradzani w taki sam sposb, jak to si praktykuje w przypadku wszystkich innych najemnikw. I to byy gwne punkty nieporozumienia. Ale byy i inne. Przyzwyczajeni do scentralizowanego systemu sprawowania wadzy Bizantyczycy patrzyli na armie krzyowe, w ktrych kady by winien posuszestwo jedynie wasnemu seniorowi, jak na bezadn haastr. Prcz tego zdumienie i odraz budzi w nich widok czonkw kleru noszcych bro, co pozostawao w jaskrawej sprzecznoci z prawem kanonicznym, jakie ustalio si w Kociele Wschodnim. Z kolei w oczach krzyowcw Bizantyczycy byli ludmi butnymi, przebiegymi, tchrzliwymi i bogatymi. Wielka to rzadko w historii, eby przedsiwzicie, ktre miao, przynajmniej w czci, charakter wspdziaania dwch stron, rodzio tak wiele wzajemnego niezrozumienia i wzajemnej nieufnoci. W sierpniu roku 1096 pierwsza fala krzyowcw dotara do Konstantynopola. Byy to resztki owych sabo uzbrojonych i nie zorganizowanych tumw, ktre prowadzi Piotr Pustelnik. Aleksy, jak mg najszybciej, postara si, eby ci ludzie zostali nakarmieni i eby przeprawiono ich do Azji. Wikszo z nich zostaa wkrtce wzita do niewoli przez Turkw lub zgina z ich rk. Jesieni zaczy przybywa dobrze uzbrojone i zdyscyplinowane oddziay wielkich panw. Zdyy one ju sobie zyska z reputacj u ludnoci bizantyskiej, poniewa traktoway Cesarstwo jak terytorium okupowane i yy na koszt okolic, przez ktre przecigay. Aleksy, czujny na niebezpieczestwo, jakie stanowia obca armia obozujca w ssiedztwie stolicy, prbowa uporzdkowa sytuacj. Z jednej strony oferowa zaopatrzenie, przepraw przez Bosfor, informacje i przewodnictwo ju w Azji. Z drugiej za da, aby przywdcy krucjaty zoyli mu przysig na wierno, ktra tak przynajmniej mia nadziej zobowizaaby ich do dziaania w charakterze swego rodzaju przedstawicieli rzdu cesarskiego. Negocjacje przecigny si a do pocztkw roku 1097. Wikszo przywdcw krucjaty zoya jednak w kocu tak przysig, chocia wielu tylko w zamian za hojne podarki. Na wiosn Aleksy przewiz wic przybyszw na brzeg azjatycki i rozpoczy si dziaania wojskowe, w ktrych zachowywano pewne pozory wsppracy. W czerwcu armia krzyowcw zdobya Nice i posuwaa si w kierunku poudniowo-wschodnim starym szlakiem wojskowym, prowadzcym przez frygijskie miasto Dorylaion (dzi. Eskisehir) i dalej przez dolin zwan Wrota Cylicyjskie. Selducy cofali si. Teraz Bizantyczycy mogli znowu obj w posiadanie wiele miast w zachodniej czci Azji Mniejszej. Wczesnym latem nastpnego, 1098, roku krzyowcy dotarli do Antiochii. Tutaj, jakakolwiek jedno polityczna istniaa midzy nimi a Bizantyczykami, teraz zostaa zerwana. Przywdcy krucjaty mieli bowiem wielk ochot sami urzdzi si w Syrii jako niezaleni wadcy i ju nie w gowie im byo liczy si z interesami Aleksego. Zaczli si nawet kci midzy sob o owoce zwycistwa, poniewa midzy Rajmundem, hrabi Tuluzy, a Boemundem wybuch spr o to,

153

ktremu przypadnie Antiochia. W kocu zwyciy Norman i on zosta w miecie jako udzielny ksi, podczas gdy hrabia Tuluzy pody z gwnymi siami krucjaty na poudnie. W lipcu roku 1099 krzyowcy zdobyli Jerozolim. Powstao tam nowe krlestwo, na ktrego wadc zosta wybrany Gotfryd z Bouillon (przyj tytu Obrocy Grobu witego"), a inni przywdcy krucjaty utworzyli wasne efemeryczne ksistwa w pozostaych czciach zajtego terytorium. Bezporednie skutki pierwszej krucjaty w zakresie, jaki dotyczy Aleksego, byy wic takie, e jego poddani doznali wszelkich rodzajw grabiey i gwatu ze strony obcej armii, e troch miast w Azji Mniejszej zostao odzyskanych dla Cesarstwa i wiele z nich utraconych na nowo i e pewna liczba nie budzcych zaufania panw zachodnich bezprawnie utworzya nowe organizmy polityczne na terenach nalecych si pastwu bizantyskiemu, a wrd nich znalaz si stary normaski wrg. Teraz mg on zagraa cesarzowi nie tylko z drugiej strony Adriatyku, ale z Antiochii tej samej Antiochii, ktra kiedy bya trzecim miastem Bizancjum. Stosunki midzy Aleksym i Boemundem byy napite. Ale Norman wkrtce uwika si w dziaania wojenne przeciwko Turkom i zosta przez nich w roku 1104 pobity. Jego klska umoliwia armii bizantyskiej odzyskanie Tarsu i Adany, podczas gdy flota cesarska opanowaa pnocnosyryjskie porty, Laodycee i Trypolis. W roku 1105 Boemund wrci na Zachd, eby zorganizowa przeciw Bizantyczykom operacj na wielk skal, tak, jak przeprowadzi jego ojciec dwadziecia cztery lata wczeniej. W roku 1107 Normanowie wyldowali w Aulonie (dzi. Ylora w Albanii) i znowu, jak przed laty, podjli oblenie Dyrrachion. Tym razem jednak Cesarstwo dysponowao wystarczajcymi rodkami militarnymi, eby stawi im czoo w bezporedniej walce i pokona ich. Ostatecznie wic w roku 1108 Boemund by zmuszony podpisa traktat, w ktrym uzna zwierzchnictwo bizantyskie. Dla Aleksego oznaczao to wielkie zwycistwo, wzmocnio ono ogromnie bizantysk pozycj na Bakanach. Ale mapa polityczna Europy zmieniaa si, na czoo wysuway si nowe pastwa i w sferze interesw bizantyskich pojawi si nowy rywal. Madziarzy, od dawna ju zadomowieni na Wgrzech, porzucili swoje upiecze obyczaje, ktre uczyniy z nich w X wieku postrach zachodniej Europy. Teraz byli pastwem chrzecijaskim. Sabo Cesarstwa podkusia ich do prby rozcignicia swoich wpyww w kierunku poudniowym, na Chorwacj i Dalmacj. Nie bdc w stanie powstrzyma Wgrw rodkami wojskowymi, Aleksy doszed z nimi do porozumienia przez rokowania. Strony zawary ukad, na mocy ktrego najstarszy syn cesarza, Jan, polubi ksiniczk z wgierskiego domu krlewskiego. To ju byy inne czasy i Cesarstwo nie odgrywao tak przemonej roli politycznej jak za panowania dynastii macedoskiej, kiedy pastwa sojusznicze w gruncie rzeczy staway si jego protektoratami. I maestwo dynastyczne nie wygasio konfliktu midzy Bizancjum i Wgrami, ktry cign si, z przerwami, przez cay wiek XII. Ukad z roku 1108 nie by na rk innemu sojusznikowi Cesarstwa, Wenecji, ktra traktowaa Dalmacj jako stref zarezerwowan dla siebie. Postpujce

154

ochodzenie stosunkw bizantysko-weneckich skonio Aleksego w roku 1111 do udzielenia przywilejw handlowych rywalce Wenecji, Pizie. Jeeli jednak cesarz liczy na to, e te dwa italskie miasta-pastwa bd si nawzajem trzyma w szachu i hamowa swoj ekspansj, to si przeliczy. Traktat z Piz tylko przypieszy przejcie bizantyskiego handlu dalekosinego przez kupcw italskich, czego nastpstwem by spadek dochodw Cesarstwa. Aleksy w gruncie rzeczy nigdy nie mia ani czasu, ani sposobnoci, eby powanie zaj si sytuacj w Azji Mniejszej. Gdyby mg od pocztku wystawi przeciw Seldukom odpowiednio siln armi, najprawdopodobniej przestaliby oni w ogle interesowa si tym regionem, ktry pierwotnie mia w ich oczach znaczenie drugorzdne ich gwnym celem byo zdobycie bogatych ziem muzumaskich na poudniu i przejcie kalifatu z rk arabskich. Ale w istniejcym stanie rzeczy praktycznie pozostawiono im w Azji Mniejszej pen swobod dziaania przez dwa pokolenia. W tym czasie caa struktura spoeczna tamtejszej ludnoci greckiej zaamaa si i doszo do masowej islamizacji. Na przewaajce obszary tej ogromnej krainy, gdzie przez tak dugi okres bio ekonomiczne i militarne serce Cesarstwa, wadza bizantyska nie miaa wrci ju nigdy. Aleksy przeprowadzi wprawdzie na froncie maoazjatyckim kilka udanych kampanii przeciw Seldukom, ale adna z ich nie miaa wikszego znaczenia ni lokalne. Kiedy w roku 1118 Aleksy Komnen zmar, jego nastpc zosta najstarszy syn, Jan, chocia potna siostra Jana, Anna, podja z ca determinacj prb osadzenia na tronie wasnego ma, Nicefora Bryenniusza. Zmary zaoyciel dynastii zapisa si w dziejach jako czowiek wprost nadludzkiej energii, ogromnej wytrwaoci w deniu do celu, niezachwianej odwagi i bystrej inteligencji. W swojej osobie i poprzez swoj rodzin stanowi moe jedyn si spoeczn zdoln do zaprowadzenia porzdku w chaosie, jaki pozostawili poprzedzajcy go bezporednio wadcy. Dokona wielkiego dziea i w momencie jego mierci Cesarstwo Bizantyskie byo potniejsze i bardziej ufne w swoj potg ni kiedykolwiek od wielkich dni Bazylego II. A jednak ani Aleksy I, ani klasa, ktr reprezentowa, nie zdoali stworzy tak silnej armii ani obudzi w spoeczestwie takiego ducha solidarnoci, jak to udao si cesarzom doby ikonoklazmu. Jeeli chodzi o sytuacj wewntrzn, to wzrost wielkich majtkw ziemskich i kurczenie si warstwy chopskiej sprawiy, e zbyt wielka cz produktywnoci pastwa znalaza si w gestii prywatnej. Cesarstwo cierpiao na chroniczny niedobr i pienidzy, i ludzi. Aleksy by wic czsto zmuszony zyskiwa czas pod zastaw przyszoci swojego pastwa. A wiat, w ktrym przyszo mu prowadzi polityk zewntrzn, zmieni si rwnie. Zachd ju nie by odlegy i saby. Cesarstwo niemieckie, Francja, Normanowie i Wgrzy wszystko to byy teraz niezalene potgi i naleao si z nimi liczy, podobnie jak z niektrymi spord miast-pastw italskich. Z pozycji jedynego supermocarstwa, ktre w decydujcym stopniu mogo wpywa na bieg rozgrywajcych si wok wydarze, Bizancjum zostao zdegradowane do roli tylko

155

jednego wrd wielu pastw europejskich. Zastarzae nawyki mylenia i dziaania nie poddaj si jednak tak atwo i w roku 1118 mao kto w Konstantynopolu mg zdawa sobie spraw z tego, e Europa, a wraz z ni oni sami, obywatele Cesarstwa, wkraczaj w now epok. Ci ludzie przypominali eglarzy, ktrzy wpywaj na nowy, nie znany sobie ocean i prbuj znale drog, ale posuguj si starymi mapami. Wstpujc na tron, Jan II nie musia, jak si zdaje, walczy z jak wiksz wewntrzn opozycj. Nie dysponujemy wiadectwami, ktre wskazywayby, e skierowany przeciw niemu spisek wasnej rodziny cieszy si szerszym poparciem. A nawet czowiek, ktry mia ewentualnie zaj jego miejsce, jego szwagier Nicefor Bryenniusz, najwyraniej by osobicie sabo zaangaowany w powodzenie tych planw i kiedy one upady, w dalszym cigu suy Janowi jako zaufany pomocnik a do swojej mierci w wiele lat pniej. Sytuacja midzynarodowa przedstawiaa si jednak gronie. Jak zawsze, wrogie wobec Cesarstwa byo nastawienie Normanw, zarwno tych na Sycylii, jak i rzdzcych Antiochi. Wgrzy mieli ambicje rozszerzy swoj wadz na terytoria bakaskie, wspierali wic Serbw oraz inne ludy poudniowosowiaskie w ich wysikach zmierzajcych do wyrwania si spod bizantyskiej kurateli. Jan wykorzystywa wprawdzie swoj pozycj czonka wgierskiego domu krlewskiego, ktrym sta si dziki maestwu, eby budowa stronnictwo probizantyskie na tamtejszym dworze i w krgach wyszego duchowiestwa, a take popiera dogodnych dla siebie pretendentw do wgierskiego tronu ale nie by zdolny zlikwidowa konfliktu interesw, jaki istnia midzy Cesarstwem a Wgrami. Po drugiej stronie Bosforu wiksza cz Azji Mniejszej cigle pozostawaa pod wadz Turkw. W nastpstwie bizantyskiej klski pod Mantzikertem pewien armeski rd ksicy zaoy w Cylicji wasne pastwo, ktre prowadzio konsekwentn polityk antybizantysk i cile wsppracowao z lewantyskimi pastwami krzyowymi. Dla dopenienia obrazu Wenecjanie w dalszym cigu trzymali w garci handel zagraniczny Cesarstwa. Spraw zasadniczej wagi byo wic dla Jana nie dopuci do tego, aby wsplna sprawa poczya wszystkich potencjalnych nieprzyjaci Cesarstwa i aby uzgodnili oni midzy sob priorytet dziaa. Tote od pocztku panowania jego aktywno dyplomatyczna bya nakierowana na ten wanie cel. Niestety, nie zawsze moemy ledzi j w szczegach, co wynika z braku wspczesnych rde historiograficznych takich, jakie istniej, jeeli chodzi o panowanie jego poprzednika i jego nastpcy. Od pocztku swoich rzdw nowy cesarz by naciskany przez Wenecjan, eby potwierdzi traktat, ktry zawarli z jego ojcem przed blisko ju czterdziestoma laty. Jan nie by jednak w rozpaczliwym pooeniu, w jakim znajdowa si wwczas Aleksy, i mia sposobno zobaczy na wasne oczy ekonomiczne i spoeczne skutki, jakie pocigno za sob udzielenie Wenecji specjalnych przywilejw handlowych. Przez duszy czas unika wic potwierdzenia tego traktatu, zbywajc

156

Wenecjan najrniejszymi wymwkami. Ci odpowiadali na to wzmoeniem naciskw dyplomatycznych i zawoalowanymi pogrkami. W kocu za, w roku 1126, flota wenecka zacza przeprowadza rajdy na bizantyskie wyspy Morza Egejskiego, eby uzmysowi Konstantynopolowi powag sytuacji. Jan nie mia wyjcia, musia podpisa nowy ukad, potwierdzajcy wszystkie ustalenia traktatu z roku 1082, i tym samym skaza swoje pastwo na nieustajcy drena ekonomiczny. Pomylne operacje wojskowe przeciwko Serbom, przedsiwzite przez Jana, eby przywie z powrotem ich ksistwa pod zwierzchnictwo Bizancjum, doprowadziy do zerwania z Wgrami. Okoo roku 1128 wgierski krl Stefan II wypowiedzia wojn Cesarstwu i zaj naddunajskie twierdze graniczne, Belgrad i Braniczewo (u ujcia Morawy do Dunaju). Pod naporem si bizantyskich musia si jednak wycofa, pozostawiajc swoich serbskich protegowanych bez obrony. W cigu pierwszych dziesiciu lat panowania Janowi udao si wic utwierdzi dominacj bizantysk na pnocnych Bakanach i zniechci Normanw do ponawiania prb zapuszczenia korzeni na tamtejszych terytoriach Cesarstwa. Teraz by gotowy skierowa si na wschd i podj zadanie o wiele trudniejsze zadanie przywrcenia bizantyskiego panowania w Azji Mniejszej i Syrii. Ale zanim mg do tego przystpi, musia stawi czoo nieprzewidzianemu obrotowi wydarze na Zachodzie. W roku 1130 normaski krl Roger II zjednoczy pod swoj wadz Sycyli i poudniow Itali. Groba, jak stanowio zjednoczone, potne pastwo normaskie w centrum wiata rdziemnomorskiego, dotyczya jednak nie tylko Bizantyczykw, ale rwnie cesarstwa niemieckiego, ktre miao swoje tradycyjne interesy w pnocnej i rodkowej Italii. Tote wsplne niebezpieczestwo zbliyo oba mocarstwa. Jan podpisa traktat o przyjani z cesarzem Lotarem, a pniej z jego nastpc Konradem III. Przymierze niemiecko-bizantyskie wzio w ryzy ambicje Normanw i pozwolio Janowi na prowadzenie aktywnej polityki wschodniej bez obawy ataku z zachodu. Tymczasem w Azji Mniejszej sutanat Rum rozpad si na pewn liczb mniej lub bardziej niezalenych pastw. Std pierwszym strategicznym celem Jana okazao si pokonanie emira Meliteny z panujcej tam dynastii Daniszmendw, ktrego terytorium rozcigao si po obu stronach szlaku prowadzcego do Cylicji i Syrii. Cesarz dopi tego, przeprowadziwszy kilka pomylnych kampanii, ktrych ukoronowaniem bya druzgocca klska daniszmendzkiego wadcy w roku 1135 i zajcie przez Bizantyczykw Meliteny wraz z nalecymi do niej obszarami. Nastpn przeszkod na drodze do Syrii poniewa gwnym celem Jana byy pastwa krzyowe, a nie selduckie ksistwa Azji Mniejszej stanowio armeskie pastwo w Cylicji. Kiedy na wiosn roku 1137 Jan poprowadzi swoje wojsko w gry Taurus, wyprawa przypominaa niemal pochd triumfalny. Na samo zblienie si wyszkolonych niczym dobrze wyregulowana maszyna si bizantyskich poddawao si miasto po miecie, twierdza po twierdzy. Armeski ksi Lewon

157

dosta si w rce zwycizcw i musia uda si na wygnanie. Pady Tars, Adana i Mamistra (antyczna Mopsuestia) i pnym latem Jan obozowa ju pod murami Antiochii. Jej normaski wadca, Rajmund z Poitiers, zi Boemunda II, mia podstawy, eby nie darzy penym zaufaniem swoich poddanych, w wikszoci Grekw wyznania ortodoksyjnego, wkrtce wic podda miasto i zaprzysig wierno cesarzowi. W nastpnym roku Jan dokona uroczystego wjazdu do Antiochii, ktry przybra form efektownego spektaklu, zorganizowanego z caym bizantyskim zaciciem do ceremoniau i pompy. By on pomylany jako akt demonstracji zarwno pod adresem ludnoci syryjskiej, jak i wadcw pastw krzyowych, ktry nie tylko mia pokaza, e cesarz bizantyski jest jedynym prawowitym wadc tej ziemi, ale e Cesarstwo znowu potrafi wyruszy w pole z wielk armi, odpowiednio wyposaon i wietnie dowodzon. Upajajca retoryka wczesnych bizantyskich panegirystw, ktrej troch przykadw si zachowao, czerpie przy tej okazji pen garci z bogatego repertuaru tradycyjnych motyww bizantyskiej wyszoci nad innymi ludami i oczywistego przeznaczenia" Cesarstwa do sprawowania nad nimi zwierzchnoci. Sprawy jednak nie miay uoy si tak prosto. Po roku 1138 midzy Cesarstwem i pastwami krzyowymi roso napicie. Tamtejsze duchowiestwo aciskie wspierao antybizantyskie nastawienie wielu lokalnych wsplnot chrzecijaskich, ktre czsto byy wyznania monofizyckiego. Przyczyniao to Bizantyczykom coraz wikszych trudnoci w utrzymywaniu swoich garnizonw w Cylicji i pnocnej Syrii w istocie bya to armia okupacyjna. W kocu, w roku 1142, ksi Antiochii wymwi przysig na wierno Cesarstwu, co praktycznie kado kres bizantyskim wpywom na poudnie od gr Taurus. Jan potraktowa jednak odstpstwo Antiochii jako niepowodzenie przejciowe i powzi decyzj o nastpnej kampanii przeciw krnbrnemu miastu, by moe z ostateczn intencj przywrcenia rzdw bizantyskich nad ca zachodni Syri i Palestyn oddzielenie pustej retoryki od rzeczywistych zamiarw politycznych nie jest rzecz atw. W kadym razie w roku 1143 cesarz znowu znalaz si na czele armii w Cylicji. Tam podczas polowania zosta raniony zatrut strza i wkrtce potem, 8 kwietnia, zmar. Przed mierci zdy jeszcze wyznaczy na swojego nastpc najmodszego syna, Manuela, ktry by przy nim w jego ostatnich chwilach. Okolicznoci, w jakich doszo do mierci Jana, pozostawiy za duo znakw zapytania, eby mona byo odmwi prawdopodobiestwa przypuszczeniu, e pad on ofiar spisku, w ktry by zamieszany Manuel. Ale jak byo w rzeczywistoci, nigdy nie bdziemy wiedzie na pewno. Jan II Komnen by szczliwym wodzem i niestrudzonym rzdc pastwa. Bezspornie uczciwy i agodny jako czowiek, zyska sobie u wspczesnych opini wadcy sprawiedliwego i bezinteresownego. Niestety, dysponujemy zbyt skromnymi informacjami na temat wewntrznej historii jego panowania, eby stwierdzi, czy rzeczywicie prbowa ukrci ktrekolwiek z powszechnych w owym okresie

158

naduy, jak choby notoryczne zdzierstwo poborcw podatkowych. Wiadomo, e stworzy skuteczn si militarn z najemnikw, z kontyngentw dostarczanych przez panw feudalnych, z jecw wojennych ale najprawdopodobniej wycisn z Cesarstwa do koca wszystkie jego rezerwy w tym zakresie. A realna moliwo podjcia dziaa zaczepnych na wschodzie i tak zaleaa od neutralizacji niebezpieczestwa zachodniego poprzez sojusz z cesarzem niemieckim, na ktry nie mona byo liczy bezwarunkowo i na zawsze. Cesarstwo Bizantyskie za panowania Jana II cigle wic yo na kredyt zacignity u losu. Nowy cesarz Manuel I by, jak jego ojciec i dziad, wadc o wybitnych zdolnociach i niepoytej energii. Ale zarwno w jego charakterze, jak i w prowadzonej przez niego polityce tkwiy pewne gbokie sprzecznoci. Z jednej strony by przekonanym wyznawc pogldu o wyjtkowej roli Bizancjum jako supermocarstwa, z uprawnionymi roszczeniami do wszystkich terytoriw, jakie kiedykolwiek naleay do wadcw zasiadajcych na tronie w Konstantynopolu. Z drugiej za pozostawa osobicie pod silnym wpywem wiata zachodniego, podziwia zachodnie obyczaje i zachodni styl ycia. W polityce zagranicznej prbowa, przez pewien czas z powodzeniem, przywrci panowanie bizantyskie nie tylko na Bakanach, ale rwnie nad krajami Lewantu i nawet w Italii. Ale mg to robi tylko uzaleniwszy si od sojuszy z mocarstwami zachodnimi, co nadawao jego pretensjom do restauracji bizantyskiego uniwersalizmu znami absurdalnoci. Ponadto jego program odrodzenia Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie mg by zrealizowany jedynie za cen unii obu Kociow, Wschodniego i Zachodniego, a taki pomys ju od dawna w gruncie rzeczy nie mieci si w granicach politycznego prawdopodobiestwa. Nastroje antyzachodnie narastajce wrd ludnoci bizantyskiej wskutek forowania przez cesarza przybyszw z Zachodu, wskutek fatalnych dowiadcze z wojskami drugiej krucjaty i wskutek aroganckiego zadufania w sobie, jakie okazywao w stosunkach z Bizantyczykami wiele pastw zachodnich, pozbawiay doprowadzenie do unii jakichkolwiek szans na realizacj. Manuel powici zbyt wiele kurczcych si zasobw pastwa na budow armii w istocie nie potraficej obroni spoeczestwa, z ktrego ya. A w swoim zaabsorbowaniu wiatem zachodnim i zachodnim kierunkiem swojej polityki lekceway niebezpieczestwo, jakie wynikao dla Cesarstwa z tureckiego panowania nad przewaajcymi obszarami Azji Mniejszej. Jego rzdy upyny pod znakiem wielu efektownych sukcesw, z ktrych jednak aden nie zrodzi trwaych skutkw. Skoczyy si za katastrof rwnie wielk jak ta w roku 1071, albo moe nawet jeszcze wiksz, poniewa Cesarstwo ju nie miao rodkw pozwalajcych na podwignicie si z niej. Po mierci ojca Manuel natychmiast wrci z Cylicji do Konstantynopola, na razie porzuciwszy plan kampanii przeciwko pastwom krzyowym. W stolicy czekaa bowiem sprawa obsadzenia wakujcego stanowiska patriarszego co byo niezbdne, by w sposb waciwy mg si dokona akt koronacji przede wszystkim za nastpca Jana II musia upora si z wasnym starszym bratem

159

(dwaj najstarsi zmarli wczeniej), Izaakiem, ktry spodziewa si, e sam zasidzie na tronie po ojcu. Manuel najpierw uwizi Izaaka w jednym z monasterw konstantynopolitaskich, ale pniej bracia pogodzili si i Izaak sprawowa nawet dowdztwo armii. Jeden z wczesnych historykw wspomina jednak, e dopki y Izaak, cesarz zawsze nosi napiernik w obawie przed zamachem. Manuel uwaa, e najbardziej bezporednie niebezpieczestwo grozi Cesarstwu ze strony wojowniczych Normanw. Stosownie do tego przekonania kamieniem wgielnym swojej polityki zagranicznej uczyni z pocztku przymierze z cesarstwem niemieckim, ktre znalazo symboliczny wyraz w maestwie modego wadcy z Bert z Sulzbach, szwagierk niemieckiego wadcy Konrada III. Jednak wybuch drugiej krucjaty skomplikowa t prost strategi polityczn. Krucjata bowiem, jeliby odniosa jaki sukces, moga tylko wzmocni lewantyskie pastwa krzyowe, ktre w oczach Bizantyczykw byy tworami nielegalnymi, swoistymi dzikimi lokatorami na terytorium Cesarstwa. A przez to, e powodowaa ona skupienie caej uwagi Konrada III na Ziemi witej, Bizancjum pozostawao bez jedynego rzeczywistego sojusznika na Zachodzie. Kiedy wojska krzyowcw wkroczyy w roku 1147 na terytorium Cesarstwa, ich przemarszowi towarzyszy baagan i ekscesy, ktre przyczyniy si do wzrostu nastrojw antyzachodnich w spoeczestwie bizantyskim. Podobnie jak jego dziad Aleksy I, Manuel zada od przywdcw krucjaty przysigi na wierno i otrzyma j oraz zobowizania, e wszystkie nalece niegdy do Cesarstwa ziemie przez nich zdobyte zostan przekazane Bizantyczykom. Wolno przypuszcza, e by ju jednak mniejszym optymist ni Aleksy, jeeli chodzi o dotrzymanie tego zobowizania. W kadym razie, pragnc pozby si nieproszonych goci jak najszybciej, zarzdzi, aby przybye armie dostay odpowiednie zaopatrzenie i zostay przeprawione na drugi brzeg Bosforu. Jak si wydaje, nawet nie spotka si ze swoim szwagrem Konradem. Kontyngent niemiecki, ktry przyby pierwszy, zosta szybko, 25 padziernika, pobity na gow przez sutana Seldukw w pobliu Dorylaion i przesta si liczy jako skuteczna sia bojowa. Kontyngent francuski, na czele ktrego sta krl Ludwik VII, dotar do Konstantynopola na pocztku padziernika. Kontakty midzy krlem a cesarzem byy zewntrznie poprawne, ale dosy chodne. By moe do Manuela dotara informacja o radzie udzielonej Ludwikowi przez pewnego biskupa francuskiego, e powinien sprzymierzy si z sycylijskimi Normanami przeciwko wiaroomnym Bizantyczykom, ktrzy wanie paktuj z Seldukami. Jakkolwiek byo, Francuzi zostali przewiezieni do Azji, dano im zaopatrzenie i przewodnikw. Skierowali si na poudnie starym szlakiem wojskowym prowadzcym do Attalii (dzi. Antalya), a drog tej armii znaczyy gwaty na miejscowej ludnoci i nieustajce ktnie midzy Francuzami i ocalaymi Niemcami, ktrzy nienawidzili si nawzajem bardziej, ni jedni czy drudzy nienawidzili niewiernych. W Attalii Ludwik zdecydowa si odby dalsz drog morzem i wsiad ze swoimi baronami na okrty, zostawiajc nieszczsnych

160

Niemcw i znaczn cz wasnej piechoty zdanych na ask Turkw i Bizantyczykw. Konrad, wczeniej ranny, odzyska siy i ostatecznie z resztkami swojej zmaltretowanej armii wrci do Konstantynopola, gdzie zosta przyjty z wielkimi honorami, poniewa cigle by cennym sojusznikiem, a teraz tym bardziej cennym, e wycofa si z krucjaty. Wdziczny za kurtuazyjne potraktowanie wadca niemiecki obieca Bizantyczykom przedsiwzi wypraw przeciw Normanom na Sycylii. Panujcy tam Roger II skorzysta tymczasem z zaabsorbowania Manuela sprawami krucjaty i z nieobecnoci Konrada, by w roku 1147 przeprowadzi wyprzedzajcy atak przez Adriatyk. Nie tylko zaj wysp Korfu, ale przeszed przez rodkow Grecj i zupi Teby oraz Korynt. Uprowadzi te z sob wielu mieszkacw tych miast, a wrd nich wysoko cenionych tkaczy jedwabiu, ktrych osadzi na wasnym terytorium. Korfu zostao odzyskane wsplnym wysikiem Bizantyczykw, Niemcw i Wenecjan w roku 1149 i przygotowania do wyprawy obu cesarzy, niemieckiego i bizantyskiego, na Sycyli ruszyy naprzd. Normanowie zdoali jednak pokrzyowa te plany, zawizawszy w zachodniej Europie z pomoc francusk przymierze antyniemieckie i podburzywszy Wgrw i Serbw do wrogich dziaa przeciw Bizantyczykom, ktre doprowadziy do pierwszej z dugiego szeregu wojen prowadzonych na Bakanach midzy Cesarstwem i Wgrami. W ten sposb Europa, po raz pierwszy, staa si przedmiotem podziau midzy dwie wielkie koalicje. Po jednej stronie znalazo si Bizancjum, Niemcy i Wenecja. Po drugiej sycylijscy Normanowie, Francja, wiele miast pnocnej Italii, Wgry i ksistwa serbskie (ta strona cieszya si te cichym poparciem ze strony papiestwa). Nic nie mogo wyraniej uwydatni faktu, e Bizancjum, wbrew swoim uniwersalistycznym pretensjom do hegemonii, w rzeczywistoci byo teraz tylko jednym spomidzy pastw europejskich. I jedna, i druga koalicja prboway rwnie rozcign swoje wpywy na Ru, gdzie wspieray rywalizujcych z sob wwczas pretendentw do tronu kijowskiego. Ostatecznie zwyciy kandydat, za ktrym opowiadali si Bizantyczycy, ale potga Cesarstwa zyskaa na tym niewiele. Manuel nawiza te kontakty i prowadzi dug, oywion korespondencj z krlem Anglii, Henrykiem II bez adnych praktycznych efektw. W roku 1152, kiedy Konrad III by wreszcie gotowy do podjcia z udziaem Bizantyczykw i Wenecjan operacji przeciwko Normanom, mier niemieckiego wadcy spowodowaa nag zmian w sytuacji politycznej. Jego nastpca, Fryderyk Barbarossa, nie mia zamiaru podpisywa si pod bizantyskimi roszczeniami do Sycylii i poudniowej Italii. W ten sposb sojusz midzy dwoma cesarstwami, ktrego pierwotnym czynnikiem sprawczym bya sabo Bizancjum, poszed w niepami i zastpia go rywalizacja, ktra wkrtce przerodzia si we wrogo. Manuel utworzy teraz wasn potn armi, zoon w przewaajcej mierze z najemnikw i utrzymywan dziki bezwzgldnemu ciganiu podatkw i bezlitosnym rekwizycjom. W kadym razie by zdolny bez obcej pomocy przywrci bizantyskie panowanie na Bakanach.

161

W roku 1154 krl Sycylii Roger II zmar, a jego nastpc zosta syn, Wilhelm I. Kiedy w Palermo zasiad na tronie nowy i niedowiadczony wadca, Manuel uzna, e nadszed odpowiedni moment, eby znowu ustanowi bizantyskie rzdy w Italii. Wysa wic flot do Ankony, jego armia zdobya miasto i majc w nim baz, rozpocza marsz na poudnie. Wielu lennikw i poddanych normaskich poparo spraw bizantysk, czy to ze szczerego przekonania, czy to z oportunizmu, i wkrtce caa wschodnia cz Italii od Ankony po Taranto znalaza si w rkach Bizantyczykw. wczesna retoryka zachystywaa si sukcesem Manuela. On za sam mg wyobrazi sobie, e realizuje program restauracji Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie, tak jak to niegdy uczyni Justynian. Jeeli jednak byo to co wicej ni obudowana retoryk mrzonka, wskazywaoby na gboki brak poczucia rzeczywistoci u cesarza. Justynian upora si z krlestwami Wandalw i Ostrogotw po kolei, z kadym z osobna, i nie musia w swoich rachubach politycznych bra pod uwag nikogo poza nimi. Natomiast w wieku XII potne pastwa europejskie, jak Niemcy czy Francja, z pewnoci nie patrzyyby obojtnie na tak radykaln zmian w rwnowadze si, a Wenecja, jak zawsze, byaby przeciwna rozcigniciu kontroli nad Adriatykiem przez jakiekolwiek pojedyncze pastwo. Ponadto Bizantyczycy potrzebowaliby przynajmniej biernego poparcia ze strony italskich miast i mieszkacw tamtejszych rejonw wiejskich. A na to nie mogli liczy bez aprobaty papiestwa. Cen za takiej aprobaty byaby unia kocielna na warunkach Rzymu, ktra nigdy nie zostaaby zaakceptowana nie tylko przez bizantyskie duchowiestwo, ale rwnie przez og ludnoci. Nastroje antyaciskie, rozpowszechnione w Konstantynopolu i poza nim, wskazyway, e jakiekolwiek zblienie z Kocioem Zachodnim wywoaoby gwatowny sprzeciw take wrd ludzi wieckich. Wyprawa italska skoczya si dla Bizancjum nieszczliwie, grzebic absurdalne nadzieje, jakie wzbudzia. W roku 1156 Wilhelm I, teraz ju mocn rk dziercy dziedzictwo ojcowskie, pokona Bizantyczykw pod Brindisi i wkrtce cakowicie wypdzi ich z Italii. Cesarz niemiecki Fryderyk Barbarossa, zaniepokojony gbszymi implikacjami bizantyskich operacji w Italii, z nie zaangaowanego w rozwj wydarze eks-sojusznika Bizantyczykw sta si ich otwartym wrogiem. Manuel by wic zmuszony podda rewizji swj osd sytuacji w tej stronie wiata i uzna, e naley zapobiec dalszym stratom. W roku 1158 podpisa z Wilhelmem traktat pokojowy, ktry oznacza kres bizantyskich nadziei na restytucj zachodniej czci Cesarstwa. Po krachu na froncie zachodnim Manuel zwrci si na wschd, eby wreszcie zaj si pastwami krzyowymi. Tutaj, gdzie przeciwnicy, z ktrymi mia do czynienia, byli sabi, skceni midzy sob i ustawicznie nkani przez Turkw, odnis efektowny sukces. W roku 1158 wyruszy w pole na czele olbrzymiej armii. Bez trudu narzuci status lennika Bizancjum armeskiemu pastwu w Cylicji, ktre tymczasem podnioso si po klsce zadanej mu przez Jana II. Nastpnie przysza kolej na Antiochi. Rzdzcy ni ksi Reginald popieszy uzna

162

bizantyskie zwierzchnictwo, urzdzajc ostentacyjn manifestacj pokory. Boso, ubrany w szat pokutn, przeby pieszo na czele swojego orszaku drog z Mamistry do obozu stacjonujcego pod miastem Manuela i pad w proch przed cesarzem, ktry z pocztku uda, e go nie widzi. Ostatecznie jednak uzyska ask cesarsk i zosta odprawiony, przyjwszy warunki Manuela. Musia zgodzi si, aby garnizon bizantyski zaj antiochesk cytadel, i obieca, e dostarczy armii cesarskiej kontyngent zbrojnych oraz zastpi katolickiego patriarch Antiochii dostojnikiem Kocioa Wschodniego. Zaraz potem krl jerozolimski Baldwin III, ktry bynajmniej nie by przyjacielem ksicia Antiochii, rwnie skwapliwie odda si pod opiek cesarza Bizancjum. Na wiosn nastpnego, 1159, roku Manuel, jak niegdy jego ojciec, odby uroczysty wjazd do Antiochii, ktry w oczywisty sposb mia symbolizowa nowy rodzaj relacji midzy Cesarstwem i pastwami krzyowymi. Poprzedzany przez swoj imponujc gwardi waresk, zbrojn w dwustronne topory, cesarz wjecha do miasta konno, w purpurowym paszczu okrywajcym zot kolczug, w koronie skrzcej si szlachetnymi kamieniami. Przy nim pieszo kroczy ksi Antiochii, prowadzc za uzd cesarskiego wierzchowca. Z tyu, bez korony i miecza, rwnie konno jecha krl jerozolimski, a za nim najwysi dostojnicy Cesarstwa w swoich ceremonialnych szatach. Ta wietna procesja suna przez krte ulice miasta, udekorowane kwiatami i wschodnimi materiami, w kierunku katedry i paacu ksicego. Cay nastpny tydzie trway fety, zabawy i turnieje i przez ten czas Manuel zyska sobie powszechny podziw swoj hojnoci, osobistym czarem i naturalnym dostojestwem. Wszystko to byo wspaniae, poniewa Bizantyczycy mieli doskonae wyczucie, jeli chodzi o ceremonie ale to nie bya wojna. Kiedy wito si skoczyo, cesarz uda si na granic tureck, gdzie oczekiwali go wysannicy sutana, i zawar rozejm z Turkami. Zachodni przywdcy poczuli si oszukani: nie miao by adnej wielkiej kampanii wojennej, ktra zmusiaby fal islamsk do odpywu. Mimo wszystko pastwa krzyowe byy jednak zmuszone zda si na Cesarstwo dla obrony przed muzumanami. Manuel nie kwapi si do otwartego starcia z gronymi Seldukami. Mia przecie i inne granice do strzeenia. Najbardziej wraliw spord nich bya ta z Wgrami, gdzie nieustannie dochodzio do incydentw, z ktrych kady mg rozpali si w wojn. Kiedy w roku 1161 zmar wgierski krl Gejza H, cesarz popar jego braci przeciw synowi krla, Stefanowi Ul, i udao mu si pozyska wielu stronnikw wrd tamtejszych wpywowych osobistoci, a zwaszcza wrd wyszego duchowiestwa. W ten sposb zapobieg na pewien czas jakim agresywnym pomysom ze strony Wgier i w roku 1164 mg podpisa z nimi ukad, ktry dawa Bizantyczykom znaczne korzyci. W tych wanie latach wzgldnego spokoju, cilej w roku 1162, selducki sutan Kilid Arslan II odby dug wizyt w Konstantynopolu, gdzie przyjmowano go ze wszystkimi oznakami kurtuazji i uszanowania. Ta publiczna demonstracja

163

przyjacielskich stosunkw midzy cesarzem i sutanem, ktrej towarzyszyo cae wyrafinowanie bizantyskiego ceremoniau, musiaa z pewnoci wydawa si wadcom pastw krzyowych i ich ciko oprymowanym przez Turkw baronom ostatecznym dowodem bizantyskiej dwulicowoci. Inaczej oczywicie patrzyli na ni sami Bizantyczycy, dla ktrych bya raczej wiadectwem potgi ich pastwa. W roku 1167 Manuel pozwoli wybuchn wojnie midzy Bizancjum i Wgrami, w wyniku ktrej Cesarstwo mocno usadowio si w Dalmacji, Chorwacji i Boni. W tym momencie, ktry by apogeum bizantyskiego panowania na Bakanach, Manuel, jak si zdaje, powzi te myl o poczeniu z Bizancjum samych Wgier. Postanowi mianowicie wyda swoj crk Mari za modszego brata krla Stefana i nastpc wgierskiego tronu, Bel, ktry przebywa jako zakadnik w Konstantynopolu i otrzyma tam imi Aleksy wyznaczajc go jednoczenie na swojego dziedzica, nastpc tronu bizantyskiego. Czy bya to traktowana powanie prba nadania Cesarstwu nowego ksztatu przez zjednoczenie go z jednym spord nowych pastw europejskich, czy tylko manewr taktyczny, zmierzajcy do umocnienia bizantyskich wpyww na Wgrzech, nie dowiemy si nigdy. Albowiem w rok pniej druga ona Manuela, Maria z Antiochii, urodzia cesarzowi syna i Bela-Aleksy zosta odsunity od sukcesji bizantyskiej. Jednak w kocu zasiad on na tronie we wasnym kraju, jako nastpca brata, i uczyni swj dwr orodkiem wpyww Konstantynopola. Tymczasem jeden z ksit serbskich, Stefan Nemanja, wykorzysta okres wrogoci midzy Cesarstwem i Wgrami, eby poczy podzielone ksistwa serbskie i uczyni z nich jednolite pastwo pod swoj wadz. Teraz, kiedy midzy Wgrami i Bizancjum zapanowa pokj, toczy ciki bj, zarwno na polu militarnym, jak i dyplomatycznym, o utrzymanie niezawisoci swojego kraju ale na prno. W roku 1172 by zmuszony uzna zwierzchnictwo bizantyskie, chocia jego pastwo nigdy nie zostao przeksztacone w prowincj Cesarstwa, tak jak si to stao z Bugari ptora wieku wczeniej. Faktyczny rozpad przymierza bizantysko-niemiecko-weneckiego znowu postawi na porzdku dziennym spraw zgubnych skutkw wynikajcych dla bizantyskiego handlu i dochodw pastwa z uprzywilejowanej pozycji, jak mieli w Cesarstwie Wenecjanie. Manuel prbowa osabi t pozycj przez podpisanie odpowiednich traktatw z Genu w roku 1169 i z Piz w roku nastpnym. Ale adne z tych miast nie byo zdolne do podjcia powanej rywalizacji z Wenecj i jedyne, co zrobiy, to rozdrapay resztki pozostawione przez Wenecjan. W ten sposb tylko powikszyy si straty, jakie ponosia gospodarka bizantyska. Cesarz zacz te bezporednio nka Wenecj, stosujc z pocztku wzgldnie agodne rodki represji wobec jej obywateli. W kocu jednak, kiedy stosunki midzy Bizancjum a jego niegdysiejsz poddan osigny stan najwyszego napicia, w cigu jednego dnia, 12 marca 1171 roku, wszyscy obywatele Wenecji przebywajcy na terytorium Cesarstwa zostali aresztowani, a ich cay majtek ruchomy skonfiskowany. By to imponujcy pokaz skutecznoci administracji

164

bizantyskiej, podobnej akcji z pewnoci nie potrafioby zorganizowa adne pastwo zachodnie. Pomoga ona jednak Cesarstwu niewiele. Wenecjanie zrewanowali si bardzo szybko, napadajc na Chios i Lesbos i upic te wyspy. Od dni, w ktrych zdobywana bya Ankona, dopuszczono do znacznego osabienia bizantyskiej floty i teraz nie bya ona zdolna stawi powaniejszego oporu galerom, ktrymi dysponowaa Serenissima Repubblica. Stosunki midzy oboma pastwami pozostay ju zerwane do mierci Manuela i antyzachodnie nastroje w Konstantynopolu i innych miastach Cesarstwa przybray na sile. Po czci w nastpstwie konfliktu z Wenecj Manuel zacz wspiera tak zwan Lig Lombardzk, zwizek miast pnocnoitalskich, ktry utworzyy one, aby przeciwstawi si ingerowaniu cesarza Fryderyka Barbarossy, sprzymierzeca Wenecji, w sprawy italskie. Ale dni, kiedy Cesarstwo Bizantyskie mogo wywiera jaki istotniejszy wpyw na to, co dziao si w Italii, dawno miny. W gruncie rzeczy Bizancjum popadao w coraz wiksz izolacj od pastw europejskich, ktra to okoliczno jeszcze bardziej pogbiaa panujce w nim nastroje antyzachodnie. Bizantyczycy przestawali odrnia jednego acinnika od drugiego wszyscy oni byli uwaani za butnych, niegodnych zaufania i zoliwych. Z kolei ludzie Zachodu coraz bardziej utwierdzali si w przekonaniu o wrodzonym wiaroomstwie i przewrotnoci wszystkich bez wyjtku Bizantyczykw. Tymczasem sutan Kilid Arslan uwiadomi sobie, e izolacja Cesarstwa stwarza szans dla Seldukw. Mia w tym swj udzia Fryderyk Barbarossa, ktry nakania go do ataku na Bizancjum, niewtpliwie w nadziei, e dziki temu zagodnieje napr turecki na pastwa krzyowe. Ostatecznie w roku 1175, po wielu latach rzeczywistego pokoju z Cesarstwem, Kilid Arslan wkroczy na terytorium bizantyskie. Manuel poczyni przygotowania do powanego starcia, jakiego od tak dawna udawao mu si na tej granicy unika, i w roku nastpnym wyruszy do Azji Mniejszej. Armia, ktr z sob prowadzi, stanowia w istocie ca si bojow jego pastwa. Cesarz mia nadziej wypdzi na dobre Turkw z Azji Mniejszej, a docelowym punktem marszu jego wojska bya stolica selducka Ikonion. Kiedy olbrzymia armia Manuela, obciona taborami i machinami oblniczymi, wspinaa si z doliny Meandra ku pasmu grskiemu Sultandag, musiaa przej przez przecz, na ktrej kocu znajdowa si opuszczony fort bizantyski, znany jako Myriokefalon. Armia turecka bya rozlokowana na wyniosociach nad przecz i wyranie widoczna dla Bizantyczykw. W bizantyskim dowdztwie doszo wic do dyskusji, czy jest rzecz rozsdn, aby wojsko forsowao przecz, ktra jest cakowicie w zasigu nieprzyjacielskiej obserwacji. Zwyciyy gorce gowy, rozstawiono strae po bokach i armia ruszya w gr, odrzuciwszy Turkw, ktrzy prbowali j zatrzyma. Kiedy Bizantyczycy byli ju dobrze na przeczy, nieprzyjaciel obszed ich po wzgrzach i uderzy na nich z bokw i z tyu. Przez pewien czas onierze cesarscy trzymali si, zbici w gsty tum. Jednak Manuel, nie wiadomo, czy majc nadziej oskrzydli Turkw, czy straciwszy zimn krew i wpadszy w panik, zawrci z przeczy, a za nim wikszo wojska. Cofajc

165

si, zapltali si w tabory, ktre zablokoway wsk drog. Teraz Turcy mogli ich bezlitonie wyrzyna a do zapadnicia zmroku. W kocu Manuel przyj warunki rozejmu, ktre zaproponowa Kilid Arslan, i wycofa si z resztkami swojej armii. Sutan by moe nie w peni zdawa sobie spraw z rozmiarw swojego zwycistwa w kadym razie jego zainteresowania koncentroway si przede wszystkim na wschodzie i poudniu, a Bizancjum w hierarchii jego celw politycznych odgrywao rol drugorzdn. Natomiast Manuel wiedzia, co straci, i sam porwnywa klsk doznan pod Myriokefalon z klsk, ktr ponis przed okoo stu laty Roman Diogenes w bitwie pod Mantzikertem. Potna armia, utworzona kosztem ogromnych powice spoeczestwa bizantyskiego, przestaa istnie. Doranie Cesarstwo byo bezbronne, pozbawione osony militarnej, a wok siebie miao wrogw. Marzenie Manuela o przywrceniu Bizancjum rangi supermocarstwa definitywnie lego w gruzach. Skutki nie day na siebie dugo czeka. Kilka ostatnich, niewielkiego znaczenia, garnizonw bizantyskich stacjonujcych w Italii zostao zmuszonych do wyniesienia si. Wgrzy zaczli robi sondaowe wypady przez pnocn granic Cesarstwa. Serbowie znw podjli prby zrzucenia z siebie jarzma Konstantynopola. Manuel za niewiele mg poradzi na to wszystko. Wyczerpa zasoby Cesarstwa do koca. Bogactwo zgromadzone dziki zapobiegliwej gospodarce jego ojca poszo na kosztowne wojska zacine. Dziaania cesarza zaowocoway powstaniem wojskowej klasy rzdzcej wielu jej czonkw byo znienawidzonymi przez og ludnoci bizantyskiej przybyszami z Zachodu odizolowanej od reszty spoeczestwa. I ta armia, ktra pochona zasoby pastwa, w godzinie prby okazaa si niezdolna do jego skutecznej obrony. Manuel przey o cztery lata klsk pod Myriokefalon zmar w roku 1180. Jako nastpc pozostawi dwunastoletniego syna, Aleksego H, w ktrego imieniu regencj miaa sprawowa jego matka, cesarzowa wdowa Maria z Antiochii. Bya ona znienawidzona jako cudzoziemka i sytuacja zmuszaa j do szukania oparcia w przebywajcych w Konstantynopolu przybyszach z Zachodu i do polegania na nich w coraz wikszym stopniu. Wielu bowiem czonkw rodziny cesarskiej byo wrogo nastawionych do regentki i skonnych zakwestionowa wol zmarego wadcy. Niezalenie od swoich antyaciskich uprzedze i osobistych ambicji uwaali, e Cesarstwo potrzebuje dowiadczonego i energicznego kierownictwa, jakiego nie moe mu da tandem skadajcy si z dziecka i kobiety obcego pochodzenia. Zbiorowo mieli oni mnstwo militarnego i politycznego dowiadczenia, poniewa wszyscy trzej zasiadajcy na tronie Komnenowie konsekwentnie przydzielali najwaniejsze stanowiska pastwowe, zarwno wojskowe, jak i cywilne, czonkom wasnej rodziny. Brakowao im jednak skutecznego przywdztwa by moe lata pozostawania w cieniu tak silnej indywidualnoci jak Manuel sprawiy, e po prostu byli niezdolni do podjcia tej roli a ponadto nie potrafili doj do porozumienia midzy sob. Ostatecznie wic cugle wadzy pastwowej, ktre wypady ze stygncych rk Manuela, przypado uj temu z nich, ktry przebywa daleko od Konstantynopola i ktry w pewnym sensie by czarn owc w cesarskiej rodzinie.

166

Na wie o mierci Manuela wrogowie Cesarstwa, ktrzy od zniszczenia armii bizantyskiej pod Myriokefalon przypominali spy krce nad konajcym zwierzciem, spadli na swj up. W roku 1181 wgierski krl Bela III zaj Dalmacj, znaczn cz Chorwacji i wan twierdz Sirmium (dzi. Sremska Mitrovica), strzegc starej rzymskiej drogi prowadzcej do Konstantynopola. Rwnie Stefan Nemanja znowu wyrwa Serbi Bizantyczykom. W ten sposb wikszo zachodniej poowy Pwyspu Bakaskiego zostaa utracona dla Cesarstwa. Dwa lata pniej Wgrzy i Serbowie wsplnie przeprowadzili akcj o wikszym zasigu. Ich armia, nie napotykajc adnych przeszkd, pomaszerowaa na poudniowy wschd owym starym szlakiem wojskowym, zajmujc i niszczc miasta na swojej drodze. Kolejno wpaday w ich rce Belgrad, Braniczewo, Nisz i Sofia. (Na szczcie w tym ostatnim miecie najedcy czy to z pobonoci, czy to z popiechu oszczdzili wczesne kocioy bizantyskie.) Tymczasem na Zachodzie Normanowie podjli wasne przygotowania, ktre posuway si powoli, ale byy tym groniejsze. Dopiero w roku 1185 ich flota przepyna Adriatyk. Wkrtce wzili szturmem Dyrrachion i zajli nie obsadzone wojskiem wyspy na Morzu Joskim: Korfu, Kefalini i Zakinthos. Nastpnie flota normaska opyna Grecj i w sierpniu zarzucia kotwice opodal Tesaloniki. Po dziewiciu dniach oblenia podczas ktrego tamtejszy garnizon oraz jego dowdca nie wykazali si ani fachowoci, ani mstwem drugie miasto Cesarstwa pado. Wkroczeniu zwycizcw towarzyszyy straszliwe akty gwatu i rabunku w przeraajcej skali, wielu mieszkacw zostao zamordowanych w porywie lepego odackiego okruciestwa. Bogactwo Tesaloniki i bezcenne skarby jej kociow stanowiy pokus, ktrej Normanowie nie mogli si oprze, i prawdopodobnie nie byli oni po prostu zdolni upora si z problemami, jakie nastrczaa zdobywcom sama wielko grabionego miasta i liczba jecw. Czowiekiem, ktry rozpocz pertraktacje z normaskimi dowdcami i ktremu udao si przekona ich o potrzebie ustanowienia jakiego porzdku w nieszczsnym miecie by piastujcy w nim godno metropolity Eustatiusz, wczeniej nauczyciel w Szkole Patriarszej w Konstantynopolu. Relacja naocznego wiadka, w ktrej opisa on oblenie i wydarzenia po zdobyciu miasta, bezlitonie odsania zarwno upadek bizantyskiego systemu administracyjnego, a w istocie rozerwanie si wizw czcych spoeczestwo bizantyskie, jak i wzrastajc samowol i brutalno armii okupacyjnej. Z Tesaloniki przewaajca cz si normaskich wyruszya ldem na Konstantynopol. Zdemoralizowani upiestwem i trapieni przez epidemi, szybko utracili oni jakkolwiek oniersk dyscyplin i przypominali raczej lun band opryszkw ni formacj wojskow. atwo wic zostali pobici przez oddziay bizantyskie wysane naprzeciw nim z Konstantynopola i wkrtce caa armia najedcza rozpocza bezadny odwrt. Przeprowadzenie powaniejszej ldowej kampanii wojennej na wschodzie najwyraniej przekraczao moliwoci Normanw. Tymczasem w Konstantynopolu wydarzenia biegy szybko. Opozycja przeciw

167

Marii z Antiochii na jej czele staa pasierbica regentki, rwnie Maria, ze swoim zachodnim mem, Rajnerem z Montferrat posuna si a do prby morderstwa, zakoczonej niepowodzeniem. Spiskowcy zaczli si kci midzy sob, a regentka zwrcia si z prob o pomoc do ma swojej siostry Agnieszki, Beli III, i wgierski monarcha przyj to zaproszenie z prawdziw przyjemnoci. Wspomniany tu ju bezimiennie Andronik Komnen, syn stryja Manuela, Izaaka, i bratanek Jana II oraz Anny Komneny, by o kilka lat modszy od Manuela. Podobnie jak jego cesarski kuzyn, by czowiekiem niemal nadludzkiej energii, bystrej inteligencji i ujmujcego sposobu bycia. Nigdy jednak nie pozna duej dyscypliny, jakiej wymaga sprawowanie wadzy, do narzucenia za sobie samodyscypliny by niezdolny z temperamentu. Jego stosunki z Manuelem charakteryzowaa mieszanina serdecznoci i nieufnoci. Ci dwaj mczyni byli za bardzo do siebie podobni, w dodatku Andronik nigdy nie waha si mwi cesarzowi, co myli. Andronik okaza ogromn odwag, z przymieszk buczucznoci, w kampaniach tureckich, ktre Manuel prowadzi w pocztkach swojego panowania. W roku 1151 otrzyma dowdztwo w Cylicji, wice si z odpowiedzialnoci za stosunki z pastwami krzyowymi i zachowywa si na tym stanowisku z pewnym brakiem roztropnoci. Rok czy dwa lata pniej sprawowa zarzd dwch wanych okrgw bakaskich, Niszu i Braniczewa. Tam pozwoli sobie wda si w potajemne rozmowy z krlem wgierskim, ktre niebezpiecznie ocieray si o zdrad. Na pocztku roku 1154 zosta wic aresztowany i znalaz si w wizieniu w stolicy. Uciek stamtd, schwytano go i uwiziono ponownie, jeszcze raz uciek i w kocu potajemnie uda si do Halicza, gdzie zosta gocinnie przyjty przez tamtejszego ksicia, Jarosawa. Ksi halicki by uszczliwiony, mogc da schronienie nieoczekiwanemu gociowi, poniewa dostawa przez to do rki kart przetargow w stosunkach z Bizancjum: mg grozi udzieleniem zbrojnego wsparcia powrotowi kopotliwego czonka cesarskiej rodziny. Kiedy jednak przyszed waciwy czas, w roku 1165, Andronik wrci do Konstantynopola w okolicznociach cakowicie pokojowych, uzyskawszy przebaczenie Manuela. I znowu powierzono mu zarzd Cylicji. W Cylicji, zamiast uywa swojego wdziku osobistego do pojednania wrogo usposobionych Armeczykw z wadz bizantysk, Andronik wykorzystywa go do uwodzenia ksiniczek z pastw krzyowych. Najpierw wypado na Filip z Antiochii, siostr ksicia Boemunda III, ktry rozwcieczony zwrci si do cesarza, swojego szwagra, ze skarg na uwodziciela. Manuel odwoa wic Andronika z Cylicji, ale ten uzna za rozsdne nie wraca do Konstantynopola. Wola wyruszy w dugi objazd po pastwach krzyowych zabierajc z sob znaczn cz zawartoci skarbca swojej byej prowincji. W Akrze oczarowa wdow po krlu jerozolimskim Baldwinie IIJ, Teodor, ktra otwarcie ya z nim jako kochanka. Kiedy Manuel, na prob zgorszonego prowadzeniem si bratowej krla Amalryka, zada ekstradycji bdnego rycerza, para kochankw przelizgna si przez granic muzumask i udaa do Damaszku, gdzie zostali serdecznie przyjci przez wadc Syrii Nur ad-Dina.

168

Po kilku latach wdrowania po ziemiach muzumaskich, od Bagdadu po Tbilisi, Andronik i Teodora osiedli w zamku w Paflagonii, w pobliu granicy bizantyskiej. Tam cesarski kuzyn wid ywot p rezydenta miejscowego emira, a p rycerza rozbjnika. W ostatnich latach panowania Manuela ziemia zacza si jednak pali Andronikowi pod stopami i wrci do Konstantynopola, zdajc si na ask cesarza w efektownie wyreyserowanej scenie bo przy wszystkich innych swoich cechach by rwnie urodzonym aktorem. Manuel jeszcze raz wybaczy mu i wysa go nad Morze Czarne w charakterze zarzdcy okrgu pontyjskiego. I wanie tam dosigy go wiadomoci o mierci cesarza i napronej sytuacji w stolicy. Andronik dostrzeg swoj szans. Z jednej strony by czonkiem cesarskiej rodziny, z drugiej outsiderem, czowiekiem z zewntrz. Za ycia sta si legend, jego osob otaczaa aura zniewalajcego uroku. Poniewa wieci napywajce ze stolicy mwiy o ustawicznych ktniach w onie walczcej z regentk opozycji, postanowi skorzysta z moliwoci, jakie ta sytuacja przed nim otwieraa, i w roku 1182 na czele takiego zastpu, jaki zdoa zgromadzi, wyruszy w dugi marsz do Konstantynopola. Kiedy przemierza Azj Mniejsz, doczao do niego coraz wicej ludzi gotowych poprze jego spraw uciskanych chopw ncia perspektywa wyrwania si z aosnej egzystencji, onierzy przycigaa nadzieja sawy i upw. Kiedy w maju tego roku dotar do Chalcedonu, oddzielonego od Konstantynopola tylko wskim nurtem Bosforu, mia ju pod swoim dowdztwem znaczne siy. Wiadomo o nadcigniciu oddziaw Andronika podziaaa na stolic elektryzujco. Wszystkie dugo hamowane urazy wobec acinnikw obecnie byli oni jedynymi podporami cesarzowej regentki wezbray niczym wrzd, ktry zaraz pknie. Andronik niewtpliwie mia w miecie swoich agentw, pracujcych na rzecz jego powrotu. W szczeglnoci cieszy si poparciem dowdztwa tych smtnych resztek, ktre pozostay z bizantyskiej floty. Moe wic doszo do tego spontanicznie, a moe nie, w kadym razie lud Konstantynopola nagle rzuci si na licznych w miecie acinnikw i wymordowa prawie wszystkich. Uniknli tego losu tylko ci, ktrzy mieli dosy szczcia, eby znale w porcie okrt gotowy do drogi. Nastpnie bramy stolicy zostay otwarte na ocie i przyszy cesarz mg dokona uroczystego wjazdu do miasta ulicami zapenionymi przez wiwatujce tumy i spywajcymi krwi zaszlachtowanych ofiar. Na pocztek Andronik ustanowi sam siebie regentem i opiekunem maoletniego cesarza Aleksego II. Przeciwko cesarzowej wdowie i teraz ju byej regentce wytoczono oskarenie o zdradzieck korespondencj z krlem wgierskim. Maria z Antiochii zostaa uznana za winn i skazana na mier. Jej portrety znajdujce si w miejscach publicznych zostay zamalowane, eby wyobraenie o szkaradnej wiedmie zataro obraz piknej, modej kobiety. We wrzeniu 1183 roku Andronik koronowa si na wspcesarza, sprawujcego rzdy z Aleksym. Dwa miesice pniej kaza go zamordowa, a wkrtce potem polubi znajdujc si pod jego

169

kuratel trzynastoletni wdow po zamordowanym, Agnieszk Ann, crk krla francuskiego, Ludwika VII. Nowy cesarz mia wyran koncepcj polityczn. Uwaa, e arystokracja wojskowa, ktra bya u wadzy przez ostatnie stulecie, doprowadzia Cesarstwo do ruiny, i chcia powrotu tego, co w jego mniemaniu byo spoeczestwem sprawiedliwszym, egalitarnym. Odrzuca te uwikanie Bizancjum w polityczne sprawy wiata aciskiego. Majc na wzgldzie te cele, zdymisjonowa wielu urzdnikw wywodzcych si z arystokracji i zastpi ich ludmi niskiego pochodzenia. W znacznym stopniu ograniczy korupcj i zlikwidowa wiele opat pobieranych bez podstawy formalnej, ktre z biegiem czasu stay si oficjalnymi dochodami ubocznymi funkcjonariuszy pastwowych. Pooy kres sprzeday urzdw. Zrobi wiele, aby ukrci naduycia poborcw podatkowych. Wymaga, eby urzdnicy otrzymywali naleyte wynagrodzenie, i surowo kara tych, ktrzy brali apwki. Poczyni take kroki, eby poskromi piractwo, ktre pojawio si na Morzu Egejskim. Wszystkich dziaa tego rodzaju, samych w sobie, nie mona nazwa inaczej ni godnymi podziwu reformami, ale eby ich skutki okazay si trwae, musiayby im towarzyszy radykalne zmiany w ekonomicznej i spoecznej strukturze bizantyskiej wsplnoty, a przeprowadzenie takich zmian nie leao w mocy cesarza. Andronik szuka poparcia wrd kupcw, ktrych egzystencja bya zagroona przez zachodni monopol na handel zagraniczny, oraz wrd chopstwa, ktre byo uciskane i wykorzystywane przez feudalnych wielkich panw. Uywajc terminologii nowoczesnej, mona by powiedzie, e reprezentowa typ polityka populisty. (W jednym z konstantynopolitaskich kociow zosta przedstawiony nie w zdobnych klejnotami szatach i zocistym pancerzu cesarskim, ale w stroju zwykego wieniaka i z sierpem w doni.) Jednak w XII wieku ani konstantynopolitascy kupcy, ani chopi pracujcy w wielkich majtkach ziemskich nie stanowili rzeczywistej siy spoecznej. Ponadto Andronik za bardzo si pieszy. Nigdy nie nauczy si sztuki wygrywania jednej grupy poddanych przeciw drugiej i czekania z realizacj swoich pomysw na odpowiedni moment. Wysadzeni z sioda arystokraci knuli wic jeden spisek po drugim i wci podejmowano zamachy na ycie cesarza. Ten zwalcza gwat gwatem i w kraju toczya si ukryta wojna domowa, w ktrej odpowiedzi wadcy na knowania i bunty przeciwnikw byy rzdy terroru, narastajcego i szerzcego si na olep. W kocu stosowane przez cesarza represje oraz nieprzewidywalno jego posuni zraziy do niego nawet te krgi spoeczestwa, ktre z radoci powitay jego dojcie do wadzy, w szczeglnoci lud Konstantynopola, ktry by najbardziej bezporednio naraony na znoszenie niekiedy wprost paranoicznego okruciestwa Andronika, Zmiadenie arystokracji wojskowej sprawio, e Cesarstwo byo jeszcze mniej zdolne stawi czoo zagroeniu ze strony agresywnych ssiadw ni przedtem. C zreszt mwi o tym, skoro nie mogo ono poradzi sobie nawet z aktami niezadowolenia

170

i nieposuszestwa wasnych obywateli. W roku 1183 Izaak Komnen, wnuk starszego brata Manuela, te Izaaka, opanowa Cypr i zaoy tam wasne, niezalene pastwo. A wszystko, co w tej sytuacji zdoa zrobi cesarz, to uwizi i straci przyjaci Izaaka w Konstantynopolu. W kocu Andronik nie mg ju liczy na niczyje poparcie w stolicy jedyn si, na ktrej si tam opiera, pozostaa jego przyboczna gwardia. Poza Konstantynopolem te zapewne mia niewielu zwolennikw. Tym, co przypieszyo jego ostateczny upadek, by najazd normaski. Jesieni roku 1185 ludno miasta, czy to w spontanicznym wybuchu nienawici, czy to podburzona przez ludzi zwizanych z arystokracj wojskow, nagle zwrcia si przeciw cesarzowi. Prbowa ucieka, ale zosta pojmany i zamordowany przez rozszala tuszcz z najbardziej barbarzyskim okruciestwem. Dziki Andronikowi tumione niezadowolenie wielu czonkw spoeczestwa bizantyskiego zyskao na pewien czas rodki wyraenia si. Cesarz potrafi dostrzec wiele z tego, co dziao si le, ale zupenie nie potrafi dostarczy swojemu pastwu jakiego trwalszego lekarstwa na toczce je choroby. Polityczne niewyrobienie Andronika, jego niecierpliwo, jego skonno do stosowania w kadym trudnym momencie brutalnej siy spowodoway, e nie umia da Cesarstwu choby chwili wytchnienia od kryzysu, co mgby uczyni wadca mdrzejszy i mniej zadufany w sobie. Motoch, ktry zamordowa Andronika, nie by oczywicie zdolny do zarzdzania Cesarstwem i natychmiast zwrci si do arystokracji wojskowej, by wyznaczya nowego przywdc pastwa. Cesarzem zosta ogoszony Izaak Angelos, czonek skromnej rodziny, ktra dosza do wielkich wpyww i bogactwa za panowania dynastii Komnenw. Wszystkie reformatorskie zarzdzenia Andronika zostay uchylone albo stay si martw liter. Wrciy dawne naduycia, nabray charakteru jeszcze bardziej notorycznego ni przedtem, jawna korupcja bya na porzdku dziennym. Szczegowo opowiada o przygnbiajcej historii Cesarstwa w ostatnich dwch dekadach XII wieku nie ma potrzeby. Zaraz po wstpieniu na tron Izaaka w Bugarii wybucho powstanie na jego czele stali dwaj tamtejsi monowadcy, obraeni na nowego cesarza, ktry potraktowa ich lekcewaco. Powstacy opanowali cao prowincji bugarskich i utworzyli niepodlege pastwo, ktre ogosio si dziedzicem Bugarii Borysa, Symeona i Samuela. Niezalenie od dwch kampanii, ktre Izaak osobicie odby w Bugarii w latach 1186 i 1187, nie mia on szans na przywrcenie tam rzdw bizantyskich, musia pogodzi si z faktem dokonanym i w zawartym ostatecznie rozejmie uzna nowe krlestwo bugarskie. Oznaczao to definitywny kres dominacji Cesarstwa na Bakanach, gdzie w rkach bizantyskich pozosta ju tylko pwysep grecki, poudniowa Macedonia i wschodnia Tracja. Trzecia wyprawa krzyowa podjta przez acinnikw pod koniec lat osiemdziesitych postawia Cesarstwo Bizantyskie w obliczu problemw, ktre mona ju nazwa zwykymi, z tym e w porwnaniu z rokiem 1096 czy 1147 jego

171

zdolno do uporania si z tymi problemami bya teraz znacznie mniejsza. Zgodnie z ukadem zawartym w Norymberdze w roku 1188 Izaak n zobowiza si do umoliwienia armiom krzyowym przejcia przez terytorium bizantyskie. W rzeczywistoci jednak krzyowcy francuscy i angielscy wybrali drog morsk i waciwie nie wkroczyli ani na terytorium Cesarstwa, ani w sfer jego interesw z jednym wyjtkiem. Angielski krl Ryszard Lwie Serce, aby pomci zniewag, jaka spotkaa jego narzeczon, Berengari z Nawarry, ze strony Izaaka Komnena, zbuntowanego wadcy Cypru, wydar mu wysp, ktr wkrtce potem przekaza Gwidonowi de Lusignan, byemu krlowi jerozolimskiemu. Zupenie inny problem stanowia armia niemiecka, ktra podaa ldem. Jej dowdca, cesarz Fryderyk Barbarossa, nie by, jak wiemy, przyjacielem Bizancjum. Kiedy w roku 1189 wkroczy na Bakany, zosta z radoci powitany przez Serbw i Bugarw, z ktrymi zacz rozmowy na temat przymierza antybizantyskiego. Pozostaje kwesti otwart, czy chcia tylko nastraszy Izaaka i przez to uatwi sobie przemarsz do Ziemi witej, czy rzeczywicie mia ochot zlikwidowa to, co uwaa za dokuczliwy przeytek dawno minionej przeszoci. Do na tym, e Fryderyk zaj Filipopol, tak jakby to byo miasto nieprzyjacielskie, gdy za mieszkacy Adrianopola odmwili mu otwarcia bram, wzi i to miasto si. Kiedy wic armia niemiecka wyruszya w kierunku Konstantynopola, jej zblianie si wywoao w stolicy bizantyskiej stan alarmowy. Z pocztku Izaak, aresztowawszy niemieckich posw, ktrzy przybyli do miasta, odmwi rozmw z Fryderykiem. Cesarz niemiecki odpowiedzia na to zajciem miasta Didymoteichon w Tracji i poleci swojemu synowi Henrykowi, aby szykowa flot i uzyska bogosawiestwo papiea dla krucjaty przeciwko Grekom, ktrych przewrotno i dwulicowo, jak twierdzi, czyni ich faktycznymi sojusznikami niewiernych. Wobec takiego zagroenia Izaak by zmuszony wypuci uwizionych posw i pokornie przeprosi ich pana. Zostao jako sklecone porozumienie, zgodnie z ktrym Bizantyczycy dali Niemcom zakadnikw, tamci za zgodzili si trzyma z dala od Konstantynopola i przeprawi si do Azji nie przez Bosfor, lecz przez Dardanele. W kadym razie, dopki armia Fryderyka si nie przeprawia, co nastpio wiosn roku 1190, Bizantyczycy czekali z zapartym tchem, czy cesarz niemiecki nie zmieni zdania. Upokorzenie na oczach caego wiata, jakie spotkao Bizancjum, nie mogo by wiksze i nie cakiem zostao zrekompensowane przez ulg, z jak w czerwcu tego roku przyjto w Konstantynopolu wiadomo, e Barbarossa spad z konia i uton w nurtach cylicyjskiej rzeki Kalykadnos. Po mierci zawzitego starego Niemca Izaak prbowa przywrci bizantyskie wpywy na Bakanach. W roku 1190 pokona ksicia serbskiego Stefana Nemanj i zmusi go do ustpienia z czci jego ziem, ale za to sam zosta pobity przez Bugarw. W roku 1194 ponis nastpn, powaniejsz klsk z ich rk pod Arkadiopolem. Tymczasem wewntrz kraju niezadowolenie z jego nieudolnych rzdw roso i obejmowao nawet t warstw, ktra go wyniosa na tron. Niektrzy

172

prbowali ratowa si przed pjciem na dno wraz z toncym Cesarstwem, podejmujc dziaania rwnoznaczne z jednostronn deklaracj niepodlegoci obszarw pozostajcych pod ich zarzdem. Ostatecznie w kwietniu roku 1195 nastpi przewrt paacowy, w nastpstwie ktrego Izaak II zosta zoony z tronu, olepiony i wtrcony do wizienia. W sprawie sukcesji wybr spiskowcw pad na jego brata, Aleksego, ktry zawsze wola uywa imienia rodowego Komnen, po babce, ni nie tak znakomitego Angelos. Jeeli Izaak by nieudolnym wadc, to przy kilku okazjach da si jednak pozna jako dzielny i energiczny onierz. Natomiast jego nastpca okaza si rozmiowanym w przyjemnociach zerem, ktrym rzdzia uparta, ale nierozsdna ona Eufrozyna. Szwagier Eufrozyny Micha Stryfnos, naczelny dowdca bizantyskiej floty, odznaczy si tym, e sprzeda cesarskie okrty i schowa do wasnej kieszeni otrzymane za nie pienidze a stao si to w roku 1203, kiedy flota wenecka ju rozwina agle, eby zaatakowa Konstantynopol. Osiem lat panowania Aleksego III jest pospn kronik postpujcego upadku. W roku 1196 Stefan Nemanja, zaoyciel pastwa serbskiego, abdykowa i usun si do monasteru, przekazujc tron swojemu modszemu synowi, te Stefanowi, oenionemu z crk Aleksego. Ale Cesarstwo i jego wadca byli ju teraz za sabi, eby wykorzysta t sposobno do rozszerzenia wpyww bizantyskich w tamtym regionie. Kiedy starszy brat Stefana, Wukan, podnis bunt przeciwko niemu, to Wgry, nie Bizancjum, byy pastwem, ktre zadecydowao o dalszym rozwoju sytuacji w Serbii. Rwnie starania Aleksego, eby przez pertraktacje pooy kres wojnie z Bugari, zakoczyy si kompletnym fiaskiem. Dziaania wojenne cigny si jeszcze przez kilka lat, podczas ktrych armie bugarskie, nie napotykajc adnego oporu, regularnie buszoway po Macedonii, pldrujc i palc wszystko, co spotkay na swojej drodze. Ostatecznie, po wielu skomplikowanych manewrach dyplomacji bizantyskiej, wcznie z poparciem udzielonym dwm bugarskim buntownikom, ktrzy utworzyli wasne ksistwa, znaczna cz Macedonii zostaa przyczona do pastwa bugarskiego. Na Zachodzie te powstaa sytuacja, ktra nie wrya Bizancjum nic dobrego. Henryk VI, nowy cesarz niemiecki, odziedziczy rwnie po teciu, Wilhelmie II, krlestwo normaskie na Sycylii. A by to wadca bardzo ambitny, ktremu marzyo si panowanie nad wiatem. Poniewa za jego brat, Filip Szwabski, by oeniony z crk obalonego cesarza bizantyskiego Izaaka II, Henryk wykorzystywa to powinowactwo jako pretekst usprawiedliwiajcy teraz po przewrocie w Konstantynopolu wrogie intencje wobec Bizancjum. Aleksy III bynajmniej nie mia ochoty walczy z nowym supermocarstwem, jakie wyonio si na Zachodzie, i prbowa zyska na czasie przez ustpstwa. Midzy innymi naleaa do nich zgoda na pacenie olbrzymiego trybutu w wysokoci 1600 funtw zota rocznie. W celu zgromadzenia tej sumy zosta ustanowiony specjalny podatek, zwany alamanikon (niemiecki"), ktry leg cikim brzemieniem na barkach wszystkich klas spoeczestwa bizantyskiego. Nawet groby dawnych cesarzy

173

w konstantynopolitaskim kociele witych Apostow zostay ogoocone z ozdb, eby mona byo zaspokoi dania cesarza niemieckiego. Kiedy jednak w roku 1197 Henryk VI nagle zmar, cay system sojuszy zbudowany przez niego i jego ojca, Fryderyka Barbaross, zacz si rozpada, poniewa rni uczestniczcy w nim wadcy dyli do realizacji wasnych, odrbnych celw. Aleksy III mg wic znie znienawidzony alamanikon, lecz nawet w tym nowym ukadzie si nie by zdolny przedsiwzi adnej inicjatywy dyplomatycznej, ktra poprawiaby sytuacj midzynarodow Bizancjum. Jedynym posuniciem z tej dziedziny, o jakim myla, by alians z papiestwem susznie mniema, e po zawaleniu si rzdw niemieckich w Italii ono powinno by tam dominujc si polityczn. Ale cen do zapacenia za ten alians stanowia unia kocielna, ktra w pastwie o tak silnych nastrojach antyaciskich, jakie panoway w Konstantynopolu, bya nie do przeprowadzenia. Patriarcha Jan Kamater stanowczo potpi jakiekolwiek ustpstwa na rzecz Kocioa Zachodniego i ostatecznie powzity przez Aleksego projekt unii zosta po cichu zarzucony. W roku 1198 po Celestynie III na Stolicy Apostolskiej zasiad energiczny i nieustpliwy Innocenty III. Krce po Europie pomysy kolejnej krucjaty zyskay u nowego papiea wyrane i mocne poparcie. Innocenty patrzy na Cesarstwo Bizantyskie jako na potencjalny cenny nabytek, ktry mgby zosta przejty przez papiestwo dziki unii kocielnej i wczony w jego krucjat, majc na celu wyrzucenie muzumanw z Ziemi witej raz na zawsze. Z kolei doa wenecki Enrico Dandolo, z dawna noszcy w sercu bolesn zadr wskutek rzeczywistej czy urojonej zniewagi, jakiej dozna przed laty w Konstantynopolu, bynajmniej nie by zainteresowany w wyrugowaniu z Palestyny muzumanw, z ktrymi Wenecja prowadzia oywiony i zyskowny handel. Mia natomiast wielk ochot definitywnie wyeliminowa z gry Bizancjum, ktre uwaa za ostatni przeszkod w utwierdzeniu weneckiej supremacji we wschodniej czci rdziemnomorza. A krzyowcy bardzo musieli si z nim liczy, poniewa byli mu winni pienidze. Wreszcie Filip Szwabski, brat zmarego cesarza niemieckiego walczcy o sukcesj, zarwno czu si zobowizany do obalenia czowieka, ktry zoy z tronu i kaza olepi jego tecia, jak i nie mia nic przeciwko zowieniu dla siebie jakiej ryby w tej mtnej wodzie. Poczenie si owych rozmaitych interesw prowadzio w sposb niemal nieuchronny do tego, e projektowana krucjata musiaa przerodzi si w instrument sucy acinnikom do zagarnicia chrzecijaskiego Wschodu o muzumanach tymczasem by niepostrzeenie zapomniano. Rzd bizantyski by w peni wiadomy niebezpieczestwa, jakie zawiso nad Cesarstwem, niewiele jednak mg zrobi, aby mu zapobiec. Najmniejsze posunicie zmierzajce w kierunku unii kocielnej, ktra oddaaby Bizancjum pod opiek potnego papiestwa, spotykao si z nieugitym sprzeciwem przywdcw Kocioa Wschodniego, a ich stanowisko w tej akurat sprawie rzeczywicie odzwierciedlao niemal paranoicznie antyaciskie nastawienie ogu ludnoci.

174

W roku 1201 uczestnicy krucjaty zgromadzili si w Wenecji. Wenecjanie jednak zgodzili si dostarczy im okrty tylko pod warunkiem, e uyj swojego ora najpierw do zdobycia dla nich miasta Zara (dzi. Zadar), portu i twierdzy, nalecego zreszt do chrzecijaskich Wgier z czego krzyowcy sumiennie si wywizali. Tymczasem synowi Izaaka II, Aleksemu Angelosowi, udao si uciec z wizienia, w ktrym przebywa wraz z ojcem, i zbiec na Zachd. Tam skierowa si najpierw do papiea Innocentego, u ktrego dozna jednak przyjcia tyle uprzejmego, co zniechcajcego. Nastpnie uda si wic do swojego szwagra, Filipa Szwabskiego, ktry w jego imieniu zacz prowadzi rozmowy z Wenecj i krzyowcami w sprawie udzielenia przez nich pomocy uciekinierowi. Aleksy nie mia nic do stracenia, atwo zatem przyszo mu obieca nie tylko ogromne wynagrodzenie pienine, ale rwnie uni kocieln w zamian za osadzenie go na tronie w Konstantynopolu. I ostatecznie w maju 1203 roku krzyowcy ustalili, e zdobd stolic bizantysk niejako en passant, osadz Aleksego na tronie jego ojca poniewa sam Izaak II, jako olepiony, nie by zdolny do sprawowania rzdw i dopiero potem udadz si dalej, do Ziemi witej. W czerwcu 1203 roku okrty weneckie z armi krzyowcw na pokadach zjawiy si opodal Konstantynopola. acinnicy zdobyli Galat, przedmiecie po drugiej stronie zatoki Zoty Rg, i rozpoczli oblenie. 17 lipca, pomimo mnego oporu stawianego najedcom przez zoon z Waregw gwardi cesarsk i szczupe siy bizantyskie, miasto pado. Aleksy III uciek, zabierajc klejnoty koronne. Jego poprzednik wyszed z wizienia i wrci na tron jako tytularny cesarz, a syn Izaaka, Aleksy IV, zosta ogoszony wspcesarzem, ktry mia sprawowa rzeczywiste rzdy. Nowy wadca by od pocztku bezsilny, znajdowa si bowiem midzy motem a kowadem z jednej strony Wenecjanie, ktrzy domagali si wynagrodzenia za swoje usugi, z drugiej lud Konstantynopola, ktry nie chcia mie nic wsplnego z cesarzem zawdziczajcym tron acinnikom. Podczas gdy krzyowcy obozowali pod murami, wewntrz miasta siy wywrotowe robiy swoje. W styczniu 1204 roku wybucho powstanie. Aleksy IV zosta zabity, a jego ojciec z powrotem trafi do wizienia, gdzie wkrtce zmar. Poniewa trzeba byo znale nowego przywdc pastwa, z braku kogo lepszego cesarzem ogoszono Aleksego Dukasa o przydomku Murtzuflos (Krzaczastobrewy"), ktry by ziciem Aleksego Ul. Przez najblisze miesice panowa on jako Aleksy V. Krzyowcy stanli teraz przed dylematem: czy pody do Ziemi witej, zostawiajc u wadzy w Konstantynopolu zdeklarowanego wroga acinnikw, czy te zaj miasto po raz drugi? Stopniowo zwyciy pogld, e Cesarstwo Bizantyskie powinno zosta zlikwidowane. W marcu krzyowcy i Wenecjanie zawarli wic ukad przewidujcy podzia terytorium Cesarstwa midzy uczestnikw krucjaty oraz ustanowienie w byej stolicy bizantyskiej zachodniego cesarza i patriarchy aciskiego.

175

Trzynastego kwietnia armie krzyowe ponownie zdobyy Konstantynopol. Miasto zostao wydane na up onierzom, ktrzy przez trzy dni swobodnie je pldrowali. Bez wzgldu na to, jak bardzo Konstantynopol zuboa, by cigle najbogatszym miastem zachodniego wiata i prostym wojakom z Francji czy Niemiec mogo si wydawa, e jego ulice s brukowane zotem. Wedug wyraenia jednego z historykw nowoytnych ich sytuacja przypominaa dzikusa, w ktrego rce dosta si zegarek. Nikt nie jest w stanie oceni, co zostao zagarnite lub zniszczone w cigu tej trzydniowej grabiey. Tylko spldrowanie Rzymu przez Wandalw krla Genzeryka w roku 455 spowodowao porwnywalne straty. Niezalenie od rabunku i zniszcze wielu mieszkacw stolicy zostao zabitych, jeszcze wicej ucieko z miasta, by ju nigdy do niego nie wrci. Kiedy w kocu zosta przywrcony pewien pozr porzdku, przywdcy krucjaty spotkali si, by wyoni ze swojego grona nowego cesarza. Ich wybr pad na Baldwina, hrabiego Flandrii, ktry cieszy si poparciem Wenecjan. 16 maja 1204 roku w kociele Mdroci Boej zosta on koronowany na pierwszego aciskiego cesarza Bizancjum. Nastpnie armie krzyowe pomaszeroway na zachd przez Tracj wszelkie myli o Ziemi witej poszy w kt. Margrabia Montferrat urzdzi si w Tesalonice, przyjmujc tytu krlewski. Inni przywdcy krzyowi skierowali si z Tracji na poudnie na pwysep grecki. Burgundzki baron Otton de la Roche otrzyma jako lenno Ateny z Attyk i Beocj. Peloponez przypad Gotfrydowi de Yillehardouin. Wenecjanie zajli Kret, Eube i inne wyspy. W istocie niemal cae terytorium bizantyskie zostao podzielone midzy przywdcw krucjaty. Tylko w Epirze, w pnocno-zachodniej Azji Mniejszej i w odlegym Foncie utrzymay si wiksze obszary pod wadz Grekw. Cesarstwo Bizantyskie przestao istnie.

TRADYCJA I NOWATORSTWO

Cesarstwa w epoce Komnenw, czyli od na DziejeAleksego I wBizantyskiegomierci Andronika I w roku 1185, awstpienia do tron roku 1081 do waciwie zdobycia Konstantynopola przez wojska czwartej wyprawy krzyowej w roku 1204, byy pene sprzecznoci. Po pierwsze, po pozornie wspaniaym odrodzeniu si bizantyskiej potgi z anarchii i saboci rodkowych dekad XI wieku nastpuje tym gwatowniejszy upadek i rozpad. Dalej, chocia to Turcy Selducy zajli stare prowincje w Azji Mniejszej, stanowice serce Cesarstwa, militarny wysiek Bizancjum w przewaajcej czci tego okresu by skierowany nie przeciwko nim, ale przeciwko rnym mocarstwom i koalicjom zachodnim. Nastpnie, wadza, jak si zdaje, znajdowaa si wwczas w rkach arystokracji, ktra zawdziczaa swoj pozycj mstwu okazanemu na wojnach i powicaa ekonomiczne zasoby pastwa na cele militarne, a mimo to, kiedy przyszed koniec, Cesarstwo okazao si niezdolne do samoobrony. Wreszcie, fundamentaln zasad polityki wewntrznej byo centralne kierownictwo pastwowe, a jednak pod koniec tej epoki wiele terytoriw bizantyskich byo rzdzonych przez niezalenych od Konstantynopola lokalnych potentatw, i co wicej, wanie te regiony potrafiy przez jaki czas stawi skuteczny opr aciskim zdobywcom. Dawniejsi historycy szukali wyjanienia biegu wydarze w psychologicznych lub moralnych cechach kolejnych panujcych wtedy wadcw. Trudno im jednak przychodzio porozumie si co do tego, jakie waciwie byy te cechy. Na przykad jedni widzieli w Aleksym I okrutnego tyrana, a w Janie II i Manuelu I monarchw owieconych, dla innych Aleksemu i Janowi leao na sercu dobro poddanych, Manuel za jawi im si jako wadca saby i samolubny. Nic dziwnego, e w ocenie postaci tak skomplikowanej i pod wieloma wzgldami zagadkowej jak Andronik I rnili si jeszcze bardziej. Stopniowo jednak uwiadamiano sobie, e los Cesarstwa Bizantyskiego nie by bez reszty uzaleniony od swobodnej woli wadcw, i historycy zaczli interesowa si tym, w jakich grupach czy klasach spoecznych znajdowali oparcie poszczeglni cesarze. Nastpny krok na drodze do zrozumienia owej epoki stanowio badanie, jakie byy zmieniajce si interesy ekonomiczne tych grup i klas, oraz uzupenianie informacji zawartych w rdach o charakterze narracyjnym przez te, ktrych dostarczay dokumenty. Na koniec niektrzy historycy przeszli do szukania

177

faktycznych wizi, jakie istniay midzy interesami ekonomicznymi i dziaaniami politycznymi, w szczeglnoci za do stawiania takich pyta jak nastpujce. Jak w rzeczywistoci funkcjonowa wenecki przywilej handlowy i czy sprzyja rozwojowi ekonomicznemu miast prowincjonalnych, czy raczej przeszkadza w nim? Jakie grupy w bizantyskim spoeczestwie wspieray Andronika I i dlaczego to czyniy oraz co si stao, e odebray mu swoje poparcie? Czy monowadcy wojskowi dziaali jako jedna grupa, czy te konflikty, ktre ich dzieliy, byy moe bardziej istotne ni wsplny interes, ktry ich czy? Jest jasne, e nie wystarczy upatrywa wyjanienia przyczyn upadku Cesarstwa w feudalizacji bizantyskiego spoeczestwa. Pominwszy wszystko inne, przybysze z Zachodu, ktrzy zburzyli Cesarstwo, rwnie byli czonkami spoecznoci feudalnych. Tym wic, co chcielibymy wiedzie, jest, jak w rzeczywistoci rozwijay si w Bizancjum stosunki feudalne i pod jakimi wzgldami rniy si od stosunkw feudalnych panujcych na Zachodzie. Odpowiedzie na te wszystkie pytania jest dosy trudno, a za nie najmniejsz przyczyn owej trudnoci wypada uzna fakt niemal cakowitego zniszczenia lub zaginicia archiww bizantyskich, z wyjtkiem tego, co zachowao si w kilku monasterach. Na pewno jednak moemy obecnie osign gbsze i bardziej zasadnicze rozumienie zmieniajcej si dynamiki spoeczestwa bizantyskiego w XII wieku, ni byo to udziaem historykw przeszoci. I dojrza ju moe czas do powstania nowego wyczerpujcego studium powiconego epoce Komnenw. Ostatnia bowiem praca tego rodzaju, ogoszona przez Ferdynanda Chalandona w pocztkach XX wieku, jest pod wieloma wzgldami przestarzaa, a w kadym razie zajmuje si prawie wycznie histori polityczn i militarn. W poprzednim rozdziale niniejszej ksiki zostay zaproponowane wyjanienia niektrych paradoksalnych zjawisk charakterystycznych dla tego okresu. Naley wszake pamita, e nie s one niczym wicej ni hipotezami roboczymi. Co si tyczy historii kulturalnej epoki Komnenw, to w pewnym sensie nastrcza ona badaczom mniej problemw ni historia polityczna, ekonomiczna czy spoeczna. Przetrwao bardzo wiele, i bardzo rozmaitych, dzie XII-wiecznego pimiennictwa bizantyskiego. Rwnie sztuka tego okresu jest dobrze reprezentowana przez zachowane dziea wczesnych artystw. Dysponujemy te wieloma szczegowymi opisami spoeczestwa bizantyskiego dokonanymi przez ludzi do niego nie nalecych, od zachodnich kronikarzy wypraw krzyowych po ydowskiego podrnika, Beniamina z Tudeli, od ruskich pielgrzymw po arabskich geografw. Musimy tylko zawsze mie na uwadze, e nasza interpretacja tych wszystkich dzie literatury i sztuki moe by bdna w sytuacji, kiedy cigle istnieje tyle niejasnoci, jeeli chodzi o spoeczne i ekonomiczne przeksztacenia wsplnoty, do ktrej naleeli twrcy owych dzie, oraz o sposoby, w jakie te przeksztacenia znajdoway odbicie w bizantyskiej kulturze. Pewne rzeczy s jednak jasne, a przede wszystkim naley do nich czynnik w decydujcym stopniu wpywajcy na klimat myli i odczu spoeczestwa

178

bizantyskiego w tym okresie: obraz czowieka Zachodu, jaki wytworzyli sobie Bizantyczycy, i ich stosunek do niego, do caej wsplnoty zachodniej. Schizma midzy dwoma Kocioami, ktra nastpia w roku 1054, wyrosa, jak ju mwilimy, na gruncie rnic w zakresie teologii, liturgii oraz dyscyplinie kocielnej i w gruncie rzeczy pozostaa nie zauwaona dla ogu wiernych wieckich. Ale zrodzia ona nowy rodzaj pimiennictwa traktat skierowany przeciwko acinnikom. Najwczeniejsze z tych utworw ograniczay si do takiej tematyki jak uywanie w Eucharystii chleba na zaczynie czy nie na zaczynie albo celibat duchowiestwa i byy adresowane do odbiorcw bezporednio tym zainteresowanych, do kleru. Jednak wkrtce, wraz z rosnc liczb tekstw polemicznych, ich autorzy zaczli dopatrywa si przyczyny bdw teologicznych popenianych przez ludzi Zachodu w ich rzekomej uomnoci moralnej i spoecznej. Tym samym w bizantyskim spoeczestwie, ju nie tylko wrd duchownych, ale rwnie wrd ludzi wieckich, zacz by rozpowszechniany na coraz wiksz skal pewien stereotyp acinnika jako ignoranta, barbarzycy i czowieka zej woli. Koci dysponowa bowiem niezwykle skutecznym acuchem rodkw komunikacji spoecznej, ktry prowadzi od debat na synodach i decyzji podejmowanych przez patriarchw do dziaalnoci pasterskiej i kaznodziejskiej najskromniejszych ksiy i mnichw w najbardzej oddalonych prowincjach Cesarstwa. Zmiana polegaa na tym, e w minionych wiekach Bizantyczycy patrzyli na chrzecijan zachodnich z pewnym rodzajem protekcjonalnego politowania, jako na tych, ktrzy chcieliby by Bizantyczykami, gdyby tylko mogli, natomiast teraz zaczli widzie w nich ludzi o obcym sposobie ycia i obcych pobudkach dziaania oraz potencjalnych wrogw. Kiedy zatem poudniowoitalscy Normanowie zaatakowali Cesarstwo, ich postpowanie wydawao si potwierdzeniem tego, co bizantyscy teologowie mwili o chrzecijanach zachodnich w oglnoci, i dodao jeszcze jeden element do istniejcego ju stereotypu. Agresywno normaska zostaa przyjta przez obywateli Cesarstwa jako charakterystyczna cecha wszystkich chrzecijan zachodnich, wcznie czy nawet przede wszystkim z ich duchowym przywdc, papieem. A gdy do Konstantynopola przybyli krzyowcy, przynieli z sob kolejne potwierdzenie stereotypu i uzupenili go o nowe elementy. Ich skcone midzy sob dowdztwo i rzucajcy si w oczy brak jakiejkolwiek powszechnie obowizujcej dyscypliny drastycznie kontrastoway ze scentralizowanym kierowaniem i jednolit dyscyplin w bizantyskich siach zbrojnych. Ponadto za w pojciu Bizantyczykw krzyowcy lekcewayli zasadnicze rozrnienie midzy zadaniami wadzy pastwowej i kocielnej, ktre zostao wyranie wyoone w ustawodawstwie Justyniana i od tego czasu byo wielokrotnie przypominane. Zgodnie z tym podziaem kompetencji zdobywanie terytorium byo rzecz cesarza, i tylko cesarza. Natomiast powinnoci przywdcw Kocioa byo decydowa o prawidowoci wierze religijnych i dba o dobro duchowe wsplnoty

179

wiernych. Tymczasem wyprawy krzyowe jawiy si Bizantyczykom jako wielki ruch militarny, nad ktrym nie sprawowaa przywdztwa adna wadza wiecka, ale ktry by kierowany tak przynajmniej to w ich oczach wygldao przez papiea. A kiedy ju mogli z bliska przyjrze si dokadniej armiom krzyowym, bynajmniej nie rozproszyo to ich niepokoju. Cesarska crka Anna Komnena, ktra generalnie bya dobrze poinformowana o wiecie, w swoim dziele historycznym ze zdumieniem i zgorszeniem stwierdza, e papie ma wasn armi. Widok czonkw kleru noszcych bro i uywajcych jej na polu bitwy musia niezmiernie bulwersowa Bizantyczykw, ktrych wasne prawo kanoniczne bezwzgldnie zabraniao przelewania krwi osobom wywiconym na duchownych. Miny stulecia od czasu, kiedy pewien wiejski ksidz w Kapadocji zosta ekskomunikowany za stawienie zbrojnego oporu arabskim najedcom, a XII-wieczni historycy cigle pamitali o tym wydarzeniu. Kiedy przywdcy pierwszej krucjaty, zamiast odda odbite islamowi ziemie ich prawowitemu panu, cesarzowi, zaoyli na nich wasne, niepodlege pastwa, Bizantyczycy odebrali ich postpowanie jako wiadectwo nierzetelnoci i wiaroomstwa. Czy bowiem przybysze z Zachodu nie zobowizali si do zwrcenia Cesarstwu kadego kawaka jego terytorium, jaki zdoaj odzyska, w zamian za przewz do Azji i zaopatrzenie dostarczone przez Konstantynopol? W tej sytuacji Bizantyczycy zaczli wic zadawa sobie pytanie, czy wyprawy krzyowe nie s tylko gigantyczn symulacj, suc ukryciu rzeczywistych intencji krzyowcw i ich pseudochrzecijaskiego przywdcy, papiea, ktrym naprawd chodzi o zdobycie i opanowanie ziem chrzecijastwa wschodniego. Pamitano, e Zachd nie wykaza przecie specjalnych skonnoci do przyjcia Cesarstwu z pomoc, kiedy siy bizantyskie w krajach Lewantu byy w cikiej opresji za spraw egipskich Fatymidw nawiasem mwic, oni rwnie przeszkadzali w podry pielgrzymom pragncym dotrze do Ziemi witej albo kiedy wiksza cz chrzecijaskiej Azji Mniejszej zostaa zajta przez muzumaskich Seldukw, ktrzy zagarnli te tamtejsz wasno Kocioa. Do tej krytycznej oceny krucjat wynikajcej z przyczyn zasadniczych doszo wrogie nastawienie wobec krzyowcw, na ktre zasuyli oni sobie przez sprawowanie si swoich wojsk, czsto traktujcych ziemie Cesarstwa lece na szlaku ich przemarszu tak, jakby byy one nieprzyjacielskim terytorium okupowanym. Dla bizantyskiego wieniaka czy mieszczanina, ktrego dom rabowali i ktrego kobiety gwacili zachodni odacy, krzyowcy nie byli ani troch lepsi od niewiernych Turkw ci przynajmniej nie rocili sobie prawa do miana obrocw chrzecijastwa. A wydarzenia drugiej i trzeciej krucjaty tylko umocniy wraenie, jakie pod tym wzgldem pozostawi w Bizancjum przebieg pierwszej z nich. Wana dla ksztatowania si stosunku Bizantyczykw do ludzi Zachodu bya te jeszcze sprawa Wenecjan, a pniej Genueczykw i Pizaczykw. Zwolnienie obywateli tych miast italskich z obowizku podatkowego wobec Cesarstwa dao

180

im przewag nad miejscowymi kupcami, ktrej nie omieszkali wykorzysta. Skutek by taki, e wiele maych bizantyskich przedsibiorstw handlowych i rzemielniczych musiao upa, przegrywajc rywalizacj z uprzywilejowanymi konkurentami. Prcz tego rne wczeniejsze umowy, ktre reguloway handel Cesarstwa z cudzoziemcami w przeszoci, nie pozwalay im zamieszkiwa na stae na ziemi bizantyskiej. Kiedy wic kupcy ruscy czy bugarscy sprzedali przywiezione z sob towary i kupili to, czego sami potrzebowali, wracali do ojczystych krajw. Natomiast Wenecjanie nie tylko osiedlali si w Konstantynopolu i innych miastach bizantyskich, sprowadzajc tam swoje rodziny i swoich duchownych, ale nawet tworzyli wasne organy administracyjne i sdowe i w ogle zachowywali si tak, jakby byli cakowicie niezaleni od zwierzchnictwa bizantyskiego. Musiao zatem by sporo prawdy w krcych po Bizancjum opowieciach o ich bucie i lekcewaeniu, z jakim traktowali prawowiernych poddanych Cesarstwa, ktrzy przecie, pominwszy wszystko inne, byli nowym Narodem Wybranym. Kumulacja konfliktw z katolickim Zachodem na paszczynie kocielnej, militarnej, ekonomicznej i spoecznej z biegiem czasu spowodowaa w Bizancjum taki wzrost nastrojw antyaciskich, e przybray one charakter niemal obsesyjny. Byo to zjawisko zupenie inne ni generalna ksenofobia, cechujca Bizantyczykw za wielkich dni ich pastwa. Miao bowiem ono teraz swoje rdo nie w sile, lecz w saboci Cesarstwa. Wrogo wobec przybyszw z Zachodu prowadzia do nie koczcych si star na ulicach Konstantynopola i innych miast, a w roku 1182 eksplodowaa w bezrozumnym, krwawym pogromie w stolicy, w ktrym zginy tysice acinnikw, zmasakrowanych przez rozszalay tum. Sytuacj komplikowao uzalenienie Cesarstwa od zachodnich najemnikw i ich dowdcw, a w konsekwencji wysuwanie obcych na najbardziej zaszczytne i odpowiedzialne stanowiska w pastwie. Przypadki tego rodzaju mogy zreszt wcale nie by takie liczne tutaj nie dysponujemy adnymi dokadniejszymi danymi. Zwracay one jednak uwag i budziy oburzenie rdzennych obywateli. Znamiennego wiadectwa dostarcza tu pewien list. W poowie XII wieku biskup Efezu, piszc do wnuka Anny Komneny, ktry zarzdza jedn z pnocnych prowincji Cesarstwa, gratulowa mu, e jest prawdziwym Hellenem, a nie jakim aciskim intruzem. Przybysze z Zachodu mieli ju jednak w Cesarstwie pozosta, a ich wpywy w wyszych warstwach spoeczestwa bizantyskiego byy znaczne. Manuel I lubi zachodnie obyczaje, oeni si kolejno z dwiema zachodnimi ksiniczkami i zmieni sztywn etykiet bizantyskiego dworu ktra dwa wieki wczeniej zrobia takie wraenie na Liutprandzie z Cremony i tak mu si daa we znaki wprowadzajc swobodniejszy styl zachodni. Hipodrom konstantynopolitaski, gdzie od czasw Konstantyna Wielkiego cigali si z sob wonice dwch, jak bymy dzisiaj powiedzieli, druyn, Bkitnych i Zielonych, teraz by aren, na ktrej uprawiano ulubiony sport zachodni. Odbyway si tam mianowicie turnieje rycerskie, w ktrych horror nad horrorami! osobicie uczestniczy sam wadca. Wpywy, niezalenie od tego, czy rzeczywiste, czy rzekome, jakie ludzie

181

Zachodu mieli na dworze cesarskim, byy jeszcze jednym rdem niezadowolenia szerokich mas. W pewnym stopniu przyczyniay si one do osabienia ich lojalnoci wzgldem wasnej, prawowitej wadzy. Ponadto podsycay nastroje antystoeczne, ktre sabiej lub silniej zawsze tliy si w prowincjach i ktre w kocowych dekadach XII wieku umoliwiy lokalnym monowadcom ustanowienie wasnych, w gruncie rzeczy niezalenych od wadzy centralnej rzdw nad swoimi regionami. Niektre elementy tego oglnego zjawiska, jakim byo panujce w Bizancjum nastawienie antyaciskie, zasuguj na specjalne podkrelenie. Chocia bizantyscy cesarze i wysocy urzdnicy pastwa bizantyskiego byli w peni wiadomi rnic zachodzcych midzy poszczeglnymi narodami i pastwami zachodniej Europy i z wieloma spord nich utrzymywali regularne stosunki dyplomatyczne, a take nieraz prbowali wygrywa politycznie jedne przeciw drugim, w wyobraeniach prostego ludu wszyscy katoliccy Europejczycy zlewali si w jedn nie zrnicowan mas acinnikw". Tym, co oddzielao ich od Bizantyczykw, byo posuszestwo wzgldem Kocioa rzymskiego, a poza tym adnego znaczenia nie mia fakt, czy s Francuzami, Niemcami czy Italczykami. Wady kadego z osobna, rzeczywiste czy wyimaginowane, byy przypisywane wszystkim. Waciwie jedynymi istotnymi wyjtkami od tej generalnej zasady byli Wgrzy, o ktrych czsto mylano jako o nacji sui generis, a nie po prostu jako o gatunku acinnikw, oraz, co moe wydawa si rzecz dosy osobliw, Anglicy, spord ktrych rekrutowao si wielu czonkw gwardii wareskiej. Nawiasem mwic, mamy tutaj do czynienia z jeszcze jednym paradoksem: oto spoeczestwo przesiknite nienawici do acinnikw powierza bezpieczestwo swojego najwyszego przywdcy formacji wojskowej zoonej w przewaajcym stopniu wanie z aciskich najemnikw. Trzeba jednak pamita, e gwardia wareska zostaa utworzona przez Bazylego II, kiedy relacje midzy Cesarstwem Bizantyskim i ludami cudzoziemskimi wyglday zupenie inaczej, a prcz tego pierwotnie skadaa si ona z Rusw, ktrzy przynajmniej w teorii byli nawrceni na chrzecijastwo obrzdku wschodniego. Niezalenie od tego, jak silna bya wrogo Bizantyczykw wobec normaskich krlw panujcych na Sycylii czy krzyowych ksit Lewantu, gwnym obiektem ich nienawici pozostawa papie. Odkrycie, e biskup Rzymu jest Antychrystem, zostao dokonane i ogoszone przez bizantyskich ludzi Kocioa cae wieki przedtem, zanim wypowiedzieli swoje zdanie w tej sprawie XVII-wieczni Anglicy czy XX-wieczni mieszkacy Ulsteru. I chocia w rzeczywistoci rni papiee prowadzili rn polityk, popularny stereotyp zupenie nie bra tego pod uwag. W powszechnym przekonaniu wszyscy oni byli nieprzyjacimi Narodu Wybranego i sprawowali, jak to okrela dzisiejszy jzyk prawa, kierownictwo sprawcze" aktw militarnej agresji dokonywanych przez jego wrogw. A to oznaczao, e kada polityka uwzgldniajca jak form zblienia z papiestwem, choby kwestia unii kocielnej nie bya przy tym w ogle podnoszona, wywoywaa

182

najgortszy sprzeciw nie tylko duchowiestwa, ale rwnie ogu ludzi wieckich i nawet przy najwikszej determinacji forsujcego j rzdu nie by on zdolny prowadzi jej przez duszy czas. W caoksztacie bizantyskich stosunkw z Zachodem w epoce Komnenw interesujce zjawisko stanowi cesarska polityka matrymonialna. W X wieku Konstantyn VII poucza syna, e nie powinno si pozwala na aden alians matrymonialny midzy domem cesarskim a jakkolwiek zagraniczn rodzin krlewsk, robic jedyny wyjtek dla Frankw. A dziao si to w czasach, kiedy nie byo adnych powaniejszych konfliktw midzy Kocioem Wschodnim i Zachodnim. Tymczasem dwa wieki pniej, dugo po wzajemnym ekskomuniko-waniu si przywdcw obu Kociow, ksiniczki aciskie regularnie wchodziy do cesarskiej rodziny, zawierajc maestwa z jej czonkami, a ksiniczki bizantyskie zostaway onami monarchw zachodnich. Dotyczyo to samych cesarzy: Jan II polubi Wgierk, Manuel I oeni si kolejno z Niemk i Normank z Lewantu, Andronik I z ksiniczk francusk. Z kolei siostra Manuela, Maria, wysza za m za normaskiego najemnika, Jana Rogera, a bratanice cesarza zostay onami: jedna Henryka II, ksicia Austrii, druga krla jerozolimskiego, Baldwina III, trzecia Wilhelma z Montpellier. Crka Izaaka II polubia za pretendenta do tronu sycylijskiego, Rogera, a owdowiawszy Filipa Szwabskiego. Nic nie mogo w bardziej wymowny sposb zilustrowa zmiany w oficjalnym stanowisku pastwa bizantyskiego wobec cudzoziemskich potentatw, jaka nastpia od wielkich dni dynastii macedoskiej, i osobliwej dwuznacznoci cechujcej stosunek Bizantyczykw do ludzi Zachodu w XII wieku. Niejednoznaczny jest te problem wenecki. Chocia nie ulega wtpliwoci, e przywileje handlowe udzielone Wenecjanom i obywatelom innych miast italskich wyrzdziy niepowetowan szkod handlowi bizantyskiemu i przyniosy uszczerbek dochodom bizantyskiego pastwa, jednak ich skutki nie byy w caoci negatywne. W szczeglnoci podziaay one, jak si zdaje, pobudzajco na ycie ekonomiczne sporej liczby miast prowincjonalnych. Dziki nim bowiem miasta te po raz pierwszy zostay wczone do szerszej sieci powiza handlowych, ktra stopniowo obja cay wiat rdziemnomorski. Z kolei rozwj ekonomiczny owych miast prowadzi do wzrostu dobrobytu w regionach, do ktrych one naleay. I wprawdzie ten dobrobyt nie mia pisanego duszego ywota, ale dopki trwa, jego wymiar by dosy realny. Tak przedstawiaj si niektre spord sprzecznoci tkwicych w owych skomplikowanym zjawisku, jakim by stosunek czcy Bizancjum ze wiatem zachodnim. W epoce Komnenw ten wiat przesta by dla obywateli Cesarstwa odlegy i utraci swj peryferyjny charakter, wszed w bezporedni styczno ze spoeczestwem bizantyskim i przenikn na wskro wszystkie jego struktury. Uporczywie przeciwstawiajc si we wasnych wyobraeniach acinnikom, Bizantyczycy okrelali przez to na nowo swoj wasn tosamo. Przyjcie chrzecijastwa przez Bugari i pniejsze starcie zbrojne Cesarstwa z tym

183

pastwem stworzyy bowiem sytuacj, w ktrej proste identyfikowanie si Bizancjum z chrzecijastwem byo ju niemoliwe. A nowe konflikty z acinnikami na paszczynie militarnej, ekonomicznej i religijnej sprawiy, e ten dawny sposb okrelania wasnej tosamoci jeszcze mniej odpowiada istniejcemu stanowi rzeczy. Przed obywatelami Cesarstwa Bizantyskiego otwieray si zatem dwie moliwoci. Jedn z nich stanowio zaprzeczenie, i ludzie Zachodu s rzeczywistymi, prawdziwymi chrzecijanami. I trzeba powiedzie, e autorzy niektrych spord najbardziej szalonych wybuchw pasji retorycznej i polemicznej w ostatniej dekadzie XII wieku zapdzali si bardzo blisko takiego zaprzeczenia. A w kadym razie szeroko rozpowszechnione byo odczucie, e acinnicy s czym w rodzaju chrzecijan niszego rzdu chocia Koci rzymski nigdy nie by traktowany jako heretycki w cisym znaczeniu tego terminu, lecz jako schizmatycki. Druga moliwo polegaa na rozwijaniu klasycyzujcych trendw kulturalnych, ktre zaznaczyy si w epoce dynastii macedoskiej, i goszeniu, e Bizantyczycy s Grekami, a zatem gruj nad innymi ludami, poniewa ich wadanie jzykiem greckim daje im bezporedni dostp nie tylko do podstawowych tekstw chrzecijastwa, ale do caego literackiego i filozoficznego dziedzictwa Hellady. acinnicy za mogli zbliy si do tego dziedzictwa jedynie przez gar przekadw, z ktrych wiele powstao w dodatku dziki porednictwu arabskiemu. I wanie taki kurs by obierany w coraz wikszym stopniu nie tylko przez koa stoecznych intelektualistw, ale rwnie przez szersze krgi spoeczestwa bizantyskiego i czsto przez samych wadcw. Nasuwa si tutaj uwaga, e istnieje realny grunt, na ktrym mogaby oprze si teza, i prehistoria nowoytnego greckiego nacjonalizmu siga dugiej i brzemiennej w urazy konfrontacji Bizancjum z aciskim Zachodem w XII wieku. Jednak w przyjciu takiej postawy kryy si pewne istotne niebezpieczestwa. Przede wszystkim, jeliby wycign z niej do koca logiczne wnioski, moga ona doprowadzi nie tylko do konfliktu midzy autorytetem pastwa i autorytetem Kocioa, ale wprost do rozerwania syntezy chrzecijastwa i kultury helleskiej, jaka dokonaa si w wieku Ojcw Kocioa. A cakiem niezalenie od osobistych przekona religijnych poszczeglnych cesarzy to rozerwanie byoby nie do przyjcia dla adnego rzdu bizantyskiego, poniewa podkopywaoby jego prawowito, pozbawiao go najgbszej legitymacji, czynio sprawowanie przez niego wadzy czym raczej akcydentalnym, przypadkowym, ni esencjalnym, trwaym i koniecznym ze swej istoty sowem, sprowadzaoby go do poziomu tych chrzecijaskich rzdw zachodnich, wobec ktrych roci on sobie przyrodzone prawo do growania. Ponadto za taki rzd postpowaby oczywicie wbrew gboko przeywanym uczuciom religijnym szerokich mas ludnoci swojego pastwa. W rezultacie zauwaamy w wczesnym bizantyskim yciu intelektualnym pewn dwoisto. Z jednej strony wrcia tradycja pisania filozoficznych komentarzy

184

do dzie Arystotelesa, zarzucona we wczesnym wieku VII. Podja j i rozwijaa grupa uczonych cieszcych si przynajmniej niektrzy osobist opiek crki Aleksego I, Anny Komneny. Rwnie twrczo Proklosa, ostatniego wielkiego neoplatonika pogaskiego, budzia ywe zainteresowanie i bya w Konstantynopolu przedmiotem studiw, jak mona sdzi na podstawie liczby rkopisw jego dzie sporzdzonych w pnym XI i w XII wieku. Z drugiej jednak strony mamy nierzadko do czynienia z osobliw niechci do bycia postrzeganym jako czowiek powanie interesujcy si filozofi greck. Micha z Anchialos, pniejszy patriarcha konstantynopolitaski, otrzyma katedr filozofii od Manuela I w roku 1165 czy 1167. Wygaszajc inauguracyjny wykad, owiadczy on, e w swojej pracy nauczycielskiej bdzie ogranicza si do Arystotelesa, i da do zrozumienia, e od Platona naley si raczej trzyma z daleka, poniewa jego nauka jest sprzeczna z dogmatem chrzecijaskim. Rwnie okoo poowy XII wieku Mikoaj z Methone, jeden z najwybitniejszych teologw tego okresu, napisa dug rozpraw obalajc pogldy Proklosa, w ktrej wykaza si zadziwiajcym opanowaniem rodkw technicznych dysputy filozoficznej. Skary si tam, e wielu jego wspczesnych zostao sprowadzonych na manowce herezji wskutek studiowania Proklosa. Traktat Mikoaja jest jednak pod wzgldem jakoci dzieem cakowicie rnym od nihilistycznych, antyintelektualnych atakw na nauk wieck, jakie od czasu do czasu wychodziy z krgw monastycznych przez cae dzieje Bizancjum. O jego doniosoci merytorycznej wiadczy za fakt, e kopiowano go i studiowano jeszcze cztery wieki pniej w zwizku z soborem trydenckim. Chocia nie powtrzy si przypadek Jana Italosa, kiedy to wybitna posta bizantyskiego ycia intelektualnego zostaa postawiona przed sdem i skazana za pogldy heretyckie, przez cay XII wiek cigle toczyy si jakie dochodzenia w sprawie podejrze o herezj, w ktre zamieszani byli nauczyciele. Dotyczyy one nie tyle tradycyjnych sekciarskich herezji, takich jak sigajcy pierwszych wiekw chrzecijastwa montanizm, czy nowych herezji ludowych", jak dualistyczny, uznajcy za zasad bytu walk midzy dobrem a zem, bogomilizm, ktre w oczywisty sposb odwoyway si do ludzi niezadowolonych z ustalonego porzdku politycznego i spoecznego, ile zajmoway si herezjami intelektualnymi", ktre miay mocn podstaw filozoficzn, lecz sabo przemawiay do szerszych krgw spoeczestwa. W tych ledztwach naley prawdopodobnie widzie oznak nieustannego napicia, jakie w owej epoce wytwarzao miae, odkrywcze czerpanie z tradycji myli helleskiej w konfrontacji z potrzeb utrzymania si w ramach syntezy hellesko-chrzecij askiej. Warto rwnie zauway, e wysze wyksztacenie znalazo si w tym stuleciu pod bardziej bezporedni kontrol wadz kocielnych, ni to byo w poprzednim wieku. Szkoy filozofii i prawa ufundowane przez Konstantyna IX w poowie XI wieku mogy istnie w dalszym cigu, czy te mogy odradza si od czasu do czasu, ale rang gwnego orodka edukacyjnego zyskaa teraz Szkoa Patriarsza,

185

z ktr byo zwizanych wielu pisarzy i uczonych XII wieku. W sposb zinstytucjonalizowany wykonywaa ona obowizek nauczania, ktry nakada na wszystkich biskupw ich urzd duchowny. Pewne rozwizania tego rodzaju istniay ju moe wczeniej, ale dopiero na samym kocu XI wieku pojawia si jaki lad staej i uporzdkowanej struktury ksztaceniowej, z hierarchi stanowisk nauczycielskich nie tylko dla teologii, ale rwnie dla gramatyki i retoryki, z wyznaczonymi miejscami nauczania w kocioach stolicy, z ustalonymi wynagrodzeniami wykadowcw i uregulowanym systemem ich mianowania i awansowania, w ktrym uczestniczy nie tylko patriarcha, lecz i sam cesarz. Wybitni profesorowie Szkoy Patriarszej mieli szans zakoczenia swojej kariery na ktrym z prestiowych metropolitalnych biskupstw w prowincjach Cesarstwa. Na takiej instytucji edukacyjnej ktra, jak si zdaje, ksztacia zarwno przyszych duchownych, jak i ludzi wieckich mona byo polega, e z jednej strony bdzie przywizywa naleyt wag do podtrzymywania greckiej tradycji intelektualnej, jako czego w szczeglny sposb zwizanego z Bizantyczykami, a z drugiej e nie pozwoli sobie posun si w tej sprawie za daleko. W sumie, niezalenie od wszystkich istniejcych ogranicze, literatura, myl i sztuka wiata bizantyskiego przez cay interesujcy nas tutaj okres cigle czerpaa z tradycji klasycznej i rozwijaa j z ca ywotnoci. Prawda, e niekiedy usilne denie do naladowania klasycznych wzorw i do demonstrowania, e si je naladuje prowadzio autorw do afektacji i napuszenia. Ale niektrym pisarzom bizantyskim tej epoki udao si omin puapki, jakie zastawia klasycyzm, i stworzy z niego dosy wszechstronne i sprawne narzdzie przekazywania wasnych, oryginalnych spostrzee, myli i uczu. Uczeni ju nie zajmowali si skadaniem w nowe caoci fragmentw nauki staroytnej wyrywanych z dzie macierzystych. Przejawiali pewno siebie i czasem zdobywali si w jakim stopniu na samodzielno merytoryczn, co pozwala przypuszcza, e czuli si raczej kolegami staroytnych, rwnymi im, ni kiepskimi epigonami. W ogle znaczna cz wczesnej literatury jest w pewnej mierze literatur uczon. Jest to niewtpliwie literatura elity intelektualnej, ale elity, ktra bya otwarta i, biorc pod uwag warunki redniowieczne, prawdopodobnie dosy liczna. Klasycyzujcej literaturze tego rodzaju zawsze grozi niebezpieczestwo popadnicia w cakowite oderwanie od ycia zbiorowoci, w ktrej zostaa wytworzona. I literatura bizantyska XII wieku nie w peni unikna tego niebezpieczestwa, zwaszcza w kocowych dekadach stulecia, kiedy bizantyskie spoeczestwo znalazo si w gbokim kryzysie. Wiele wczesnych panegirykw, oracji pogrzebowych i innych utworw o podobnym charakterze, z ich staym repertuarem powtarzajcych si bombastycznych porwna, z ich ocierajcym si o histeri deklamatorskim tonem, z ich zupenie fantastycznym wyolbrzymianiem najdrobniejszych, czsto banalnych i przelotnych, sukcesw brzmi dla dzisiejszego ucha nieznonie. A jednak ta obecna w nich, niekiedy wprost bazeska z naszego punktu widzenia, przesada jest sama w sobie nie tylko rodkiem literackim, lecz

186

symptomem potgujcej si rozbienoci midzy wyobraeniem, jakie mieli o sobie Bizantyczycy, a aosn rzeczywistoci. Wnikliwy czytelnik moe nieraz zama kod, wedug ktrego owe utwory byy ukadane, i dostrzec w nich autentyczny wyraz politycznych, moralnych i intelektualnych sprzecznoci, jakimi charakteryzoway si czasy, w ktrych one powstay. Wyliczanie choby tylko najwaniejszych XII-wiecznych pisarzy bizantyskich i ich dzie przekraczaoby kompetencje niniejszej ksiki. Lepiej bdzie zatrzyma si nieco duej na pewnych gatunkach czy typach literatury i przy sposobnoci zaj si waniejszymi postaciami spord jej twrcw, A zaczniemy od filozofii i teologii, dziedzin, ktre s z sob cile zwizane. Dugie analityczne komentarze do dzie Platona i Arystotelesa byy jednym z gwnych typw literatury filozoficznej w pnej staroytnoci, co odzwierciedlao sposb, w jaki podchodzono wwczas do problemw filozoficznych. Proklos w V wieku i inni czoowi neoplatonicy pisali takie komentarze do dialogw Platona. Natomiast dziea Arystotelesa byy przedmiotem komentarzy sporzdzanych przez przedstawicieli wielu rnych szk filozoficznych, od perypatetyka Aleksandra z Afrodisias na przeomie II i III wieku po neoplatonikw i uczonych chrzecijaskich, takich jak Jan Filopon w pierwszej poowie VI wieku czy modsi od niego Dawid i Eliasz. W epoce wielkich podbojw arabskich i utraty przez Bizancjum pnocnych Bakanw komentowanie Arystotelesa ustao, przypuszczalnie dlatego, e ustao te regularne studiowanie jego dzie. W krgu zainteresowa bizantyskich intelektualistw pozostay tylko jego prace dotyczce logiki, pewne obeznanie z nimi byo bowiem niezbdne do prowadzenia dyskusji teologicznych. Teraz, zupenie nieoczekiwanie, stara tradycja zostaa podjta na nowo. Eustracjusz, arcybiskup Nicei, sporzdzi dugi komentarz do Etyki nikomachejskiej, a Micha z Efezu pisa objanienia do Etyki, Organonu i rozpraw zoologicznych. Te komentarze powtarzay oczywicie wiele materiau tradycyjnego, ale zawieray rwnie niemao oryginalnych i wnikliwych spostrzee samych autorw. I chocia Eustracjusz by, a Micha mg by czowiekiem Kocioa, bynajmniej nie starali si oni dostosowa doktryny arystotelejskiej do dogmatu chrzecijaskiego. Filozofia bya dla nich zajciem powanym i traktowali j jako autonomiczn dziedzin nauki. Eustracjusz by uczniem Jana Italosa, a Micha studiowa albo u Italosa, albo u Michaa Psellosa. Eustracjusz by rwnie autorem kilku antyaciskich traktatw teologicznych i zosta wybrany przez cesarza Aleksego I do obrony wschodniego punktu widzenia w doktrynalnej dyspucie z zachodnim praatem Pitro Grossolano, ktra odbya si w Konstantynopolu w roku 1112. W swoich pismach teologicznych metropolita nicejski chtniej posugiwa si dobrze skonstruowan argumentacj logiczn ni cytatami z Biblii czy z dzie Ojcw Kocioa, wyrwanymi z ich rdowego kontekstu. Szczeglnie zajmowa go problem relacji zachodzcej midzy osobami Trjcy witej, a zwaszcza midzy Ojcem i Synem, na ktry zapatrywa si jako na zagadnienie przede wszystkim filozoficzne, moliwe do

187

rozwizania za pomoc racjonalnego dowodzenia. W krgach bardziej tradycjonalistycznie nastawionych przywdcw Kocioa takie podejcie spotkao si z oburzeniem i w roku 1117 Eustracjusz zosta oskarony o herezj i uznany za winnego nie pomogo mu silne poparcie zarwno ze strony cesarza, jak i patriarchy Jana Agapeta. Przypadek Eustracjusza uzmysawia nam, jak wielkie postpy zrobi w Bizancjum racjonalizm dziki pracy nauczycielskiej Psellosa i Italosa, jak cise wizi czyy studiowanie filozofii helleskiej i teologi i jak skomplikowana gra midzy owieceniem i represj charakteryzowaa t epok. W poowie XII wieku rozgorzaa w Konstantynopolu dyskusja na temat ofiary eucharystycznej: jeeli Syn jest skadany w ofierze Ojcu, to jaka waciwie relacja zachodzi midzy osobami Trjcy witej? Niektre czoowe osobistoci stoecznego ycia intelektualnego a wrd nich kandydat na patriarch Antiochii i dwaj profesorowie Szkoy Patriarszej doszy do wniosku, e ofiara eucharystyczna jest skadana samemu tylko Ojcu i e jest ona jedynie swoistym odzwierciedleniem czy przypomnieniem rzeczywistej ofiary Syna, przez ktr dokonao si zbawienie rodzaju ludzkiego. Tradycyjnego punktu widzenia broni Mikoaj z Methone, wspominany tu ju autor polemicznego traktatu przeciw Proklosowi dowodzi on, e ta nowa interpretacja doktryny opiera si na logicznym pomieszaniu poj. Ostatecznie argumentacja Mikoaja zwyciya i nowatorw uznano za heretykw. Nieco pniej, w roku 1166, doszo do podobnej kontrowersji w zwizku z wersetem ewangelicznym: Ojciec jest wikszy ode mnie" (Jan 14, 28), w ktrej jeszcze raz zosta podjty filozoficzny aspekt Trjcy witej. I znowu wynika z tego cause celebr, i znowu kilku czoowych intelektualistw zostao uznanych za winnych herezji i usunitych ze swoich oficjalnych stanowisk. Filozoficzna strona sporu midzy Kocioem Wschodnim i Zachodnim te zreszt dotyczya problemu Trjcy witej, poniewa jednym z punktw niezgody bya relacja zachodzca midzy Duchem witym i innymi osobami Trjcy. I wielu XII-wiecznych polemistw antyaciskich skupiao swoj uwag na logicznej analizie tej kwestii. We wszystkich dyskusjach tego rodzaju obok bardziej tradycyjnej, charakterystycznej dla teologw bizantyskich argumentacji za pomoc cytowania autorytetw przez cay ten okres daje si te zaobserwowa nowe podejcie do problemw teologicznych, zgodnie z ktrym byy one traktowane jako filozoficzne w swojej zasadniczej naturze. Ludzie, ktrzy reprezentowali ten sposb mylenia, byli zarwno teologami, jak i filozofami, uprawiajcymi niezalen dziedzin nauki, rzdzc si wasnymi prawami. Budzili oni gorcy sprzeciw swoich bardziej tradycyjnie nastawionych kolegw, a niekiedy naraali si nawet na przeladowania z ich strony. Ale mimo wszystko zmuszali przeciwnikw, aby potykali si z nimi na ich wasnym gruncie na gruncie wywodu mylowego opartego na zasadach logiki. Przy rozpatrywaniu tego zjawiska na terenie bizantyskim trudno nie zauway wielu uderzajcych podobiestw z wydarzeniami dziejcymi si w tym samym czasie na Zachodzie, gdzie rwnie nowe, filozoficzne podejcie do problemw

188

teologicznych nieraz sprowadzao na mylicieli potpienie ze strony wadz kocielnych. Paralelizm w sferze faktw jest niewtpliwy. Nie jest natomiast jasne, w jakim stopniu, jeli w ogle, by on nastpstwem wpywu wywieranego przez jedn spoeczno na drug. Z pewnoci wystpowaa gboka wzajemna wrogo i nieufno. Ale jednoczenie dochodzio do znacznie czstszych kontaktw midzy ludmi ze Wschodu i ludmi z Zachodu, ni to zdarzao si przedtem, i te kontakty sigay najwyszych szczebli bizantyskiej drabiny spoecznej. Wiele mwi w tym wzgldzie wiadomo, ktr zawdziczamy przypadkowemu ustpowi mowy pogrzebowej, e brat Nicefora Bazylakesa (o nim bdzie jeszcze mowa dalej), czowiek pira, nauczyciel w Szkole Patriarszej i jeden z potpionych za heretyckie pogldy na ofiar eucharystyczn, by ekspertem od spraw zachodnich i poniewa biegle wada acin, czsto wykorzystywano go w sekretnych misjach wysyanych do papiea. Wedug sw przemawiajcego by on Hellenem wrd Rzymian, a Rzymianinem wrd Hellenw". Jedn z innowacji literackich, ktre epoka dynastii macedoskiej zawdziczaa wznowionym wwczas studiom nad autorami klasycznymi, byo wzbogacenie narracji historycznej o analiz charakterw dziaajcych osb i zwizkw przyczynowo-skutkowych zachodzcych midzy opisywanymi wydarzeniami. Micha Psellos w swojej Kronice, obejmujcej dzieje jego wasnych czasw, doda do pisarstwa historycznego jeszcze jeden nowy element ton osobisty. Nie tylko bowiem wystpuje on jako czynny uczestnik wydarze, o ktrych opowiada, ale na kadym kroku wprowadza midzy przedmiot swojej opowieci a czytelnika wasne sdy, wasne komentarze, wasne uwagi na stronie. W rezultacie powsta pewien odrbny rodzaj twrczoci historiograficznej, w ktrym autorska osoba historyka jest zawsze na pierwszym planie i ktry stwarza mu moliwo zajmowania najrozmaitszych postaw intelektualnych i emocjonalnych wobec przedstawianych wydarze. Staroytni historycy greccy, na przykad Polibiusz, postpowali podobnie, ale nie w sposb tak totalny" jak Psellos. Przetartym przez niego szlakiem podali w pewnej mierze ci, ktrzy pisali histori wasnych czasw w XII wieku, chocia nikt z nich nie mia tak frapujcej osobowoci autorskiej jak ten wielki polihistor bizantyski. * Znana nam ju Anna Komnena, najstarsza crka Aleksego I, po jego mierci i utracie wasnych wpyww politycznych napisaa obszern histori panowania ojca, zatytuowan Aleksjada. Jest to dzieo wybitne. Anna bya gboko i z ca samowiadomoci dumna ze swojej erudycji i nie tracia adnej okazji, eby j zademonstrowa. Jednoczenie za miaa wyjtkowy dar bystrej obserwacji i umiejtno dostrzegania wyrazistego szczegu. Czsto wic jest lepsza w partiach opisowych ni w relacjonowaniu wydarze. Bya osob wielkich namitnoci, ktra nigdy nie zadawaa sobie trudu, aby ukry swj zachwyt lub swoj nienawi. Bohaterem Anny jest ojciec w pewnym sensie Aleksjada to bardziej
* Por. Aneks, s. 329.

189

powicony mu panegiryk ni praca historyczna. Natomiast jej bet noire jest ksi normaski Boemund. Za zjadliwymi atakami da si jednak dostrzec pewien podziw bizantyskiej ksiniczki dla zuchwaego i pozbawionego skrupuw czowieka Zachodu. Wedug naszych poj Ann mona by nazwa snobk marnowaa stanowczo za duo energii, prbujc pisa konsekwentnie w grece klasycznej. Ale przy wszystkich sabociach jej dziea przebija z niego byskotliwa inteligencja autorki, jej temperament, bezporednio reakcji, ktre czyni z Aleksjady jedno z wielkich osigni literatury redniowiecznej. * M Anny, Nicefor Bryenniusz, opowiedzia natomiast histori dojcia tecia do wadzy. Skrupulatna, kompetentna, wywaona, stanowica wartociowe rdo historyczne jego praca nie wytrzymuje porwnania z dzieem ony. ** Z kolei Jan Cynam, wysoki funkcjonariusz rzdu cesarskiego za Manuela I, majcy dostp do tajemnic pastwowych, spisa histori panowania Jana II i Manuela. Praca Cynama, o ile mona sdzi po zachowanym jej skrcie, bya obiektywna i wiarygodna, zwaszcza w sprawach wojskowych, na ktrych dobrze si zna. Wprawdzie pomija on czy te ten, kto sporzdzi wycig z jego dziea wiele rzeczy wanych, ale prbuje w sposb odpowiedzialny ustali motywy kierujce postpowaniem uczestnikw wydarze, o ktrych opowiada. Ostatni wielki historiograf tej epoki, Nicetas Choniata, sporzdzi ostateczn wersj swojego dziea i uzupeni je ju po roku 1204. Tematem tej obszernej pracy s przede wszystkim dzieje wietnego panowania Manuela I oraz nieszczsnych rzdw jego nastpcw, ktre zakoczyy si zdobyciem Konstantynopola przez krzyowcw. Napisana jest stylem niezwykym, penym osobliwych, rzadkich sw i wyrae klasycznych. Autor czsto korzysta z nich dla zaznaczenia podobiestwa lub odmiennoci midzy dowiadczeniami opisywanych przez siebie czasw a sytuacjami i osobami ze staroytnoci klasycznej w swoistym historycznym kontrapunkcie. Nicetas mia wielki, zniewalajcy temat: katastrofalne przejcie od imperialnej wspaniaoci do aosnej bezsiy. Przyczyn upadku Cesarstwa upatruje on w osobistej saboci i zepsuciu wadcw oraz ich otoczenia. Niekiedy wprawdzie, jak si zdaje, prbuje pokusi si o jakie gbsze wyjanienia, ale do ich sformuowania brak mu aparatu pojciowego. Jest zadziwiajco uczciwy intelektualnie i gotowy podchodzi do postpowania Seldukw czy aciskich krzyowcw z takim samym zrozumieniem kierujcych nimi motyww jak w przypadku wasnych rodakw. Pomimo pewnych potkni w konstrukcji dziea i przesadnej skonnoci autora do dygresji, co cznie sprawia, e chronologia pracy jest mao przejrzysta, Nicetasa Choniat wypada uzna za by moe najwikszego ze wszystkich historykw bizantyskich. Gdyby jednak kto pyta, jaki rodzaj literatury odgrywa dominujc rol w bizantyskim pimiennictwie tego okresu, odpowied brzmiaaby: retoryka
* Por. Aneks, s. 362. ** Por. Aneks, s. 355.

190

nie historiografia. Wygoszona publicznie mowa, ktra nastpnie zostaa wielokrotnie przepisana i rozesana rodzinie, przyjacioom, bliszym i dalszym znajomym w caym Cesarstwie, penia wwczas funkcje bardzo podobn do tej, ktr obecnie peni dziennikarstwo. Kada rocznica, kade, nawet mao znaczce wydarzenie mogo dawa okazj do fajerwerkw popisu oratorskiego. To kwitnce krasomwstwo miao swoje szkoy i mody. Na czele jednej z takich szk sta Nicefor Bazylakes, ubstwiany i naladowany przez swoich uczniw i wielbicieli. Zachowa si tylko nieznaczny uamek twrczoci oratorskiej wieku Komnenw, ale nawet ten uamek stanowi cakiem spory zbir tekstw. W przewaajcej czci s to utwory okolicznociowe, ukadane w pewnym popiechu. Wiele z nich byo zwykymi naladownictwami, ktre lepo szy za reguami wykadanymi w podrcznikach retoryki. Sami autorzy czsto zreszt powoywali si na zasady sztuki retorycznej i tym samym zwracali uwag odbiorcw na zrczno, z jak je stosowali. Niemal do histerii panegiryczny ton wikszoci tych oracji z pewnoci zgrzyta we wspczesnych uszach. Byoby jednak rzecz nieroztropn traktowa owych mwcw a zalicza si do nich przewaajca liczba ludzi pira tworzcych w tym okresie lekcewaco, jako pospolitych frazesowiczw. Byli oni w istocie biegymi w swoim fachu rzemielnikami, umiejcymi czy klarowno narracji z okrnoci aluzji, ich kunszt podlega ocenom, mia swoich suchaczy i czytelnikw. wczesne krasomwstwo czsto dawao wyraz bezporedniej reakcji spoeczestwa na rozgrywajce si aktualnie wypadki, a niekiedy odzwierciedlao napicia i nieporozumienia midzy rnymi grupami spoeczestwa bizantyskiego. Umoliwiao w skali nieporwnywalnej z niczym, co byo przedtem, spoeczny obieg informacji na temat spraw interesujcych og i dotyczcych go. Istniej wiadectwa wskazujce na to, e owe efemeryczne przemowy naleay do rde, z ktrych korzystali historiografowie tej epoki. Ludzie uprawiajcy twrczo oratorsk byli osobicie winiami literackiej tradycji, w obrbie ktrej zamykaa si ich praca, ze wszystkimi obcieniami tej tradycji z jej odrzucaniem tego, co konkretne i indywidualne, na korzy tego, co abstrakcyjne i oglne, i z jej wprost obsesyjnym deniem do puryzmu jzykowego. To, e wielu mwcom udawao si zarwno informowa i wzrusza, jak i wzbudza podziw dla wasnej zrcznoci, naley przypisywa sile ich wyobrani i opanowaniu przez nich wszystkich technik skomplikowanego i wyrafinowanego medium. Retoryk bya te niemal w caoci przesiknita poezja okolicznociowa, ktrej powstawao wwczas sporo. Waciwie jednak tylko o jednym poecie mona powiedzie, e od czasu do czasu zdarzao mu si miewa przebyski prawdziwego natchnienia. Teodor Prodrom prawdopodobnie by przez jaki czas nauczycielem retoryki w szkole patriarszej, ale jego talent do atwego wierszowania sprawi, e otrzymywa wiele zamwie na prace poetyckie od wpywowych mecenasw, do ktrych naleeli rwnie cesarze, Jan II i Manuel I. Spod pira Prodroma pyny istne rzeki poezji i nie udao si jeszcze ustali kompletnej listy jego autentycznych

191

utworw. Na jednym jej kocu znajduj si cykle bardzo krtkich wierszy traktujcych o witach kocielnych, postaciach witych i tym podobnych tematach. Na drugim dugie poematy opowiadajce o wydarzeniach rangi historycznej, adresy skierowane do rnych wielkich person tej epoki lub ich epitafia. A midzy jednym i drugim jest tego jeszcze bardzo, bardzo duo. Wszystkie te utwory byy pisane w klasycznych metrach iloczasowych albo w bizantyskim dwunastozgoskowcu, ktry stanowi uproszczon wersj klasycznego trymetru jambicznego. Inna grupa duszych wierszy Prodroma, napisanych we wspominanym tu ju charakterystycznym dla poezji bizantyskiej pitnastosylabowym metrum akcentuacyjnym, tzw. politycznym, bya przeznaczona do piewania czy deklamowania podczas uroczystoci na dworze cesarskim czsto przez przedstawicieli demw, ktre byy teraz bladymi zrytualizowanymi cieniami potnych niegdy stronnictw cyrkowych, a jednoczenie politycznych, ludu konstantynopolitaskiego, Bkitnych i Zielonych. Oprcz tego uoy Teodor rwnie dugi wierszowany romans, o ktrym jeszcze wspomnimy, dialogowany poemat z satyrycznymi alikwotami zatytuowany Wojna kota z myszami, dugi poemat powicony astrologii, dedykowany synowej Jana II, a take prozatorskie pastisze dialogw Lukiana, rozprawy gramatyczne, obszerny komentarz do liturgicznych hymnw Jana z Damaszku i jego brata, Kosmasa z Maiuma, nie mwic ju o znacznej liczbie listw i mw. Przegld obfitej twrczoci Teodora Prodroma pozwala sformuowa pewne istotne spostrzeenia. Po pierwsze, wida w niej faktyczne wyparcie poezji przez retoryk i brak jakiegokolwiek poczucia rnicy midzy poezj i proz. Te czasy, zarwno w Bizancjum, jak i na Zachodzie, z pewnoci nie byy wiekiem natchnionych poetw. Utwory Prodroma cechuje elegancja, pomysowo, niekiedy ironiczny dystans autora w stosunku do tematu, ale nigdy nie ma w nich silniejszej namitnoci, intensywniejszego przeycia, gbszego rozumienia. Po drugie, Prodrom, jak niemao jego wspczesnych, by zawodowym pisarzem, a nie urzdnikiem, duchownym czy nauczycielem, ktremu zdarzao si uprawia jaki rodzaj twrczoci literackiej. Jest prawd, e rozrost profesji pisarskiej przed wynalezieniem druku zalea raczej od istnienia mecenasw ni szerszej czytajcej publicznoci. A jednak to zjawisko jest rwnie wiadectwem powszechniejszego zainteresowania literatur, nawet jeeli owo zainteresowanie ograniczao si do krgu ludzi wysoko wyksztaconych, ktrzy byli zdolni doceni archaizujcy jzyk literacki. Istnieje pewien niewielki zbir wierszy z tej epoki utrzymanych jzykowo w dosy nierwnej bliskoci wzgldem greki mwionej, ktre przypisuje si niejakiemu Ptochoprodromowi (Prodromowi ebrakowi"). Czy ich autora mona utosamia z Teodorem Prodromem, czy nie nie potrafimy powiedzie. S to krtkie, po czci dialogowane obrazki rodzajowe, ktrych bohaterami s takie postacie, jak siedzcy pod pantoflem m bogatej ony, mnich skarcy si na swoich zwierzchnikw, czowiek nauki, ktry widzi, e ignorant zaywa lepszego

192

ycia ni on, itp. Zapewne byy one pisane dla rozrywki k dworskich za panowania Manuela I i ze strony autora stanowiy swoisty wyczyn techniczny, poniewa nie mia do dyspozycji adnych regu uatwiajcych pisanie w jzyku mwionym. Nie naley jednak wyprowadza z tych wierszy wniosku o jakimkolwiek wdarciu si do literatury jzyka ludu. Prawdopodobnie zawdziczaj one co rodzajowym utworom epoki hellenistycznej, takim jak obrazek Teokryta przedstawiajcy dwie Syrakuzanki na wicie Adonisa. Jednym z najbardziej interesujcych wydarze w literaturze bizantyskiej zajmujcego nas tutaj okresu jest ponowne (jeli traktowa j jako kontynuacj literatury greckiej) wprowadzenie do niej czystej fikcji, zarwno w poezji, jak i w prozie. Zauwamy, e staroytna teoria literatury i staroytna praktyka pisarska pozostawiay fikcji niewiele miejsca, chocia niektre z poklasycznych poetyckich opracowa mitw bardzo si do niej zbliay, a istniay te tragedie attyckie o cako wicie wymylonych tematach, adna z nich jednak nie dotrwaa do naszych czasw. Ostatecznie jedynymi zachowanymi dzieami klasycznej literatury greckiej, o ktrych mona powiedzie, e ich postaci i fabua powstay wycznie w wyobrani autorw, s utwory nowelistw: Charytona, Ksenofonta z Efezu, Achillesa Tacjusza, Longosa czy Heliodora. Wszystkie one opowiadaj o przygodach pary kochankw, przewanie rozdzielonych okrutnym zrzdzeniem losu. Ich autorzy unikaj wprawdzie elementw cudownoci i nie wprowadzaj do swoich fabu wydarze nadprzyrodzonych, ale nie maj adnych skrupuw w korzystaniu z najbardziej nieprawdopodobnych zbiegw okolicznoci. * W XII wieku pojawio si w Bizancjum sporo utworw naladujcych tamte nowele. Podobnie maj one za temat przygody rozdzielonych kochankw, ktre rozgrywaj si na wymykajcym si bliszej identyfikacji czasowej tle klasycznym i kocz si szczliwym poczeniem zakochanej pary. Pod adnym wzgldem nie mona jednak uzna owych bizantyskich romansw za naladownictwa niewolnicze. Niektre z nich s wierszowane, podczas gdy wszyscy klasyczni nowelici greccy pisali proz. Chocia bohaterowie tych utworw s dosy papierowi, a ich wypowiedzi silnie trc retoryk, autorom trzeba przyzna, e wykazuj znaczn ywo wyobrani i mimo wszystko pewien stopie wnikliwoci psychologicznej. Jeeli chodzi o nazwiska, to napisa taki romans, wierszowany, Teodor Prodrom. Rwnie jego ucze i przyjaciel, Nicetas Eugenian, nauczyciel retoryki, oraz wspczesny mu Konstantyn Manases, ktry by take autorem poetyckiej kroniki dziejw powszechnych, ukadali wierszowane romanse. Natomiast Eumatiusz (lub Eustatiusz) Makrembolita napisa podobny romans proz, a jego dzieo zyskao dodatkowo na realizmie przez to, e narracja prowadzona jest tam w pierwszej osobie. Romanse okresu tzw. redniobizantyskiego dugo byy traktowane przez historykw literatury (ktrzy czsto nawet ich nie czytali) lekcewaco, jako
* Por. Aneks, s. 321.

193

utwory sztuczne i nudne. Teraz oywa zainteresowanie nimi i gorliwoci, z jak ich autorzy odkrywali dla siebie techniki narracyjne fikcji fabularnej. Wydaje si, e te utwory, zarwno pisane wierszem, jak i proz, byy ukadane dla rozrywki i przyjemnoci wyszych warstw spoeczestwa bizantyskiego o bardziej wyrafinowanych gustach. wiadcz one, e przed powan literatur stano nowe zadanie do spenienia. Bizantyczycy zawsze wysoko cenili sztuk pisania listw. Dla nich list by nie tylko rodkiem przekazywania wiadomoci t jego funkcj w rzeczywistoci czsto powierzano dorczycielowi, ktry spenia j ustnie. Natomiast po samym licie oczekiwano, e powinien by wyrazem najgbszych uczu piszcego, a jego lektura powinna dostarcza wyszukanej przyjemnoci estetycznej. Uwaano, e tworzy on cilejsz wi midzy piszcym i adresatem, ni jest to moliwe przy spotkaniu osobistym, ktre nie daje sposobnoci do staranniejszego doboru wyrae i krytycznej samooceny ze strony nadawcy. Micha Psellos tak uj t rnic: Kiedy jestemy obecni, prowadzimy rozmow osobicie, kiedy za jestemy nieobecni, rozmawiamy listownie. Rozmowa i list odpowiadaj wic poczeniu i rozdzieleniu, z ktrych to pierwsze jest lepsze. A jednak ja jestem bardziej przywizany do listu dostarcza on najlepszego obrazu przyjaciela i pokazuje stan jego duszy. Zwyczajn rozmow kieruj bowiem przypadkowe okolicznoci i nie daje ona prawdziwego obrazu osoby mwicej. Natomiast sposb wyraania siebie za pomoc listu wydobywa na zewntrz wntrze piszcego. Gdzie w codziennej rozmowie mona spotka wytwornie uoone zdanie albo harmonijnie brzmice wyraenie? (...) Listy wnikaj gbiej w dusz, ni gdyby piszcy mia przynie wiadomo osobicie." * W epoce Komnenw list jako forma twrczoci artystycznej by uprawiany nawet bardziej intensywnie ni za czasw Psellosa, w XI wieku. Publikowano wtedy wiele zbiorw listw, a czynili to albo sami autorzy, albo po ich mierci ich przyjaciele. Do najbardzej interesujcych wytworw wczesnej epistolografii naley zaliczy listy, ktre pisali: Teofilakt, arcybiskup Ochrydy (zmary okoo roku 1126), Micha Italik, nauczyciel Teodora Prodroma, sam Prodrom, Nicefor Bazylakes, Jan Tzetzes, o ktrym niej, Teodor Balsamon, znawca prawa kanonicznego, Eustatiusz, metropolita Tesaloniki, o ktrego twrczoci te jeszcze bdziemy mwi, Jerzy Tornikes, nauczyciel w Szkole Patriarszej i potem metropolita Efezu, Eutymiusz Malakes, biskup Neopatrai w Tesalii, Micha Choniata, metropolita Aten, oraz jego brat, wspomniany ju tu historyk, Nicetas Choniata. Charakter tych listw jest bardzo rny od pustych popisw zrcznoci stylistycznej do powanych rozwaa nad problemami teologicznymi i od konwencjonalnych zapewnie o przyjani do bardzo szczegowych opisw dziaalnoci piszcego i jego przyjaci. Rodzaje i gatunki literackie, ktre nie s uprawiane, ju przez sam ten fakt mog by wiadectwem ducha epoki rwnie dobrze jak te, ktre s w niej czynnie
* C. Sathas, Mesaionike Bibliotheke, 5, Paris 1876, s. 242 n.

194

obecne. Z tego punktu widzenia zasugujcymi na uwag formami literackimi, ktre byy cigle ywe za czasw dynastii macedoskiej i po niej, a w wieku XII praktycznie stay si martwe, s poezja liturgiczna i ywoty witych. Oczywicie, istniay po temu powody natury swoicie technicznej. Liturgia kocielna przybraa w cigu wieku XI ksztat wzgldnie stay i w wieku nastpnym nie byo ju szczeliny, w ktr mogyby wlizgn si nowe hymny czy nowe ywoty witych. Jednak ta przyczyna sama nie wydaje si wystarczajcym wyjanieniem upadku i zaniku dwch form literackich, ktre przez cae stulecia odgryway tak wielk rol w kulturze bizantyskiej. Jest rzecz prawdopodobn, e racjonalizm i estetyczny krytycyzm wieku Komnenw uzna owe czsto rozwleke i le zbudowane utwory za twrczo niedostatecznie satysfakcjonujc. W przypadku epoki, ktra zaangaowaa si w podtrzymywanie i naladowanie tradycji klasycznej, nie zawsze jest atwo poprowadzi lini graniczn wyranie rozdzielajc literatur i nauk. Wielu XII-wiecznych ludzi pira wydatkowao swoj energi na antykwarskie studia zarwno nad jednym, jak i nad drugim rodzajem pimiennictwa. Mamy jednak w tym okresie do czynienia rwnie z pisarzami, ktrych jedynym czy gwnym polem dziaalnoci bya nauka. Grzegorz Pardos, metropolita Koryntu w poowie wieku, powici si szczegowych studiom nad jzykiem greckim w jego klasycznych formach. Gwnymi dzieami Pardosa s obszerny traktat powicony gramatyce oraz podrcznik dialektw literackich klasycznej Grecji. Obie te ksigi wiadcz o ogromnej pracowitoci autora, a jednoczenie o jego ubstwie pojciowym w zakresie gramatyki, o co zreszt trudno go obwinia, poniewa to ju naleao do tradycji. W rezultacie, prbujc klasyfikowa schematy skadniowe i ich funkcje, Grzegorz rzadko wychodzi poza analityczne studia nad poszczeglnymi sowami. Natomiast Jan Zonaras, wysoki funkcjonariusz dworu cesarskiego w pierwszej poowie XII wieku, napisa histori powszechn, cenn z powodu zawartych w niej informacji, ktre pochodz ze rde obecnie zaginionych, a ponadto dugi traktat z dziedziny prawa kanonicznego i komentarze do hymnw kocielnych. Ogromny leksykon, ktry jest mu przypisywany zawiera on okoo dziewitnastu tysicy hase zosta prawdopodobnie opracowany pniej, wkrtce po zdobyciu Konstantynopola przez krzyowcw w roku 1204. Kariera w subie publicznej Jana Tzetzesa (okoo 1110-1180) zostaa przedwczenie przerwana przez mylny sd dotyczcy ony jednego z zarzdcw prowincji. Przez wikszo ycia czerpa on rodki utrzymania z pracy nauczycielskiej i pisarskiej w Konstantynopolu, czsto wykonujc zlecenia rnych mecenasw. Krg zainteresowa Tzetzesa by wprost niezmierzony, a wiele jego prac powstawao w popiechu i bez naleytego dostpu do ksiek. Mia bowiem wprawdzie fenomenaln pami, z ktrej by nadzwyczaj dumny, ale od czasu do czasu prowadzia go ona na manowce. Jego filologiczne komentarze do dzie klasycznej poezji greckiej, od Homera do Oppiana (III wiek), polegaj, jak wszystkie bizantyskie komentarze tego rodzaju, na kompilacji fragmentw nauki

195

aleksandryjskiej. Niemniej wykazuje przy tym Tzetzes rwnie sporo niezalenoci mylowej i sta go na to, by odrzuca tradycyjne interpretacje, kiedy uwaa, e s bdne. W wyrany sposb czuje si pod pewnymi wzgldami rwny staroytnym. Bardziej oryginalny charakter maj wierszowane prace naukowe, ktre Tzetzes ukada na zamwienie dam z cesarskiego dworu, potrzebujcych atwego wprowadzenia do literatury klasycznej. Najwaniejszymi z nich s dugie alegoryczne komentarze do Iliady i Odysei, ujte w popularne metrum polityczne", aby uatwi zapamitanie ich treci. Po czci byy one pisane na zamwienie cesarzowej Ireny (Berty z Sulzbach), maonki Manuela I, ale nie wydaje si, aby pomogy one dostojnej pani w jej zainteresowaniach homeryckich, poniewa Tzetzes skary si, e po otrzymaniu zaliczki nie dosta reszty honorarium. Inny poemat tego autora napisany takim samym wierszem, zatytuowany Teogonia, jest rodzajem encyklopedii powiconej greckiej mitologii. Dugi, tym razem heksametryczny, poemat opisujcy wojn trojask oraz wydarzenia, ktre j poprzedziy i ktre nastpiy po niej, by niewtpliwie rwnie pomylany jako przystpne wprowadzenie do powaniejszej lektury, przeznaczone dla laikw. Te wszystkie prace popularyzatorskie stanowi ciekawe wiadectwo zainteresowania tradycj hellesk wrd czytelnikw czy suchaczy, ktrzy nie odbyli gbszych studiw klasycznych w dziedzinie gramatyki i retoryki. Tzetzes sporzdzi rwnie zbir swoich listw, tak jak to robio wielu jego wspczesnych. W porwnaniu z nimi poszed jednak dalej i zaopatrzy go nastpnie w gigantyczny, liczcy blisko trzynacie tysicy linijek wiersza politycznego", komentarz, ktry by prawdziw skarbnic wiadomoci z najrozmaitszych dziedzin. Ale na tym si pracowity autor nie zatrzyma, poszed pniej jeszcze dalej i do tego komentarza wierszowanego doda podstawy kolejnego komentarza, proz. Cao powstaego w ten sposb dziea sprawia wraenie erudycji pozbawionej przedmiotu jest jak potna machina, ktra niczego nie porusza. Niezalenie od tego, e akurat Jan Tzetzes by w pewnym sensie czowiekiem nieprzystosowanym, ktry znalaz si poza nawiasem swojego rodowiska, powicanie tak ogromnych zasobw energii i erudycji, eby osign tak bahy cel, jest zjawiskiem, ktre spotykamy w literaturze tego okresu rwnie u innych autorw. Wskazuje ono na zaamanie si struktur bizantyskiego spoeczestwa i bizantyskiego ycia, na rosnc dysproporcj midzy celami i rodkami w zakresie znacznie szerszym ni literatura. Niemal rwienikiem Tzetzesa by Eustatiusz, metropolita Tesaloniki i gbszy od niego uczony, i bardziej pocigajca osobowo. Przez wiele lat naucza literatury i retoryki w Szkole Patriarszej w Konstantynopolu, zanim okoo roku 1175 zosta powoany na tesalonick stolic arcybiskupi. Na tym stanowisku wykaza si zarwno talentem organizacyjnym i umiejtnoci odrniania spraw wanych od bahych a nie s to cechy powszechne wrd uczonych jak i gorliwoci w przeprowadzaniu reform, ktre miay ukrci naduycia tamtejszego duchowiestwa. By na miejscu, kiedy Normanowie upili Tesalonik w roku 1185,

196

i w cigu kilku pniejszych miesicy spisa, jak ju mwilimy w poprzednim rozdziale, obrazow i poruszajc relacje o losie nieszczsnego miasta. Zmar okoo roku 1195. Prace naukowe Eustatiusza nale do jego okresu nauczycielskiego i byy pisane raczej na prob przyjaci ni na zlecenie patronw. Zachoway si z nich niezwykle dugie komentarze do Iliady i Odysei, objanienia do geograficznego poematu Dionizego Penegety z II wieku (ten poemat by uywany jako podrcznik), i do hymnu na Zwiastowanie Ducha witego autorstwa Jana z Damaszku, a take wstp do komentarza powiconego Pindarowi komentarz do Arystofanesa, o ktrego istnieniu wiemy, zagin. W komentarzach Eustatiusza napotykamy wiele ladw ich przekazywania ustnego, musiay wic mie zwizek z wykadami, ktre wygasza dla swoich studentw. Jednak daje on te wyranie do zrozumienia, e byy adresowane rwnie do szerszej publicznoci i mogy by czytane dla nich samych, bez odniesienia do tekstw klasycznych. Cechuje je ogromna dokadno szczegu, rzetelno w przedstawianiu rnych punktw widzenia, wielka erudycja, a take pewna skonno do dygresji, tak jakby umys uczonego funkcjonowa na zasadzie szerokiego kojarzenia. Inaczej ni wielu innych uczonych jego epoki, ktrzy zamykali si w wiecie klasycznej erudycji, a o zwykych ludziach i ich yciu wspominali, jeli ju w ogle im to si zdarzyo, z poczuciem wyszoci i pogardy, Eustatiusz by bystrym i wraliwym obserwatorem wszystkiego, co dziao si wok. Jego komentarze s pene przelotnych spostrzee dotyczcych rnych zawodw, ludowych obyczajw i przesdw, codziennego jzyka, jakim mwi lud, itd. Czsto suyy mu one jako materia pomocniczy przy objanianiu komentowanych miejsc w dawnych tekstach. Wida, e dla Eustatiusza literatura jest wprawdzie bardzo wan czci ycia, ale nie jest rodkiem ucieczki od niego. Oprcz dzie naukowych i opisu zdobycia Tesaloniki przez Normanw dysponujemy pewn liczb mw, ktre Eustatiusz wygosi jako arcybiskup, oraz jego homilii na rne wita kocielne, a take zbiorem jego listw. Wszystkie te prace znamionuje erudycja, uczciwo, gbokie czowieczestwo i ywa ciekawo wiata. Jak na autora, ktry by nauczycielem retoryki, ich styl bywa moe troch zawiy i nieco sztywny. Z tym wszystkim jednak Eustatiusz zasuguje na zaliczenie do najciekawszych bizantyskich intelektualistw wszystkich czasw. Przez potomnych zosta uznany za witego w Kociele Wschodnim nie ma formalnej procedury kanonizacyjnej i na fresku we wczesnoczternastowiecznym serbskim monasterze w Gracanicy jest przedstawiony w aureoli i z podpisem wity Eustatiusz z Tesaloniki". Wymienieni ludzie pira to tylko kilku najwaniejszych spord wielu pisarzy dziaajcych w epoce wielkiego oywienia literackiego, jak by wiek XII. Ilustruj oni bogactwo wczesnego klimatu intelektualnego i dramatyzm konfliktw, ktre wwczas zachodziy midzy racjonalizmem a dogmatem, midzy tradycj a oryginalnoci, midzy wysokimi oczekiwaniami a czsto bolesn rzeczywistoci wieku przemian.

197

Cesarze z dynastii Komnenw byli hojnymi mecenasami sztuki. Manuel I zbudowa niezmiernie dugie" pomieszczenia kolumnowe zarwno w starym Wielkim Paacu midzy Hipodromem i morzem Marmara, jak i w nowym paacu cesarskim w dzielnicy Blachernai nad Zotym Rogiem, w gbi zatoki. ciany, jak zapisa historyk, janiejce zocistymi mozaikami, odtwarzaj w caym bogactwie barw i za pomoc wspaniaego kunsztu rkodzielniczego mne czyny, jakich cesarz dokona przeciw barbarzycom, i dobrodziejstwa, jakie wywiadczy Rzymianom". * Andronik I wyremontowa koci Czterdziestu Mczennikw i na placu przed nim kaza umieci mozaik, o ktrej ju wspominalimy przedstawiajc go w stroju wieniaka i z sierpem w rku. Jeden z kuzynw Manuela wybudowa w latach szedziesitych niewielki liczny kociek w. Pantelejmona w Nerezi w pobliu Skopje i ozdobi go freskami, ktre wykonali okoo roku 1164 artyci sprowadzeni ze stolicy. Cesarz Izaak Angelos prbowa zrekompensowa poddanym swoj nieudolno jako wadcy wspaniaoci swoich przedsiwzi budowlanych. Nawet Aleksy III by szczodrym, chocia kaprynym, mecenasem. W samej metropolii ze sztuki tego okresu przetrwao niewiele. Zniszczenia, jakie wyrzdzi w Konstantynopolu rok 1204, a potem 1453, i pniejsza odbudowa miasta za rzdw osmaskich spowodoway zniknicie wikszej czci obiektw architektonicznych wspominanych przez historykw. Ale jednoczenie nowa sytuacja midzynarodowa, w ktrej Cesarstwo Bizantyskie byo zmuszone ukada swoje stosunki z innymi pastwami europejskimi na rwnej stopie, oznaczaa czynne zapotrzebowanie na artystw bizantyskich daleko poza granicami Bizancjum. Niezalenie bowiem od tego, jak chwiejna moga by polityczno-militarna pozycja Cesarstwa, jego presti w sferze kulturalno-cywilizacyjnej cigle pozostawa nienaruszony. I zachowao si dosy duo wytworw owej bizantyskiej sztuki na eksport". Nie zawsze wprawdzie atwo rozstrzygn, co jest prac samych bizantyskich artystw za granic, a co ich miejscowych uczniw. Ale przynajmniej w niektrych przypadkach wysoka jako estetyczna i techniczna doskonao dziea nie pozostawiaj wtpliwoci, e zostao ono wykonane przez artystw pierwszej rangi przybyych z Konstantynopola, prawdopodobnie wysanych do cudzoziemskiego kraju z woli swojego cesarskiego protektora. Mozaiki soboru w. Zofii w Kijowie powstay midzy rokiem 1037 a 1061, nale wic jeszcze do poprzedniego okresu. Towarzyszce im malowane portrety ruskich wadcw i ich rodzin, janiejsze i utrzymane w lejszym stylu, miao mogy by dzieem twrcw miejscowych. Natomiast freski w kijowskiej cerkwi w. Michaa zostay sporzdzone w roku 1108 zapewne przez artystw bizantyskich, ktrych przysa tamtejszemu ksiciu Aleksy L Rwnie normaska Sycylia, pomimo agresywnego nastawienia jej wadcw
* Niketas Choniates, Historia, l, 3, Bonn 1835, s. 269.

198

w stosunku do Cesarstwa, wykorzystywaa kunszt artystw z Konstantynopola przy dekorowaniu niektrych spord nowych budowli, majcych symbolizowa potg i presti nowych chrzecijaskich krlw. Mozaiki w katedrze w Cefalu oraz w Cappella Palatina w Palermo z pewnoci s dzieem pierwszorzdnych artystw z Konstantynopola. To samo mona przypuszczalnie powiedzie o mozaikach, ktre znajduj si w kociele Martorana w Palermo. Wszystkie te mozaiki pochodz z lat 1143-1154. Natomiast nie jest atwo wyrobi sobie pewny pogld na temat autorstwa mozaikowych dekoracji katedry w Monreale w pobliu Palermo (lata osiemdziesite) i wielu uczonych sdzi, e wykonali je twrcy miejscowi, ktrzy nauczyli si swojej sztuki od mistrzw bizantyskich. Podobnie te w bizantyskich prowincjach niektre dziea sztuki o cechach wyranie metropolitalnych s owocem pracy miejscowych artystw, ktrzy pobierali nauki u mistrzw ze stolicy. Tak wic na przykad freski w malekim kociku w. Jerzego w Kurbinovie w Macedonii, chocia niewtpliwie dostrzegalny w nich jest wpyw freskw z Nerezi, zostay, jak si zdaje, wykonane przez grup artystw macedoskich, tych samych, ktrych rki mona si rwnie dopatrzy w pobliskiej Kastorii w Grecji. Z kolei wspaniae freski zdobice kocioy w Asinu i Laguderze na Cyprze (oba oddane do uytku przez bizantyskich gubernatorw w pnym wieku XII) by moe cz w sobie prac zarwno malarzy sprowadzonych z metropolii, jak i miejscowych. Twrczo artystyczna, ktrej efektem byy obiekty ruchome, przetrwaa lepiej ni sztuka monumentalna i wanie na ich badaniu obrazkw w iluminowanych manuskryptach, ikon, rzeb w koci soniowej itp. musi opiera si analiza rozmaitych stylw panujcych w XII-wiecznej sztuce bizantyskiej. Podobnie bowiem jak w literaturze, rwnie w sztuce by to wiek konfliktu i eksperymentu. Wiedza, ktr artyci czasw dynastii macedoskiej zyskali dziki studiowaniu i naladowaniu wzorw klasycznych, bya ju teraz wasnoci ogu, ale nie wszyscy robili z niej taki sam uytek. Portret cesarski zawsze mia skonno do konserwatyzmu. Jego funkcja polegaa bowiem nie tyle na odzwierciedlaniu indywidualnych cech portretowanej osoby, ile na symbolizowaniu instytucji. Tak wic na mozaikowym panneau w poudniowej galerii kocioa Mdroci Boej przedstawiajcym Jana II i jego on Iren wizerunek pary cesarskiej zachowuje charakter tradycyjny: widzimy sztywno wyprostowane postacie w pozycji frontalnej o nienaturalnie maych doniach mogoby si wydawa, e caa troska artysty skoncentrowaa si na wspaniaych szatach, janiejcych od drogich kamieni. Trzeba jednak powiedzie, e nawet tutaj twarze maj w sobie pewn mikko i plastyczno, ktre s zjawiskiem nowym. (Notabene, jeli wzi pod uwag ow tak silnie konserwatywn tradycj portretu cesarskiego, atwo sobie wyobrazi, jak sensacj musiaa wywoa podobizna Andronika w stroju chopskim!) Zachowao si rwnie wiele innych przykadw konserwatywnego nurtu w bizantyskiej sztuce XII wieku. Naley do niego midzy innymi miniaturowa mozaika z Chrystusem Pantokratorem, przechowywana obecnie we florenckim Museo Nazionale, ktra przypomina XI-wieczne mozaiki na kopuach

199

kociow w Dafni koo Aten i Hosios Lukas (w. ukasza) w Stiri w rodkowej Grecji, czy te ilustracja przedstawiajca Chrystusa i apostow w manuskrypcie Dziejw Apostolskich sporzdzonym za panowania Aleksego Komnena. * Wiele dzie wczesnej sztuki charakteryzuje inny styl elegancki, chodny, wyrafinowany, wysmuklajcy postacie ludzkie i niemal, chciaoby si powiedzie, wiadomie unikajcy pompatycznoci, znamiennej dla tradycji bardziej konserwatywnej. Znakomitym przykadem tej tendencji stylistycznej moe by relief z koci soniowej z Janem Chrzcicielem w otoczeniu witych, ktry obecnie znajduje si w londyskim Yictoria and Albert Museum. Take reliefy na szkatuce z koci soniowej w Museo Nazionale we Florencji wykazuj te same cechy. Ten wytworny, nieco wyizolowany styl mona rwnie dostrzec w miniaturze przedstawiajcej Chrystusa, ktry koronuje Jana II i jego najstarszego syna, Aleksego, w watykaskim ewangeliarzu datowanym na okolice roku 1122. ** Waniejszym wydarzeniem w wczesnej sztuce byo jednak pojawienie si stylu silnie emocjonalnego, ktry stara si oddawa nie tyle potg witych osb, ile ich subtelniejsze uczucia ludzkie. Cykl freskw o tematyce pasyjnej w Nerezi, a wrd nich zwaszcza Zdjcie z Krzya i Opakiwanie, jest wspania ilustracj tej nowej tendencji, reprezentowanej rwnie, cho ju nie tak wyrazicie, przez freski w Kurbinovie oraz w Asinu i Laguderze. Na tych malowidach postacie, ktre wczeniej byy przedstawiane jako bierni wiadkowie wydarze, teraz wczaj si w ich pole emocjonalne. Podobne zainteresowanie ludzkimi uczuciami wykazuje z mistrzowsk biegoci twrca ikony Najwitszej Panny (tzw. Matki Boskiej Wodzimierskiej), ktra zostaa wykonana w Konstantynopolu okoo poowy wieku XII dla zleceniodawcy ruskiego, a teraz znajduje si w Galerii Tretiakowskiej w Moskwie. Twarz Dziecitka jest przytulona do policzka Matki, jego oczy zwrcone ku niej, mae rczki prbuj obj j za szyj, a ona patrzy z czuoci i smutkiem. Mamy tutaj zreszt do czynienia nie tylko z nowym stylem, ale rwnie z nowym typem ikonografii maryjnej. Tradycyjnym bizantyskim przedstawieniem Najwitszej Panny bya bowiem Hodegetria Ta-ktra-pokazuje-drog, Przewodniczka gdzie Matka wskazuje na Dziecitko siedzce na jej kolanach, ale adne z nich nie patrzy na drugie. Chodzio tam tylko o zobrazowanie dogmatu, a nie o oddanie uczu. Rwnie wiele wytworw iluminacji rkopimienniczej jest utrzymanych w tym mikkim", emocjonalnym stylu, jak na przykad miniatura przedstawiajca w. Tekl w woluminie ywotw witych przechowywanym w British Museum albo cud w Chonai w tym samym manuskrypcie czy te wizerunek w. w. ukasza i Teofila (ten drugi jest bezsensownie ubrany w strj cesarza bizantyskiego) w Nowym Testamencie w oksfordzkiej Bodleian Library. *** Take relief z koci
* Cod. Paris. Suppl. Gr. 1262 fol. 35. ** Cod. Vat. Urb. Gr. 2 fol. 20. *** Odpowiednio: BM Add. Ms. 11870 fol. 174"; ibid. fol. 60; Cod. Oxon. Bd. Misc. 136 fol. 231V.

200

soniowej ze scenami z Ewangelii znajdujcy si w Yictoria and Albert Museum wykazuje to samo uczuciowe zaangaowanie si przedstawionych postaci w rozgrywajce si wok nich wydarzenia. Warto doda, e takie podejcie do tematu czsto pocigao za sob zainteresowanie artystw ruchem i jego analiz, co rwnie jest czym nowym w sztuce bizantyskiej. Obok sztuki wysokiej, ktra zaleaa od mecenatu bogatych i potnych protektorw, w XII-wiecznym Bizancjum istniaa te oczywicie sztuka bardziej popularna. W powszechnym uyciu byy glazurowane malowane naczynia przedstawiajce sceny religijne, motywy legendarne i bajkowe, fantastyczne stworzenia i ptaki. Dotychczas s one mao przebadane i moe si okaza, e ten rodzaj produkcji artystycznej by bardziej otwarty na rne obce wpywy, zarwno przychodzce ze wschodu, jak i z zachodu, ni sztuka wysoka. W celach dekoracyjnych wykorzystywano rwnie czsto zdobione malowidami pytki ceramiczne. Potna, jakby karykaturalna gliniana gowa mczyzny w kapeluszu, znaleziona przez Amerykanw prowadzcych wykopaliska w Koryncie, uwiadamia nam, jak wiele przejaww XII-wiecznej sztuki bizantyskiej przepado dla nas na zawsze z powodu nietrwaoci uytego przez artystw materiau. Tym trudniej o wytworzenie sobie jej kompletnego obrazu. Wiemy jednak, e owa epoka charakteryzowaa si nie tylko deniem do doskonalenia dawnych tradycji, ale rwnie wielokierunkowym nowatorstwem i odwag podejmowania eksperymentu. I byoby wprawdzie rzecz niemdr dopatrywa si zbyt cisej bliskoci midzy sztuk i literatur ich rola w spoeczestwie za bardzo bowiem si rnia ale z pewnoci nie poday one cakowicie odrbnymi szlakami. Zarwno w literaturze i w dziedzinie refleksji intelektualnej, jak i w sztuce kultura bizantyska cigle zajmowaa w Europie wyjtkowe miejsce. Bizantyczycy dostarczali wzorw innym ludom, sami za zapoyczali od nich niewiele. I to wanie w XII wieku uczeni zachodni, ktrzy czsto przyjedali do Konstantynopola w zwizku z debatami teologicznymi, jakie bez koca toczyy si midzy Kocioem Wschodnim i Zachodnim, zaczli zdawa sobie spraw z tego, e znajomo jzyka greckiego i posiadanie tekstw klasycznych daje Bizantyczykom dostp do bogatej tradycji intelektualnej, z ktrej Zachd zna tylko rozproszone fragmenty. W rezultacie podjto szereg prac translatorskich zmierzajcych do przyswojenia jej Zachodowi w szerszym zakresie. I tak we wczesnym wieku XII Jakub z Wenecji przeoy na acin bezporednio z oryginau cao logicznych rozpraw Arystotelesa, dotd znanych na Zachodzie jedynie z pnoantycznej wersji Boecjusza albo w przekadach dokonanych z wersji arabskich. Pniej, w tyme wieku, Jan Burgundion z Pizy przetumaczy w dosy mechaniczny sposb, sowo w sowo, teologiczne pisma Jana z Damaszku, wiele homilii Jana Chryzostoma, osobliwe dzieo Nemezjusza z Emezy (pierwsza poowa V wieku) O naturze czowieka w ktrym wymieszana jest doktryna chrzecijaska, filozofia neoplatoska i medycyna grecka oraz last but not least,

201

kilka medycznych prac Hipokratesa i Galena. W ten sposb zostay poczynione pierwsze kroki prowadzce do zasypania intelektualnej przepaci, jaka powstaa midzy wschodni i zachodni Europ we wczesnym redniowieczu. Sztuk oczywicie o wiele atwiej eksportowa ni literatur czy filozofi, poniewa w jej przypadku nie wchodzi w gr bariera jzykowa. Przenone wytwory sztuki bizantyskiej, takie jak ikony, wyroby z koci soniowej, ozdobne tkaniny czy iluminowane rkopisy, zawsze cieszyy si na Zachodzie ogromnym uznaniem. Zhipienie Konstantynopola w roku 1204 sprawio, e w Europie Zachodniej znalazo si ich znacznie wicej. Szczegowe ledzenie prowadzcego od nich acucha wpyww wykracza poza kompetencje tej ksiki, ograniczmy si tylko do stwierdzenia, e rosncy eksport bizantyskiej sztuki wszystkich rodzajw przyczyni si do rozwoju dosy sztywnego, hieratycznego stylu w wczesnej sztuce woskiej, ktry Giorgio Yasari w swoich ywotach najsawniejszych malarzy, rzebiarzy i architektw napitnuje pniej jako maniera greca. Politycznie zdezorientowane i niezdolne do samoobrony na paszczynie militarnej, Bizancjum wci pozostawao skarbcem kultury, z ktrego chtnie czerpay inne spoecznoci i robic to, czsto kady podwaliny pod bujny, samodzielny rozwj wasnych kultur. Najbardziej wyrazistego przykadu tego zjawiska dostarcza nie Europa Zachodnia, ale Ru. Jednak rwnie na Zachodzie, pomimo bardzo ywych nastrojw antybizantyskich rozbudzonych przez wyprawy krzyowe, ludzie zaczynali uczy si od wielkiego miasta nad Bosforem i jego mieszkacw.

CZ PITA

KLSKA I ROZPAD 1204-1453

DUGI ZMIERZCH

siebie Zachodni zdobywcy Konstantynopola przystpili do dzielenia midzyCzwarta ziem byego Cesarstwa Bizantyskiego z icie matematyczn precyzj. cze zostaa przydzielona nowemu cesarzowi, trzy sme dostao si Wenecji jako zapata za przewiezienie krzyowcw, dostarczenie zaopatrzenia ich armii i wsparcie na morzu udzielone im przez weneck flot, pozostae trzy sme rozdzielono midzy aciskich panw jako posiadoci lenne, ktrych suzerenem mia by cesarz. Sam Konstantynopol zosta podzielony midzy cesarza i Wenecjan. W istocie jednak rzeczywisto nie cakiem odpowiadaa teorii. acinnicy nie rozcigali bowiem kontroli nad caym terytorium, do ktrego rocili sobie pretensje. W prowincjach europejskich w wielu okolicach utrzymyway si orodki oporu wobec zachodnich przybyszw, gdzie wci sprawowali rzdy byli urzdnicy bizantyscy albo miejscowi monowadcy. I wprawdzie niektre z nich zostay szybko zdobyte albo doszy do porozumienia z acinnikami, ale inne nigdy nie podporzdkoway si nowym panom. O wiele jednak waniejsze byo to, e acinnicy praktycznie zawadnli jedynie wskim pasem Azji Mniejszej, przylegajcym do Bosforu i Dardaneli. Opanowanie wikszych poaci tego ogromnego terytorium przekraczao ich moliwoci. Bezporedni rezultat zachodniego podboju Cesarstwa Bizantyskiego przedstawia si wic nastpujco: Tracja i pnocno-zachodni kraniec Azji Mniejszej przypady cesarzowi Baldwinowi; z czci Macedonii i Tesalii wykroi sobie pastwo, przybierajc tytu krlewski, Bonifacy z Montferrat jego stolic bya Tesalonika; rodkowa Grecja zostaa podzielona na kilka maych pastewek, z ktrych niewtpliwie najwaniejsze byo lenno pniej ksistwo ateskie; na Peloponezie powstao ksistwo Morei, inaczej Achai, pod wadz Gotfryda de Yillehardouin; wreszcie Kreta, Eubea, Wyspy Joskie i wiele wysp Morza Egejskiego, podobnie jak i pewna liczba miast portowych, stay si koloniami weneckimi. Natomiast w Epirze zaoy swoje pastwo Micha Angelos, kuzyn Izaaka II i Aleksego III. Z kolei na dalekim pnocnym wschodzie Azji Mniejszej dwaj wnukowie Andronika I, Aleksy i Dawid Komnenowie, ju wczeniej, przed rokiem 1204, zbuntowani przeciwko wadzy w Konstantynopolu, teraz dziki wydatnej pomocy potnej krlowej gruziskiej, Tamary zawadnli terytorium roz-

206

cigajcym si midzy Morzem Czarnym i Grami Pontyjskimi. Ich stolic by Trapezunt (Trebizonda, dzi. Trabzon). Wreszcie Teodor Laskarys, zi Aleksego III, obj wadz nad rozlegymi obszarami pnocno-zachodniej Azji Mniejszej i na swoj kwater gwn wybra Nice. Istniay zatem trzy zalkowe pastwa greckie o potencjalnych ambicjach sukcesorskich wzgldem Cesarstwa Bizantyskiego, ktre ulego rozbiorowi. Z nich Trapezunt by zbyt oddalony i mia zbyt peryferyjny charakter, eby powaniej liczy si pod tym wzgldem. Pozostaway dwa, Epir i Nicea, ktre mogy stanowi rzeczywiste zagroenie dla stabilnoci i trwaoci Cesarstwa aciskiego. Teodor Laskarys napotyka wielkie trudnoci w ugruntowaniu swojego panowania w Azji Mniejszej, musia stawi czoo militarnej presji acinnikw, oporowi lokalnych dowdcw wojskowych i monowadcw, nieprzychylnie patrzcych na przywrcenie wadzy centralnej, a take wrogoci selduckiego sutana Ikonion. Podobne kopoty mieli wadcy Epiru, ktrym zagraay aciskie pastwa w pnocnej Grecji, morska potga Wenecji i ekspansjonistyczne ambicje Serbw. W sytuacji nastpi jednak dramatyczny zwrot, kiedy grupa wielkich posiadaczy ziemskich w Tracji, obawiajc si a te obawy nie byy pozbawione podstaw e pod nowymi rzdami ich majtki mog ulec konfiskacie, zwrcia si z prob o pomoc do bugarskiego cara Kaojana. Chtny do upieczenia wasnej pieczeni przy tym ogniu, Kaojan poprowadzi swoje wojska do Tracji i 14 kwietnia 1205 roku stoczy pod Adrianopolem bitw z siami aciskimi, zadajc im cik klsk, ktra miaa decydujce znaczenie dla dalszego ukadu si. Cesarz Baldwin dosta si do niewoli. Sabo i brak wewntrznej spoistoci Cesarstwa aciskiego stay si wyranie widoczne dla wszystkich. Greckie pastwa sukcesorskie w Europie i Azji Mniejszej mogy odetchn przynajmniej na razie przestao nad nimi wisie niebezpieczestwo militarnego zagroenia ze strony acinnikw. Teodor Laskarys szybko odbudowa bizantyskie struktury administracyjne. A kiedy w roku 1208 udao mu si doprowadzi do uznania przez Koci jego kandydata na stanowisko patriarchy, Michaa Autorejana, i zosta przez niego uroczycie koronowany w Nicei na cesarza, nie tylko przemieni si dziki temu z wodza, ktremu si poszczcio, w penoprawnego monarch, ale rwnie usankcjonowa swoje roszczenia do wszelkich ziem odzyskanych w przyszoci od acinnikw i ewentualnie do samego Konstantynopola. Albowiem chocia bizantyskie pastwo byo pobite i rozszarpane na czci, bizantyski Koci wci pozostawa nietknity i jego wadza rozcigaa si na wszystkich prawowiernych wyznawcw, wcznie z tymi, ktrzy byli teraz zmuszeni y pod rzdami acinnikw. Tak wic Koci dostarcza ludziom poczucia cigoci i jednoci, tym waniejszego obecnie, kiedy przestao istnie pastwo, i ten Koci mg uznawa tylko jedno Cesarstwo i jednego cesarza, ktry nie by zwykym ziemskim rzdc, ale narzdziem w rku Boga. Zatem koronacja Teodora Laskarysa przez nowego patriarch uczynia z Nicei zarwno polityczne, jak i eklezjastyczne

207

centrum wiata wschodniochrzecijaskiego co w rodzaju Konstantynopola na wygnaniu. acinnicy zareagowali na now sytuacje w ten sposb, e zawarli tajne porozumienie z sutanem selduckim, i na pogranicznych obszarach w Azji Mniejszej rozgorzay zaarte walki midzy Nicejczykami i Turkami. Ostatecznie w roku 1211 Teodor Laskarys zada Seldukom klsk w bitwie, w ktrej zgin sam sutan. Doszo rwnie do dziaa wojennych midzy Teodorem i acinnikami. Jednak w roku 1214 zosta podpisany w miecie Nymfaion traktat pokojowy, ktry wytycza granice midzy posiadociami obu stron, a tym samym porednio uniewania aciskie roszczenia do zwierzchnoci nad caym terytorium nalecym wczeniej do Cesarstwa Bizantyskiego. Sytuacja Cesarstwa Nicejskiego, jak przyjo si nazywa to pastwo w literaturze historycznej, bya teraz wzgldnie bezpieczna i stabilna. Rwnie Wenecjanie, jak zawsze pragmatyczni, uznali jego nowy status i w roku 1219 zawarli z Teodorem ukad, ktry udziela im takiego samego przywileju prowadzenia handlu bezcowego, jakim przedtem cieszyli si w Cesarstwie Bizantyskim. Tymczasem w Europie Micha Angelos, a potem jego brat Teodor, korzystali ze saboci acinnikw, eby umocni swoj wadz i poszerzy obszar swojego pastwa. W roku 1217 Teodor rozbi oddzia towarzyszcy w podry nowo powoanemu na tron konstantynopolitaski Piotrowi de Courtenay i wzi cesarza aciskiego do niewoli. Kilka lat pniej by w stanie podj oblenie Tesaloniki i zdoby j (w roku 1224). Tak wic w cigu dwudziestu lat, jakie miny od czwartej krucjaty, na terytorium byego Cesarstwa Bizantyskiego uksztatoway si dwa silne pastwa greckie, a Cesarstwo aciskie znalazo si na krawdzi przepaci, chocia jego teoretyczni wasale w rodkowej Grecji i na Peloponezie oraz jego wenecki sojusznik nie doznali adnego uszczerbku si. W tej sytuacji starcie midzy dwoma pretendentami do dziedzictwa bizantyskiego byo nieuniknione. Nastpne lata upyny pod znakiem skomplikowanych i zmiennych relacji midzy jednym i drugim z nich a jeszcze jednym partnerem Bugari. Bugarzy bowiem rwnie mieli ambicj zosta spadkobiercami Bizancjum i urzeczywistni stare marzenie cara Symeona o wschodniochrzecijaskim cesarstwie bugarsko-greckim. W roku 1225 Jan Watatzes, ktry obj tron nicejski po Teodorze Laskarysie, stoczy bitw z wojskami aciskimi pod Poimanenon, na poudnie od Kyzikos, i odnis w niej rozstrzygajce zwycistwo. Na mocy zawartego wwczas traktatu acinnicy byli zmuszeni ustpi z caego zajmowanego przez siebie terytorium maoazjatyckiego z wyjtkiem niewielkiego obszaru naprzeciwko Konstantynopola. Nastpnie oddziay Watatzesa przeprawiy si do Europy i zajy kilka mniejszych miast oraz Adrianopol. W ten sposb Cesarstwo Nicejskie zyskao punkty oparcia po obu stronach Dardaneli. Pi lat pniej armia Epiru zostaa rozgromiona przez cara bugarskiego Iwana II Asena pod Kokotnic, niedaleko Powdiw. Teodor Angelos dosta si do

208

niewoli, w ktrej zosta olepiony, a znaczna cz jego ziem staa si upem zwycizcy. Ale rzeczywistym zwycizc tej wojny by te cesarz nicejski, ktry ju nie musia obawia si konkurenta. Przez pewien czas Nicejczycy i Bugarzy wsppracowali z sob przeciw acinnikom w Tracji, a w roku 1236 rozpoczli nawet wsplne oblenie Konstantynopola. Ale sprzeczno interesw szybko doprowadzia do rozamu midzy okazjonalnymi sprzymierzecami, ktry atwo mg przerodzi si w otwart wrogo. Jednak w nastpnym roku seria nieszcz domowych i w lad za nimi kopotw politycznych zmusia wadc bugarskiego do powrotu do swojej stolicy i do wycofania si z walki o Konstantynopol. Niezdolny czy te nieskonny samodzielnie oblega Konstantynopol, Jan Watatzes skierowa teraz wszystkie swoje wysiki przeciwko rywalowi zachodniogreckiemu. W roku 1242 wszcz kampani majc doprowadzi do zdobycia Tesaloniki, ale musia przerwa j z powodu dramatycznych wydarze, ktre nastpiy w innej stronie wiata. Mianowicie na wiosn tego roku Mongoowie, ktrzy wylali si ze swojej dalekiej ojczyzny na podbj wiata, wtargnli do Azji Mniejszej. Doszo do krtkotrwaego przymierza midzy Cesarstwem Nicejskim i sutanatem Ikonion, ktre poczyy swoje siy, by powstrzyma intruzw. Wypadki toczyy si jednak tak szybko, e nim min rok, Turcy zostali pobici i zmuszeni do pacenia trybutu zwycizcom, a ci ruszyli dalej, by zaatakowa Bagdad, i w tej sytuacji Cesarstwo Nicejskie, uwolnione od zagroenia ze wschodu, znowu mogo skoncentrowa si na sprawach europejskich. I Watatzes nie ociga si z wykorzystaniem okazji, jaka mu si nadarzaa. W roku 1246 odnis druzgocce zwycistwo nad poczonymi siami grecko-bugarskimi, poszerzy europejskie posiadoci swojego pastwa po Maric i Wardar i wreszcie, nie napotykajc adnego oporu, wkroczy do Tesaloniki, gorco witany przez potne stronnictwo swoich zwolennikw w miecie. A rok czy dwa pniej nastpne zwycistwo nad Epirem pozwolio mu przesun granice pastwa nicejskiego jeszcze dalej na zachd. Teraz Nicejczycy byli ju gotowi do wypdzenia acinnikw z Konstantynopola i restaurowania Cesarstwa Bizantyskiego. To zadanie nastrczao jednak pewne problemy. Przede wszystkim dobrze znan wszystkim potencjalnym zdobywcom przeszkod stanowiy potne fortyfikacje miasta, ktre w razie oblenia mogo by bez przeszkd zaopatrywane od strony morza przez Wenecjan oczywicie gdyby chcieli. Ponadto za istniao niebezpieczestwo, e likwidacja Cesarstwa aciskiego moe sprowokowa zbiorow, przypominajc krucjaty, reakcj mocarstw zachodnich. Jan Watatzes szuka wic przyjaci na Zachodzie i wkrtce zawar przymierze z cesarzem niemieckim, Fryderykiem II, ktry ze wzgldu na swoje panowanie nad Sycyli odgrywa spor rol w polityce rdziemnomorskiej. Ale chocia stosunki midzy obydwoma wadcami byy serdeczne, nie wynika z tego adna konkretna pomoc dla Nicejczykw. Jan podj rwnie rozmowy z papieem w sprawie unii kocielnej, liczc na to, e ewentualne zakoczenie schizmy midzy Kocioem Wschodnim i Zachodnim uniemoliwioby zor-

209

ganizowanie na Zachodzie krucjaty przeciwko niemu. adna ze stron nie prowadzia jednak tych rozmw z dostateczn energi. Papie nie chcia bowiem urazi aciskich wadcw Grecji, natomiast Watatzes zadowala si czekaniem na odpowiedni chwil. Ta chwila nie nadesza nigdy. Jan III Watatzes zmar w roku 1254, szanowany zarwno przez swoich poddanych, jak i przez swoich wrogw. Po latach Koci Wschodni uzna go za witego. To przede wszystkim pod jego rzdami Cesarstwo Nicejskie stao si pastwem o kwitncej gospodarce. Zwolniona z obowizku utrzymywania stoecznego Konstantynopola z jego mas bezproduktywnych funkcjonariuszy dworskich i urzdnikw, ludno pnocno-zachodniej Azji Mniejszej moga doskonali rolnictwo, rozwija handel i rzemioso. Na obszarach graniczcych z sutanatem tureckim znowu, jak kiedy, zostaa osadzona armia chopw-onierzy, ktrej czonkowie zarwno zapewniali pastwu obron, jak i zagospodarowywali nowe ziemie. Dwr y stosunkowo skromnie i efektywnie wykorzystywa cesarskie majtki ziemskie. Jako wydarzenie symboliczne przytacza si fakt, e pewnego razu Jan Watatzes ofiarowa maonce drogocenny diadem, za ktry zapaci jajkami pochodzcymi z cesarskiej fermy kurzej. W gruncie rzeczy bowiem, niezalenie od stara zmierzajcych do odtworzenia w zmniejszonej skali dawnego Cesarstwa Bizantyskiego, cesarz i jego ministrowie kadli fundamenty pod zupenie inny rodzaj pastwa, w ktrym miao y inne spoeczestwo. Nastpca Jana Watatzesa, Teodor JJ Laskarys (po matce), by uczonym i pisarzem, osobowoci o skonnociach autorytarnych, zwolennikiem centralizacji wadzy, wojujcym z potn arystokracj ziemsk, a take zdecydowanym przeciwnikiem unii kocielnej. Brakowao mu elastycznoci i cierpliwoci, ktre cechoway jego ojca. W cigu czterech lat swojego krtkiego panowania nie mia okazji, eby doprowadzi do powaniejszej konfrontacji z Cesarstwem aciskim. Kiedy umiera w roku 1258, jego syn i nastpca, Jan IV Laskarys, mia siedem lat. Po dramatycznych wydarzeniach regentem sprawujcym piecz nad modocianym wadc zosta Micha Paleolog, czonek rodziny monowadczej, ktra dosza do znaczenia za panowania Komnenw, i nim min rok od mierci Teodora, otrzyma koron wspcesarza. Od razu na pocztku swojego panowania Micha VIII Paleolog musia stawi czoo bardzo trudnej sytuacji. Fryderyk II bowiem zmar tymczasem, a jego syn i nastpca na tronie sycylijskim, Manfred, wrci do starej antybizantyskiej polityki wczeniejszych wadcw wyspy. Jego wojska zajy najpierw Korfu, a potem Dyrrachion i inne przyczki na wschodnim wybrzeu Adriatyku. Wkrtce Manfred utworzy koalicj z Epirem i peloponeskim ksistwem Achai rzdzonym przez Villehardouinw, ktrej celem byo wypdzenie Nicejczykw z Europy i wzmocnienie Cesarstwa aciskiego. Rwnie Serbia, chocia formalnie nie bya czonkiem koalicji, przyczya si do ataku i zagarna kilka miast w Macedonii. Micha odpowiedzia energicznie i zdecydowanie. W roku 1259 jego armia stara si z siami koalicji pod Pelagoni, w pobliu dzisiejszej Bitoli w Macedonii,

210

i zadaa im druzgocc klsk. Kwiat kawalerii aciskiej zgin lub dosta si do niewoli. Wrd jecw znalaz si ksi Achai i wielu innych znamienitych acinnikw. Na wie o wyniku bitwy Serbowie w popiechu wycofali si z miast, ktre zajli. Teraz Cesarstwo Nicejskie byo gwn si polityczn i militarn we wschodniej czci Srdziemnomorza droga do Konstantynopola stana otworem. eby zrwnoway weneck potg na morzu, Micha zawar traktat z Genueczykami, nadajcy im prawo prowadzenia handlu bezcowego na caym obszarze jego pastwa, wcznie z Morzem Czarnym. To ustpstwo okazao si jednak zbdne. Dowdca szczupych si nicejskich wysanych do Tracji, eby miay tam oko na Bugarw, przecigajc w pobliu Konstantynopola, zauway, e flota wenecka jest chwilowo nieobecna, wykorzysta wic okazj do ataku i 25 lipca 1261 roku, prawie nie napotykajc oporu, zaj miasto. Trzy tygodnie pniej, 15 sierpnia 1261 roku, Micha VIII wkroczy do Konstantynopola. Niedugo potem w kociele Mdroci Boej, z ca wspaniaoci cesarskiego ceremoniau, odbya si jego powtrna koronacja. Jednoczenie ogoszono wspcesarzem jego trzyletniego syna, Andronika, a po kilku miesicach nieszczsny Jan IV, ktrego trzymano w wizieniu, zosta olepiony. Nastpi wic koniec interludium aciskiego i po pidziesiciu siedmiu latach odrodzio si Cesarstwo Bizantyskie. Ale teraz w niewielkim stopniu przypominao ono tamto pastwo za wielkich dni Komnenw, ktrego terytorium rozcigao si od Adriatyku po Kaukaz i od Dunaju po Orontes. Znaczna cz pwyspu greckiego wci znajdowaa si w rkach acinnikw. Kreta, Wyspy Joskie i liczne wyspy Morza Egejskiego naleay do Wenecji. Na Cyprze rzdzia dynastia francuska. Pnocne Bakany byy podzielone midzy Serbi i Bugari i jedna, i druga miay wielk ochot na rozszerzenie swoich posiadoci w kierunku poudniowym. Odrbnym, niezalenym pastwem by cigle Epir, ktrego greccy wadcy ywili nieubagan nienawi do swoich szczliwszych rywali w Konstantynopolu. Na wodach bizantyskich, a po same nadmorskie mury stolicy, panowali Wenecjanie i Genueczycy. Rozlege obszary trackiego zaplecza Konstantynopola byy spustoszone wskutek nieustannie trwajcych tam dziaa wojennych. Wikszo majtku pastwowego nagromadzonego w cigu wiekw zostaa rozgrabiona przez aciskich zdobywcw. I w takim znajdujce si stanie, okrojone i osabione, to odrodzone Cesarstwo Bizantyskie pod rzdami Michaa VIII musiao zmierzy si z kilkoma zasadniczymi problemami dotyczcymi relacji midzy nim a wiatem zewntrznym. Pierwszym z nich bya konieczno pokrzyowania zachodnich planw rekonkwisty, ktre stay si szczeglnie niebezpieczne, kiedy w roku 1266 krl Manfred Hohenstauf zgin w bitwie i jego miejsce na tronie poudniowej Italii i Sycylii zaj Karol Andegaweski, brat krla Francji, Ludwika IX, cieszcy si penym poparciem papieskim. Prbujc przeciwstawi si temu zagroeniu, Micha wda si w odgrywanie wikszej roli w polityce rdziemnomorskiej. Drugim problemem byo umocnienie i utrwalenie bizantyskiej wadzy na terytorium europejskim, co wymagao usunicia greckich wadcw Epiru i powstrzymania serbskiego i bugar-

211

skiego parcia na poudnie. Ten problem mia charakter przede wszystkim militarny, ale nie by te pozbawiony aspektw dyplomatycznych, poniewa czyni nakazem chwili zapobiegnicie powstaniu jakiego efektywnego aliansu midzy bakaskimi pastwami sowiaskimi i Karolem Andegaweskim. Wreszcie trzecim problemem byo utrzymanie bizantyskiej kontroli nad pnocno-zachodni Azj Mniejsz, sercem Cesarstwa Nicejskiego. Tutaj sytuacj komplikowa fakt, e najazd mongolski uruchomi wdrwk na zachd pkoczowniczych Turkmenw. Wypdzeni ze swoich tradycyjnych pastwisk, yli oni teraz przewanie z rabunku. Ich pozbawiony koordynacji politycznej, ale nieustpliwy napr sprawia, e byo rzecz o wiele bardziej kopotliw mie do czynienia z nimi ni z gnunym sutanatem selduckim. Michaowi VIII udao si, jeli chodzi o sedno sprawy, upora si z pierwszymi dwoma spord wymienionych problemw, ale tylko za cen rezygnacji z powaniejszych prb uporania si z trzecim. Te krtkotrwae sukcesy jego polityki doranie maskoway jej fiasko w dalszej perspektywie, kiedy to ostatecznie okazaa si ona miertelnie niebezpieczna dla Cesarstwa. Micha wykorzysta swoje zwycistwo nad acinnikami pod Pelagoni, eby uzyska od ksistwa Achai cesj kilku fortec o kluczowym znaczeniu, ktre nastpnie suyy Bizantyczykom jako baza przy stopniowym odzyskiwaniu Peloponezu. W celu wzmocnienia tamtejszych si zostao przesunite do Europy wiele jednostek wojskowych z pogranicznej strefy w Azji Mniejszej. W roku 1264 Bizantyczycy zadali klsk armii wadcy Epiru, Michaa II Angelosa, ktry zosta zmuszony do uznania zwierzchnoci Cesarstwa. Bizantysk ekspansj w Europie zahamowao jednak wczenie si w bieg wydarze Karola Andegaweskiego. Wysa on swoje oddziay do Epiru i na Peloponez, gdzie ksi Achai zgodzi si zosta jego wasalem. W tej sytuacji papie zacz wywiera nacisk na Michaa, by ten zdecydowa si na uni kocieln, bez ktrej jak twierdzi papie nie istniaa moliwo powstrzymania Karola. Sojusz obronny z Serbi i Bugari, skierowany przeciw zachodniej agresji, by za wykluczony w wietle otwarcie deklarowanych przez Michaa intencji odbudowania pastwa bizantyskiego w jego XII-wiecznych granicach. Przez pewien czas bizantyska dyplomacja we Francji odsuwaa niebezpieczestwo ze strony Karola Andegaweskiego, przekonawszy Ludwika IX, by jego ambitny brat wzi udzia w wyprawie pobonego monarchy przeciwko niewiernym w Tunisie, podczas ktrej Ludwik wity znalaz mier w roku 1270. Ostatecznie jednak Micha doszed do wniosku, e jedyny sposb, eby przekreli andegaweskie projekty zdobycia Konstantynopola i restauracji Cesarstwa aciskiego, to ustpi wobec da papieskich chocia dobrze wiedzia, e jakiekolwiek posunicie w kierunku unii Kocioa Wschodniego i Zachodniego spotka si z gorcym i uporczywym sprzeciwem duchowiestwa i ludu bizantyskiego. Tak wic w roku 1274 na soborze zwoanym w Lyonie stawi si Jerzy Akropolita, czoowa osobisto w rzdzie konstantynopolitaskim, i w imieniu swojego pana zobowiza si do przyjcia wyznania rzymskiego i uznania prymatu biskupa Rzymu.

212

W zamian papie Grzegorz X uzyska u Karola Andegaweskiego obietnic odstpienia od planw podboju Bizancjum. Wkrtce Cesarstwo osigno te pewne nieznaczne korzyci terytorialne na Peloponezie. Jednak wrd wasnych poddanych Michaa VIII narasta coraz silniejszy sprzeciw wobec unii. Trzeba byo usun ze stanowiska nie akceptujcego jej patriarch Jzefa, ktry zosta zastpiony przez bardziej ustpliwego Jana Bekosa. Ulice Konstantynopola stay si widowni czstych demonstracji i rozruchw. Cesarz odpowiada na to bezwzgldnym przeladowaniem opozycji, przeciwnicy jego polityki religijnej uciekali do Bugarii i Epiru, ktre byy teraz twierdzami antyunionizmu. Midzy wadz a spoeczestwem zarysowao si niebezpieczne pknicie. Micha VIII przez pewien czas mg si przynajmniej pociesza, e kosztem niepopularnoci jego polityka kupia Cesarstwu bezpieczestwo. Ale w roku 1281 francuski papie Marcin IV, ktry by narzdziem w rkach Karola Andegaweskiego, zwolni go z zobowizania zoonego Grzegorzowi X. Karol od razu wic wrci do swojego planu rekonkwisty i dla jego realizacji zawar przymierze z Wenecj i synem wygnanego cesarza aciskiego, Baldwina U. W ten sposb rachuby polityczne Michaa, w myl ktrych unia kocielna bya cen pokoju, poniosy cakowit klsk, a nastpnej wiosny sytuacja staa si jeszcze gorsza. Serbia, znowu dziaajc w porozumieniu z zachodni koalicj, zaja Skopje. A rzdy nad Bugari sprawowa zaarty wrg Bizancjum, Jerzy I Terter, ktry by gotowy do wsppracy z kadym nieprzyjacielem Konstantynopola. Wszystko wygldao tak, jakby Cesarstwo znalazo si w przededniu powtrzenia si moe nawet na wiksz skal katastrofy z roku 1204. Ale bizantyskie kontakty dyplomatyczne a take bizantyskie zoto sigay daleko i gboko. Mieszkacy Sycylii ciko znosili rzdy andegaweskie. Agenci Konstantynopola podsycali to niezadowolenie i wkrtce na wyspie zawizaa si szeroko rozgaziona konspiracja, ktra zyskaa masowe poparcie ludu. Jednoczenie perspektywa zdobycia tronu sycylijskiego skonia krla Aragonii, Piotra III, do udzielenia pomocy ruchowi antyfrancuskiemu. W tych okolicznociach 31 marca 1282 roku doszo na Sycylii do wybuchu powszechnego powstania i do masakry garnizonw francuskich wydarzenia te przeszy do historii jako tzw. Nieszpory Sycylijskie. I chocia poywk powstania bya nienawi Sycylijczykw do panowania andegaweskiego, wiele te zawdziczao ono bizantyskiemu wsparciu i zachcie. Ocalae resztki Francuzw w popiechu wycofay si z wyspy i kilka tygodni pniej w Palermo odbya si koronacja Piotra Aragoskiego na krla Sycylii. Plany Karola Andegaweskiego zmierzajce do restauracji Cesarstwa aciskiego ostatecznie legy w gruzach. Micha VIII uratowa Bizancjum, ale kiedy umiera w grudniu 1282 roku, otaczaa go nienawi i pogarda poddanych, ktrzy czuli odraz do unii z Kocioem Zachodnim bez wzgldu na jej okolicznoci i warunki i posunli si do tego, e odmwili swojemu wadcy, forsujcemu j, chrzecijaskiego pogrzebu. A podczas kiedy on prowadzi swoje mozolne dyplomatyczne intrygi na Zachodzie, watahy

213

tureckich ghazi, awanturniczych bojownikw witej wojny, grasujcych na pograniczu, zapuszczay si coraz dalej w gb bizantyskiego terytorium w Azji Mniejszej, ktrego granice byy przewanie ogoocone z obrocw. Nastpc Michaa VIII zosta jego syn, Andronik II. Dugie, trwajce blisko p wieku, panowanie Andronika, znaczy aosny szereg klsk i rozmaitych upokorze, z ktrych tutaj warto wspomnie tylko najwaniejsze. Cesarstwo byo zmuszone dostosowa si do swojej nowej roli, maego i sabego pastwa greckiego, i z blem serca odrzuci wielkomocarstwow poz, ktr mg jeszcze przybiera Micha VIII. Taki okres zmniejszajcych si moliwoci i sabncej inicjatywy jest zazwyczaj okresem niepowodze i panowanie Andronika nie byo wyjtkiem od tej reguy. Nie przeszkodzio to jednak, by za jego czasw nastpi bujny rozwj literatury, sztuki i ycia intelektualnego pniej niektrzy dopatrywali si nawet w tej epoce swoistego prerenesansu. Zdarzao si w dziejach, e rwnie w innych spoeczestwach i w innych okresach historycznych mona dostrzec podobne poczenie upadku polityczno-ekonomicz-nego z oywieniem kulturalnym. Andronik II zacz od tego, e odwrci wiele kierunkw polityki ojcowskiej. Przede wszystkim nie byo ju potrzeby kupowania pokoju od Zachodu za cen unii obu Kociow, a w dodatku cesarz osobicie by gorliwym wyznawc wiary wschodniej. Od razu wic na pocztku swojego panowania odwoa powszechnie znienawidzon uni z Rzymem. Patriarcha Jan Bekos zosta zoony z urzdu i musia uda si na wygnanie, a na stolic patriarsz powrci jego sdziwy poprzednik, Jzef. Obywatele, ktrzy przebywali w wizieniach ze sprzeciwianie si unii, wyszli na wolno. Nie oznaczao to jednak, e spoeczestwo bizantyskie stao si teraz zjednoczone w swoich pogldach i odczuciach. Kocielne stronnictwo arsenkw, ktrzy potpiali Michaa VIII jako uzurpatora i morderc (patriarcha Arseniusz oboy go niegdy kltw), odmawiao te uznania jego syna za prawowitego wadc. Przez jaki czas rosa ich liczba i rosy wpywy, by moe dlatego, e w sposb w pewnym sensie zinstytucjonalizowany i odpowiedzialny pod wzgldem intelektualnym dawali oni wyraz uczuciom ywionym przez ludzi oglnie niezadowolonych i rozgoryczonych, a tych oczywicie nie brakowao. Micha VIII przeciy finansowy potencja Cesarstwa i wyczerpa jego rezerwy. Jego nastpca zacz wic swoje rzdy od zmniejszenia armii, praktycznej likwidacji floty w dziedzinie obronnoci morskiej liczy na Genueczykw, ktrych miasto i port, Galata, leao naprzeciwko Konstantynopola po drugiej stronie Zotego Rogu i podniesienia podatkw bezporednich w pienidzu i w naturze. W zwizku z faktycznym znikniciem warstwy wolnych wieniakw, gdy regiony rolnicze pastwa byy zdominowane przez wielkie majtki ziemskie nalece do Kocioa i do posiadaczy wieckich, ciar nowych podatkw spad przede wszystkim na barki uciemionego zalenego chopstwa, ktrego wielu przedstawicieli rezygnowao z tej nierwnej walki o byt i przenosio si do miasta, gdzie zasilali rzesz bezdomnych ndzarzy.

214

W sprawach zagranicznych Andronik pokada zaufanie raczej w dyplomacji ni w sile i utrzymywa pokj zarwno z Epirem, jak i z Serbi w tym drugim przypadku doprowadziwszy do kuriozalnego maestwa midzy swoj picioletni crk a bdcym ju w rednim wieku krlem Milutinem i przyznawszy Serbom jako posag dziewczynki prowincje bizantyskie, ktre zajli wczeniej. Na Peloponezie udao mu si powikszy bizantyski stan posiadania kosztem aciskiego ksistwa Achai i potrzebowa do tego jedynie kilku potyczek o charakterze lokalnym. Tylko w Azji Mniejszej prowadzi regularne kampanie wojenne wszystkie z jednakowym brakiem powodzenia. W rezultacie do koca XIII wieku prawie caa bizantyska Azja Mniejsza zostaa utracona na rzecz tureckich ghazi. Wrd nich by wdz o imieniu Osman, ktry w roku 1302 odnis wane dla siebie zwycistwo w Bitynii i pooy podwaliny pod pastwo majce wkrtce sta si potnym imperium. Jednak w oczach ludzi owych czasw wyczyny emira Aydinu, ktry w roku 1304 zaj Efez i Smyrn, czy emira Mentee, ktry mniej wicej w tym samym czasie wypuci si na morze i zdoby Rodos, przedstawiay bardziej bezporednie zagroenie. Reakcja cesarza na te niepowodzenia bya taka, e przyj na swoj sub katalosk kompani onierzy najemnych, w sile okoo 6500 ludzi, ktrzy przedtem bronili Sycylii na odzie Fryderyka Aragoskiego. Szybko okazao si jednak, e wadze bizantyskie nie s w stanie podporzdkowa sobie niezdyscyplinowanych Kataloczykw, i po odniesieniu kilku niewiele znaczcych sukcesw w Azji Mniejszej zaczli oni rabowa i pustoszy tamtejsze wybrzee, a potem przenieli si do Tracji. Przez cae lata sroyli si w pnocnej Grecji, zostawiajc za sob pustyni, a wreszcie w roku 1311 rozbili armi aciskiego ksistwa Aten i zajli je jako lennicy krla Sycylii. upiestwa Kataloczykw i postrach, jaki wzbudzali, sprawiay, e w owym czasie jeszcze wicej wieniakw szukao schronienia w miecie i tym samym powikszao jego bezproduktywny proletariat. Andronik na prno stara si o pomoc Genueczykw, Mongow i kogo si dao, eby powstrzyma postpy tureckie w pnocno-zachodniej Azji Mniejszej. Uzalenienie Bizancjum od Genueczykw doprowadzio do tego, e Cesarstwo wpltao si w dug wojn morsk midzy Wenecj i Genu bya ona porednim nastpstwem ostatecznej likwidacji pastw krzyowych w Syrii, z ktrymi Wenecja od dawna prowadzia zyskowny handel. Na kocu okazao si, e bezradny cesarz musi paci odszkodowanie w pewnym sensie obu walczcym stronom, kiedy one ju zaatwiy swj spr midzy sob. Z upywem lat niezadowolenie z rzdw Andronika II roso. Jego syn i wspcesarz Micha, desygnowany na nastpc, zmar w roku 1320. Wnuk cesarza, rwnie o imieniu Andronik, cieszy si przyjani i poparciem wielu spord wielkich posiadaczy ziemskich, ktrych interes czsto pozostawa w sprzecznoci z interesem pastwa. By to modzieniec nadziei mniejszych ni zadowalajce. Kiedy jeden z jego nieodpowiedzialnych wybrykw doprowadzi do mierci jego brata, stary cesarz wydziedziczy go. W roku 1321 Andronik Modszy stan

215

wic na czele rewolty, ktra wybucha w Tracji, rozpoczynajc cay szereg wojen domowych XIV wieku miay one przyczyni si do upadku i ostatecznej zagady Cesarstwa w rwnym stopniu, co trudnoci zewntrzne. Bunt wspierao wielu monowadcw, ktrych draniy te resztki wadzy centralnej, jakimi cigle jeszcze dysponowa Konstantynopol. Nastpi kilkuletni okres zmaga przerywanych kompromisami w nastpstwie jednego z nich Andronik Modszy zosta ogoszony wspcesarzem. Ostatecznie jednak w roku 1328 zmusi on swojego pozbawionego ju wszelkich zudze i nadziei dziadka do abdykacji i usunicia si w zacisze monasteru. A tymczasem, kiedy w europejskiej czci Cesarstwa trwaa wojna domowa, w Azji Mniejszej Turcy osmascy parli naprzd, zagarniajc obszary znajdujce si coraz bliej Konstantynopola. W roku 1326 zajli oni Prus (dzi. Bursa) i przenieli tam swoj stolic od stolicy bizantyskiej dzielia j odlego zaledwie stu kilometrw. Najbliszym towarzyszem nowego cesarza, w pewnym stopniu sprawujcym rzeczywist wadz w cieniu tronu, by zdolny, energiczny i niezmiernie bogaty monowadca, Jan Kantakuzen. W roku 1329 poprowadzi on armi bizantysk do Azji Mniejszej, majc nadziej wypdzi Turkw ze wieo zajtych przez nich terytoriw. Zosta jednak szybko pobity pod Nikomedi (dzi. Izmit) i zmuszony do panicznej ucieczki w kierunku bezpiecznego Bosforu. Po tych wydarzeniach, jak si zdaje, rzd cesarski zdecydowa si spisa Azj Mniejsz na straty i skoncentrowa si na reorganizacji, integracji i obronie europejskich posiadoci Cesarstwa. (Cynik mgby w tym miejscu wtrci, e ogromne majtki ziemskie Kantakuzena leay w Europie, gwnie w Tracji.) Turcy nie omieszkali wykorzysta do maksimum sposobnoci, jaka im si nadarzya. W roku 1331 zajli Nice, a sze lat pniej Nikomedi, pozostawiajc Bizantyczykom w Azji Mniejszej jedynie wski pasek ldu nad Bosforem naprzeciwko Konstantynopola i miasto lece w gbi kraju, Filadelfi (dzi. Alaehir), oddalone o jakie sto pidziesit kilometrw od Smyrny, ktre, o dziwo, utrzymao si w rkach bizantyskich a do roku 1390. Nowa polityka europejska Konstantynopola z pocztku odnotowaa na swoim koncie powane sukcesy. Na Peloponezie wzmocnia si pozycja Cesarstwa wobec acinnikw, a Mistra, tamtejsza stolica bizantyskiej Grecji, staa si wanym, kwitncym miastem, ozdobionym licznymi paacami, kocioami i monasterami. Jeeli za chodzi o Grecj pomocn, to w roku 1333 do Cesarstwa zostaa przyczona znaczna cz Tesalii, a w 1340 nastpia ostateczna aneksja Epiru. Ale jednoczenie ta nowa polityka prowadzia do konfliktu Bizancjum z dwoma wschodniochrzecijaskimi pastwami sowiaskimi na Bakanach Bugari, ktrej potga zaczynaa si ju chyli ku upadkowi, i Serbi, ktra cigle jeszcze znajdowaa si w stadium ekspansji i konsolidacji politycznej. Wewntrz Cesarstwa rozam spoeczny midzy wielkimi posiadaczami ziemskimi i bogatymi instytucjami kocielnymi z jednej strony i zuboaym chopstwem

218

z drugiej jeszcze si pogbi. A zaznacza si on nie tylko w wiejskich regionach pastwa, ale rwnie w miastach, poniewa wadza i bogactwo znajdoway si tam w znacznym stopniu w rkach przedstawicieli tych samych wielkich rodw, ktre odgryway dominujc rol w okrgach rolniczych. Rzemielnicy i kupcy w miastach, nie mwic ju o pozbawionych rodkw do ycia uchodcach, z obiektywnego punktu widzenia zajmowali zatem miejsce po tej samej stronie podziau spoeczno-ekonomicznego, co chopi. Pogbianie si rozamu tworzyo sytuacj groc wybuchem. Cesarz prbowa wic w pewnej mierze przywrci spoeczn bezstronno pastwa, przeprowadzajc reform systemu jurysdykcji, ktra odebraa uprawnienia sdownicze lokalnym urzdnikom i powierzya je wysokim mandatariuszom pastwowym, mianowanym bezporednio przez samego cesarza. Nie trzeba dodawa, e nowi sdziowie bardzo szybko okazali si rwnie podatni na korupcj, co ich poprzednicy. W roku 1341 Andronik III zmar, pozostawiajc maoletniego syna, Jana V, w ktrego imieniu regencj miaa sprawowa matka, cesarzowa wdowa Anna Sabaudzka. Jednak nim min rok, Jan Kantakuzen, zawiedziony w swoich nadziejach na osobist opiek nad synem zmarego przyjaciela i faktyczne kierowanie pastwem, zosta w Tracji ogoszony cesarzem i w ten sposb rozpocza si druga runda niszczycielskich wojen domowych, ktra trwaa nieprzerwanie do roku 1347. wczeni pisarze odnotowali, e wszystko, co bogate i potne, wspierao w tej walce Kantakuzena, podczas gdy prosty lud bra stron Jana Paleologa i cesarzowej regentki. Podobnie jak w przypadku innych walk o tron, tak i ta wojna bya bezporednim nastpstwem wewntrznego konfliktu w onie klasy rzdzcej. Ale jednoczenie w skurczonym i ponionym Cesarstwie Bizantyskim XIV stulecia napicie spoeczne byo tak wielkie, e staa si ona rwnie sposobem uzewntrznienia sprzecznoci interesw midzy bogatymi a biednymi, midzy wacicielami ziemskimi a chopstwem. W niektrych miastach Macedonii i Tracji zamieszkujcy je rzemielnicy i kupcy, korzystajc z okazji, w imi lojalnoci wobec prawowitego wadcy rzucili wyzwanie potdze miejscowej arystokracji. Zgromadzenia obywatelskie, ktre dotychczas zazwyczaj tylko udzielay biernego poparcia pomysom lokalnych potentatw, teraz stay si aren gorcych sporw i penych napicia konfrontacji. Niekiedy wielcy panowie czuli si nawet zmuszeni usuwa si na jaki czas z oczu wspobywateli i szuka bezpieczestwa w obozie Jana Kantakuzena. W Tesalonice, drugim po stolicy orodku miejskim Cesarstwa, kiedy arystokracja zamierzaa odda miasto Kantakuzenowi, w roku 1342 wybucho powstanie. Przewodzio mu stronnictwo nazywajce siebie samo zelotami, zapalecami", ktre, jak si zdaje, cieszyo si szczeglnym poparciem bractwa eglarzy, ale miao take swoich zwolennikw wrd wyszych warstw tamtejszej spoecznoci. Zeloci, ktrzy prawdopodobnie byli raczej rodzajem tajnego stowarzyszenia ni parti polityczn w nowoczesnym rozumieniu tego terminu, rzdzili Tesalonik do

219

roku 1350, pozornie w imieniu Jana Paleologa, w rzeczywistoci niemal tak, jak gdyby bya ona niepodleg republik. Wrd zwolennikw Kantakuzena prowadzono czystki i konfiskowano ich wasno, dokonujc w ten sposb swoistej redystrybucji bogactwa. Czy zeloci w istocie mieli jaki program reform spoecznych, trudno rozstrzygn. Przez cay bowiem okres ich rzdw miasto w mniejszym lub wikszym stopniu znajdowao si w stanie oblenia, a taka sytuacja w naturalny sposb sprzyja rnym formom najprociej rozumianego egalitaryzmu. W dodatku wszystkie dostpne dla nas informacje na temat zelotw pochodz od ich przeciwnikw. A wyksztaceni pisarze oczywicie postrzegali zelotw i ich dziaalno w kategoriach myli politycznej wiata staroytnego, poniewa ona dostarczaa jedynych poj, z jakimi byli obeznani. Tak wic wiele syszymy od tych autorw o niewolnikach zajmujcych miejsce swoich panw, o anulowaniu dugw, o redystrybucji wasnoci itp. a wszystko to jest wyraone w sformuowaniach bardzo dalekich od precyzji. W kadym razie trudno uwierzy, by wydarzenia, do ktrych doszo w Tesalonice, ogromnym portowym miecie, powizanym z Zachodem poprzez rozliczne kontakty, nie miay nic wsplnego z nieco wczeniejszymi wypadkami, ktre rozegray si w Genui, gdzie lud pod wodz Simone Boccanegra obali rzdy feudalnej arystokracji i utworzy komun. Z drugiej jednak strony przy tej analogii nie mona obstawa zbyt cile, poniewa w miecie bizantyskim byo niewiele, albo zgoa nie byo wcale, elementu spoecznego, ktry odpowiadaby potnej handlowej i finansowej buruazji woskich miast kupieckich. W Cesarstwie cay handel dalekosiny i w znacznym stopniu handel lokalny znajdoway si teraz w rkach cudzoziemcw, ktrzy czsto yli na ziemi bizantyskiej na zasadzie swoistej eksterytorialnoci, rzdzc si wasnymi prawami, i ktrych okrty wywoziy w wiat produkty rolnicze dostarczane przez wielkie majtki wieckie i klasztorne. By moe zeloci naladowali wzory zachodnie, nie majc jasnego wyobraenia o rnicach, jakie zachodziy midzy spoecznoci na przykad genuesk a ich wasn. Ale bardziej prawdopodobne wydaje si to, e po prostu reagowali na spitrzenie si naglcych okolicznoci i prbowali zachowa dla zwykych obywateli pewn swobod dziaania w sytuacji, gdy wielcy panowie zajmowali si wzajemnym zwalczaniem, tkwic w martwym punkcie. Jakkolwiek byo, przykad Tesaloniki pokaza, e miasto bizantyskie moe istnie przez blisko osiem lat doskonale obywajc si bez swojej arystokracji i jej stronnikw. Oprcz uzalenienia od podziaw fakcyjnych i socjalnych wojna domowa, ktra wybucha w roku 1341, miaa jeszcze pewien wymiar dodatkowy. W Kociele Wschodnim istniaa bardzo duga tradycja mistycyzmu, ktrego wyznawcy w medytacjach szukali przelotnego bysku wiekuistej jasnoci Boej i przelotnego doznania jednoci z Bogiem, co zgodnie z pogldami wschodnich teologw byo moliwe do osignicia dla kadego chrzecijanina. Ale w pocztkowych dekadach XTV wieku niektre grupy mnichw, przede wszystkim w monasterach znajdujcych

220

si na Athos, doday do tradycyjnych zasad medytacji, majcych charakter intelektualny, pewne praktyki fizyczne o rodowodzie sigajcym prawdopodobnie Indii. Naleao do nich przybieranie specjalnej pozycji ciaa, kontrolowanie oddechu, nie koczce si powtarzanie krtkiej formuki modlitewnej itp. Wielu teologw przyjo now technik medytacji szyderstwami. Wrd przeciwnikw tego nowego prdu ascetyczno-mistycznego, ktry jego zwolennicy nazywali hezychazmem (od hesychia spokj), czoow postaci by pewien italski Grek, Barlaam z Kalabrii. Natomiast obrony hezychazmu podj si Grzegorz Palamas, wybitny teolog, wywodzcy si ze znakomitej rodziny, ktry pokusi si o doktrynalne usprawiedliwienie nowych praktyk medytacyjnych. Do roku 1340 spr przybra takie rozmiary, e podzieli cay Koci Wschodni. Na dwch synodach, ktre odbyy si w Konstantynopolu w roku nastpnym, Palamas obroni swoje stanowisko, a Barlaam i ci, ktrzy podzielali jego pogldy, zostali potpieni, ale mimo to sprawa bya daleka od zakoczenia. Jan Kantakuzen, ktry przewodniczy drugiemu z tych synodw, zdecydowanie popiera hezychazm i w ten sposb spr teologiczny splt si z konfliktem politycznym. Oczywicie nie oznacza to, e wszyscy zwolennicy Kantakuzena byli hezychastami ani e wszyscy hezychaci go popierali, jednak dziki zwizkom z hezychazmem zyska on bardzo na autorytecie. Z kolei ci, ktrzy odrzucali teologiczn argumentacj Palamasa, wskutek naturalnego procesu polaryzacji skaniali si do udzielania poparcia politycznym przeciwnikom jego protektora, Janowi V i cesarzowej regentce. Trudno nie dostrzec w ruchu hezychastycznym z jego deniem do indywidualnej doskonaoci, z jego wyranie antyintelektualnym nastawieniem i z jego wyrzeczeniem si odpowiedzialnoci obywatelskiej rozpaczliwej prby odpowiedzi na ewidentnie nierozwizywalne problemy upadajcego Cesarstwa, w ktrym potgujcy si rozziew midzy tradycyjn ideologi a rzeczywistoci nabiera charakteru coraz bardziej dramatycznego. Kryzys Bizancjum stanowi oczywicie doskona okazj dla jego wrogw. W latach walki o wadz midzy dwoma Janami, Kantakuzenem i Paleologiem, serbski krl Stefan Duszan udziela poparcia to jednemu, to drugiemu z nich, zalenie od tego, czego aktualnie wymagay interesy jego wasnej ekspansjonistycznej polityki. Zyska on wwczas znaczne korzyci terytorialne w Macedonii, midzy innymi w roku 1345 zaj wane miasto Serrai, lece na pnocny wschd od Tesaloniki. A w nastpnym roku koronowa si na cesarza Serbw i Grekw. W ten sposb sta si na jaki czas trzecim pretendentem do tronu w Konstantynopolu i znowu oywi ide grecko-sowiaskiego cesarstwa wschodniochrzecijaskiego, po raz pierwszy powzit przez bugarskiego cara Symeona czterysta z gr lat wczeniej. Rwnie Turcy korzystali na zamcie, jaki ogarn Cesarstwo. Kantakuzen, starajc si podporzdkowa sobie Tracj, nie waha si wezwa na pomoc oddziaw tureckich i emir Aydinu, Umur, przysa mu je bardzo chtnie. A raz znalazszy si w Europie, ci sprzymierzecy nie kwapili si do jej opuszczenia.

221

W roku 1347 Jan Kantakuzen wkroczy do Konstantynopola, nie napotykajc przeszkd ze strony jego mieszkacw i garnizonu, i po raz drugi (pierwszy raz w Adrianopolu) zosta koronowany na cesarza, jako opiekun wci maoletniego Jana V. W prowincjach cigle dochodzio jednak do sporadycznych walk, a Tesalonika pozostawaa w rkach zelotw jeszcze przez nastpne dwa lata. Jan VI, teraz ju penoprawny pan tego, co pozostao z Cesarstwa, zabra si do przywracania bizantyskiego autorytetu i wpyww w tej czci Europy. Ale wojna domowa, niezalenie od spustosze materialnych, jakie spowodowaa, pozostawia te po sobie gbokie rany w spoeczestwie bizantyskim. W sumie rodki militarne i polityczne, jakimi dysponowa nowy cesarz, byy niewspmierne do celu, ktry mu przywieca. W dodatku w tym samym roku 1347 do Konstantynopola przyby inny go, nie proszony. Mianowicie statek genueski, ktry przypyn z portu Kaffa na Krymie, przywiz pasaerw lub szczury zaraonych dum. Choroba byskawicznie ogarna stolic i trafia do innych miast bizantyskich, a wkrtce zostaa przewieziona do portw woskich, skd rozlaa si niemal po caej Europie. Ta klska, znana jako Czarna mier, bya niewtpliwie najbardziej dotkliwa spord licznych wybuchw zarazy, jakie nkay ludno Europy w redniowieczu; w Anglii, jak obliczano, zabia ona mniej wicej trzeci cz wszystkich mieszkacw kraju. wiadectwa bizantyskie nie pozwalaj na dokonanie jakich precyzyjniejszych szacunkw co do strat w ludnoci poniesionych przez Cesarstwo, ale trzeba sobie zdawa spraw z tego, e tamtejsze zbiorowiska miejskie byy w kadym razie bardziej podatne na chorob ni mniej zurbanizowane spoecznoci wrogw Bizancjum. * W roku 1348 Serbowie zdoali zaj reszt Epiru i Tesali, niemal nie napotykajc oporu. Stefan Duszan rozmieci tam greckojzyczne delegatury swojej wadzy, aby w ten sposb podkreli swoje roszczenia do bycia cesarzem zarwno Serbw, jak i Grekw. Dwa lata pniej znowu wybucha wojna midzy Wenecj i Genu i znowu Cesarstwo zostao w ni wpltane. W roku 1352 garstka okrtw, ktre jeszcze pozostay Bizantyczykom z ich floty, wzia udzia po stronie weneckiej w nie rozstrzygnitej bitwie, jak stoczyy z sob oba mocarstwa morskie na wodach Bosforu. Wenecjanie ostatecznie zrezygnowali z walki i odpynli na Kret, pozostawiajc Bizantyczykw samym sobie wobec upoka* Zaraza dotara rwnie do Polski i zostaa odnotowana w kronice Jana Dugosza, ktry pod rokiem 1348 zapisa: Wielka zaraza morowa, ktra si wdara do Krlestwa Polskiego, dotkna okropnym morem nie tylko Polsk, ale i Wgry, Czechy, Dani, Francj, Niemcy i niemal wszystkie krlestwa chrzecijaskie i barbarzyskie, siejc wszdzie straszn mier. Twierdzili, e wybucha ona przez ydw, ktrzy zatruwali powietrze jakim jadem, i w wielu miejscowociach zabijano i palono ydw, innych wieszano. Niektrzy, eby unikn rk chrzecijan, zabijali siebie, ony, synw i crki oraz bliskich, z wyjtkiem kilku prowincji i miast, ktre przekupione, z chciwoci oszczdziy ich. (...) Plaga, rozcigajc si od wschodu do zachodu, dotkna niemal cay wiat swoj zaraz do tego stopnia, e podobno zostaa zaledwie czwarta cz ludzi na wiecie." (przekad J. Mrukwny, przyp. tum.)

222

rzajcych da Genueczykw, ktrzy domagali si od Cesarstwa odszkodowania. W tym samym roku Turcy, ktrzy uczestniczyli jako najemnicy w cigle trwajcych utarczkach wojny domowej, opanowali pewien fort w pobliu Galipolu, po europejskiej stronie Dardaneli, a dwa lata pniej zajli samo miasto. W tej sytuacji, zgnbiony niepowodzeniami i zagroony przez narastajc opozycje wrd swoich dawnych zwolennikw, Jan VI Kantakuzen abdykowa i wstpi do monasteru. Przebywajc w klasztornym odosobnieniu, nie spuszcza jednak z czujnego, cenzorskiego oka swoich nastpcw przez pozostae mu jeszcze blisko trzydzieci lat ycia. Niedugo po tej abdykacji, w roku 1355, zmar Stefan Duszan, a wraz z nim odeszo w niebyt marzenie o wielkim cesarstwie grec-koserbskim jego imperium szybko rozpado si na wiele drobnych, skconych z sob pastewek. Z abdykacj Jana Kantakuzena koczy si jednoczenie pewna epoka kto mgby powiedzie: epoka zaprzepaszczonych szans. Teraz Cesarstwo Bizantyskie miao ju tylko jednego wroga, Turkw osmaskich. Niezdolne do wystawienia wasnej armii, ktra potrafiaby dotrzyma pola nieprzyjacielowi, kolejne rzdy w Konstantynopolu byy zmuszone rozpaczliwie szuka pomocy za granic, niezalenie od ceny, jak trzeba byoby za t pomoc zapaci. A poniewa wschodniochrzecijaskie pastwa sowiaskie na Bakanach byy po kolei podbijane i wchaniane przez szybko rozrastajce si imperium osmaskie, pozostawao tylko jedno potencjalne rdo pomocy, aciski Zachd ten sam aciski Zachd, ktremu Bizantyczycy od koca XII wieku nie ufali i ktrego si bali, ktry dokona rozbioru Cesarstwa i skolonizowa jego ziemie, ktry prbowa narzuci Bizancjum religi potpion przez jego teologw oraz budzc pogard i nienawi w szerokich masach jego obywateli. Wybr, ktry teraz nieuchronnie si narzuca, by wic doprawdy bolesny. Jan V pokada nadzieje na wsparcie antytureckie przede wszystkim w Genueczykach, liczc na to, e zdecyduj si walczy w obronie swojego monopolu handlowego na Morzu Czarnym. Z tej strony dozna jednak rozczarowania. W roku 1359 tureckie watahy z Galipolu po raz pierwszy obozoway pod murami bizantyskiej stolicy. W roku 1363 Turcy zajli Filipopol, odcinajc Konstantynopol od Serbii i ldowej cznoci z Zachodem, a w roku 1369 ich armia zdobya Adrianopol, klucz do Tracji. Tymczasem Jan V prowadzi rozmowy z papieem Urbanem V w sprawie zorganizowania krucjaty, ktra powstrzymaaby napr muzumaski, a w roku 1366 uda si na Wgry, eby i tam baga o pomoc. Odpowied Zachodu bya yczliwa, chocia niewspmierna do powagi sytuacji. Z bogosawiestwem papieskim wyruszy w d Dunaju midzynarodowy oddzia pod dowdztwem ksicia Amadeusza Sabaudzkiego. Tym krzyowcom udao si zmusi Turkw do ustpienia na pewien czas z Galipolu, ale ich siy byy zbyt szczupe, eby mogli przedsiwzi operacje zakrojone na wiksz skal. W nastpstwie kolejnych pertraktacji w roku 1369 cesarz bizantyski przyby do Rzymu i osobicie przyj

223

wyznanie aciskie, decydujc si na krok, ktry odstrczy od wadcy jego poddanych, a jego pastwu nie przynis adnych korzyci ze strony papieskiej. W roku 1371 armia serbska zostaa rozbita przez Turkw w bitwie nad Maric niedaleko Adrianopola Serbia, Macedonia i pnocna Grecja stany otworem dla ekspansji tureckiej. Ksita serbscy musieli uzna zwierzchnictwo sutana i dostarczy mu kontyngenty wojskowe, by walczyy u boku swoich zwycizcw. Potga turecka nie tylko przejawiaa si na polu bitwy, ale rwnie dawaa o sobie zna w wewntrznych sprawach Cesarstwa. Wkrtce po bitwie nad Maric Jan V by zmuszony podpisa traktat nadajcy mu status osmaskiego wasala. Kiedy wic jego syn, Andronik, zbuntowa si przeciw ojcu i sprzymierzy z podobnie jak on zbuntowanym synem sutana Murada, po opanowaniu sytuacji cesarz otrzyma od wadcy tureckiego rozkaz uwizienia i olepienia syna. I wprawdzie okaleczony Andronik nie straci wzroku cakowicie, ale przez kilka lat przebywa w wizieniu, zanim w roku 1376 udao mu si uciec do genueskiej Galaty. Nastpnie, dziki pomocy Genueczykw, a take Turkw, opanowa Konstantynopol i uwizi ojca oraz brata, Manuela, ktry by teraz wspcesarzem. Nieco upraszczajc, mona powiedzie, e przez jaki czas w stolicy byo czterech cesarzy (dochodzi jeszcze syn Andronika Jan), ktrzy prowadzili przeciwko sobie wojn podjazdow, wszyscy bdc w pewnym stopniu narzdziami polityki Turkw lub miast woskich. Jednak w roku 1379 Jan V i Manuel wymknli si z miasta, udali na dwr sutana i majc wsparcie tureckiej armii i weneckiej floty, odzyskali stolic dla siebie. W ten sposb, zachowujc pozory niepodlegoci a w pewnych krtkich okresach cieszc si ni rzeczywicie ta mozaika miast i wysp, ktra bya wszystkim, co pozostao z dawnego Cesarstwa Bizantyskiego, z roku na rok coraz bardziej schodzia do roli podrzdnego pastwa satelickiego. Tymczasem osmaska nawaa w Europie para naprzd z nieubagan konsekwencj. Stolica turecka ju wczeniej zostaa przeniesiona do Adrianopola. W roku 1385 pada Sofia, w nastpnym Nisz, a w 1387 przysza kolej na Tesalonik, ktra poddaa si oblegajcej j armii tureckiej, eby unikn zupienia przez zdobywcw. Dwa lata pniej Serbowie ponieli straszliw klsk w sawnej bitwie na Kosowym Polu, ktra pooya kres wszelkim nadziejom na stawienie najedcom skutecznego oporu przez sowiaskie pastwa na Bakanach. Wreszcie w latach dziewidziesitych zostay podbite i wczone do imperium Osmanw resztki pastwa bugarskiego. Z tureckiego wasala Bugaria staa si tureck prowincj. Na pocztku ostatniej dekady XIV wieku zarwno w Konstantynopolu, jak i w Adrianopolu zasiadali na tronie nowi wadcy. Jan V zmar w roku 1391 i wadz obj po nim syn, Manuel II. Bajezid I o przydomku Byskawica" zosta sutanem po ojcu, Muradzie I, ktry zgin na Kosowym Polu. Wadca turecki by zdecydowany pooy kres anomalii, jak stanowio pniepodlege pastwo chrzecijaskie lece wewntrz terytorium mocarstwa muzumaskiego, i niebezpieczestwu interwencji pastw zachodnich wynikajcemu z takiej sytuacji. W roku 1394 armia turecka rozpocza wic blokad Konstantynopola od strony ldu.

224

Blokada nie bya wprawdzie zupena, poniewa okrty weneckie i genueskie cigle jeszcze mogy od czasu do czasu wpywa do Zotego Rogu, ale nikt nie mia wtpliwoci, e sutan zamierza zdoby miasto i zapewni sobie specjalne miejsce w raju, ktre od czasw Proroka tradycja islamska obiecywaa temu, kto zdobyby Rum". W Konstantynopolu wkrtce da si odczu gd. Zdezorientowani i pozbawieni autorytatywnego przywdztwa jego mieszkacy podzielili si. Niektrzy opowiadali si za kapitulacj, eby unikn okropiestw towarzyszcych zdobyciu miasta. Czy nie poddaa si Tesalonika? argumentowali. Czy wiele tysicy moe miliony Grekw nie yo ju i nie yje pod panowaniem tureckim, przystosowujc si, jak najlepiej mog, do nowego oblicza wiata? Inni wizali nadziej na ratunek ze stanowcz interwencj Zachodu i byli gotowi, a nawet chtni zapaci za to uni z Kocioem Zachodnim. Jeszcze inni pogryli si w millenarystycznych spekulacjach na temat daty powtrnego przyjcia Chrystusa, ktry zgromadzi wszystkich wiernych w blasku swojej chway. Ju wczeniej powszechnie wierzono, e ten dzie jest bliski, a najczciej wymienian dat by rok 1492, w ktrym wedug oblicze bizantyskich mijao siedem tysicy lat od stworzenia wiata. Na Zachodzie za znowu panowaa atmosfera gotowoci do interwencji. Tym, co spdzao sen z czoa zachodnich wadcw, nie by oczywicie los Cesarstwa Bizantyskiego, w ktrego obywatelach widzieli tylko schizmatyckich Grekw. Niepokoiy ich jednak postpy Turkw w Europie rodkowej i niebezpieczestwo wiszce nad ich wasnymi terytoriami. Najbardziej zagroeni byli Wgrzy. Krl wgierski zwrci si wic do swoich kolegw monarchw i do papiea rezydujcego w Awinionie z apelem o zorganizowanie krucjaty anty tureckiej. Apel spotka si z yczliwym przyjciem i wkrtce zgromadzono znaczne siy, liczce wedug niektrych wiadectw nawet sto tysicy ludzi. Z tego mniej wicej poow dostarczyy Wgry, reszt Francja, Anglia, Hiszpania, Polska, Czechy i inne pastwa. W lecie 1396 roku krzyowcy pomaszerowali w d Dunaju, zdecydowani odwrci fal islamsk. Turkom udao si jednak ich wymanewrowa. 25 wrzenia ogromna i mao zwrotna armia chrzecijaska zostaa otoczona pod Nikopolem w pnocnej Bugarii i w wikszoci posza pod miecz lub do niewoli. Bajezid utrzyma blokad Konstantynopola, a w roku 1397 zorganizowa wiksz ekspedycj karn przeciwko bizantyskim posiadociom na Peloponezie. Francuzi, ktrych krl by teraz suzerenem Genui, a co za tym idzie, genueskich kolonii we wschodniej czci Morza rdziemnego i nad Morzem Czarnym, cigle jednak mieli ochot urzdzi demonstracj siy skierowan przeciw Turkom. W roku 1399 marszakowi Boucicaut, majcemu pod swoim dowdztwem 1200 ludzi, udao si przedrze przez blokad i wkroczy do Konstantynopola. wietny onierski wyczyn francuskiego dowdcy wzbudzi entuzjazm proaciskiego stronnictwa w stolicy, ale w niczym nie zmieni jej rozpaczliwej sytuacji. W bizantyskich koach rzdzcych oywi jednak nadzieje na jakie szersze

225

i silniejsze wsparcie ze strony Zachodu. Manuel II uda si zatem w dugotrwa podr po pastwach zachodnich w poszukiwaniu pomocy militarnej dla Cesarstwa. W roku 1400 dotar do Parya, przedtem zatrzymujc si w Wenecji i innych miastach pnocnowoskich. Krl Karol VI przyj go z nalenymi honorami i zobowiza si przysa Bizantyczykom jeszcze jeden oddzia pod dowdztwem Boucicaut. Z kocem tego roku cesarz znalaz si w Londynie, gdzie by goszczony z rwnym uszanowaniem, ale nie uzyska adnych konkretnych deklaracji wsparcia. Stopniowo wadca bizantyski zda sobie spraw z tego, e obietnice monarchw zachodnich s mgliste i zawodne i e jego pastwo nie moe liczy na adn istotniejsz pomoc ze strony wiata aciskiego. Pomoc jednak przysza, ale nie z tej strony, z ktrej mg si jej spodziewa Manuel. Wdz mongolski Timur Leng (Kulawy"), albo Tamerlan, jak nazywano go w Europie, dokonujc bezlitosnych podbojw, stworzy imperium rozcigajce si od Delhi niemal do bram Moskwy. Rozrost i konsolidacja tureckiego mocarstwa Osmanw w Azji Mniejszej i Europie stanowiy z jego punktu widzenia zagroenie, poniewa w ten sposb powsta orodek polityczny, ku ktremu mogli ciy wrogo usposobieni wobec Timura jego wani poddani. Wadca mongolski stara si wic znale casus belli i atwo znalaz go na niespokojnym pograniczu. W roku 1402 poprowadzi swoj wielk armi do Azji Mniejszej, wymin siy tureckie i niespodziewanie zjawi si na ich tyach, a nastpnie zmusi je, by pod murami Ankary podjy bitw w niekorzystnych dla siebie warunkach terenowych. Skoczya si ona klsk Turkw i zagad ich armii, a sutan Bajezid dosta si do niewoli. Kiedy hordy mongolskie buszoway po caej Azji Mniejszej, palc, grabic i mordujc wszystko, co znalazo si na ich drodze, turecka blokada Konstantynopola rozpyna si. Uszczliwieni Bizantyczycy zaraz wysali posw z bogatymi darami dla swojego nieoczekiwanego zbawcy. Rodzce si imperium osmaskie doznao wic w rzeczy samej bardzo cikiego wstrzsu (niezalenie od tego, e Mongoowie szybko wycofali si z Azji Mniejszej), a Bizantyczykom los ofiarowa drug chwil wytchnienia, podczas ktrej mogli pracowa nad swoim ratunkiem. I z pocztku sprawy ukaday si dobrze. Cesarz Manuel popiesznie wrci z Zachodu. W roku 1403 midzy Bizantyczykami, Turkami, Genu i Wenecj zosta zawarty traktat na jego mocy wrcia do Cesarstwa Tesalonika i niektre inne utracone obszary. Skoczyo si pacenie trybutu Turkom, co wicej, uznali oni w pewien mglisty sposb zwierzchnictwo cesarza. Przez pewien czas Manuel mg nawet miesza si do spraw wewntrznych Osmanw, uczestniczc w rozgrywkach midzy synami Bajezida walczcymi z sob o sched ojcowsk. Ostatecznie w roku 1413 Bizantyczykom, z pomoc serbsk, udao si doprowadzi do tego, e na tronie tureckim zasiad popierany przez nich Mehmed, ktry nastpnie potwierdzi traktat z roku 1403. Nie uczyniono jednak w tych latach w Bizancjum nic, by przygotowa si na dzie, w ktrym imperium osmaskie odzyska swoj potg. Nie wypracowano adnych nowych stosunkw z mocarstwami zachodnimi. Na Bakanach nie zostaa

226

utworzona adna liga pastw, ktre czyo wsplne wyznanie wschodniochrzecijaskie. mier Mehmeda I w roku 1421 oznaczaa koniec okresu saboci Osmanw. Jego syn i nastpca, Murad II, skoczy z polityk odprenia i przeszed do ofensywy na froncie europejskim, ktry w roku 1422 sta si widowni ataku potnej armii tureckiej na Konstantynopol i tureckich postpw w Albanii, Epirze oraz rodkowej Grecji. Nawet Peloponez, teraz prawie w caoci znajdujcy si w rkach bizantyskich, ucierpia od niszczycielskiego najazdu. W roku 1424 sdziwy ju Manuel II by zmuszony zawrze z Turkami nowe porozumienie, w ktrym zobowiza si do ponownego pacenia im trybutu i uznawa tureckie zdobycze poprzednich lat. Okazja jeli w ogle jaka bya zostaa stracona. I kiedy cesarz umiera w roku 1425, pozostawia swoje pastwo w bardziej rozpaczliwej sytuacji, ni byo wtedy, kiedy przed trzydziestoma czterema laty wstpowa na tron. Teraz Cesarstwo Bizantyskie miao przed sob oczywist alternatyw: wchonicie przez imperium osmaskie albo ratunek z aciskiego Zachodu. Nie byo adnej drogi poredniej, niezalenie od tego, ilu bizantyskich ludzi wadzy ywioby jakie zudzenia w tym wzgldzie. Zachty i apele Konstantynopola pod adresem mocarstw zachodnich stay si wic coraz czstsze i coraz bardzej usilne. Ju w roku 1423 syn Manuela, Andronik, ktry sprawowa zarzd Tesaloniki, odstpi to miasto Wenecjanom w nadziei, e wasne interesy handlowe skoni ich do jego obrony. I bronili go rzeczywicie, ale rodkami niewspmiernymi do zagroenia. W roku 1430 Tesalonika zostaa zdobyta, po Arabach i Normanach teraz przez Turkw sutana Murada II, eby pozosta ju w rkach tureckich a do roku 1912. Jan VIII, nastpca Manuela, podrowa na Wgry i do Italii, ale nie przynioso to adnych rezultatw. Mocarstwa zachodnie byy wprawdzie zaniepokojone tureckimi postpami w Europie, lecz nie chciay ryzykowa otwartej konfrontacji dla ratowania rozpadajcych si resztek Cesarstwa Bizantyskiego. A spr midzy Kocioem Wschodnim i Zachodnim uniemoliwia wytworzenie si poczucia chrzecijaskiej solidarnoci midzy katolickim Zachodem a prawosawnym Wschodem. W latach trzydziestych XV wieku nastpi zreszt rozam wewntrz samego Kocioa Zachodniego midzy zwolennikami wadzy papiea a wyznawcami pogldu, e prawdziwa wadza duchowa Kocioa moe by sprawowana tylko przez zgromadzenie jego biskupw, sobr (concilium). I taki sobr, bez aprobaty papieskiej, zebra si i rozpocz obrady w Bazylei w roku 1431. Przed Konstantynopolem zarysowaa si perspektywa doprowadzenia do unii kocielnej bez jej najbardziej znienawidzonego nastpstwa, jakim bya dla Bizantyczykw supremacja papieska. Zatem Jan VIII, ktry w roku 1432 zoy propozycj unii papieowi Eugeniuszowi IV, w nastpnym roku zwrci si w tej sprawie do zgromadzonych w Bazylei koncyliarystw. Ci uznali stanowisko bizantyskie za interesujce. Taki obrt wydarze zaniepokoi kuri rzymsk, ktra przystpia do oskrzydlania przeciwnikw, zwoujc wasny sobr, na ktry zosta zaproszony cesarz i przedstawiciele bizantyskiego Kocioa. Przygotowania posuway si szybko

227

i w roku 1438 Jan VIII i patriarcha konstantynopolitaski Jzef II wraz z przedstawicielami innych patriarchatw wschodnich oraz imponujc grup bizantyskich uczonych i teologw wsiedli na okrty papieskie, ktre zawiozy ich do Italii. Sobr rozpocz swoje prace w Ferrarze, a w roku 1439 przenis si do Florencji. Wszystkie zastarzae rozbienoci w stanowiskach obu Kociow byy roztrzsane sumiennie i szczegowo. Strona bizantyska poczynia ustpstwa w wielu punktach spornych, takich jak rodzaj chleba uywanego w Eucharystii czy celibat duchowiestwa. Jeeli chodzi o najwaniejszy teologicznie problem Trjcy witej, tzn. kwesti, czy Duch wity pochodzi tylko od Ojca czy od Ojca i Syna, znaleziono formu kompromisow. Stwierdzono mianowicie, e pochodzi od Ojca przez Syna. I tak 6 lipca 1439 roku, po schizmie trwajcej przez blisko cztery stulecia, ogoszono powtrne poczenie Kocioa Wschodniego i Zachodniego i uczczono je naboestwem odprawionym w obu obrzdkach, greckim i aciskim. Spord wszystkich przedstawicieli strony bizantyskiej tylko jeden odmwi podpisania proklamacji unii. Pniejsze wydarzenia pokazay, e i inni mieli powane zastrzeenia. Ale sytuacja przedstawiaa si rozpaczliwie, a Koci Wschodni zawsze zdawa sobie spraw z rnicy, jaka musi zachodzi midzy podanym ideaem a praktyk. Kiedy jednak cesarz wraz z towarzyszcymi mu osobami wrci do Konstantynopola, powitaa go zacita wrogo wikszoci poddanych i pospna podejrzliwo Turkw. W roku 1443 rozpoczy si powolne i napotykajce liczne przeszkody przygotowania do krucjaty obiecanej Bizantyczykom przez papiea jako zapata za uni z Kocioem Zachodnim. Moment wydawa si odpowiedni. Sutana Murada nie byo w Europie, poniewa musia uda si do Azji Mniejszej, eby upora si ze swoimi buntowniczymi poddanymi turkmeskimi. W Albanii wznieci zwyciskie powstanie przeciwko tureckim panom Jerzy Kastriota, inaczej Skanderbeg. W Serbii i Bugarii panowao poruszenie ludzie yli w penym napicia oczekiwaniu na to, co moe si wydarzy. Wreszcie armia krzyowcw zgromadzia si na Wgrzech, pomaszerowaa w d Dunaju, a nastpnie w gr Morawy, zaja Nisz i Sofi i skierowaa si w stron Morza Czarnego. Murad popiesznie wrci wtedy z Azji i przygotowa si do stawienia czoa nowej sytuacji. Majc przed sob perspektyw starcia z ca potg osmask, przywdcy krucjaty stracili zapa bojowy i podpisali z sutanem rozejm, ktry mia trwa dziesi lat. Jednak ju jesieni tego samego, 1444, roku dziaania wojenne rozpoczy si na nowo, prawdopodobnie z powodu zerwania rozejmu przez krzyowcw. 10 listopada Murad dopad si chrzecijaskich pod Warn i w morderczej bitwie odnis zwycistwo. * Niedobitki krzyowcw w popochu wycofay si na bezpieczne Wgry.
* Na czele wojsk krzyowych sta majc u swego boku wojewod siedmiogrodzkiego, wybitnego wodza Jana Hunyadiego mody krl polski i wgierski, Wadysaw III, ktry zerwa rozejm z sutanem (zdaniem niektrych historykw nie podpisany przez siebie) za namow legata papieskiego, kardynaa Cesariniego, i przypaci to yciem w bitwie warneskiej (przyp. tum.).

228

Teraz Turcy bardziej si niepokoili wrzeniem w Albanii i Serbii, ni martwili o to, co moe wydarzy si w Konstantynopolu, cokolwiek by to byo. Przez kilka lat miasto nie byo wic naraone na adne agresywne posunicia z ich strony, podczas gdy na zachodnich Bakanach trway operacje karne przeciwko buntownikom. W roku 1448 zmar Jan VIII i na tronie bizantyskim zasiad jego brat, Konstantyn XI Dragasz (od imienia rodowego serbskiej matki), ktry przedtem przez kilkanacie lat zarzdza Peloponezem. Uroczysto koronacji odbya si w Mistrze i dokona jej tamtejszy metropolita. W Konstantynopolu nie byo bowiem patriarchy, ktry mgby dopeni tego obrzdu, z powodu powszechnego oporu duchowiestwa wobec unii z Kocioem rzymskim. Wkrtce po Janie, w roku 1451, zmar rwnie Murad II, po ktrym wadz obj jego syn, Mehmed II, mody czowiek o bardzo duej wiedzy i rozlegych zainteresowaniach kulturalnych mwi w szeciu jzykach, w tym po grecku byskotliwej inteligencji i bezgranicznej ambicji. Nowy sutan postanowi zaatwi problem Konstantynopola raz na zawsze. Jeszcze zim pierwszego roku swojego panowania nakaza rozpoczcie okrenia miasta, Na europejskim brzegu Bosforu zosta byskawicznie wzniesiony ogromny zamek, nazwany pniej Rumeli Hisar, Zamek Rumelski (czyli Europejski), z ktrego wida byo stolic bizantysk. Naprzeciwko, po azjatyckiej stronie cieniny, wznosi si Zamek Anatolijski, Anadolu Hisar, zbudowany przed pwieczem przez Bajezida. W tym samym roku 1452, w ktrym zostaa ukoczona budowa Rumeli Hisar, do Konstantynopola przybya delegacja papieska, na czele ktrej sta Izydor, wczeniej metropolita kijowski, teraz kardyna Kocioa rzymskiego. Wysannicy papiea przyprowadzili z sob dwustu ucznikw, aby wesprze siy obronne stolicy. Tymczasem obecno delegacji z Zachodu sprawia, e panujce w miecie nastroje antykatolickie i antyzachodnie podniosy si do poziomu jeszcze wyszego ni przedtem. Kiedy kardyna odprawi w kociele Mdroci Boej i w obecnoci cesarza msz wedug obrzdku aciskiego, wielu obywateli, zarwno duchownych, jak i wieckich, uznao, e i Koci, i pastwo bizantyskie dowiadczyy przez to upokorzenia nieporwnywalnego z adnym innym w swojej historii i e gniew Boy z pewnoci spadnie na miasto. Jerzy Scholariusz, jeden z przedstawicieli strony wschodniej, ktrzy podpisali we Florencji akt unii, teraz umieci na bramie kocioa Mdroci Boej manifest, w ktrym ogasza, e woli raczej umrze ni wyrzec si prawdziwej wiary. Taka zmiana stanowiska bya znamienna dla rozpaczy, ktra ogarna wielu Bizantyczykw, kiedy okazao si, e unia z acinnikami nie przyniosa Cesarstwu adnego ratunku przed zagroeniem tureckim. Spord monarchw zachodnich jedynie krl Aragonii i Neapolu, Alfons V, wydawa si zainteresowany wojn z Turkami, ale jego ambicj bya restauracja Cesarstwa aciskiego, a nie ocalenie Cesarstwa Bizantyskiego. Ostatecznie zreszt nie zrobi nic. Na wiosn roku 1453 sutan przygotowa ostateczny atak na Konstantynopol.

229

Niezdobyte mury miasta, zbudowane przez Teodozjusza II przed tysicem lat, nie byy odporne na now bro owych czasw artyleri. A osmaska armia miaa jakie pidziesit prymitywnych dzia, w tym jedno o rozmiarach icie monstrualnych, ktre musiao by cignite przez szedziesit wow. Rwnie turecka flota bya teraz dostatecznie silna, eby cakowicie odci miasto od morza, jeli nie liczy jakiego przypadkowego maego statku, ktry mg si przelizgn przez blokad pod oson ciemnoci lub korzystajc ze zej pogody. Ale Bizantyczycy wci mogli zamyka specjaln zapor Zoty Rg i w ten sposb uniemoliwia okrtom nieprzyjacielskim zakotwiczenie na spokojnych, osonitych wodach w bezporednim ssiedztwie najsabszego odcinka nadmorskich murw stolicy. Siy bronice miasta liczyy nie wicej ni siedem tysicy ludzi, wrd ktrych znajdowao si wielu przebywajcych w nim Wenecjan oraz siedmiu-setosobowa kompania onierzy przyprowadzona przez Genueczyka, dowiadczonego condottiere Giovanniego Giustiniani. Armia, ktra stana naprzeciwko nich, bya przynajmniej pitnastokrotnie liczniejsza, a jej morale podnosia wola i wiadomo zwycistwa. W wielkanocny poniedziaek, 2 kwietnia, armia Mehmeda rozbia pierwsze namioty pod murami miasta, a cztery dni pniej turecka artyleria rozpocza jego ostrzeliwanie. W nastpnych dniach obrocy naprawiali noc szkody wyrzdzone przez dziaa w cigu dnia. A podczas gdy trwaa taka nie mogca przynie rozstrzygnicia wymiana dziaa, sutan przygotowywa swj majstersztyk, ktry by moliwy jedynie dziki kolosalnej przewadze liczebnej jego armii. Rozkaza mianowicie zbudowa z drewnianych rolek drog z Bosforu na wzgrze za Galat i stamtd w d do Zotego Rogu. 22 kwietnia bizantyscy obrocy murw od strony portu z osupieniem zobaczyli, e tureckie okrty, wcignite na wierzchoek wzgrza, zsuwaj si z pochylni na wody zatoki, za strzegc ich przegrod obronn. Gdyby Genueczycy z Galaty zdecydowali si to zrobi, przypuszczalnie byliby w stanie je zatopi. Ale wiedzieli, e cen za to mogoby by zupienie i zniszczenie ich wasnego miasta, zatem zachowali w dalszym cigu swoj czujn i niespokojn neutralno. Tymczasem wewntrz miasta roso napicie. Zjawiskiem na porzdku dziennym stay si bijatyki i rne przykre incydenty midzy Grekami i acinnikami, midzy Wenecjanami i Genueczykami, midzy zwolennikami i przeciwnikami unii kocielnej. Przemczeni obrocy musieli teraz obsadzi nie tylko mury od strony ldu i morza Marmara, ale rwnie nadmorskie mury biegnce wzdu Zotego Rogu. Zdarzay si rozmaite niezwyke wypadki, w ktrych dopatrywano si zapowiedzi nieszczcia takie jak ten, kiedy podczas procesji ikona Najwitszej Panny spada z platformy, na ktrej j niesiono. Niemniej wola oporu utrzymywaa si. W maju sutan przedoy miastu warunki kapitulacji, z ktrych jednym byo opuszczenie miasta przez ludno greck. Konstantyn odpowiedzia, e on i jego poddani wol raczej umrze ni wyrzec si miasta cieszcego si specjaln opiek Bo, w ktrym ich przodkowie yli przez jedenacie wiekw.

230

Ostatecznie 27 maja Mehmed objecha swoje oddziay, zapowiadajc rozstrzygajcy szturm. Nastpnego dnia jego armia odpoczywaa. Tymczasem w Konstantynopolu biy dzwony kocielne, po ulicach obnoszono ikony i relikwie witych, cesarz osobicie wizytowa mury, zagrzewajc obrocw, aby wytrwali do koca, a w kociele Mdroci Boej duchowni greccy i aciscy wsplnie celebrowali Eucharysti w godzinie jednakowo zagraajcego jednym i drugim niebezpieczestwa dzielcy ich spr poszed w niepami. Nad ranem we wtorek 29 maja rozpocz si atak, morze tureckich onierzy, fala za fal, pyno ku murom. Rozgorzaa zacita walka. W pewnym momencie kilkudziesiciu Turkom udao si wtargn do miasta przez boczn furt wypadow i wywiesi na murach sztandar Proroka. Janczarzy, widzc to, wdarli si za nimi t sam drog oraz przez wyomy w murach i wysypali si nagle za plecami obrocw. Wkrtce stawiao opr ju tylko kilka odizolowanych od siebie grup bizantyskich onierzy. Po kolei byy rozgramiane przez Turkw. W jednej z tych grup, w pobliu bramy w. Romana, walczc jak prosty onierz, zgin ostatni cesarz bizantyski, Konstantyn XI Dragasz z dynastii Paleologw. Jego ciaa nigdy nie znaleziono. Ci acinnicy, ktrym si to udao, uciekli na swoje okrty i w popochu odpynli na Chios, Kret czy do Wenecji. Grecy czekali. Sutan, zgodnie z wojennym zwyczajem, obieca swoim onierzom trzy dni na pldrowanie miasta. Upojeni zwycistwem i spragnieni upw, mordowali teraz i grabili bez opamitania. Nikt nie potrafi oszacowa, ilu mieszkacw Konstantynopola zostao wtedy zabitych, ile bezcennych dzie sztuki ulego zniszczeniu. Wiele osb szukao schronienia w kociele Mdroci Boej, cigle liczc na cud. Turcy wpadli do wewntrz, zdzierali ze cian kosztowne wyposaenie wityni, wyapywali jecw, zabijali tych, ktrzy stawiali opr. Wkrtce przyby tam osobicie sutan i kiedy imam, wstpiwszy na gwny otarz, poprowadzi mody, osmaski wadca zoy dziki Allachowi za wypenienie si proroctwa o zniszczeniu Rumu". Orgia grabiey skoczya si i wrd zdobywcw zostaa przywrcona dyscyplina. W Konstantynopolu osiedlio si wielu Turkw. Na miejsce jego mieszkacw, ktrzy zginli lub uciekli, sprowadzono Grekw z innych miast. Sutan nie mia bowiem zamiaru pozwoli na to, aby wielka metropolia nad Bosforem zmarniaa w pozbawion znaczenia miecin. Mehmed pragn rwnie uregulowa sytuacj greckiej wsplnoty chrzecijaskiej w imperium Osmanw. Poniewa to, co pozostao z pastwowych struktur administracyjnych Cesarstwa Bizantyskiego, zostao zmiecione, jedyn instytucj, ktra teraz moga jednoczy i reprezentowa ludno greck, by Koci. Ale Koci musia mie gow. A zatem ju w pierwszych miesicach po zdobyciu miasta sutan zacz rozglda si za kim, kto zajby wakujce stanowisko patriarchy konstantynopolitaskiego. Ten kto musiaby cieszy si zaufaniem chrzecijaskiej ludnoci greckiej a teraz stanowia ona niebagatelny skadnik populacji imperium osmaskiego i odpowiada przed sutanem za jej lojalne

231

zachowanie wobec nowej wadzy. Wybr Mehmeda pad na Jerzego Scholariusza, obecnie mnicha o imieniu Genadiusz, ktry po akceptacji unii kocielnej we Florencji odrzuci j publicznie i bezkompromisowo w Konstantynopolu. Byo rzecz w najwyszym stopniu nieprawdopodobn, eby taki czowiek pozwoli sobie na jakie nowe prby nawizania kontaktw z papiestwem i wplta Turkw w niepodany konflikt z mocarstwami zachodnimi. I tak w styczniu 1454 roku Scholariusz zosta ordynowany na patriarch. Uroczysto odbya si w kociele witych Apostow, poniewa wielki koci Mdroci Boej by ju zamieniony w meczet. W ten sposb zakoczyy si dzieje pastwa, ktre istniao jako chrzecijaskie Cesarstwo Rzymskie od czasw Konstantyna Wielkiego, a wic ponad jedenacie wiekw, i ktrego najgbsze korzenie sigay siedmiu wzgrz nad italskim Tybrem przed dwoma tysicami lat z gr. Poczynajc od panowania Andronika II, byo ono ju tylko osobliw niezalenie od tego, e szacown skamielin. A chocia ostatni cios zadali mu Osmanowie, mona znale wiele argumentw przemawiajcych za tym, e mierteln ran otrzymao z rk aciskich krzyowcw w roku 1204. Wyrzdzone przez nich wwczas szkody, rozczonkowanie Cesarstwa i upokorzenie, jakiego doznao, sprawiy, e Bizancjum nie byo ju potem zdolne ustanowi jakiej trwaej rwnowagi si midzy sob a rodzcym si mocarstwem osmaskim tak jak to udao mu si wieki wczeniej z sasanidzk Persj i kalifatem arabskim czy te, w najbardziej porwnywalnej sytuacji, z selduckim sutanatem Ikonion. Cesarstwo Bizantyskie przemino, ale przetrwa Koci Wschodni, nie tylko stanowic w dalszym cigu autorytet duchowy, tak jak to byo zawsze, ale odgrywajc decydujc rol w wielu sprawach ycia wieckiego, ktre dotyczyy greckiej spoecznoci w imperium Osmanw, a take roszczc sobie prawo do lojalnoci szerokich rzesz wyznawcw prawosawia, ktrzy nie byli poddanymi tego imperium. Kilka ocalaych pocztkowo enklaw europejskich, w ktrych utrzymay si rzdy bizantyskie, wkrtce zostao wchonitych przez Turkw. Bizantyska prowincja Morei na Peloponezie ju wczeniej miaa status osmaskiego pastwa wasalnego. W roku 1460 Mehmed zdecydowa si bezporednio wczy j do swojego imperium. Stolica Morei, Mistra, poddaa si losowi, nie prbujc zbrojnego oporu by moe z powodu przemonego wpywu, jaki wywieray na sytuacj w kraju bogate monastery, ktre dopilnoway, eby utrzymanie przez nie w spoeczestwie osmaskim dotychczasowej pozycji zostao zagwarantowane dziki stosownemu porozumieniu, zawartemu przez sutana z Kocioem. Niektre z tamtejszych miast broniy si wprawdzie zaarcie, ale jedno po drugim musiay ulec przewadze najedcw i w kocu opr przeciwko Turkom ograniczy si w tym regionie do dziaa partyzanckich prowadzonych w niedostpnych okolicach grskich. Inn przetrwa po upadku Konstantynopola anomali polityczn byo greckie

232

cesarstwo Trebizondy, lece na dalekim pnocnym wschodzie Azji Mniejszej. Jego wadcy nigdy nie porzucili nierealnych nadziei na utworzenie koalicji antytureckiej i podejmowali pewne starania w tym kierunku. Jednak kiedy w roku 1461 Mehmed Zdobywca zaatakowa miasto olbrzymi armi ldow i flot, ostatni wadca Trebizondy, wiadomy tego, e skuteczna obrona jest niemoliwa, podda swoj stolic. Zosta on nastpnie przewieziony do Adrianopola, gdzie trzymano go w naleycie honorowej niewoli. Po dwch latach sutan uzna jednak za wskazane zabi dostojnego jeca. C, czowiek, ktry nosi kiedy cesarsk purpur, mg w pewnych sytuacjach okaza si gociem niebezpiecznym.

YWOTNO KULTURY

w roku Zdobycie Konstantynopola przez krzyowcwaciskich1204 i ustanowienie na gruzach Cesarstwa Bizantyskiego rzdw spowodowao zagad instytucji tworzcych ramy, w ktrych moga kwitnc bizantyska sztuka, literatura i myl naukowa. Nie byo ju cesarza ani cesarskiego dworu i tym samym skoczy si mecenat, ktry promieniowa z tego orodka. Koci wprawdzie przetrwa, ale znaczna cz jego bogactw znalaza si w rkach zachodnich, a jego hierarchia rozproszya si i zuboaa. Wiele monasterw w dalszym cigu stwarzao warunki do wykonywania dzie sztuki i kopiowania manuskryptw, lecz ju teraz na mniejsz skal. Przestao istnie kulturalne rodowisko wielkomiejskie, z ktrego rekrutowali si zarwno twrcy, jak i odbiorcy tylu dzie literatury i sztuki powstaych w XII wieku. Czonkowie tego rodowiska albo uciekli do tego czy innego spord regionw Cesarstwa, ktre cigle pozostaway poza zasigiem wadzy acinnikw, i yli tam jako uchodcy, albo zginli w pomroce zapomnienia. (Na przykad Nicetas Choniata, wspominany tu ju historyk i teolog, uda si do Nicei. A jego brat, Micha, uczony metropolita Aten, spdzi wikszo pozostaych mu jeszcze lat ycia w ubstwie na wyspie Keos, z ktrej w pogodny dzie mg przez morze oglda wzgrza Attyki. Zmar okoo roku 1222 w monasterze Prodromos.) Na ludzi majcych klasyczne wyksztacenie literackie nie czekaa ju kariera w biurokracji pastwowej czy kocielnej. Lawina oglnej katastrofy pocigna te za sob cesarskie manufaktury, a zatrudnieni w nich jedwabnicy, mozaikarze, zotnicy i przedstawiciele innych rzemios rozpierzchli si na cztery wiatry, pozbawieni moliwoci przekazania swoich majcych odwieczn tradycj umiejtnoci przyszym pokoleniom. A jednak nie nastpio zupene zerwanie z przeszoci. Wadcy greckich pastw sukcesorskich w Azji Mniejszej i w Epirze, gdy tylko podjli prb odbudowy systemu administracyjnego i odtworzenia ceremoniau dworskiego Cesarstwa, zaczli te, w takim stopniu, w jakim to byo moliwe, troszczy si o sztuk i literatur. Ich wizja spoeczestwa, ktrej starali si strzec, wykraczaa bowiem daleko poza zwyke ramy organizacji pastwowej. Obejmowaa ona cao tro-

jakiego dziedzictwa Bizantyczykw jako spadkobiercw Cesarstwa Rzymskiego i tradycji helleskiej oraz jako Nowego Izraela, narodu wybranego przez Boga. W stoecznym miecie Cesarstwa Nicejskiego zakadano szkoy, w ktrych

234

ludzie, co ksztacili si i czsto sami uczyli w Konstantynopolu przed rokiem 1204, teraz odtwarzali i przekazywali innym tradycyjn kultur, Imiona niektrych spord nich s nam znane. Micha Senacherym (jego komentarz do Homera zachowa si, chocia nie jest opublikowany) uczy literatury. Teodor Heksapteryg retoryki. W nieco pniejszych latach najpierw w Nicei, a potem w pewnym monasterze w pobliu Efezu naucza Nicefor Blemydes, zgryliwy mnich o zadziwiajcej erudycji. Tematyka jego pism obejmowaa teologi, filozofi, retoryk, medycyn w gruncie rzeczy ca bizantysk tradycj intelektualn. Cesarze nicejscy Jan Watatzes i Teodor II Laskarys osobicie sprawowali mecenat nad literatur i nauk. Jednym z problemw, z ktrymi musieli si w tej dziedzinie upora, by niedostatek ksiek. Aby temu zaradzi, wanie Nicefor Blemydes zosta wysany do wieo odzyskanych prowincji europejskich z misj wyszukiwania manuskryptw dla biblioteki, ktr Watatzes zaoy w swojej azjatyckiej stolicy. Zachowao si troch rkopisw prawdopodobnie skopiowanych w wczesnej Nicei, ktre zawieraj zbiory poezji, listw, mw, rozprawek i innych okolicznociowych utworw, powstaych w epoce Komnenw. Najwyraniej wic znaleli si tam ludzie, ktrzy starali si gromadzi rozproszone uamki tej czsto cennej, wysoce retorycznej literatury i przechowywa je jako przykad dla swoich wspczesnych i dla przyszych pokole. Teodor II Laskarys sam by pisarzem i uczonym. Spod jego pira pyna rzeka rozpraw teologicznych i filozoficznych, mw na rne uroczystoci, poezji religijnej, rozmaitych drobnych rozprawek i listw. W czasach, kiedy obejmowa on tron po ojcu co nastpio w roku 1254 nie ulegao ju wtpliwoci, e dni Cesarstwa aciskiego s policzone. I bizantyskie koa rzdzce w Nicei byy gotowe nie tylko wzi na siebie rol polityczn, ktr ich poprzednicy utracili w roku 1204, ale rwnie zachowa i rozwija kruch, nieekspansywn kultur elitarn, ktrej z takim trudem udao si utrzyma przy yciu. Despotat od tytuu wadcw, despotesw Epiru w pnocno-zachodniej Grecji by pod kadym wzgldem organizmem politycznym o mniejszym potencjale witalnym ni Cesarstwo Nicejskie. Nie mia ani tak rozlegego terytorium, ani uprawomocnienia i prestiu, jakie dawaa Nicei obecno patriarchy ekumenicznego (tytularny epitet patriarchw konstantynopolitaskich). By te bardziej bezporednio wystawiony na niebezpieczestwo militarne, groce mu i z Italii, i ze strony rozrastajcego si pastwa serbskiego. Jak si rwnie wydaje, wadcy Epiru dokonywali mniejszych wysikw ni nicejscy, eby ustanowi w swoim pastwie i utrzyma jakie instytucje edukacyjne, i niewiele zachowanych manuskryptw mona przypisa skrybom dziaajcym na tym terenie. Nie oznacza to jednak, e brakowao w Epirze ludzi pira, ktrzy w trudnych warunkach podtrzymywali literackie tradycje przodkw. Nalea do nich Jan Apokauk, ktry po dugiej karierze w patriarszej biurokracji w Konstantynopolu uzyska przed czwart krucjat godno metropolity Naupaktos. Po roku 1204 Apokauk uciek do Arty, stolicy Epiru, gdzie y do roku 1233, odgrywajc wan

235

rol w politycznej stabilizacji nowego pastwa. Jego wiersze o tematyce religijnej, jego listy i liczne sporzdzane przez niego oficjalne dokumenty s pisane w silnie archaizujcej grece klasycznej, w ktrej zyska biego za swoich dni konstantynopolitaskich. Innym przedstawicielem epirockiego ycia intelektualnego jest Jerzy Bardanes, Ateczyk, protegowany Michaa Choniaty, z ktrym wsplnie uciek na Keos w roku 1204, by pitnacie lat pniej zosta metropolit Korfu. Czynny na niwie kocielnej i dyplomatycznej, pozostawi pewn liczb listw i wierszy okolicznociowych utrzymanych w stylu klasycyzujcym. Wreszcie Demetriusz Chomatian. Przed rokiem 1204 zajmowa on jakie stanowisko przy stoecznym urzdzie patriarszym, a po zdobyciu miasta przez krzyowcw uciek do Ochrydy w Macedonii, gdzie najpierw by archiwist, potem za zosta arcybiskupem. By wielce uczonym i przenikliwym znawc prawa, doskonale obeznanym z ogromn literatur jurystyczn, jak wypracowao Bizancjum. Oprcz licznych orzecze prawnych, ktre czsto przynosz materia niezwykle interesujcy dla badaczy dziejw spoecznych, zachowa si zbir jego wierszy o tematyce religijnej. Nie ma adnych dowodw na to, e ktry z tych ludzi w sposb systematyczny zajmowa si nauczaniem, ale ju sama ich obecno i wywierany przez nich wpyw wytwarzay pewn wi midzy tamtejszym wiatem a wiatem bizantyskim sprzed katastrofy roku 1204. Sukcesorskie pastwa greckie XIII wieku ani nie miay odpowiednich rodkw, ani nie czuy si na tyle bezpieczne, eby porywa si na budownictwo monumentalne. Oszczdne Cesarstwo Nicejskie w ogle budowao niewiele, a wikszo tego, co zbudowao, z biegiem wiekw ulega zniszczeniu. Zachoway si jednak pewne lady dekoracji freskowej w kociele Hagia Sofia w Nicei, ktre pozwalaj przypuszcza, e cao dziea bya utrzymana w stylu stoecznym i prawdopodobnie zostaa wykonana przez artystw, ktrzy byli uchodcami z Konstantynopola. Hojniej budowao malekie cesarstwo Trebizondy, wzbogacone dziki tranzytowemu handlowi z Dalekim Wschodem. Dysponujemy danymi, ktre mwi o mozaikowych dekoracjach tamtejszych kociow, chocia nic z tego nie przetrwao do naszych czasw. Natomiast wiele zachowanych freskw wykazuje gust stoeczny, klasycyzujcy, ktry w pewnych subtelnych szczegach rni si jednak od XH-wiecznego. Malarze uywaj o wiele szerszej palety i czsto przedkadaj delikatne cieniowanie nad bardziej wyrazisty kontur epoki Komnenw. Wida, e lubowali si raczej w czysto dekoracyjnym i fantazyjnym posugiwaniu si kolorem dla efektu samego w sobie ni w iluzjonistycznym odtwarzaniu barw rzeczywistego wiata. Sztuka Epiru, jak si zdaje, mniej przypominaa sztuk metropolii, miaa charakter bardziej prowincjonalny. Z tamtejszego malarstwa przetrwao zreszt niewiele. Za to wadcy Epiru byli niestrudzonymi budowniczymi. I chocia ich paace znikny, na caym obszarze ich byych posiadoci zachoway si z tych czasw mae kocioy bazylikowe, czsto o drewnianym stropie, ozdobione od zewntrz dekoracyjn murark taki styl budownictwa kocielnego rozprzestrzeni

236

si wkrtce rwnie na inne regiony wiata bizantyskiego. Natomiast metropolitalny koci Marii Pocieszycielki, Paregoritissa, w stoecznej Arcie, zbudowany w latach 1282-1289, jest raczej niezbyt udan kombinacj dwch form architektonicznych, bazyliki i krzya wpisanego w kwadrat, zwieczon a siedmioma maymi kopuami, wspartymi na tamburach. Jego dekoracja wewntrzna przypomina kocioy z X wieku, ktre mona oglda w rodkowej Grecji i gdzie indziej. Inaczej mwic, despotat Epiru nie przyciga architektw i rzemielnikw pierwszej rangi i by zmuszony ucieka si do pracy fachowcw miejscowych std bra si w prowincjonalny charakter jego sztuki. Kiedy pnym latem roku 1261 w wielkim kociele Mdroci Boej w Konstantynopolu odbya si uroczysta koronacja Michaa VIII, aciska przerwa w dziejach bizantyskich dobiega koca i zostao restaurowane chrzecijaskie Cesarstwo Rzymskie Konstantyna Wielkiego i Justyniana, jakie istniao przed rokiem 1204. Takie przynajmniej byo stanowisko czynnikw oficjalnych. I rzeczywicie poprzez Cesarstwo Nicejskie zostaa zachowana cigo wadzy pastwowej. A jednak Cesarstwo Bizantyskie w swoich ostatnich dwch stuleciach pod wieloma wanymi wzgldami znacznie rnio si od tego, ktre istniao przed nieszczciem czwartej krucjaty. W politycznej, ekonomicznej i socjalnej strukturze bizantyskiego spoeczestwa nastpiy bowiem nieodwracalne zmiany, ktrym z kolei towarzyszyy zmiany w systemie wartoci wyznawanym przez czonkw tego spoeczestwa i w celach, do ktrych ono dyo. Przede wszystkim samo terytorium znajdujce si teraz pod wadz Cesarstwa byo w porwnaniu ze stanem poprzednim bardzo uszczuplone i zmniejszao si w dalszym cigu niemal do zniknicia z mapy. Dochody napywajce z tego okrojonego terytorium, nawet gdyby podatki byy wymierzane i cigane z rwn skrupulatnoci co przedtem, nie wystarczyyby na utrzymanie kosztownych, a jednoczenie bezproduktywnych instytucji w rodzaju dworu cesarskiego, Kocioa i administracji centralnej na takim poziomie jak w minionych stuleciach, nie mwic ju o zapewnieniu pastwu odpowiedniej siy militarnej. A podatki nie byy cigane tak skutecznie jak przedtem. Ponadto nadziay ziemi w charakterze pronoia, ktre pierwotnie nie miay wanoci bezterminowej i nakaday na posiadacza obowizek osobistej lub nieosobistej suby wojskowej, stay si dziedziczne, a powinno dostarczania pastwu onierza bya w praktyce lekcewaona. Wystpuje tu mechanizm samonapdzajcy: z jednej strony to zjawisko byo nastpstwem saboci wadzy centralnej, z drugiej przyczyn dalszego pogbiania si tej saboci. Zarazem waciciele ziemscy, zarwno duchowni, jak i wieccy, mieli przyznane prawo pobierania podatkw od swoich dzierawcw. Prcz tego za mnoyy si wszelkie rodzaje zwolnie podatkowych. I wprawdzie wszystkie te tendencje ujawniy si ju przed rokiem 1204, ale po restauracji Cesarstwa w roku 1261 ogromnie si nasiliy. Ta decentralizacja, wyzbywanie si swoich uprawnie przez wadz pastwow, nie ograniczaa si do spraw natury fiskalnej. Rwnie pod innymi wzgldami owo

237

dawne, scentralizowane i zbiurokratyzowane, Cesarstwo Bizantyskie, w ktrym podejmowanie wszystkich istotnych decyzji koncentrowao si w kilku instytucjach stoecznych, byo teraz zastpowane przez znacznie, by tak rzec, luniejszy rodzaj wsplnoty politycznej, w ktrym podejmowanie decyzji byo rozproszone midzy rne orodki i miao charakter sabiej skoordynowany. Procesowi decentralizacji, ktry i tak rozwija si jako skutek pogbiajcej si feudalizacji spoeczestwa bizantyskiego, dodatkowo sprzyjao geograficzne oddzielenie ziem skadajcych si na terytorium Cesarstwa. Odizolowane od innych regiony pastwa, takie jak Tesalonika i jej zaplecze czy przede wszystkim bizantyskie posiadoci na Peloponezie, coraz czciej byy oddawane pod bezporedni wadz czonkw rodziny cesarskiej, ktrzy zarzdzali nimi niemal jak niepodlegymi pastwami, nakadajc podatki oraz prowadzc polityk zagraniczn i operacje wojskowe wedug wasnego rozeznania i z wasnej inicjatywy. I tak na przykad bizantyska prowincja Morei na Peloponezie bya najpierw zarzdzana przez urzdnika corocznie przysyanego z Konstantynopola. Wkrtce jednak okres sprawowania przez niego tej funkcji zacz by wyduany. Na pocztku XIV wieku nominacj na zarzdc Morei dosta Andronik Asen Paleolog, syn byego cara bugarskiego, Iwana III Asena, i crki Michaa VIII, i pozosta na tym stanowisku przez kilka lat. A w poowie tego wieku Jan VI Kantakuzen wysa na Peloponez swojego brata, Manuela, i odtd tamtejsza prowincja bya ju zawsze rzdzona przez syna lub brata cesarskiego, ktry mia wszystkie uprawnienia wadcze. Ostatni cesarz bizantyski Konstantyn XI, ktry zgin, bronic swojej stolicy przeciw Turkom, zanim w roku 1449 przyby do Konstantynopola, by obj tron po bracie, przez wiele lat z powodzeniem rzdzi More. W parze z postpujc decentralizacj pastwa szed wzrost znaczenia rozmaitych przywilejw i uprawnie wsplnot miejskich, o rodowodzie sigajcym w niektrych przypadkach jeszcze samorzdw miast pnej staroytnoci, chocia w wikszoci o wiele pniejszym. Szczeglnie daje si to zauway w burzliwych latach wojny domowej, ktra toczya si w poowie XIV wieku, kiedy to wci syszymy o zgromadzeniach obywateli, zaartych sporach midzy czoowymi rodzinami a ogem mieszkacw miasta, o roli odgrywanej w tym wszystkim przez bractwa zawodowe itd. Kracowym przykadem tego zjawiska jest Tesalonika, gdzie pod przywdztwem zelotw powsta faktyczny samorzd obywatelski i utrzyma si przez blisko osiem lat. Wiele w tych wydarzeniach przypomina rozwj komun miejskich w wczesnej Italii, ale jak ju mwilimy wystpuj te istotne rnice. Rodziny, ktre odgryway dominujc rol w miastach bizantyskich, to byy te same wielkie rody, ktre sprawoway wadz w okrgach wiejskich, poniewa bizantyski arystokrata dzieli swoje ycie po rwno midzy paac w miecie i rezydencj na wsi. Ponadto, w przeciwiestwie do Italii, dno do tworzenia samorzdu miejskiego nie moga w Bizancjum liczy na wsparcie ze strony silnej i rozwijajcej si warstwy kupieckiej. Za duo bizantyskiego handlu byo w rkach albo cudzoziemcw, albo lokalnych monowadcw, albo jednych i drugich jednoczenie.

238

W pewnym okresie po czci rekompensowaa Cesarstwu rosnce uboenie pomylna koniunktura w handlu dalekosinym, ktra bya nastpstwem podbojw mongolskich. Kiedy caa Azja i wschodnia Europa, od Korei po granice Polski, znalaza si pod panowaniem Mongow, wymiana handlowa midzy Europ i Dalekim Wschodem niewtpliwie staa si atwiejsza. Znaczna cz handlu karawanowego kierowaa si za przez Tebriz w dzisiejszym Iranie do Trapezuntu, gdzie towary trafiay na okrty pynce do Konstantynopola, skd z kolei przewoono je do portw woskich. I chocia przewozem zajmowali si prawie wycznie kupcy woscy i odbywa si on na woskich okrtach, wiele towarw byo przeadowywanych w Konstantynopolu, czciowo zasilajc bizantyskie wpywy z opat celnych, albo przechodzio w inne rce na stoecznych targowiskach. To wanie przede wszystkim dochody pynce ze sprzyjajcej koniunktury w handlu wiatowym umoliwiy Michaowi VIII w drugiej poowie XIII wieku prowadzenie aktywnej polityki zagranicznej, obejmujcej cao wiata rdziemnomorskiego. Rozpad ogromnego imperium Mongow doprowadzi do wyschnicia wanego rda dochodw, jakim by dla Cesarstwa handel dalekosiny, i postawi Bizancjum twarz w twarz z niemi realnoci jego wasnej sytuacji. W poowie wieku XIV zauwaono, e szlachetne kamienie janiejce na klejnotach koronnych s wykonywane ze szka, a zota i srebrna zastawa w paacu cesarskim zostaa zastpiona ceramiczn. Nie byo ju stanowisk w subie pastwowej i kocielnej dla wszystkich, ktrzy uzyskali wysze wyksztacenie w stolicy. Wystpio zjawisko nadprodukcji intelektualistw i pospolit figur na ulicach Konstantynopola sta si uczony-biedak. Rodziny cesarskiej i rzdu centralnego nie byo ju sta na odgrywanie dawnej roli hojnych mecenasw sztuki i literatury. Niektrzy z cesarskich poddanych byli teraz bogatsi od samego wadcy oczywicie o tyle, o ile bogactwo mona mierzy tylko iloci pienidzy. W zwizku z tym pojawi si jednak mecenat prywatny i w kocu zastpi on opiek, jak przedtem roztaczao nad artystami pastwo. To zjawisko prywatyzacji mecenatu wraz z wyzbywaniem si przez rzd centralny wadzy politycznej na rzecz odrbnych czonw pokawakowanego Cesarstwa doprowadzio do rozwoju innych poza Konstantynopolem orodkw ycia literacko-artystycznego. Po raz pierwszy od wielkich podbojw arabskich VII wieku kultura bizantyska staa si policentryczna. W Tesalonice i w Mistrze, nowej stolicy bizantyskiej Morei, kwita teraz literatura i sztuka. I wprawdzie na polu literatury autorytet Konstantynopola wci oddziaywa tam przemonie chocia ju nie wycznie ale w dziedzinie sztuk plastycznych zaczynay dochodzi do gosu tradycje i wpywy lokalne. To samo mona powiedzie o pastwie epirockim i takich bizantyskich posiadociach na wybrzeach Morza Czarnego jak Mesembria (dzi. Nesebyr w Bugarii). Nowa sytuacja Bizancjum pocigna rwnie za sob zmian w relacjach zachodzcych midzy pastwem i Kocioem. Terytorium Cesarstwa mogo bowiem

239

by mocno okrojone i pokawakowane, ale Koci bizantyski niezmiennie rozciga swoj wadz nad caym z wyjtkiem Egiptu i Syrii z jednej, a Bugarii z drugiej strony wiatem wschodniego chrzecijastwa. Patriarcha Konstantynopola sprawowa religijn jurysdykcj nie tylko nad Bizantyczykami i wszystkimi Grekami, ktrzy yli pod panowaniem aciskim czy tureckim, lecz take nad Serbami i Albaczykami oraz, co okae si najwaniejsze, nad mieszkacami Rusi. Cesarstwo Bizantyskie mogo wic zej do roli minipastewka, pozbawionego rzeczywistej swobody politycznej, a mimo to jego Koci w dalszym cigu dziaa, we waciwym sobie zakresie, na skal midzynarodow. Rwnie dochody Kocioa nie zmniejszyy si tak bardzo jak dochody pastwa chocia do tej sprawy naley podchodzi z pewn ostronoci, poniewa zarwno na obszarach, ktre znalazy si pod okupacj tureck, jak i tych, ktre trafiy pod rzdy acinnikw, majtki kocielne byy czsto konfiskowane lub (oczywicie tylko w tym drugim przypadku) przechodziy w rce przedstawicieli Kocioa Zachodniego. W kadym razie Koci i Pastwo nie stanowiy ju, jak to byo przez tyle wiekw, dwch stron tej samej monety. Fakt, e Micha VIII, Jan V i Jan VIII przeszli do Kocioa Zachodniego, a pierwszy i ostatni z nich na prno usiowali poprowadzi tam za sob swoich poddanych, dodatkowo wpyn na umocnienie niezalenoci bizantyskiego Kocioa wobec instytucji pastwowych Cesarstwa. Za panowania Andronika II surowy, ascetyczny patriarcha Atanazy nieraz ostro napomina cesarza za rzekome zaniedbywanie przez niego obowizkw wadcy. Jest prawd, e kiedy upiestwa kompanii kataloskiej sprawiy, i do stolicy napyny tysice chopw nie majcych rodkw do ycia, to patriarcha zadba o ywno i nocleg dla uchodcw, podczas gdy cesarz i jego ministrowie biernie przygldali si rozwojowi wydarze. Warto te zauway, e rozpowszechnienie si ruchu hezychastycznego umocnio wpywy i presti Kocioa akurat w czasach, gdy cesarze stawali si pokornymi i bezsilnymi wasalami mocarstwa osmaskiego. I kiedy na Cesarstwo Bizantyskie przyszed koniec, patriarchat i Koci potrafiy przetrwa, dostosowa si do warunkw, jakie stwarzao panowanie tureckie i przej pewne wieckie funkcje pastwa. Konflikt midzy tradycyjnymi wyobraeniami a biec rzeczywistoci, ktry w spoeczestwie bizantyskim istnia zawsze, w ostatnich dwch stuleciach Bizancjum sta si ostrzejszy i trudniejszy do przemilczenia. W miar jak zmniejszao si terytorium Cesarstwa i saby jego siy, utrzymywanie, e bizantyski cesarz jest jedynym w peni prawowitym monarch, a jego wadza rni si w swojej istocie od wadzy innych panujcych, stawao si coraz wikszym absurdem. Nie uatwia sytuacji w tym wzgldzie fakt, e w niektrych okresach prawo do tej witej godnoci roci sobie wicej ni jeden pretendent. Z kadym dniem trudniej te przychodzio wierzy, e istnienie pastwa bizantyskiego ma pewien cel eschatologiczny e jest zasadniczym elementem Boego planu zbawienia rodzaju ludzkiego. Podobnie byo w wielu innych kwestiach:

240

Cesarstwo nie byo ju bogatsze ni inne pastwa, nie byo lepiej rzdzone, nie byo groniejsze na polu bitwy. Cay system idei wyznawanych przez Bizantyczykw, jaki uksztatowa si za wielkich dni bizantyskiej potgi, teraz straci wszelkie oparcie w rzeczywistoci. A jedyn sfer, w ktrej spoeczestwo bizantyskie cigle growao nad innymi, pozostaa ta, ktra skdind nie zawsze znajdowaa si na pierwszym planie bizantyskiej ideologii: moliwo bezporedniego obcowania zarwno z klasyczn myl i literatur hellesk, jak i z myl i literatur wieku Ojcw Kocioa moliwo, jak stwarzao Bizantyczykom ich wyczne posiadanie jzyka greckiego. Bizantyczycy nie byli bardziej gotowi ni inne narody w innych epokach do zdania sobie sprawy z tego, e ich wielko jest spraw przeszoci. Literatura i myl bizantyska ostatnich stuleci Cesarstwa w przewaajcej mierze uderza w ton przesady i samouwielbienia, ktre nie przystaj do aosnej w istocie sytuacji, w jakiej znajdowao si wwczas spoeczestwo bizantyskie. W zmienionych okolicznociach wci wykorzystuje si tradycyjny zasb starych retorycznych porwna, nieraz raco nieodpowiednich do rzeczywistego wymiaru faktw. Tak wic drobne zwycistwa o lokalnym tylko znaczeniu bywaj porwnywane do kampanii Aleksandra Wielkiego. A przyszy cesarz Konstantyn XI, kiedy w okresie swoich rzdw nad More zdoby pewne skrawki terytorium na osabionych tamtejszych pastewkach aciskich, zosta nazwany nowym Agezylaosem, przygotowujcym si do wyruszenia ze Sparty (czytaj: Mistry) i przeniesienia wojny, jak to zrobi tamten krl spartaski przed osiemnastoma wiekami, na azjatyckie terytorium Persw (czytaj: Osmanw). W roku 1393, kiedy sutan Bajezid wanie pokn tyrnowskie carstwo bugarskie i zabiera si do rozpoczcia omioletniej blokady Konstantynopola, Wasyl Dmitriewicz, wielki ksi moskiewski, zawiadomi patriarch Antoniego IV, e zamierza zaprzesta wymieniania imienia cesarskiego w kocioach Rusi, poniewa Moskwa nie jest winna Bizancjum adnego politycznego posuszestwa. Mamy jeden Koci owiadczy ale nie cesarza." Patriarcha bezzwocznie odpowiedzia, e wprawdzie terytorium pastwa bizantyskiego zostao mocno okrojone i nieprzyjaciel niemal stoi u bram stolicy, ale mimo to cesarz jest cigle regentem Boym na wiecie i gruje nad wszystkimi innymi monarchami, a take jest gow powszechnego Kocioa wszystkich prawowiernych chrzecijan. Jego imi musi wic zosta utrzymane w modlitwach tego Kocioa. Taka odpowied patriarchy zarwno odzwierciedla niech wikszoci tradycyjnie mylcych Bizantyczykw do osabienia, choby w najmniejszym stopniu, roszcze ich spoecznoci do specjalnego statusu wrd innych narodw, jak i pozwala lepiej rozumie, w jaki sposb doszo do tego, e Koci bizantyski cieszy si szerszym zasigiem wpyww ni bizantyskie pastwo. Bizantyczycy uczeni i politycy nie byli gupcami i wikszo ich a za dobrze zdawaa sobie spraw z rnicy, jaka zachodzia midzy wiatem, w ktrym yli sami, a wiatem X czy nawet XE wieku. Jednak zesp tradycyjnych wyobrae

241

i poj, ktre odziedziczyli po przodkach i ktrych prestiu byli zawsze wiadomi, sabo nadawa si do wyraania nowych pogldw. Owszem, zdarzao si, e taka sytuacja budzia wtpliwoci. Na przykad Teodor Metochita, pierwszy minister Andronika II i czoowy pisarz swojego wieku, od czasu do czasu skary si na ograniczenia, jakie narzuca piszcym martwy ciar tradycji, i na niemoliwo wypowiedzenia czego, co nie zostao ju powiedziane wczeniej. Ale znalaz on niewielu naladowcw w tej mierze. Tym wic, na czym przede wszystkim koncentrowaa si energia intelektualna wczesnych Bizantyczykw, bya owa jedyna dziedzina, w ktrej ich wyszo nad innymi cigle nie budzia wtpliwoci i tak si im przynajmniej zdawao bya w ogle nie do podwaenia: dziedzina greckiego jzyka, greckiej literatury i greckiej myli. Prowadzio to do nasilenia nacisku, jaki kadli oni na tosamo swojej spoecznoci jako greckiej, bardziej ni chrzecijaskiej, a std do renesansu zainteresowania nauk o literaturze i jzyku, ktra przechowywaa tradycje helleskiej przeszoci. cisy attycyzm sta si niezbdnym elementem wszelkiej powanej literatury, a naladowanie wzorw klasycznych podstawowym celem twrczoci pisarskiej. Te skonnoci naladownicze wykraczay poza kwesti jzyka i stylu, znajdoway rwnie wyraz na przykad w sferze nazewnictwa geograficznego i etnicznego (tendencja nieobca zreszt i wczeniejszym epokom). W odniesieniu do miejscowoci uywano nazw staroytnych nawet wtedy, kiedy nie znano ich dokadnie. Na przykad macedoskie miasto Serrai, pooone na pnocny wschd od Tesaloniki, bywa czsto nazywane Ferai, z powodu pewnego podobiestwa dwikowego, jakie zachodzi midzy tymi dwiema nazwami, chocia staroytne Ferai w rzeczywistoci leao jakie 150 kilometrw na poudnie, w Tesalii. Podobnie ludy i kraje wiata pnoredniowiecznego chtnie bywaj ubierane w kostium klasyczny, nieraz bardzo baamutnie. I tak Turcy okazuj si Persami, Francuzi Galami, Serbowie Trybalami (byo to plemi iliryjskie, o ktrym mona znale wzmianki u pisarzy V wieku p.n.e.), a Bugarzy czsto Mami (plemi trackie, ktre dao nazw tamtejszej prowincji rzymskiej). Scytami mog by nazywani mieszkacy Rusi, Bugarzy, Kumani, Mongoowie czy te Turcy osmascy. Nawet rzymskie nazwy miesicy, ktre w tym greckojzycznym wiecie przyjy si na co dzie od dobrego tysica lat, teraz s zastpowane przez nazwy staroytnych miesicy attyckich, chocia nie byo powszechnej zgody co do odpowiednikw w obu systemach. Oczywicie znaczna cz tej literatury musiaa by w peni zrozumiaa tylko dla szczupej mniejszoci spoeczestwa bizantyskiego. Bya to literatura elitarna, ktrej trudna forma moga liczy na ograniczony krg odbiorcw i do tego ograniczonego krgu adresowali j autorzy. Ale z tym wszystkim nie bya ona bardziej elitarna ni wikszo twrczoci pimienniczej woskiego renesansu, ktra przypomina j pod wieloma wzgldami, wcznie z tym, e te uprawiali j ludzie inteligentni i wyksztaceni.

242

I jak pniej w renesansowej Italii, a by moe nawet w wikszym stopniu ni tam, w odnowionym Cesarstwie Bizantyskim literatura i nauka stay si zajciem ludzi polityki, do ktrego czsto przywizywali oni wiksz wag ni do swoich dziaa o charakterze bardziej publicznym. Przykadem takiej dwutorowej aktywnoci moe by wspomniany Teodor Metochita, ktry przez wiele lat by filarem rzdu Andronika II, a jednoczenie syn z rozlegoci swojej wiedzy i szerokoci zainteresowa naukowo-literackich. Oprcz wierszy, mw, szkicw literackich i filozoficznych pisa ywoty witych i komentarze do pism Arystotelesa, uoy te podrcznik astronomii. Podobnie jak wielu innych ludzi pira w schykowej epoce bizantyskiej, Metochita by centralnym punktem swoistego salonu literac-kofilozoficznego, w ktrym odgrywa rol nie tylko arbitra smaku, ale rwnie nauczyciela. Wspczesny Teodora Metochity i zaprzyjaniony z nim Nicefor Chumnos, przyjaciel i doradca Andronika II i te modszego syna cesarskiego, Jana, przez cae pokolenie znajdowa si w samym centrum spraw pastwowych. Jego dorobek rwnie wykazuje wielk wszechstronno. Spod jego pira wyszy zarwno listy, wiersze i rozprawki retoryczne, jak i zbir dziewiciu traktatw filozoficznych oraz prace przyrodoznawcze w gucie arystotelejskim, ktre dowodz dobrego obeznania autora z tradycj greckiej myli matematyczno-przyrodniczej. Dwie rozprawy Chumnosa powicone duszy kieroway swoje polemiczne ostrze przede wszystkim przeciw neoplatonizmowi Plotyna. By on te autorem wielu homilii podejmujcych tematyk biblijn, w ktrych wykorzystywa dziedzictwo filozofii helleskiej do interpretowania trudnych ustpw Pisma witego. Nicefor Chumnos mia bardzo wyrane pogldy w kwestiach literackich by zdecydowanym zwolennikiem cile klasycznego jzyka i stylu opartego na drobiazgowym studiowaniu i naladowaniu pisarzy antycznych. Ostro przy tym krytykowa styl swojego przyjaciela Metochity, ktry uwaa za niedbay i nowinkarski. Jest wielce prawdopodobne, e za ich sporem literackim kryy si gbokie rnice pogldw w kwestiach politycznych, o ktrych to rnicach nieatwo byo mwi otwarcie. Prac pisarsk Chumnos traktowa niezwykle powanie i przywizywa do niej daleko wiksze znaczenie ni do swoich dokona jako ma stanu. Nie ma nic na wiecie deklarowa co cenibym bardziej ni saw literack." Pod tym wyznaniem Nicefora Chumnosa mogoby si podpisa wiele osobistoci ycia publicznego owej epoki. Konstantyn Akropolita, sprawujcy za tego samego cesarza, Andronika II, wysoki urzd wielkiego logotety, sporzdzi zwiz kronik caej historii rzymskiej i bizantyskiej, od legendarnego Eneasza do roku 1323, a wic do wasnych czasw. Demetriusz Cydones, pierwszy minister Jana VI Kantakuzena i konwertyta aciski, przeoy na grek wiele dzie teologw zachodnich, Augustyna, Anzelma z Canterbury, Tomasza z Akwinu i innych, sam pisa traktaty teologiczne atakujce hezychazm, a jest te autorem zbioru listw i mw, w ktrym zawar wyrazisty obraz ycia intelektualnego, jakie toczyo si w Konstantynopolu w drugiej poowie XIV wieku.

243

Rwnie sami cesarze powicali wiele swojej energii pracy na niwie literackiej. Micha VIII, czowiek czynu na wielk skal, znalaz czas, by napisa autobiografi. Teodora II Laskarysa w pewnym sensie uczyniy pisarzem okolicznoci, przede wszystkim choroba. Jan Kantakuzen po swoim ustpieniu powici dugie lata klasztornego odosobnienia na pisanie historii wasnych czasw oraz traktatw teologicznych, bronicych hezychazmu, z ktrych wiele wci pozostaje nie wydanych. Manuela II, ktry podczas swoich wieloletnich rzdw musia prowadzi nieustann walk o przetrwanie kurczcego si i zagroonego w samym istnieniu pastwa, sta byo na autorstwo obszernego zbioru listw, mw, szkicw i wierszy, traktatu o obowizkach wadcy i pewnej liczby prac teologicznych. Pomimo sztywno klasycyzujcego jzyka twrczo pisarska cesarza wystawia dobre wiadectwo zarwno jego inteligencji i poczuciu rzeczywistoci, jak i gbokiej erudycji. Pnobizantyscy pisarze-uczeni, i ci, ktrzy dziaali na forum publicznym, i ci, ktrzy przebywali w zaciszu monasterw, wszyscy byli, w wikszym lub mniejszym stopniu, polihistorami, czyli wyraajc si mniej naukowo, omnibusami", i poczytywali sobie za zasug zrczno w zajmowaniu si tematyk ze wszystkich dziedzin nauki, wcznie z tymi o charakterze najbardziej specjalistycznym, jak medycyna czy matematyka. Taki Nicefor Gregoras by historykiem, teologiem, matematykiem, astronomem, muzykologiem i reformatorem kalendarza. Znany nam ju z poprzedniego rozdziau Barlaam z Kalabrii pisa nie tylko o teologii, ale rwnie o logice i dialektyce czy te geometrii, nie mwic o tak wskiej specjalnoci jak wyznaczanie terminu zamie. Jerzy Pachimeres, autor historii panowania Michaa VIII i pierwszych lat rzdw jego nastpcy, napisa take rozprawy powicone retoryce i teologii, zarys filozofii arystotelejskiej i obszerne kompendium wiedzy matematycznej. Teodor Meliteniota, dygnitarz kocielny i teolog, opracowa ogromny podrcznik astronomii, z ktrego opublikowany jest tylko wstp. Maksym Planudes by autorem podrcznikw gramatyki i retoryki, komentarzy do rnych klasycznych tekstw literackich, a take do dziea ostatniego wybitnego matematyka staroytnoci, Diofantosa (III wiek), powiconego teorii liczb, kompendium oblicze astronomicznych, polemicznych traktatw z dziedziny teologii oraz przekadw z aciny. Owo wiadome denie do opanowania caoci wiedzy zapowiada pod wieloma wzgldami postaw takich przedstawicieli Renesansu, jak Leone Battista Alberti czy Leonardo da Vinci. Rozmylny powrt do greckiej przeszoci, ktry tak wyrazicie znamionuje literatur bizantysk tej epoki, po czci stanowi zjawisko zwizane z konfliktem midzy Bizantyczykami i wiatem zachodnim. Od roku 1204 Bizantyczycy byli poniani, zniewaani, wyzyskiwani i oszukiwani. Wielu z nich stao si poddanymi aciskich panw, w ktrych oczach byli tylko schizmatykami czy heretykami. Rekompensaty za niszo militarn szukali zatem w rozpamitywaniu swojej wyszoci intelektualnej i kulturalnej, swojego posiadania nieprzerwanej tradycji literackiej i naukowej sigajcej staroytnoci klasycznej i swojego bezporedniego dostpu do podstawowych tekstw tej tradycji, do ktrych acinnicy mogli si co

244

najwyej zbliy za porednictwem przekadw. Plany zdobycia Konstantynopola, jakie powzi Karol Andegaweski, ktre w ostatniej chwili zostay udaremnione dziki zabiegom dyplomatycznym i intrygom Michaa VIII, jeszcze umocniy t nieufno wobec Zachodu i t skonno do podkrelania helleskiej tradycji Bizantyczykw. Prawda, e stosunek do wiata aciskiego nie zawsze i nie w kadym przypadku by tak jednoznaczny. Jak wspomnielimy, wybitny uczony Maksym Planudes pod koniec XIII wieku powici cz swojej niepoytej energii twrczej na dokonywanie przekadw z aciny tumaczy Cycerona, Cezara, Owidiusza, a z literatury chrzecijaskiej Augustyna i Boecjusza. Ani pod wzgldem religijnym, ani politycznym Planudes nie by zwolennikiem Zachodu, nie by te zamieszany w podjt przez Michaa VIII pod z gwiazd prb zawizania unii midzy Kocioami jako zapaty za pokj. Jego zainteresowanie wiatem aciskim miao, jak si zdaje, podoe wycznie literacko-estetyczne. W zwizku ze swoj dziaalnoci dyplomatyczn nauczy si aciny i po prostu dokona zadziwiajcego zapewne dla siebie odkrycia, e niektrzy pisarze aciscy mieli do powiedzenia co interesujcego i e robili to dobrze. Ale takie obiektywne stanowisko byo w spoeczestwie, do ktrego nalea, rzadkoci. Wyrana wikszo Bizantyczykw traktowaa wiat zachodni z pogard i wrogoci, ktre powinny by atwe do zrozumienia. Kiedy jednak postpy Turkw osmaskich na pocztku XIV wieku zaczy stanowi realne zagroenie dla samego istnienia Cesarstwa, Bizantyczycy znaleli si w obliczu dylematu czy maj zwrci si po ratunek do tego pogardzanego i znienawidzonego przez siebie wiata aciskiego za cen sprzeniewierzenia si wasnym tradycjom, czy te maj utrzyma swoj niezawiso religijn i kulturaln, ryzykujc unicestwienie? Rzecznicy Kocioa w sposb nie budzcy wtpliwoci opowiadali si za odrzuceniem jakiegokolwiek uwikania sprawy bizantyskiej w zwizki ze wiatem zachodnim. Nie wyobraaj sobie pisa patriarcha Atanazy do cesarza Andronika II e byoby moliwe, ibymy zwyciyli za pomoc zbrojnego ataku, nawet gdyby wszystek wiat zachodni przyszed nam z pomoc." I rzeka polemicznej literatury antyaciskiej dalej pyna wezbranym nurtem. Nastroje antyzachodnie z pewnoci wzmocni ruch hezychastyczny, nie tylko przez to, e dostarczy dodatkowego punktu rozbienoci teologicznych, ale rwnie przez to, e umacnia Bizantyczykw w ich przewiadczeniu o wyszoci nad innymi narodami i uprzywilejowanej pozycji w kosmicznym porzdku wiata. Ale nie wszyscy obywatele wczesnego Cesarstwa Bizantyskiego myleli zgodnie z tym schematem. Niektrzy ludzie polityki i nauki nabrali przekonania, e bizantyskie poczucie wasnej wyjtkowej wanoci jest pozbawione podstaw i e niezalenie od tego, jak rzeczy wyglday w przeszoci, w ich czasach wiat zachodni nie tylko gruje nad Bizancjum pod wzgldem potgi militarnej i zdolnoci handlowych, ale ma rwnie wiele do zaproponowania w dziedzinie intelektualnej. C to za niedorzeczno pisa do swojego wadcy Demetriusz Cydones,

245

pierwszy minister Jana VI e ludzie mienicy si chrzecijanami mog pokada zaufanie tylko w tym, co zostao napisane po grecku, i wzbrania si przed nakonieniem ucha czemukolwiek, co jest wyraone po acinie, tak jak gdyby jeden jzyk mia monopol na prawd." Cydones dziki dominikanom z Galaty zapozna si z teologi zachodni, co skoczyo si tym, e uzna nauk o supremacji papieskiej i wstpi do Kocioa aciskiego. Inni spord podobnie mylcych jego wspczesnych i przyjaci potrafili zaj stanowisko wobec rnic midzy Grekami i acinnikami zdeterminowane raczej historycznie ni teologicznie, nie wyobcowujc si z wasnej wsplnoty. W kadym razie wszyscy ci latynizujcy Bizantyczycy pnego wieku XIV ostro krytykowali intelektualne roszczenia swoich rodakw. Tene Cydones pisa w roku 1376, e jego koledzy w Tesalonice i Konstantynopolu maj w pogardzie filozofi, i traktowa wiele antyaciskich polemik teologicznych swojej epoki jako czysto werbalne dzielenie wosa na czworo. Niektrzy z bizantyskich latynistw dochodzili do wniosku, e Koci, zdominowany teraz przez nurt hezychastyczny, blokuje ich kariery, a nawet e zagroone jest ich bezpieczestwo osobiste, i szukali schronienia w Italii. Jan Cyparysjota, ucze Nicefora Gregorasa, uciek na Cypr, a nastpnie uda si do Italii, gdzie objania teologi Kocioa Wschodniego w zachodniej manierze scholastycznej. Manuel Kalekas, ucze Demetriusza Cydonesa, y w Italii i na zwizanych z ni wyspach, weneckiej Krecie i genueskim Lesbos, przekada na grek Boecjusza i Anzelma z Canterbury. Andrzej Chryzoberges, czonek tomistycznego krgu Cydonesa, naucza filozofii i teologii w Padwie, dziaa jako tumacz na soborze w Konstancji (1414) i jako czonek delegacji Kocioa rzymskiego we Florencji (1439), a dokona ywota jako aciski arcybiskup Nikozji na Cyprze. Ci, jak bymy ich dzisiaj nazwali, uchodcy religijni byli wspczesnymi i poprzednikami licznych uczonych bizantyskich, ktrzy od koca XIV wieku wyruszali do Italii, eby uczy greki tamtejszych wczesnych humanistw. Pierwszym, i pod niektrymi wzgldami najwaniejszym, takim ambasadorem kultury greckiej by Manuel Chryzoloras, przyjaciel i wsppracownik cesarza Manuela II. Przyby on w roku 1397 do Florencji na zaproszenie kanclerza signorii, Collucia Salutatiego, eby obj katedr greki, ktr Salutati utworzy na tamtejszym uniwersytecie. Do jego uczniw naleeli midzy innymi Guarino z Werony, Leonardo Bruni, Jacopo d'Angeli da Scarparia i Pier Paolo Vergerio. Teksty, ktre przywiz z sob, oraz metody naukowe, ktrych by zwolennikiem i propagatorem, okreliy na pwiecze model studiw grecystycznych w epoce Renesansu. W lady Chryzolorasa poszli tacy uczeni, jak Jan Argiropul, Teodor Gazes z Tesaloniki, Demetriusz Chalkokondyles i wielu innych. Siedzenie wpywu, jaki ci emigranci bizantyscy wywarli na literatur i myl Renesansu, daleko wykraczaoby poza ramy tematyczne niniejszej ksiki, naleaoby raczej do sfery bada nad ksztatowaniem si nowoytnej kultury europejskiej. Dla naszych rozwaa istotne

246

jest to, e byli oni niewtpliwie czonkami bizantyskiego kulturalnego establishmentu", ktrzy potrafili jednak przezwyciy waciwe swojej spoecznoci uprzedzenia wzgldem wiata zachodniego i dziki temu byli zdolni do przekazania Zachodowi dziedzictwa, ktre og Bizantyczykw traktowa jako swoj wyczn wasno. Obok koncentrowania si na dziedzictwie helleskim innym zewntrznym wyrazem napicia, jakie w spoeczestwie bizantyskim powodowaa rozbieno midzy tradycyjnymi wyobraeniami a istniejc rzeczywistoci, byo pojawienie si literatury pisanej w grece rodzimej. Ta nowa literatura bya w przewaajcej mierze anonimowa i jest trudna do datowania, ale jej najwczeniejsze przykady z pewnoci nale do pierwszej poowy XIV wieku, a moe nawet s troch starsze. Wikszo tych utworw miaa form poematw narracyjnych. Niektre podejmuj tematyk cakowicie fikcyjn na przykad romanse o Kallimachu i Chryzorroe, o Beltandrze i Chryzantzy, o Libistrosie i Rodamne, o Imperiosie i Margaronie czy o Floriosie i Platzii Florze. Inne, jak poematy o Aleksandrze Wielkim i o Belizariuszu, maj pewien zwizek z rzeczywistoci historyczn, oczywicie bardzo saby. Cz tych utworw to mniej czy bardziej wierne adaptacje dzie literatury zachodniej. Na przykad romans o Imperiosie i Margaronie pochodzi, niebezporednio, od oryginau prowansalskiego, a historia o Floriosie i Platzii Florze miaa wzr w pewnej toskaskiej canzone. Z kolei bardzo dugi poemat o wojnie trojaskiej jest po prostu dosy wiernym przekadem utworu starofrancuskiego Roman de Troie Benedykta de Sainte-Maure. Wierszowana Kronika Morei opowiada o powstaniu i dziejach aciskiego ksistwa na Peloponezie z wyranie antygreckiego punktu widzenia, co rwnie pozwalaoby domyla si pierwowzoru zachodniego. Literatury prozatorskiej w jzyku rodzimym z epoki bizantyskiej waciwie nie ma. Wszystkie wymienione utwory zostay napisane w znanym ju nam pitnastosylabowym wierszu akcentuacyjnym, politycznym", dla ktrego nie byo klasycznych wzorw i tym samym adnych uznanych regu. Ich jzyk jest niejednorodny. Rwnie bowiem dla pisania w jzyku rodzimym nie byo ani wzorcw, ani zasad i wszyscy, ktrzy uczyli si pisa, musieli, w stopniu choby minimalnym, nasikn klasyczn tradycj gramatyczn i przekonaniem, e archaizacja nobilituje autora. W rezultacie wszystkie wczesne teksty rodzime s w pewnym sensie makaroniczne: formy i konstrukcje jzyka mwionego stapiaj si w nich z odziedziczonymi po klasycznej tradycji literackiej w niezbyt wygodny dla uytkownika amalgamat. Te utwory maj te inne wsplne cechy charakterystyczne. Na przykad zajmuj si tematyk, ktr z tradycyjnego punktu widzenia uznawano za bah. Literatura traktujca o sprawach powanych historyczna, teologiczna, filozoficzna czy retoryczna stanowia domen jzyka uczonego, z jego pracowicie wyszukiwanymi archaizmami, jego przemylnie ukrytymi aluzjami i jego, by tak rzec, intelektualnym nadcinieniem. Przeniesienie dziedzictwa myli klasycznej do nowego medium byo niemoliwe. Poniewa za stranicy tradycji klasycznej

247

przede wszystkim chodzi o gramatykw w ogle nie chcieli dostrzec literatury rodzimej, jej rodki wyrazu nigdy nie zostay skodyfikowane. Nie pojawi si aden grecki Dante, ktry ujby bardziej wznios tematyk w jzyku ludu i pooy fundamenty pod nowy jzyk literacki. Widzimy zatem, e wczesna literatura bizantyska pisana w grece rodzimej bya, co si tyczy jej zawartoci, mniej skrpowana ni literatura klasycyzujca, a w szczeglnoci, e chtnie przejmowaa i dostosowywaa do swoich potrzeb wtki i motywy zachodnie. I nie chodzi tylko o to, e niektre spord wymienionych utworw byy bezporednimi lub porednimi przerbkami czy przekadami oryginaw zachodnich. Wszystkie one dopuszczay zapoyczenia jzykowe z woskiego czy francuskiego, funkcjonujce w jzyku mwionym, a take drobne zapoyczenia kulturowe, rzeczowe i sytuacyjne, takie jak presti otaczajcy turnieje rycerskie czy, midzy kobietami, ubieranie si na mod zachodni. W przeszoci nieraz wic wysuwano pogld, e jzyk mwiony zacz by uywany do celw literackich na obszarach znajdujcych si pod okupacj acisk. Niewiele jest jednak wiadectw, ktre przemawiayby za tak tez. Prawdopodobnie najwczeniejszy z wierszowanych romansw uoonych w jzyku rodzimym, historia Kallimacha i Chryzorroe, jak mona przypuszcza, zosta napisany przez imiennika i kuzyna Andronika H, ktry zrobi karier wojskow w subie cesarskiej. A pewne inne utwory, takie jak poemat o Belizariuszu czy osobliwy poemat alegoryczny o czworonogach, w wyrany sposb wyszy z krgw konstantynopolitaskich. Nie oznacza to jednak oczywicie, i adne z dzie literatury rodzimej nie powstao w regionach znajdujcych si pod rzdami acinnikw. W przeszoci sugerowano rwnie, e wczesna grecka literatura rodzima jest przejawem swoistej kontrkultury mas, w ktrych zaczynao ksztatowa si poczucie wasnej tosamoci i sprzeciwu wobec elity, tak dugo wyzyskujcej je i wyczajcej z uczestnictwa w prestiowej kulturze tradycyjnej. Obecnie jednak wiele wskazuje raczej na to, e najwczeniejsze utwory poetyckie pisane w jzyku rodzimym powstay w rodowisku obeznanym z tradycyjn kultur klasyczn. Andronik Paleolog nie tylko by, zapewne, autorem wierszowanego romansu o Kallimachu i Chryzorroe, lecz take pisa dziea prozatorskie w jzyku uczonym. Rwnie autorzy wielu innych romansw wykazuj si znajomoci jzykowej i literackiej materii klasycznej, co pozwala przypuszcza, e mieli przynajmniej podstawy klasycznej edukacji. Mwic inaczej, przewanie utrzymuje si dzisiaj, e literatura rodzima upowszechniaa si raczej z gry w d ni z dou do gry i e jej pierwsze utwory byy dzieem czonkw kulturalnej elity, szukajcej elastyczniejszego i bardziej wyrazistego rodka komunikacji literackiej, ktry byby dostpny dla szerszych krgw czytelnikw i suchaczy. Ale ta kwestia pozostaje wci otwarta i musimy si jeszcze wiele dowiedzie o najwczeniejszej greckiej literaturze rodzimej, eby rozstrzygn j w sposb definitywny. Na jedn wan konstatacj moemy sobie jednak niewtpliwie pozwoli.

248

Pojawienie si utworw pisanych w grece rodzimej upowania mianowicie do wniosku, e istniaa kategoria czytelnikw, ktrzy dysponowali pen czynnociow zdolnoci lektury, ale nie mogli lub nie chcieli powica dugich lat ycia na studiowanie jzyka literackiego. Rwnie wiele innych przesanek potwierdza taki wniosek. Spord ludzi, ktrzy spdzili kilka lat w szkole i nauczyli si czyta i pisa, tylko szczupa grupka bogatych lub ambitnych kontynuowaa studia gramatyczne i retoryczne. Literatura rodzima bya adresowana do tych pozostaych, mczyzn i kobiet. I to, e ten rodzaj potencjalnych odbiorcw zosta uznany przez piszcych za godny uwagi, jest symptomem zaamania si tradycyjnego systemu wartoci spoecznych. Obok uczonoci pobono to byy dwie zasadnicze odpowiedzi na wyzwania, wobec ktrych stanli obywatele wiata bizantyskiego doby postrestauracji. Jedna i druga postawa miay w bizantyskiej kulturze swoje zadawnione i szacowne antecedencje. Kada z nich przywizywaa wag do innego aspektu tej kultury do jej korzeni tkwicych zarwno w Grecji, jak i w Palestynie. Nie musiay zreszt wyklucza si wzajemnie. Cesarz Andronik II zapisa si w dziejach nie tylko jako patron nauki i literatury, ale i czowiek niemal chorobliwej pobonoci. Jego pierwszy minister, Teodor Metochita, by literackim omnibusem", a jednoczenie powici znaczn cz swojego ogromnego majtku na odbudow i ozdobienie monasteru, do ktrego usun si na stare lata. Triumf hezychazmu zmieni jednak relacje zachodzce midzy tymi dwiema postawami. W ruchu hezychastycznym istniaa silna tendencja do antyracjonalizmu. Czoowy teolog tego obozu, Grzegorz Palamas, pitnowa rodakw, ktrzy w swoich zainteresowaniach literatur klasyczn wychodzili poza to, co byo niezbdne do zrozumienia doktryny chrzecijaskiej. Retoryka i filozofia nie przybliay bowiem czowieka do bezporedniego obcowania z Bogiem. Zabjcza wojna domowa, Czarna mier i wanie triumf hezychazmu wsplnie spowodoway zmian w hierarchii wartoci uznawanych przez spoeczestwo bizantyskie. W nowej sytuacji wito staa si bardziej podanym rodkiem wyrnienia si ni erudycja. Ponadto za miaa ona ten walor, e bya szerzej dostpna. Rwnie jako narzdzie identyfikacji etnicznej i spoecznej, nieco nademocjonalna ortodoksyjna religijno bya daleko lepiej dostosowana do potrzeb czasu ni znajomo literatury klasycznej. Zarazem jednak ruch hezychastyczny, byskawicznie objwszy monastery bugarskie i serbskie, przyczyni si do powstania wsplnej kultury wschodniochrzecijaskiej, w ktrej uczestniczyli na rwni Grecy, Sowianie i Rumuni. wczesna stolica pastwa bugarskiego, Tyrnowo, staa si wanym orodkiem ycia naukowego i przekadw z greki na starosowiaski. Za modelowego przedstawiciela tej wsplnoty kulturowej mona uzna Cypriana (okoo 1335-1406), ktry by z pochodzenia Bugarem, przez pewien czas przebywa jako mnich w Konstantynopolu i na Athos, a dokona swoich dni jako metropolita Moskwy i mia wielki udzia w przeniesieniu bizantyskiej kultury eklezjastycznej do rodzcego si pastwa moskiewskiego, w duej mierze dziki tumaczeniom dokonanym w Bugarii.

249

Od poowy XIV wieku w charakterze pimiennictwa bizantyskiego nastpia wyrana zmiana. Dugi szereg historykw opisujcych dzieje wasnych czasw nagle si skoczy, wraz z Janem Kantakuzenem i Niceforem Gregorasem. I dopiero po zdobyciu Konstantynopola przez Turkw w roku 1453 ta tradycja | znw zostaa podjta, w zupenie ju innych okolicznociach. W ostatnim stuleciu f Cesarstwa uderzajco sabnie te ywe zainteresowanie matematyk, astronomi, muzyk i naukami przyrodniczymi, tak charakterystyczne dla wieku Pachimeresa, Metochity i Gregorasa. To samo mona powiedzie o krytycznym studiowaniu tekstw klasycznych. Maksym Planudes, Manuel Moschopul, Tomasz Magister czy Demetriusz Trykliniusz midzy rokiem 1270 a 1350 wykonali w tej dziedzinie prac, dziki ktrej trwale zapisali si w dziejach nauki filologicznej. Potem jednak nastpuje cisza. Miejsce autentycznych uczonych zajmuj belfrzy z dobrymi chciami i zamtem w gowach. W sumie jedyn gazi pimiennictwa, w ktrej nie zaznaczy si wwczas upadek, bya polemika antyaciska, chocia jako intelektualna pniejszych tekstw powiconych tej problematyce pozostawia wiele do yczenia. Byoby jednak rzecz nierozsdn wyolbrzymia powszechno tej zmiany kierunku zainteresowa czy utraty si intelektualnych, jaka nastpia w Bizancjum w poowie XIV wieku. W ostatnim stuleciu Cesarstwa z pewnoci byli uczeni i pisarze, ktrzy swobodnie poruszali si po dziedzictwie literatury i myli greckiej, lecz albo mieli oni skonno do samotniczego zamykania si w swojej pracy, albo byli raczej drobiazgowymi pedantami ni oryginalnymi uczonymi. Literatura klasyczna bya rwnie w dalszym cigu podstaw wszelkiego wyksztacenia wykraczajcego ponad poziom elementarny, ale wydaje si o ile mona sdzi na podstawie zachowanych podrcznikw szkolnych e czytano j raczej mniej ni w stuleciu poprzednim. W kadym razie, cokolwiek sdzi o uwarunkowaniach, rozmiarach i konsekwencjach tego zjawiska, realno zerwania cigoci pewnej tradycji okoo poowy XIV wieku jest niezaprzeczalna. Na szczcie znalazo si dosy uczonych, ktrzy na odlego w dalszym cigu wstpowali w lady swoich wielkich poprzednikw i potrafili przekaza Zachodowi, kiedy by on ju gotowy na przyjcie tego, nie tylko pewien zasb tekstw, ale rwnie krytyczne i zrygoryzowane pod wzgldem naukowym podejcie do nich i do ich zawartoci, sigajce swoimi korzeniami w gb greckiej tradycji intelektualnej a po Muzeum i Bibliotek Aleksandryjsk. Przerwa w czasie, nad ktr wypado im przerzuci most, nie bya duga. Manuel Chryzoloras, wspomniany wyej pierwszy publiczny nauczyciel greki we Florencji, jako dziecko mg jeszcze zobaczy na wasne oczy Nicefora Gregorasa. Jeeli jedn form reakcji na brak harmonii midzy tradycyjn ideologi bizantyskiego spoeczestwa a rzeczywistoci pnego wiata bizantyskiego byo koncentrowanie si na rozumianej w sposb dosy uproszczony witoci, z zaniedbaniem rozumu i nauki, to drug przeciwnie byo cakowite odrzucenie elementu chrzecijaskiego obecnego w tradycji Bizantyczykw.

250

W ostatnich latach Cesarstwa radykalny krok w tym kierunku uczyni Jerzy Gemist Pleton i grupa jego zwolennikw w Mistrze. Jerzy Gemist urodzi si w Konstantynopolu okoo roku 1353 i przez lata naucza filozofii w stolicy. Zawsze majc pewien talent do autoreklamy, upodoba sobie zastpowanie rodowego imienia (znaczcego peny") jego bardziej klasycznym odpowiednikiem znaczeniowym Pleton, ktry mia te tak przewag, e przypomina dwikowo imi Platona. Zapewne w czasach dugiej blokady Konstantynopola przez sutana Bajezida Jerzy opuci stolic i uda si do Mistry, gdzie otrzyma wysoki urzd i kontynuowa swoj prac nauczycielsk. Skupi si tam wok niego liczny krg uczniw, do ktrych naleeli przyszy kardyna Kocioa rzymskiego Besarion, bracia Jan i Marek Eugenikowie, pniejszy nauczyciel greki we Florencji Jan Argiropul, historyk Laonik Chalkokondyles, Jan Moschos, ktry po Pletonie zostanie gow jego szkoy, Micha Apostolis, ktry w przyszoci bdzie kopiowa greckie manuskrypty dla uczonych italskich, sekretarz mistrza Demetriusz Kabakes i wielu innych. W latach 1438-1439 Plethon by jednym z czonkw delegacji bizantyskiej uczestniczcej w soborze w Ferrarze i Florencji. Nie bra tam wprawdzie powaniejszego udziau w dyskusjach teologicznych, ale podbi swoje florenckie audytorium wykadami filozofii platoskiej. Renesansowy platonizm bdzie bardzo wiele zawdzicza inspiracji, jak nioso z sob nauczanie Jerzego Gemista podczas jego pobytu we Florencji. Pleton zmar w Mistrze w roku 1452, w wieku blisko stu lat, na rok przedtem, zanim jego ojczyste miasto pado pod ogniem artylerii Mehmeda Zdobywcy. W roku 1464 Sigismondo Malatesta, dowdca si weneckich na Peloponezie, zaatakowa i zdoby znajdujc si ju wtedy w rkach tureckich Mistr. Zagorzay zwolennik Platona, zabra z sob szcztki jego bizantyskiego naladowcy do rodzinnego Rimini i umieci je w sarkofagu, ktry po dzi dzie mona oglda przy murze Tempio Malatestiano. Nie inaczej ni wszyscy inni bizantyscy platonicy, Pleton by pod silnym wpywem neoplatonizmu Plotyna i jego nastpcw. Ale nie oznacza to, e lepo szed w lady tamtego. Podobnie jak jego najwikszy mistrz, sam Platon, Jerzy Gemist by i praktycznym nauczycielem, i twrczym wizjonerem. Jego bogata spucizna obejmuje liczne mowy i pisma okolicznociowe, w tym traktat z propozycjami politycznych i ekonomicznych reform w Morei, podrcznik geografii, wnikliw analiz rnic midzy Platonem i Arystotelesem i obszerne dzieo, w ktrym zawar obraz pastwa idealnego, zatytuowane Prawa tak jak jego wzorzec, Prawa Platona. Wedug Pletona hellenizm stanowi nie tylko zbir wartoci do naladowania w mowach i rozprawach. Rwnie dobrze jak wzorca literackiego, dostarcza on modelu ycia a kt lepiej nadawa si do naladowania tego modelu ni ci, ktrzy byli zarwno w sensie fizycznym, jak i kulturalnym bezporednimi potomkami antycznych Grekw? Pleton rozwin ten temat w pewnej mowie pogrzebowej, wygoszonej w Mistrze w roku 1409, w ktrej powiedzia, e

251

Peloponez, jak daleko siga pami ludzka, by zawsze zamieszkiwany przez to samo greckie plemi i e on zamierza y na tej ziemi ju do koca swoich dni. Peloponez by dla niego tym, czym dla Platona byy Syrakuzy, krain, w ktrej moga zosta urzeczywistniona jego wizja pastwa idealnego. W kilku traktatach Pleton zarysowa projekt reform, dziki ktrym ta wizja zostaaby wprowadzona w ycie. W uproszczeniu wyglda to nastpujco. Feudalne rozdrobnienie charakterystyczne dla owych czasw powinna zastpi silnie scentralizowana monarchia, oczywicie pod rzdami filozofa-krla. Jej poddani dzieliliby si na dwie zasadnicze kategorie, z ktrych staa armia, oparta na miejscowym rekrucie, byaby zwolniona od pacenia jakichkolwiek podatkw, paccy za podatki chopi byliby zwolnieni od penienia suby wojskowej. Caa ziemia byaby wspln wasnoci publiczn, a pojedynczy czowiek byby uprawniony do uytkowania takiej jej powierzchni, jak zdoaby uprawi, pod warunkiem, e paciby podatek od uzyskanych przez siebie plonw. Handel zagraniczny, zarwno import, jak i eksport, znajdowaby si pod cis kontrol pastwa i jego zasady nie byyby okrelane przez cudzoziemcw (w tym szczeglnym przypadku chodzi oczywicie o Wenecjan). Monarchi wspieraaby rada zoona z uczonych mw, specjalnie ksztaconych w tym celu, ktrzy powicaliby si dawaniu moralnego przykadu wspobywatelom. Takie i podobne propozycje uzasadnia Jerzy Gemist mnstwem argumentw i przykadw zaczerpnitych z antycznej historii greckiej. Co do natury reform proponowanych przez Pletona toczyo si wiele dyskusji. Jedni widzieli w nim swego rodzaju socjalist, ktry wyprzedzi swj czas. Inni traktowali go lekcewaco jako niepraktycznego marzyciela, a jeszcze inni dopatrywali si w nim nawet pierwszego faszysty. Prawda zapewne jest taka, e pomysy Pletona, chocia nie w peni dopracowane i kryjce w sobie wiele sprzecznoci, w zamierzeniu stanowiy powan prb odpowiedzi na problemy jego wieku, ktre w istocie byy problemami charakterystycznymi dla spoeczestwa pnofeudalnego. Nic nie wskazuje na to, eby wadcy Mistry tak naprawd brali pod uwag ktrykolwiek z tych pomysw. Jednak przyczyna ich abstrakcyjnoci nie ley w tym, e byy one cakowicie niewykonalne, ale w tym, e kolidoway z interesami posiadaczy wielkich majtkw ziemskich, wieckich i klasztornych, a bez ich poparcia bizantyski Peloponez by si rozpad. I w tym sensie byy nie do zrealizowania. Spoeczestwo za, ktrego wizj roztaczay pisma Pletona, nie byo jakim sztucznie wykoncypowanym spoeczestwem socjalistycznym, lecz zreformowanym spoeczestwem feudalnym, ktre w gruncie rzeczy miao wiele rysw Cesarstwa Bizantyskiego z jego wczeniejszych i pomylniej szych okresw. Tak przedstawia si aspekt publiczny myli Jerzego Gemista. Warto zauway, e pomija on zupenym milczeniem istotn cz bizantyskiej tradycji, zwizan z przekonaniem o wyjtkowej sankcji, jak istnieniu Cesarstwa nadawa fakt odgrywania przez nie roli narzdzia polityki Boej. Rzdzenie pastwem byo dla Pletona problemem politycznym i ekonomicznym, moe problemem filozoficznym,

252

jednak z pewnoci nie problemem religijnym. Jego pastwo idealne, jeliby si kiedy urzeczywistnio, nie byoby Nowym Izraelem. W pismach bardziej ezoterycznych, adresowanych do ograniczonego krgu najbliszych zwolennikw, Pleton w swoim odrzuceniu bizantyskiej syntezy helleskoci i chrzecijastwa dochodzi do konkluzji ostatecznej. Stwierdza, e naley cakowicie odrzuci chrzecijastwo na rzecz nowej, helleskiej" religii, z panteonem bogw i Zeusem na jego czele. Nie miaa to by jednak jaka antykwarska restauracja starego pogastwa. W systemie Pletona bogowie nie s bowiem bstwami osobowymi, lecz w istocie nazwami pewnych kategorii filozoficznych. Jego kosmologia jest neoplatoska, podobnie jak wynikajca z niej etyka. Bizantyski myliciel postrzega kosmos jako hierarchi rnych rzdw bytu, zaczynajc si od Jedni, ktra jest nazwana Zeusem. Bezporednio od Zeusa pochodzi Posejdon, rozumna zasada, na ktrej opiera si istnienie wiata fizycznego, itd. Wysze rzdy tworz i podtrzymuj nisze przez emanacj, ale nie jest to emanacja typu wysyania promieni przez soce, lecz pewien rodzaj wiekuistego rozlewania swojego wasnego bytu. Pod tym wzgldem Pleton rni si od wikszoci mylicieli neoplatoskich i jego filozofia w ogle przyznaje wiksz, w porwnaniu z nimi, warto wiatu materialnemu, w tym samemu czowiekowi. Analiz systemu wymylonego przez Pletona trudno jest jednak poprowadzi dostatecznie gboko, poniewa jego wielka praca teoretyczna, Prawa, jest dla nas, z wyjtkiem fragmentw, bezpowrotnie stracona. Po roku 1453 nowy patriarcha Konstantynopola Genadiusz rozkaza skonfiskowa i spali wszystkie egzemplarze niebezpiecznego dziea. Pletona przedstawiano jako czowieka skazanego na porak, nie majcego szans na zrozumienie. Z pewnoci jego pogldy sabo przemawiay do jego greckich pobratymcw na Peloponezie, ale te nie by on tak osamotniony, jak by to si mogo wydawa, i mia pewien krg cilej z nim zwizanych uczniw, ktrzy idc za przykadem mistrza, odrzucali chrzecijastwo. W licie napisanym w roku 1438 przez jednego z tych uczniw, Juwenalisa, jest mowa o ich fratrii", co w pniejszej grece oznaczao tajne stowarzyszenie. w Juwenalis zosta na yczenie wadz kocielnych wygnany z Konstantynopola przez Jana VIII, pniej za, ju na Peloponezie, obcito mu jzyk i praw rk, a w kocu strcono go z urwistego brzegu do morza. Spadajce na niego barbarzyskie kary znosi mnie, nazywajc siebie zanim ostatecznie dopeni si jego los mczennikiem pierwszej zasady rzdzcej ca rzeczywistoci". Wracajc za do nauki Pletona, to gdyby podbj osmaski i opieka, jak Osmanowie otaczali Koci Wschodni, nie zamroziy, jeli mona tak powiedzie, sytuacji w bizantyskim yciu umysowym, jest moliwe, e odrzucenie przez niego tradycyjnej syntezy helleskoci i chrzecijastwa znalazoby wicej zwolennikw w bizantyskich koach intelektualnych. A skoro rzeczy tak si miay, jak si miay, ziarno, ktre posia filozof z Mistry, wydao plon nie w jego ojczynie, lecz w Italii w postaci nie tylko platoskiej

253

Akademii Marsilia Ficino, ale rwnie poprzez platoski w znacznej mierze charakter caej filozofii renesansowej. Wielki fresk Rafaela Szkoa Ateska w Stanza delia Segnatura paacu watykaskiego wiele zawdzicza wizycie, ktr blisko sto lat przed jego namalowaniem zoy we Florencji Jerzy Gemist Pleton. Jeeli chodzi o kultur materialn, to generalne zuboenie spoeczestwa pnobizantyskiego uniemoliwiao podejmowanie monumentalnych przedsiwzi budowlanych w jakiejkolwiek skali, ale w dalszym cigu na caym byym terytorium Cesarstwa staraniem lokalnych dobroczycw wznoszono mae kocioy. Architekci nie naladowali ju wzorw konstantynopolitaskich. Na wielu obszarach pwyspu greckiego bazylikowy model kocioa cieszy si wikszym powodzeniem ni krzy w kwadracie". Niekiedy stosowano osobliwe rozwizania kompromisowe, czce w sobie cechy obu typw budowli. Nierzadko te wprowadzano elementy architektoniczne charakterystyczne dla Zachodu, takie jak wolno stojca albo poczona z budynkiem gwnym kampanila (dzwonnica) czy arkady. Koniec kulturalnej dominacji stolicy otwiera przed lokalnymi architektami i budowniczymi nowe perspektywy, dawa im pewn swobod eksperymentowania. Tote chtnie korzystali z tradycji miejscowych i atwo ulegali obcym wpywom. Pen gam stylw architektonicznych wczesnego budownictwa kocielnego mona zaobserwowa dzisiaj w takich miastach jak Tesalonika, czyli Saloniki, Mistra, obecnie wie, czy Mesembria, czyli Nesebyr, w ktrych zachowao si wiele wzniesionych wtedy kociow. Z zasugujcych na uwag warto wymieni: w Tesalonice koci w. Katarzyny (XIII wiek), w. w. Apostow (wczesny XIV), Proroka Eliasza (XIV), w. Pantelejmona (XIII), Taksjarchw (XIV), Przemienienia (XIV), w. Mikoaja (XIV), przy monasterze Wlatadon (XIV); w Mistrze Metropolis (1291-1292), w. w. Teodorw (1295), ktry by jednym z ostatnich przykadw nadania centralnej czci budynku formy ok-tagonalnej, rozpowszechnionej w rodkowej Grecji w XI i XII wieku, Marii Przewodniczki, Hodegetria (1310), Hagia Sofia (XIV), Marii Opiekunki, Peribleptos (XIV), i Krlowej wiata, Pantanassa (1428), Ewangelistria (XIV/XV), w. Jerzego (XIV?); w Mesembrii Chrystusa Pantokratora (XIV), w. Jana (XIV), w. Teodora (XIV), w. Paraskewii (XIV) i Archaniow Gabriela i Michaa (XIV). Rozmaito stylw i modeli wykorzystanych w tych budowlach jest wymownym wiadectwem gitkoci i chonnoci, ktre charakteryzoway pno-bizantysk tradycj architektoniczn. Wiele dzie budownictwa kocielnego z tego okresu jest rozrzuconych po pnocnych Bakanach, w szczeglnoci po dawnym terytorium serbskim. Kocioy klasztorne w takich miejscowociach, jak Graanica, Studenica, Arelje, Sopoani, Mileeva, koci Marii Peribleptos w Ochrydzie, niewielki kociek w Bojanie koo Sofii, kocioy w iy i uerze wszystkie one stanowi przykad tej architektury pnocnobakaskiej, ktr niewtpliwie naley uwaa za przejaw kultury pnobizantyskiej. W samej stolicy, w Konstantynopolu, pomnikowymi budowlami sakralnymi epoki Paleologw s koci Zbawiciela w monasterze

254

Chora (dzi meczet Kariye Camii) i koci Marii Bogosawionej, Pammakaristos (Fethiye Camii). W Mistrze zachowao si te troch budynkw o charakterze niereligijnym wzniesionych w tej epoce. Nie bardzo mona je z czym porwnywa, poniewa budowle wieckie byy bardziej naraone na zniszczenie ni kocioy. Interesujcym przykadem arystokratycznego domu prywatnego jest tam paac Laskarysa. Na monumentalny kompleks paacu despotesw skadaj si obiekty powstae w rnych latach, od pnego XIII do XV wieku. Jego pnocna fasada przypomina woskie paace wczesnorenesansowe. Inna rezydencja prywatna, Palataki, prawdopodobnie pochodzi z pocztkw wieku XIV. Wszystkie te budowle mieszkalne byy mniej czy bardziej ufortyfikowane i ju tym samym rniy si od domw i paacw Konstantynopola. Oceni pnobizantyskie malarstwo jest atwiej ni pnobizantysk architektur i wydaje si ono w istocie bardziej interesujce. W wielu kocioach wybudowanych w ostatnich dwch stuleciach Cesarstwa zachowaa si dekoracja mozaikowa lub freskowa. Dysponujemy take znacznie wiksz ni w przypadku okresw poprzednich liczb rozmaitych obiektw ruchomych z tej epoki, zarwno obrazw malowanych, jak i miniaturowych mozaik, chocia rzadko moemy powiedzie z ca pewnoci, kiedy i gdzie zostay one wykonane. Zachowao si te bardzo wiele pnobizantyskich iluminowanych manuskryptw. Jeli chodzi o tematyk, cae to zachowane malarstwo ma charakter religijny wiemy wprawdzie, e istniao malarstwo o tematyce wieckiej, ale adne jego przykady nie dotrway do naszych dni. Przewaajca cz wczesnych dzie sztuki musiaa powstawa z inspiracji religijnej, poniewa w stopniu wikszym ni w epokach poprzednich instytucje Kocioa i ludzie Kocioa stanowili wtedy fundament mecenatu nad twrczoci artystyczn. Do niedawna sztuka pnobizantysk bya czsto traktowana lekcewaco, jako mao interesujca lub wyranie schykowa. Mylca analogia do zjawisk biologicznych skaniaa ludzi do mylenia o organizmach spoecznych jako przechodzcych najpierw przez faz modoci, potem dojrzaoci, wreszcie wieku starczego. Okres pnobizantyski musia by zatem niemal automatycznie uwaany za schykowy. Innym czynnikiem majcym swj udzia w niedocenianiu sztuki pnobizantyskiej bya teza wysunita przez Dymitra Ajnaowa, jednego z ojcw zaoycieli" historii sztuki bizantyskiej, ktry gosi, e okres okupacji aciskiej wystawi bizantyskich artystw na silne wpywy idce z Europy Zachodniej i e w rezultacie sztuka ostatnich dwch wiekw Cesarstwa w znacznej mierze miaa charakter pochodny. Badania prowadzone przez specjalistw pniejszych pokole wykazay jednak, e teoria Ajnaowa bya nie tylko nadmiernie uproszczona, ale z gruntu faszywa. Odsoniy one rwnie cae bogactwo, ywotno i wszechstronno sztuki pnobizantyskiej, a wic cechy, ktre czyni z niej wrcz przeciwiestwo tego, co zwykle rozumie si przez zjawisko schykowe. Cigle wprawdzie pozostaje do rozwizania wiele problemw dotyczcych datowania,

255

f "

atrybucji i proweniencji terytorialnej poszczeglnych dzie tej sztuki, nie przeszkadza to jednak, e mona wskaza pewne jej linie przewodnie. Do najlepiej zachowanych zespow dekoracji kocielnej naley wystrj cian kocioa w konstantynopolitaskim monasterze Chora pod rzdami tureckimi: Kariye Camii ktry zosta odrestaurowany i ozdobiony przez Teodora Metochit niedugo przed jego wycofaniem si z ycia publicznego w roku 1327. Sam koci oraz jego portyki, wewntrzny i zewntrzny, s udekorowane mozaikami, ktre tworz cykle obejmujce sceny z ycia Najwitszej Panny i Chrystusa. Cechuje je nie tylko wyjtkowa subtelno rysunku i klasyczny w charakterze naturalizm ksztatw i postawy przedstawianych osb, ale rwnie promieniuje z nich subtelny humanizm, nadajcy indywidualn wano wszystkim pomniejszym postaciom, ktre si tam pojawiaj. To, ktre wypeniaj architektura klasyczna i krajobraz, zarysowane jest z dyskrecj, ale pewn rk. We wszystkich scenach wyczuwa si ciep sympati artysty do jego bohaterw, ktra jednak nigdy nie przeradza si w sentymentalizm. Ogromne wraenie robi na widzu cudowna, zatoczona, ale precyzyjnie uporzdkowana, scena Narodzin Najwitszej Panny, a moe jeszcze bardziej poruszaj jej Pierwsze kroki chocia waciwie byoby rzecz niesprawiedliw wyrnia ktrykolwiek z tych licznych obrazw jako zasugujcy na specjalny podziw. Wszystkie one bowiem to sztuka najwyszej prby. Obok gwnego budynku kocielnego znajduje si pareklezja, czyli kaplica boczna dziel one z sob wsplny portyk wejciowy. Jest udekorowana freskami. Mniej efektowne, nie tak byszczce jak mozaiki, te malowida s pod niektrymi wzgldami moe nawet bardziej udane. Dostrzegamy w nich to samo poczenie klasycznego naturalizmu, wietnego rysunku i ludzkiej sympatii dla kadej postaci. Ogromne Zstpienie Chrystusa do Otchani w apsydzie i wywierajcy jeszcze silniejsze wraenie Sd Ostateczny na sklepieniu kaplicy wskazuj na pewno rki artysty w tworzeniu wielkich kompozycji. Podobna pewno daje si zauway w wielu szczegach, takich jak posta anioa podtrzymujcego niebieski firmament w rogu sklepienia. Nad gwnymi drzwiami kocioa znajduje si mozaika przedstawiajca samego fundatora dekoracji, ktry ofiarowuje odnowion wityni Chrystusowi. Teodor Metochita ze swoj wytwornie przystrzyon brod, starannie wymodelowanymi brwiami, przepysznie zdobion szat wysokiego dostojnika i niezwykym, podobnym do turbana nakryciem gowy zosta tam wyobraony realistycznie. Niewtpliwie ten portret potnego czowieka jest pochlebny, na przykad w jego brodzie nie ma siwych wosw, ale nie mona nazwa go portretem wyidealizowanym. Metochita wyglda na nim tak, jak m stanu, uczony i poeta ukazywa si ludziom swojej epoki. W tym samym mniej wicej czasie, co w Chora, powstay mozaiki kocioa Marii Pammakaristos, czyli Fethiye Camii, ktry zosta ufundowany przez niejakiego Michaa Glawasa pod koniec XIII wieku, a udekorowany wkrtce po roku 1315. Kopu zdobi posta Chrystusa Pantokratora w otoczeniu dwunastu prorokw.

256

Dekoracja apsydy przedstawia Deesis, Chrystusa z Matk i Janem Chrzcicielem, ktrzy orduj u Niego za rodzajem ludzkim. Z mozaik na cianach gwnego pomieszczenia zachoway si tylko fragmenty, przedstawiajce prorokw i witych oraz scen chrztu Chrystusa. Mozaiki w Pammakaristos s dobrej jakoci, ale w stylu rni si dosy wyranie od tych w Chora ich linie s mniej pynne, a ich kolory czasem nieprzyjemnie jaskrawe. Z tym wszystkim d one jednak do takiej samej klasycyzujcej naturalnoci. W innym, maym kociele stoecznym teraz Kilisse Camii, niegdy zapewne pod wezwaniem w. Teodora Tyrana rwnie zachowaa si niewielka dekoracja mozaikowa z tego okresu. Mniej delikatna w fakturze, wykonana z grubszych kostek, ustpuje pod wzgldem jakoci artystycznej mozaikom w Chora czy Pammakaristos, ale mona w niej dostrzec t sam naturalistyczn i humanistyczn tendencj. Portrety krlw Izraela znajdujce si w zewntrznym narteksie, maj charakter wysoce zindywidualizowany. Zblionego datowania jest mozaikowa i freskowa dekoracja kocioa w. w. Apostow w Tesalonice. Odznacza si ona moe nieco wikszym realizmem ni dekoracje kociow stoecznych, na przykad w scenie przedstawiajcej Wjazd do Jerozolimy, lecz generalnie styl nie jest tutaj wyranie odmienny i te obrazy z powodzeniem mogy by wykonane przez artystw z Konstantynopola. Jak wiele z tego metropolitalnego malarstwa i mozaikarstwa wczesnego wieku XIV przepado bezpowrotnie, nie da si okreli. Ale wiadomo na przykad, e malarz o imieniu Teofanes (w swoim nowym rodowisku Teofan Grek), ktry w drugiej poowie tego wieku przyby z Konstantynopola na Ru, aby tam pracowa, i ktrego freski mona oglda w cerkwi Przemienienia w Nowogrodzie Wielkim i gdzie indziej, zanim wyjecha z ojczyzny, wykona malowida w czterdziestu kocioach w samym Konstantynopolu oraz jego najbliszych okolicach. Po tej pracy nie zachowa si aden lad. W tej samej epoce, kiedy powstaway mozaiki i freski konstantynopolitaskich kociow Zbawiciela w Chora i Marii Pammakaristos, w kaplicy kocioa S. Maria dli'Arena w Padwie malowa swoje freski Giotto. Podobiestwa s uderzajce zainteresowanie zindywidualizowan jednostk, pewno i pynno linii, pena wyobrani kompozycja, wyrafinowane uycie koloru. Historycy sztuki stawiali wic sobie pytanie, czy to pokrewiestwo artystyczne jest nastpstwem przypadkowego zbiegu okolicznoci, czy te mona doszukiwa si w nim wpywu jednej strony na drug. Odpowied na to pytanie nie jest atwa. Nie dysponujemy adnymi wiadectwami potwierdzajcymi wymian" artystw midzy Konstantynopolem a pnocnowschodni Itali i w ogle mao wiemy o pojedynczych, konkretnych ludziach sztuki w wiecie bizantyskim. To, e byli oni skonni do przenoszenia si z miejsca na miejsce, jest jednak oczywiste, podobnie jak jest rzecz niewtpliw, e Wenecja, pod ktrej rzdy wanie w tym czasie dostaa si Padwa, miaa spor koloni greck i bya orodkiem bizantyskich wpyww kulturalnych w Italii. Na pewno nie mona wykluczy, e jeden artysta zna prace

257

drugiego artysty. Ale najbardziej prawdopodobnym wyjanieniem owych paralelnych tendencji, jakie wystpiy wtedy w sztuce w Bizancjum i na Zachodzie, jest wsplny klimat intelektualny i estetyczny, o ktrym mwilimy w zwizku z bizantysk literatur i myl tej epoki. Nie tylko Konstantynopol by aren oywionej dziaalnoci artystycznej w wiecie bizantyskim pnego XIII oraz XIV wieku, kwita ona rwnie w Macedonii, zarwno na obszarach pozostajcych pod wadz Bizantyczykw, jak i nalecych do pastwa serbskiego. Jednym z gwnym orodkw tej dziaalnoci bya gra Athos, dziki niezawodnemu mecenatowi sprawowanemu tradycyjnie przez tamtejsze bogate monastery. Malowida w kociele Protaton w Karyes, ktrych datowanie byo przedmiotem sporw, jak si teraz powszechnie przyjmuje, powstay za panowania Andronika II. Dosy napite, kanciaste pozy przedstawionych na nich postaci i silnie jaskrawe kolory bardzo rni je od wszystkich przykadw malarstwa konstantynopolitaskiego, o ktrych mwilimy wyej. Taki sam styl prawdopodobnie cechuje wykonan we wczesnym XIV wieku dekoracj kociow klasztornych w Chilandari i Watopedi, chocia sd jest tu utrudniony przez to, e na pocztku wieku XIX w obu dokonano znacznych przemalowa. Podobne poczenie krzyczcych kolorw i kanciastych, dramatycznych pz ludzkich mona spotka w wielu kocioach pnocnej Macedonii, ktrych zdobieniu prawdopodobnie patronoway wadze serbskie. Freski w kociele w. Klemensa w Ochrydzie (okoo 1300), w. Nikity w uerze (1307), w Studenicy (1314), w Staro Nagoricino (1317), w Graanicy (1321) i w Deanach (okoo 1329) wszystkie w mniejszym lub wikszym stopniu s przykadami tego stylu. Niektrzy spord wykonawcw owych freskw sygnowali swoje dziea. Na temat pochodzenia etnicznego tych malarzy toczono wiele, na og nie rozstrzygnitych, dyskusji i prbowano wyciga w tym wzgldzie wnioski z jzyka inskrypcji znajdujcych si na ich obrazach, zazwyczaj greckiego, ale czasem starosowiaskiego. Istotniejsze wydaje si jednak to, e styl tego malarstwa, tzw. styl macedoski, zachowuje wiele cech i tendencji charakterystycznych dla malarstwa klasztornego w stuleciach wczeniejszych znamionuje go dno do oddania siy uczu i pewna kanciasto rysunku, cakowicie rna od pynnych, bardziej naturalnych linii, jakie mona podziwia w wielu pracach stoecznych. To, e ten prowincjonalny styl mg by tak szeroko stosowany i e monarchowie serbscy mogli przyznawa mu pierwszestwo przed stylem konstantynopolitaskim i wybiera go do dekoracji fundowanych przez siebie kociow, wiadczy o nowym policentryzmie wczesnego bizantyskiego ycia kulturalnego. Malarstwo monumentalne w Mistrze poprzez swoj rozmaito stylistyczn odzwierciedla w swoistym streszczeniu cae pulsujce yciem bogactwo sztuki pnobizantyskiej, dostarczajc szeregu jej przykadw od koca XIII do poowy XV wieku. Dekoracj freskow kocioa w. Demetriusza, ufundowanego w roku 1291, tworz malowida utrzymane w powcigliwym, konserwatywnym stylu, przypominajcym malarstwo stoeczne XII wieku, ale s wrd nich i takie,

258

w ktrych przejawia si nowe zainteresowanie zapenionymi gstw postaci scenami zbiorowymi oraz starannie wypracowanym i majcym swoj wasn wymow tem. Wydaje si, e pracowao tam dwch artystw albo przedstawiciele dwch rnych szk artystycznych. Dwa kocioy w kompleksie klasztornym Brontochion, w. w. Teodorw i Marii Hodegetrii s nieco pniejsze i w ich dekoracji dochodzi ju do gosu humanistyczny styl wspczesnej sztuki konstantynopolitaskiej. Wspaniaa gowa proroka Zachariasza w pierwszym z nich, ktra przypomina rwnie penego dramatyzmu Jana Chrzciciela w serbskim monasterze w Graanicy, i scena Uzdrowienia lepca w drugim wykazuj dwa rne aspekty tego nowego stylu si i delikatno. Dekoracja maego kocioa Marii Peribleptos, prawdopodobnie wykonana wkrtce po roku 1350, odznacza si niemal miniaturow intymnoci i wyrafinowaniem szczegu. Peen ycia Wjazd do Jerozolimy z radosnym tumem w barwnych strojach i roztaczajce niemal mistyczn atmosfer Narodziny symbolizuj dwa kierunki, ktre obra tutaj kunszt artystw. Wypowiadano pogld, e malowida Peribleptos powstay pod wpywem hezychazmu, ktry dominowa w Mistrze w owym czasie. Jest jednak bardzo trudno znale w Bizancjum jakie lady sztuki specyficznie hezychastycznej. By moe ywe zainteresowanie zewntrznym, widzialnym aspektem rzeczywistoci, charakterystyczne dla artysty, nieatwo dawao si pogodzi z introwertyczn koncentracj mistyka. Inny wreszcie zasugujcy na wymienienie cykl freskw w Mistrze znajduje si w klasztornym kociele Marii Pantanassy, ufundowanym okoo roku 1350, a odrestaurowanym i ozdobionym przez Jana Frankopula w roku 1428. Ten ostatni wikszy zesp malowide powstay w wiecie bizantyskim stanowi imponujce wiadectwo artystycznej ywotnoci Bizancjum w czasach, kiedy jego polityczna swoboda dziaania zostaa ograniczona niemal do zera. Scena Wjazdu do Jerozolimy jest kompozycj o niezrwnanej grze barw. Zwiastowanie po mistrzowsku czy naturalizm rysunku z duchow gbi. wietne Wskrzeszenie azarza, z jego wysmakowanym i cakowicie nienaturalistycznym uyciem koloru, zapowiada twrczo El Greca. Freskowa dekoracja tego kocioa to niewtpliwie dzieo artysty czy te artystw najwyszej rangi. Tendencje dostrzegalne w malarstwie monumentalnym ostatnich stuleci Cesarstwa Bizantyskiego zaznaczaj si rwnie w dzieach wczesnej sztuki malarskiej bdcych obiektami ruchomymi, z ktrych wiele si zachowao. Niestety, zazwyczaj nie sposb ustali z jak tak pewnoci ich pochodzenie czy dat powstania. Niektre przypominaj styl dekoracji kocioa w Chora jak Zwiastowanie z Ochrydy, obecnie w muzeum w Skopje, czy bardzo pikne Zwiastowanie i mier Najwitszej Panny, znajdujce si w Muzeum Sztuk Plastycznych im. Puszkina w Moskwie. Bez wtpienia s to prace pochodzenia metropolitalnego. Z innych wybitnych przykadw wczesnego malarstwa, utrzymanych w rnych stylach, mona wymieni mozaikowe Zwiastowanie, teraz w Yictoria and Albert Museum w Londynie, Dwunastu Apostow w Muzeum

259

Puszkina, wielk ikon Chrystusa w sanktpetersburskim Ermitau, ktra w latach szedziesitych XIV wieku zostaa ofiarowana monasterowi Pantokratora na Athos, czy te Najwitsz Pann z Dziecitkiem w Galerii Tretiakowskiej w Moskwie tzw. Matk Bosk Pimena* co do ktrej pewni uczeni uwaaj, e zostaa namalowana w regionie adriatyckim. Zakres tej twrczoci jest bogaty i zrnicowany, a wiele prac odznacza si naprawd bardzo wysok jakoci artystyczn. W dziedzinie ilustracji ksikowej wci ywa jest stara tradycja portretw cesarzy i innych wysokich dostojnikw, ale pojawia si te nowa wraliwo na ich cechy indywidualne i tendencja do bardzej naturalistycznego, mniej paskiego modelunku. Do przykadw tego nowego stylu mona zaliczy portret megaduksa Aleksego Apokauka w manuskrypcie Hipokratesa, datowany na wczesne lata czterdzieste XIV wieku, podwjny portret Jana Kantakuzena jako cesarza i mnicha, powstay okoo roku 1370, grupowy portret Manuela II, cesarzowej Heleny oraz ich trojga dzieci w manuskrypcie pseudo-Dionizego Areopagity z pocztkw XV wieku, przechowywanym w Luwrze, czy inny portret Manuela II w odpisie mowy pogrzebowej, jak uoy on dla brata, Teodora, prawdopodobnie sporzdzonym w Mistrze wkrtce po roku 1407. ** Nieco inny, bardziej sztywny styl reprezentuj pikne portrety ksicia i ksiniczki z rodziny cesarskiej, pochodzce z pnego XIV wieku, a zamieszczone w egzemplarzu typikon, czyli reguy klasztornej, ktry obecnie jest wasnoci oksfordzkiego Lincoln College. Rwnie wczesne przedstawienia ewangelistw czsto wykazuj t now staranno formy i nowy indywidualizm rysw, podobnie jak portrety dawnych, klasycznych pisarzy czy innych osb. Przykadem jest tutaj zarwno wizerunek w. Jana w dwujzycznym manuskrypcie Ewangelii, wykonanym przez greckiego artyst dla aciskiego zleceniodawcy okoo roku 1250, jak i podobizna Hipokratesa w manuskrypcie wspomnianym ju wyej. *** Na ilustracjach do dzie autorw klasycznych od czasu do czasu dostrzegamy stroje zachodnie czy te przejawy zachodniej obyczajowoci, jak na przykad w pochodzcym z pnego wieku XIV manuskrypcie poematu Oppiana O mylistwie ****, ozdobionym szeregiem wdzicznych scen polowania. Dziaaj tutaj te same mechanizmy, co w przypadku przyswajania sobie zachodnich wtkw i zachodnich realiw przez wczesn greck literatur rodzim. Wrd wielu bardziej konwencjonalnych, penych dbaoci o elegancj rysunku prac pojawia si rwnie zaskakujco wysoka liczba takich, ktre zadziwiaj swoj niezwyk kompozycj, intensywnoci przebijajcych z nich emocji czy te oryginalnym
* Zgodnie z tradycj ikon t mia przywie z Konstantynopola w latach osiemdziesitych XIV wieku metropolita moskiewski Pimen (przyp. tum.). ** Odpowiednio: Cod. Paris. Gr. 2144 fol. 11; Cod. Paris. Gr. 1242 fol. 123V;?; Cod. Paris. Suppl. Gr. 309 fol. VI. *** Cod. Paris. Gr. 54 i Cod. Paris. Gr. 2155 fol. 10. **** Cod. Paris. Gr. 2736.

260

uyciem koloru. Jednym z najbardziej frapujcych przedstawie tego rodzaju jest Przemienienie w manuskrypcie Jana Kantakuzena, w ktrym znajduje si wspomniany wyej podwjny portret autora z jego dominujcymi bkitami, jego poczuciem bezkresnej przestrzeni, jego duchow gbi. Tutaj, by moe, mamy do czyniema ze sztuk hezychazmu, oczywicie jeli taka sztuka w ogle istniaa. Wydaje si, e powiedzielimy ju dostatecznie duo, aby stwierdzi, e politycznemu upadkowi pastwa bizantyskiego nie towarzyszy upadek bizantyskiej kultury. Nieszczliwe wydarzenia poowy XIV wieku mogy podkopa kruchy i niemiay elitarny wiat literatury klasycyzujcej, chocia z pewnoci nie zniszczyy go cakowicie. Rwnie pnobizantyska filozofia i teologia mogy zasklepia si w niezdrowej drobiazgowoci zainteresowa. Ale literatura rodzima wci pozostawaa zdolna do ycia i rozwoju, a historiografia potrafia zdoby si na to, e w latach bezporednio nastpujcych po zdobyciu Konstantynopola przez Turkw czterech autorw bizantyskich sporzdzio opisy ostatnich lat i ostatnich dni Cesarstwa, ujte z rnego punktu widzenia i utrzymane w rnym stylu. Tym historykom warto powici kilka sw. Dukas (nie znanego nam imienia), piszcy atw, bezpretensjonaln grek, wyraa ideologi niemao znaczcej grupy zwolennikw Zachodu, ktrzy ca nadziej na przetrwanie spoeczestwa bizantyskiego upatrywali we wchoniciu go przez krzepki wiat aciski. Jerzy Sfrantzes pisa w sposb poruszajcy, a jednak bez stronniczego uprzedzenia, do ktrego mgby mie skonno jako byy czonek dworu ostatniego cesarza, sprawujcy wwczas rozmaite funkcje polityczne. Z kolei Micha Krytobul reprezentowa proosmaskie stanowisko tych Bizantyczykw, ktrzy jedyn realn opcj dla swojego spoeczestwa widzieli w adaptacji do warunkw, jakie stwarzao panowanie tureckie jego dzieo jest w pewnym sensie panegirykiem powiconym potdze i wspaniaoci Osmanw. Wreszcie Laonik Chalkokondyles (kuzyn Demetriusza Chalkokondylesa, ktry naucza greki w Padwie i mg zobaczy pierwszy drukowany egzemplarz Homera), piszcy w jzyku klasycznym, przedstawia i analizowa wykazujc przy tym szeroko spojrzenia przypominajc Herodota czy Polibiusza ekspansj imperium osmaskiego jako proces wypeniania prni politycznej, jaka powstaa wskutek rozpadu Cesarstwa Bizantyskiego. Tak wic wystarczajco wiele przykadw potwierdza ywotno i rnorodno pnobizantyskiej twrczoci artystycznej i literackiej, pomimo ograniczenia mecenatu i zuboenia spoeczestwa. Rwnie w muzyce kocielnej nie ograniczano si do dorobku minionych wiekw. W ostatnich dwch stuleciach Cesarstwa nabraa ona nowego charakteru, kiedy to pierwotnie proste melodie byy przeksztacane i wzbogacane przez kunsztowne koloratury, a nowe kompozycje, w innym, ozdobniejszym stylu tworzyli tacy mistrzowie, jak Jan Glikis, Jan Kukuzelis czy Jan Lampadariusz.

261

Jeli zapyta historyka, dlaczego Cesarstwo Bizantyskie po tysicu lat prnego na og ywota upado tak sromotnie, ten niewtpliwie odpowie, e nie byo jednej, pojedynczej przyczyny. Miay w tym swj udzia wielorakie czynniki od postpu w egludze morskiej po zmiany klimatyczne w Azji rodkowej, od rosncego uniezaleniania si wielkich wacicieli ziemskich po psucie monety w celu zwikszenia zasobw pienidza. Jeeli za naleaoby wskaza jaki jeden zabjczy cios, to zosta on zadany w roku 1204, kiedy terytorium Cesarstwa cigle jeszcze rozcigao si od Adriatyku po wrota Syrii, a nie w roku 1453, kiedy Konstantynopol wpad w rce wadcw potnego imperium, ktrego ziemie otaczay go ze wszystkich stron, tak jak przejrzay owoc spada z drzewa. To inwazja aciska wytworzya w tej czci Europy prni polityczn, co pozwolio prawosawnym pastwom sowiaskim na Bakanach obranie wasnego kursu, niezalenego od bizantyskich moliwoci oddziaywania, a ostatecznie skazao je na podbicie jednego po drugim przez osmaskiego zdobywc. Rywalizacja i intrygi zastpiy silne i majce wielowiekow tradycj przywdztwo polityczne, ktre mogo umoliwi bakaskiemu wiatu, z jego niezmierzonymi zasobami ludzkimi i w znacznej mierze wspln kultur, stawienie skutecznego oporu azjatyckim najedcom. Na szczcie bizantyskie spoeczestwo i bizantyska kultura przetrway do czasu, kiedy wiat zachodni by dostatecznie dojrzay, eby chcie si uczy od Bizancjum. A tym, czego si uczy, nie by martwy korpus doktryny ani sztuka ikonografii, ale ywa i rozwijajca si tradycja spoeczestwa, ktre potrafio dwiga wielkie kulturalne dziedzictwo w taki sposb, by go ono nie przeciyo ani nie sparaliowao. I ten proces pobierania przez Zachd nauki od wiata bizantyskiego nie skoczy si w dobie Renesansu i reformacji. Rwnie wiek XVII, o czym wiadczy liczba wczesnych publikacji tekstw bizantyskich, uwaa wiat, z ktrego one pochodziy, za zjawisko godne zainteresowania, zarwno pod wzgldem religijnym, jak i politycznym. Owiecenie za, niezalenie od tego, e odwracao si od redniowiecza, przyznawao jednak, e Bizancjum budzi pewien rodzaj kopotliwej fascynacji, ktra tak uderzajco przebija z kart dziea Edwarda Gibbona, przy caym jego krytycyzmie. Jeeli sdzi po liczbie publikowanych ksiek o tej tematyce, nasz wiek ma wasn, now wiadomo dotyczc wiata bizantyskiego. By moe lepsza znajomo i rozumienie tego wiata rzuci poyteczne wiato na pewne polityczne, a zarazem kulturowe problemy, o ktrych w zuchwaej peni imperialistycznego samozadowolenia mylelimy, e moemy je ignorowa takie jak stosunki midzy Wschodem i Zachodem, w szerokim rozumieniu tych poj, czy dynamizm spoeczestw tradycjonalistycznych. W kadym razie cigle mamy si czego uczy na przykadzie Bizancjum.

PRZEGLD NAJWANIEJSZYCH WYDARZE

476 Koniec Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie 493526 Panowanie Teodoryka w Italii 518 Wstpienie na tron Justyna I 527 Wstpienie na tron Justyniana I 533-534 Belizariusz odzyskuje Afryk od Wandalw 535-540 Belizariusz odzyskuje prawie ca Itali od Ostrogotw 542 Zaraza w Konstantynopolu 552-553 Narses zadaje ostateczn klsk Ostrogotom 577 Pocztek najazdu Sowian i Awarw na Bakany 610 Wstpienie na tron Herakliusza 614619 Persowie zajmuj Syri, Palestyn i Egipt 622 Mahomet ucieka z Mekki do Medyny Herakliusz rozpoczyna kampani persk 626 Oblenie Konstantynopola przez Awarw i Persw 627 Herakliusz zwycia Persw pod Niniw 634646 Arabowie zajmuj Syri, Palestyn i Egipt oraz podbijaj pastwo perskie 647 Pierwszy najazd arabski na Azj Mniejsz 674678 Oblenie Konstantynopola przez Arabw 681 Powstanie pastwa bugarskiego 711 Zakoczenie podboju Afryki Pnocnej przez Arabw 717-718 Drugie oblenie Konstantynopola przez Arabw 726-787 Pierwszy okres ikonoklazmu 756-775 Wojna midzy Bizancjum i Bugari 811 Klska i mier Nicefora I z rk Bugarw 813-843 Drugi okres ikonoklazmu 827 Arabowie zajmuj Kret
864 Przyjcie chrzecijastwa przez Bugari

912-924 Wojna midzy Bizancjum i Bugari 923-944 Zwyciskie kampanie arabskie Jana Kurkuasa 961 Odzyskanie Krety od Arabw 990-1018 Podbj Bugarii przez Bazylego II 1022 Wcielenie do Cesarstwa caej Armenii 1055 Turcy Selducy zajmuj Bagdad 1071 Selducy zwyciaj i bior do niewoli Romana IV i zajmuj znaczn cz Azji Mniejszej Normanowie zdobywaj Bari

264

1096 Pocztek pierwszej krucjaty 1133-1143 Zwyciskie kampanie Jana II w Cylicji i Syrii 1147 Pocztek drugiej krucjaty Normanowie zajmuj Korfu, Korynt i Teby 1155 Udana kampania Bizantyczykw w Italii 1176 Zwycistwo Seldukw pod Myriokefalon 1182 Pogrom acinnikw w Konstantynopolu 1185 Normanowie zdobywaj i upi Tesalonik 1204 Zdobycie Konstantynopola przez wojska czwartej krucjaty i utworzenie Cesarstwa aciskiego 1259 Armia nicejska zwycia siy acisko-epirockie pod Pelagoni 1261 Odzyskanie Konstantynopola przez Nicejczykw i koniec Cesarstwa aci skiego 1274 Sobr w Lyonie Micha VIII zgadza si na uni kocieln 1282 Nieszpory Sycylijskie klska Karola Andegaweskiego 1308 Turcy osmascy zajmuj Efez 1321-1328 Wojna domowa midzy Andronikiem II i Andronikiem III 1329 Turcy zajmuj Nice 1337 Turcy zajmuj Nikomedi 1341-1347 Wojna domowa midzy Janem V i Janem Kantakuzenem 1347 Czarna mier 1354 Turcy zajmuj Galipol 1365 Turcy przenosz swoj stolic do Adrianopola 1376-1379 Wojna domowa midzy Paleologami 1387 Tesalonika poddaje si Turkom 1393 Koniec pastwa bugarskiego (tyrnowskiego) Turcy zajmuj Tesali 1396 Klska krzyowcw pod Nikopolem 1397 Manuel Chryzoloras zaczyna naucza greki we Florencji 1397-1402 Blokada Konstantynopola przez Bajezida I 1402 Najazd mongolski i klska Bajezida pod Ankar 1403 Odzyskanie Tesaloniki od Turkw 1422 Oblenie Konstantynopola przez Murada II 1430 Turcy powtrnie zajmuj Tesalonik 1439 Sobr we Florencji ogasza uni kocieln 1444 Turcy zwyciaj Wgrw i krzyowcw pod Warn 1453 29 maja Turcy zdobywaj Konstantynopol mier ostatniego cesarza 1460 Turcy zajmuj Mistr 1461 Turcy zajmuj Trapezunt

WYKAZ CESARZY

Konstantyn I Wielki 324-337 Konstancjusz II 337-361 Julian Apostata 361-363 Jowian 363-364 Walens 364-378 Teodozjusz I Wielki 379-395 Arkadiusz 395-408 Teodozjusz II 408^50 Marcjan 450-457 Leon I 457^74 Leon II 474 Zenon 474-^75 Bazylisk 475^76 Zenon (ponownie) 476-491 Anastazjusz I 491-518 Justyn I 518-527 Justynian I Wielki 527-565 Justyn II 565-578 Tyberiusz II Konstantyn 578-582 Maurycjusz 582-602 Fokas 602-610 Herakliusz 610-641 Konstantyn III i Herakleonas 641 Konstans II 641-668 Konstantyn IV 668-685 Justynian II 685-695 Leoncjusz 695-698 Tyberiusz III 698-705 Justynian II (ponownie) 705-711

FiUpik 711-713 Anastazjusz II 713-715 Teodozjusz III 715717 Leon m 717-741 Konstantyn V 741-775 Leon IV 775-780 Konstantyn VI 780-797 Irena 797-802 NiceforI 802-811 Stauracjusz 811 Micha I Rangabeusz 811813 Leon V 813-820 Micha II 820-829 Teofil 829-842 Micha III 842-867 Bazyli I 867-886 Leon VI 886-912 Aleksander 912-913 Konstantyn VII 913-959 Roman I Lekapen 920-944 Roman II 959-963 Nicefor II Fokas 963-969 Jan I Tzymiskes 969-976 Bazyli II 976-1025 Konstantyn VIII 1025-1028 Roman IJJ Argir 1028-1034 Micha IV 10341041 Micha V 1041-1042 Zoe i Teodora 1042

Wykaz w swojej pocztkowej partii obejmuje cesarzy panujcych od zaoenia Konstantynopola nad caym Cesarstwem Rzymskim (np. Konstantyn I) albo jedynie nad wschodni jego czci (np. Walens), pomija cesarzy zachodnich. Definitywny rozpad nastpi wraz z podziaem pastwa midzy synw Teodozjusza I Arkadiusza na Wschodzie i Honoriusza na Zachodzie. Numeracja, zgodnie z tradycj, uwzgldnia rwnie wczeniejszych cesarzy rzymskich, (przyp. tum.)

266

Konstantyn IX Monomach 1042-1055 Teodora (ponownie) 1055-1056 Micha VI 1056-1057 Izaak I Komnen 10571059 Konstantyn X Dukas 1059-1067 Eudoksja 1067 Roman IV Diogenes 1068-1071 Eudoksja (ponownie) 1071 Micha VII Dukas 1071-1078 Nicefor III Botaniata 1078-1081 Aleksy I Komnen 1081-1118 Jan II Komnen 1118-1143 Manuel I Komnen 1143-1180 Aleksy II Komnen 1180-1183 Andronik I Komnen 1183-1185 Izaak II Angelos 1185-1195 Aleksy III Angelos 1195-1203 Izaak II (ponownie) i Aleksy IV Angelos 1203-1204 Aleksy V Murtzuflos 1204

(?) Konstantyn Laskarys 1204 Teodor I Laskarys (w Nicei) 1204-1222 Jan III Dukas Watatzes (w Nicei) 1222-1254 Teodor II Laskarys (w Nicei) 1254-1258 Jan IV Laskarys (w Nicei) 1258-1261 Micha VIII Paleolog 1259-1282 Andronik II Paleolog 1282-1328 Micha IX Paleolog 1294-1320 Andronik III Paleolog 13281341 Jan V Paleolog 1341-1347 Jan VI Kantakuzen 1347-1354 Jan V Paleolog (ponownie) 13541376 Andronik IV Paleolog 1376-1379 Jan V Paleolog (ponownie) 1379-1390 Jan VII Paleolog 1390 Jan V Paleolog (ponownie) 13901391 Manuel II Paleolog 1391-1425 Jan VIII Paleolog 1425-1448 Konstantyn XI Paleolog 1449-1453

BIBLIOGRAFIA

OPRACOWANIA OGLNE

H. Ahrweiler, L'ideologie politique de l'empire byzantin, Paris 1975 N. H. Baynes i H. St. L. B. Moss, Byzantium: A Introduction to East Roman Civilization, Oxford 1948* H. G. Beck, Das byzantinische Jahrtausend, Miinchen 1978 J. Beckwith, The Art of Constantinople, London 1961 R. Browning, Byzantine Literatur, w: The Penguin Companion to Literatur, red. D. R. Dudley i D. Lang, t. 4, Harmondsworth 1969, s. 179-216 A. Cutler, J. W. Nesbitt, L'arte bizantina e U suo pubblico, t. I-II, Torino 1986 O. Demus, Byzantine Art and the West, New York 1970 A. Ducellier, Byzance et le monde orthodoxe, Paris 1986 A. Ducellier, Les Byzantins: histoire et culture, Paris 1989 A. Ducellier, Eglise Byzantine, Paris 1990 D. J. Geanakoplos, Byzantium: Church, Society and Civilization as seen through contemporary eyes, Chicago 1983 A. Guillou, La civilisation byzantine, Paris 1974 J. M. Hussey, The Orthodox Church in the Byzantine Empire, Oxford 1988 J. M. Hussey (red.), The Cambridge Medieval History, t. IV, cz. 1-2, Cambridge 1966-1967 A. P. Kazhdan, G. Constable, People and Power in Byzantium, Washington 1982 A. P. Kazhdan (red.), The Oxford Dictionary of Byzantium, t. I-III, New York 1991 V. Lazarev. Storia della pittura bizantina, Torino 1967 P. Lemerle, The Agrarian History of Byzantium from the Origins to the Twelfth Century, Galway 1979 H. Maguire, Art and Elouence in Byzantium, Princeton 1981 C. Mango, Byzantine Architecture, New York 1970 i 1976 C. Mango, Byzantium: the Empire of New Rome, London 1980* J. Meyendorff, Byzantine Theology, wyd. 2, New York 1987* D. M. Nicol, Byzantium and Yenice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations, Cambridge 1988 D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth: Eastem Europ 500-1453, London 1971 G. Ostrogorski, Geschichte des Byzantinischen Staates, wyd. 3, Miinchen 1963* D. T. Rice, Art of the Byzantine Era, London, 1963 D. T. Rice, Byzantine Art, wyd. 2, Harmondsworth 1968 S. Runciman, Byzantine Civilization, London 1933 S. Runciman, Byzantine Style and Civilization, Harmondsworth 1975 C. SchugWille, Art of the Byzantine World, New York 1969 A. A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, Madison 1958 K. Weitzmann, The Classical Heritage in Byzantine and Near Eastem Art, London 1981

* Tytuy przeoone na jzyk polski oznaczono gwiazdk odsyajc do ostatniej czci bibliografii.

268

E. Wellesz, A History of Byzantine Musie and Hymnography, wyd. 2, Oxford 1961 P. Whitting, Byzantium: A Introduction, Oxford 1971
CZ PIERWSZA

J. W. Barker, Justinian and the Later Roman Empire, Madison-London 1966 J. Beaucamp, Le statut de lafemme a Byzance (4e-7e siecle), Paris 1990

G. W. Bowersock, Hellenizm in at Antiuity, Cambridge 1990

P. Brown, The World of at Antiuity, London 1971* T. S. Brown, Gentlemen and Officers. Imperial Administration and Aristocratic Power in Byzantine

Italy, Rome 1984

R. Browning, Justinian and Theodora, London 1971, wyd. popr. London 1987* G. Downey, Constantinople in the Ag of Justinian, Norman, Oklahoma 1960 A. Grabar, Byzantium from the Death of Theodosius to the Rise of Islam, London 1966 A. Guillou (red.), La civilta bizantina dal IV al IX secolo, Bari 1977 J. F. Haldon, Byzantium in the Seventh Century, Cambridge 1990 A. H. M. Jones, The Later Roman Empire 284602: A Social, Economic and Administrative Survey, t. I-IV, Oxford 1964 R. J. Mainstone, Hagia Sophia: Architecture, Structure and Liturgy of Justinian's Great Church,

London-New York 1988

E. Patlagean, Pauvrete economiue et pawrete sociale a Byzance, 4'-7* siecle, Paris 1977 P. N. Ure, Justinian and His Ag, Harmondsworth 1957
CZ DRUGA

J. B. Bury, A History of the Later Roman Empire from Arcadius to Iren, London 1889 J. B. Bury, A History of the Eastern Roman Empire from the Fali of Iren to the Accession of Basil I (AD 807-67), London 1912 C. Head, Justinian II of Byzantium, Madison 1972 P. Lemerle, Le premier humanisme byzantin, Paris 1971 E. J. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, London 1930 A. N. Stratos, Byzantium in the Seventh Century, t. I-V, Amsterdam 1968-1980 W. T. Treadgold, The Byzantine Revival, 780-842, Stanford 1988
CZ TRZECIA

R. Browning, Byzantium and Bulgaria, London 1975

J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations a Byzance (963-1210), Paris 1990 A. Guillou (red.), La civilta bizantina dal IX al XI secolo, Bari 1978 A. Harvey, Economic Expansion in the Byzantine Empire, 900-1200, Cambridge 1989 J. M. Hussey, Church and Learning in the Byzantine Empire 867-1185, Oxford 1937 R. Jenkins, Byzantium: The Imperial Centuries, AD 600-1071, London 1966 S. Runciman, The Emperor Romanus Lecapenus and His Reign, Cambridge 1929

S. Runciman, The Eastern Schism, London 1955*

J. Starr, The Jews in the Byzantine Empire, 641-1204, Athens 1939 A. J. Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and his World, London 1973
CZ CZWARTA

M. Angold, The Byzantine Empire 1025-1204: A Political History, London 1984* C. M. Brand, Byzantium Confronts the West, 1180-1204, Harvard 1968 Ch. Diehl, La Societe byzantine a l'epoque des Comnenes, Paris 1929

269
F. Makk, The Arpads and the Comneni: Political Relations between Hangary and Byzantium in the

Twelfth Century, Budapest 1989 S. Runciman, A History of the Crusades, t. I-II, Cambridge 1951, 1952* CZ PITA
M. A. Angold, Byzantine Government in Exile: Government and Society under the Laskarids ofNicaea (1204-1261), London 1975| S. B. Bowman, The Jews of Byzantium 1204-1453, Alabama 1985 J. V. A. Fine, The at Medieval Balkans: A Critical Survey from the at Twelfth Century to the Ottoman Conuest, Ann Arbor 1987 D. J. Geanakoplos, Byzantine East and Latin West, Oxford 1956 D. J. Geanakoplos, Interaction of the Sibling" Byzantine and Western Cultures in the Middle Ages and Renaissance, New Haven-London 1976 A. Guillou (red.), La civilta bizantina dal XII al XV secolo, Bari 1980 C. Head, Imperial Twilight: The Palaeologos Dynasty and the Decline of Byzantium, Chicago 1977 A. E. Laiou-Thomadakis, The Byzantine Economy in the Mediterranean Trade System, XIIIth-XVth 'l Centuries, Dumbarton Oaks Papers 34-35 (1982), s. 177-222| J. Meyendorff, Byzantium and the Rise of Russia, Cambridge 1980 W. Miller, The Latins in the evant: A History of Frankish Greece, 1204-1566, London 1908 D. M. Nicol, The Despotate of Epirus, Oxford 1957 D. M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, London 1972 D. M. Nicol, The End of The Byzantine Empire, London 1979 D. M. Nicol, Church and Society in the Last Centuries of Byzantium, Cambridge 1979 D. T. Rice, Byzantine Painting: The Last Phase, New York 1968

S. Runciman, The Sicilian Yespers, Cambridge 1958

S. Runciman, The Fali of Constantinople, 1453, Cambridge 1965* S. Runciman, The Last Byzantine Renaissance, Cambridge 1970* S. Runciman, Mistra. Byzantine Capital of the Peloponnese, London 1980

P. A. Underwood, The Kariye Djami, t. I-IV, New York 1966-1975

C. M. Woodhouse, George Gemistos Plethon: The Last of the Hellenes, Oxford 1986

WYBR LITERATURY W JZYKU POLSKIM

M. Angold, Cesarstwo Bizantyjskie 10251204: historia polityczna, prze. W. Brodzki, Wrocaw 1993

P. Araott, Bizantyjczycy i ich wiat, przel. K. Dudziak, Warszawa 1979 A. S. Atiya, Historia Kociow wschodnich, prze. S. Jakobielski i inni, Warszawa 1978
N. H. Baynes i H. St. L. B. Moss (red.), Bizancjum. Wstp do cywilizacji wschodniorzyniskiej, prze.

E. Zwolski, Warszawa 1964 P. Brown, wiat pnego antyku, prze. A. Podzielna, Warszawa 1991 R. Browning, Justynian i Teodora, przel. M. Boduszyska-Borowikowa, wyd. 2 popr., Warszawa 1996 W. Ceran (red.), Historia Bizancjum, d 1993 M. Dbrowska, Bizancjum, Francja i Stolica Apostolska w drugiej poowie XIII wieku, d 1986
M. Dbrowska, acinniczki nad Bosforem. Malestwa bizantysko-laciskie w cesarskiej rodzinie Paleologw (XIII-XV w.), d 1996

F. Dvornik, Bizancjum a prymat Rzymu, prze. M. Radoycka, Warszawa 1985 H. EvertKappesowa, Historie konstantynopolitaskie, Warszawa 1964 H. Evert-Kappesowa, Studia nad histori wsi bizantyjskiej w V1I-IX w., d 1963 A. Faludy, Malarstwo bizantyskie, prze. A. Ciela, Warszawa 1984 H.-W. Haussig, Historia kultury bizantyskiej, prze. T. Zabudowski, Warszawa 1969 J. Irmscher, Bizancjum. Pi wykadw, Wrocaw 1972

270

O. Jurewicz, Andronik I Komnenos, Warszawa 1962 O. Jurewicz, Historia literatury bizantyskiej, Wrocaw 1984 O. Jurewicz, Schizma wschodnia, Warszawa 1969 J. Klosiska, Sztuka bizantyska, Warszawa 1975 A. Krawczuk, Poczet cesarzy bizantyjskich, Warszawa 1992 P. Krupczyski, Trudnoci zachodnich wypraw Belizariusza, d 1981 C. Mango, Bizancjum, prze. M. Dbrowska, Gdask 1997 J. Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, prze. J. Prokopiuk, Warszawa 1984 G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, przekad pod red. H. Evert-Kappesowej, Warszawa 1967 E. Przekop. Wschodnie patriarchaty staroytne (TV-X w.), Warszawa 1984 S. Runciman, Dzieje wypraw krzyowych, prze}. J. Schwakopf, t. I-III, Warszawa 1987 S. Runciman, Ostatni renesans bizantyjski, prze. J. Marzecki, Warszawa 1973 S. Runciman, Schizma wschodnia, prze. J. Gawroski, Warszawa 1963 S. Runciman, Teokracja bizantyjska, przel. M. Radoycka, Warszawa 1982 S. Runciman, Upadek Konstantynopola, 1453. prze. A. Dbnicki, wyd. 2, Warszawa 1994 S. Runciman, Wielki Kocil w niewoli, prze. J. S. o, Warszawa 1973 M. Salamon, Mennictwo bizantyskie, Krakw 1987 M. Salamon, Rozwj idei RzymuKonstantynopola od TV do pierwszej polowy VI wieku. Katowice 1975 H. Stern, Sztuka bizantyska, prze. T. Mroczko, Warszawa 1975 Ch. Walter, Sztuka i obrzdek Kocioa bizantyjskiego, prze. K. Malcharek, Warszawa 1992 T. Wasilewski, Bizancjum i Sowianie w IX w. Studium z dziejw stosunkw politycznych i kulturalnych, Warszawa 1972 N. Zernov, Wschodnie chrzecijasko, prze. J. S. o, Warszawa 1967 Najwaniejsze polskie przekady literatury bizantyskiej zostan wymienione w przypisach do Aneksu.

ANEKS

Z LITERATURY BIZANTYSKIEJ
Ten aneks nie roci sobie pretensji do bycia antologi literatury bizantyskiej". Reprezentatywno i wewntrzna harmonia przedstawionej w nim garci tekstw s ograniczone zarwno ich suebnym charakterem wobec dziea, ktremu towarzysz, jak i zasobem istniejcych przekadw. Wydawca uzna jednak, e czytelnikowi cwaujcemu przez dzieje z rczym Pegazem prof. Browninga nale si chwile truchtu. Atrakcyjno literacko-lekturowa poszczeglnych utworw jest oczywicie nierwna, co znalazo swj pozytywny wyraz w specjalnym, w porwnaniu z innymi autorami, uprzywilejowaniu objtociowym pisarstwa Michaa Psellosa i Anny Komneny. Cel przedsiwzicia zdecydowa o niemal cakowitej rezygnacji z komentarza. Uszanowano preferencje tumaczy w zakresie form nazewnictwa. Niej podpisany w czasach studenckich mia przyjemno by suchaczem wykadw prof. Oktawiusza Jurewicza i koleg ks. prof. Marka Starowieyskiego. Bez Historii literatury bizantyskiej oraz niezmordowanej dziaalnoci translatorskiej pierwszego z nich i bez antologii Muza chrzecijaska (tom III, powicony poezji greckiej) drugiego, a take bez ich osobistej yczliwoci aneks ten by nie powsta. Obydwu zatem oraz wszystkim pozostaym tumaczom serdeczne dziki. Grzegorz urek

SPIS AUTORW I DZIE

Kolutos: Porwanie Heleny (prze. M. Szymaski) 273 Roman Melodos: Hymn na Boe Narodzenie (prze. M. Starowieyski) 277 Prokopiusz z Cezarei: Historia wojen (prze. M. Plezia) 281 Prokopiusz z Cezarei: Historia sekretna (prze. A. Konarek) 282 Agatiasz: Epigramy (prze. Z. Kubiak) 289 Pawe Silencjariusz: Epigramy (prze. Z. Kubiak) 290 Pawe Silencjariusz: Iluminacja kocioa Mdroci Boej (prze. A. Szastyska-Siemion) 291 Maksym Wyznawca: Wykad Modlitwy Paskiej (prze. A. Warkotsch) 292 Teofilakt Symokata: Historia (prze. M. Plezia) 297 Kronika Wielkanocna (prze. M. Plezia) 302 Jerzy Pizydes: Zwycistwo cesarza Herakliusza nad Persami (prze. J. Birkenmajer) 304 Andrzej z Krety: Wielki Kanon. Oda pierwsza (prze. M. Bednarz) 307 Jan z Damaszku: Kanon na Dzie Paski Zmartwychwstania (prze. M. Bednarz) 310 Teodor Studyta: Epigramy (prze. M. Pigoniowa) 313 Ksiga prefekta (prze. H. Evert-Kappesowa i M. H. Serejski) 315 Jzef Hymnograf: Kanon na wspomnienie trzsienia ziemi (prze. A. Szastyska-Siemion) 317 Focjusz: Biblioteka (prze. O. Jurewicz) 321 Symeon Nowy Teolog: Z hymnu XVII, Hymn LVI (prze. M. Starowieyski) 327 Micha Psellos: Kronika (prze. O. Jurewicz) 329 Digenis Akritas (prze. M. Borowska) 348 Nicefor Bryenniusz: Materiay historyczne (prze. O. Jurewicz) 355 Anna Komnena: Aleksjada (prze. O. Jurewicz) 362

Kolutos
PORWANIE HELENY
Przeoy Mikoaj Szymaski

t
f

Ju Parys przed pobliskim paacem Atrydy stan, opromieniony boskimi wdzikami, jakich nie mia syn Zeusa i Tyone. Wybacz, Dionizosie. Cho jeste spodzony przez Zeusa, rwnie tamten zachwyca piknym blaskiem twarzy. Odemknwszy zasuwy gocinnego domu, wysza nagle Helena z komnat na dziedziniec. Widzc piknego gocia przed bram, natychmiast zawoaa go, w domu gb poprowadzia i na wysokim srebrnym krzele mu kazaa spocz. Wzroku nie moga nasyci widokiem. Mylaa, e zotego syna Cyterei widzi w swoim paacu, lecz pniej poznaa, e to nie Eros: nie mia strza ani koczanu. Czsto zwiedziona blaskiem jego piknych oczu przypuszczaa, e widzi boga winoroli, lecz bujna ki winogron mu si nie zwieszaa ze wstgi zawizanej wok wdzicznej gowy. Milczaa w osupieniu, wreszcie przemwia: Skd jeste, gociu? Skd swj miy rd wywodzisz? Wspaniaoci sawnego krla przypominasz, ale nie znam takiego pord greckich wadcw. Znam wszystkich Deukaliona dobrego potomkw. Nie wadasz wszak w piaszczystym Neleusowym Pylos znam Antylocha, twojej nie widziaam twarzy ani we wdzicznej Ftyi, kraju dzielnych mw: znam przecie wszystkich krlw z rodu Ajakidw, Peleusow wspaniao, saw Telamona, uprzejmo Patroklosa, mstwo Achillesa." Tak dwicznie przemwia, podajc gocia. On za jej odpowiedzia uprzejmymi sowy: Jeli gdzie o frygijskim syszaa Ilionie,
Kolutos por. s. 40. Tekst (w. 251-396) wedug: Kolluthos z Lykopolis, Porwanie Heleny, przel. M. Szymaski, Literatura na wiecie", nr 8-9/1996, s. 243-258.
18 Cesarstwo Bizantyskie

274

ktremu wznis Posejdon mury i Apollo, i o krlu bogatym, wadajcym Troj, ktry rd swj szczliwy wywodzi od Zeusa, to jest mj kraj i takich mam szlachetnych przodkw. Priam jest, pani, mym ojcem, co ma wiele zota, przodkiem mym jest Dardanos, zrodzony przez Zeusa. Jemu za czsto nawet bogowie z Olimpu dwaj wsplnie su, mimo e s niemiertelni. Oni to wanie wznieli mury mej ojczyzny niezniszczalne. Posejdon je wznis i Apollo. Ja natomiast, krlowo, sdzi jestem bogi. Rozsdzajc bolesny spr mieszkanek nieba, pochwaliem Cyprydy blask i pikne ksztaty. Ona za odpacia mi za t przysug, przyrzekajc dziewczyn sync z urody. Jest to Helena, siostra samej Afrodyty. Dla niej zniosem tak dug eglug po morzu. Zczmy si lubem, skoro kae Cytercja. Nie gard mn, nie zadawaj kamu mej Cyprydzie. Po c mam ci tumaczy? Sama wiesz najlepiej, jakiej jest Menelaos bezsilnej natury. Tymczasem takie dzielne s greckie kobiety, e mimo sabszych czonkw mom dorwnuj i pozostaj z nazwy tylko kobietami." Tak rzek, a ona wdziczny wzrok utkwia w ziemi i dugo nie wiedziaa, co ma odpowiedzie. Milczaa w osupieniu, wreszcie przemwia: Czy rzeczywicie mury twej ojczyzny, gociu, Wybudowa Posejdon kiedy i Apollo? Chc pozna to kunsztowne niemiertelnych dzieo i k, gdzie brzmi wierszcze, po ktrej Apollo, mijajc bramy miasta wzniesione przez bogw, szed za stpajcymi niezdarnie woami. Prosz, we mnie ze sob ze Sparty do Troi, jak nam kae maestwa pani, Cytereja. C mi zrobi Atryda, gdy ju bd w Troi?" Tak piknostopa wesza w przymierze z Parysem. Noc, trudw ukojenie po soca obiegu, uczynia sen lejszym, ustpujc nieba jutrzence. Marze sennych dwie otwara bramy: wrota prawdy z lnicego sporzdzone rogu, ktrymi wylatuj bogw wieszcze gosy, i wrota przebiegoci, snw zwodniczych rdo. Parys z gocinnych komnat Menelaosowych wzi Helen na statek po morzu pyncy i zuchwale si pysznic darem Cyterei,

^ f ii

i,

-t ,i .'i J | '

wiz spiesznie do Ilionu przyczyn zamtu. A Hermione o wicie Izy lejc szlochaa, zerwawszy chustk z gowy, na wiatr j rzucia i dziewczta suebne wywoujc z komnat, tak przenikliwym gosem raz po raz krzyczaa: Panny, gdzie posza matka, przez ktr tak pacz? Wczoraj ze mn w sypialni, drzwi na klucz zaniknwszy, wieczorem w jednym ou spa si pooya." Tak pakaa, a panny wraz z ni rozpaczay. Lecz niewiasty, co tumnie wyszy na dziedziniec, prboway powstrzyma od paczu Hermione: Przesta si martwi, dziecko. Cho odesza matka, to wrci. Nim przestaniesz paka, znw j ujrzysz. Spjrz, jak ci si z aoci zapady policzki, jak od cigego paczu sabn pikne oczy. Pewnie matka na modych kobiet zgromadzenie sza, ale zabdziwszy zesza z prostej drogi i stana zmartwiona, a teraz na ce powiconej trzem Horom siedzi pord rosy. Albo te wykpawszy si w ojczystej rzece, dugo nad Eurotasu nurtem pozostaa." Tak odrzeka dziewczynka, zy obfite lejc: Zna gry, zna bieg rzeki, zna drog na k i tam, gdzie rosn re. C mwicie, panie? Gwiazdy spa id, ona gdzie na skaach drzemie: gwiazdy znw wschodz, ona nie wraca do domu. Matko, w jakiej krainie, w jakich jeste grach? Czy ci zwierz jaki dziki zabi, gdy zbdzia? Lecz i bestie szanuj rd wielkiego Zeusa. A moe z gr runa na niski grzbiet ziemi, trup za ley w zarolach, gdzie si pas owce? Lecz ja w cienistym lesie wszystkie gste krzewy i drzewa obejrzaam, prawie li po liciu. Nie ma tam ciaa. Las ju nie budzi mych obaw. Czyby w podnych i witych nurtach Eurotasu pyna, niewidoczna pod spokojn wod? Ale zarwno w rzekach, jak i w toniach morza yj Najady, ktre nie morduj niewiast." Tak narzekajc, gow opara na ou. Sen bowiem, bdc boga mierci towarzyszem, w starszego brata sprawach wszystkich uczestniczy i potrafi umierzy smutek i cierpienie. Dlatego, czujc ciar opuchnitych powiek, czsto w sen zapadaj paczce kobiety. Snu przebiegym podstpem zwiedziona dziewczynka sdzia, e sw matk widzi, i tak do niej

275

276

zawoaa zdumiona, czujc nadal ao: Wczoraj bl mi sprawia, gdy wysza z paacu, zostawiajc mnie pic na ojcowskim ou. Czy jest gra lub wzgrze, gdzie ci nie szukaam? Czy tak nakazuje mio Afrodyta?" Tak jej odrzeka crka Tyndareosowa: Nie zo si na mnie, dziecko. Straszna rzecz si staa: go, co tu wczoraj przyby, porwa mnie podstpnie." Hermione si zerwaa z oa i nie widzc matki, o wiele goniej, ni przedtem, krzykna: Ptaki, pierzaste dzieci powietrznego rodu, lecie na Kret z wieci dla Menelaosa: jaki m niegodziwy, przybywszy do Sparty, zabra cay blask pikna z naszego paacu." Tak dziewczynka ze zami ku niebu woaa i bkaa si, matki daremnie szukajc. A tymczasem pan mody, minwszy Kikonw, wiz mi przez Hellespont do portw Dardanii. Widzc nowo przyby na zamku, Kasandra rwaa wosy, rozdara swoj zot chust. A Troja, odsunwszy bram wysokich rygle, wpucia swego syna, sprawc przyszych nieszcz.

Roman Melodos
HYMN NA BOE NARODZENIE
Przeloy Marek Starowieyski

Dziewica dzisiaj zrodzia Pana Natury, a ziemia Niedostpnemu grot oddaje. Anieli wraz z pasterzami Chwal piewaj, magowie za gwiazd podaj: dla nas jest bowiem zrodzone DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 1. Betlejem raj nam otwaro, nue, popatrzmy; pokarm sodki w ukryciu znalelimy, nue wic, bierzmy dobra rajskie z gbi jaskini. Bo tam si objawi korze, prawdziwie nie f, nawodniony, lecz ktry rodzi zbawienie; bo tam znalelimy studni nie wykopan, z ktrej | niegdy Dawid napi si pragn; tam Dziewica zrodzia Dzieci, ktre natychmiast t zaspokoio pragnienie Dawida i Adama. Dlatego wic spiesznie podmy do miejsca, gdzie jest zrodzone DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 2. Ojciec Matki sam chcia si sta jej Synem; Zbawiciel dzieci sam spoczywa w obie. Na Niego patrzc, tak mwi Ta, ktra Go zrodzia: Powiedz mi, Dzieci, jak we mnie * posiany zostae i jak si we mnie zrodzie? Widz Ci, moje wntrznoci, widz i penam podziwu, bo pene s mleka me piersi, a jednak maonk nie byam; i widz mj kwiat dziewictwa dalej pieczci okryty; Ty bowiem go strzege, gdy raczy si narodzi, DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 7 3. O, Krlu Najwyszy, c masz z nami biednymi wsplnego? Stwrco wiata, po co przeszede na ziemi? Jaskini umiowae czy obek ukochae? Oto nie ,'''' ma miejsca w zajedzie dla Twojej Suebnicy. Nie mwi miejsca, lecz nawet jaskini. * Bo nawet owa jaskinia do kogo innego naley. Gdy Sara dziecko zrodzia, dostaa $ w dziale ziem wiele, a ja nawet nie mam lea, a tylko uywam jaskini, ktr zamieszka zechciae, DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG." 4. Te sowa cicho wyrzekszy i Zbawc rzeczy niewidzialnych bagajc, usyszaa, e magowie Dziecitka szukaj. Wic do nich zwrciwszy si, zawoaa Dziewica: Kime jestecie?", a oni jej na to: A kime Ty jeste, e porodzia tak Dziecin? |r Kto jest Twym ojcem i kto jest Tw matk, e Matk i ywicielk staa si bez ojca? Widzc Tw gwiazd, zrozumielimy, e si nam objawio DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 5. Jasno nam bowiem Balaam przedoy znaczenie sw wypowiedzianych. Rzek on, e r 7 wkrtce gwiazda powstanie, co zgasi wszelkie wrby i przepowiednie; gwiazda, co j' przypowieci mdrcw rozwie, ich sowa oraz zagadki; gwiazda od gwiazdy nam janiejcej o wiele janiejsza, bo jest ni sam Twrca gwiazd, o ktrym przepowiedziano: l Z Jakuba wyronie DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG."
Roman Melodos por. s. 42. Tekst wedug: Muza chrzecijaska, t. III: Poezja grecka od II do XV wieku, opr. M. Starowieyski, Krakw 1995.

278

6. Gdy dziwne te sowa Maryja usyszaa, Dzieci swoich wntrznoci, upadszy na twarz, uczcia i z paczem rzeka: O Dzieci, jak wielkim, jak wielkim jest wszystko, co uczynie dla mojej niskoci. Oto magowie z daleka Ci wypatruj; ze Wschodu wadcy potni oblicza Twego pilnie szukaj; ludu Twego bogacze bagaj, by Ciebie ujrze, bo Twoim ludem s ci, ktrym dae si pozna Ty, o DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG! 7. Poniewa lud ten jest Twoim, Dzieci, rozka, by do Twej jaskini weszli, aby zobaczy bied bogat, czcigodne ubstwo. Ty moj chwa, ty moj chlub, dlatego si nie zawstydz! Ty jeste ask, Ty jest ozdob tego namiotu i moj, daj wic znak, aby weszli! C moja nisko moe tu znaczy, gdy Ty mym skarbem, ktry krlowie przyszli zobaczy, magowie i krlowie wiedzcy, e si objawio DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG." 8. Jezus Chrystus, co Bogiem prawdziwie jest naszym, niewidzialnie dotkn myli swej Matki: Wprowad powiedzia tych, ktrych wiodem tu Sowem. Bo Moje Sowo tym zajaniao, co Mnie szukaj w ciemnociach. Jest bowiem gwiazd dla oczu cielesnych, ale jest moc dla oczu umysu. Wdrujc z magami, ona Mi wanie suya, a tu, nad jaskini stojc, wypenia swoj posug, a promieniami wskazuje miejsce, gdzie si narodzio DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 9. Przyjmij teraz, Czcigodna, przyjmij tych, ktrzy Mnie przyjli, w nich bowiem Ja si znajduj, jak w Twoich objciach; i cho od Ciebie si nie oddaliem, to z nimi tutaj przyszedem." Ona chtnie otwiera bram i chtnie przyjmuje orszak przybyych magw. Otwiera bram Ona sama, co bram jest nie do przebycia, ktr jedynie sam Chrystus przeby mg, bo nie stracia nigdy skarbu swojej czystoci. Ona otwiera bram, z ktrej zrodzia si Brama: DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 10. Magowie natychmiast wchodz do groty-komnaty. A widzc Chrystusa, zadreli, bo oto ujrzeli Matk Chrystusa i Jej Oblubieca, i z lkiem mwili: Czy ten jest Synem zrodzonym bez ludzkich przodkw? Jak wic, Dziewico, maonka tu Twego widzimy, w tej chwili, tu wewntrz, w tym domu? Wszak by bez skazy Twj stan bogosawiony, lecz bacz, by nie brano Ci za ze, e mieszkasz z Jzefem! Wszak tum zoliwy szuka, gdzie jest zrodzone DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG." 11. Ja wam wyjani do magw rzeka Maryja jak to si stao, e Jzef przebywa w mym domu, aby si ci zawstydzili, co szpetnie mnie oskaraj. On sam wam opowie, co sysza o Dziecku moim, bo we nie ujrza Anioa witego, ktry wyjani, jak poczam: gdy cierpia, ognista wizja pouczya go noc o zmartwie przyczynie. Stoi wic Jzef, aby wam dowie, e jest tu z nami DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 12. Mwi wam jasno wszystko, co by usysza, wyjania prosto, co sam widzia i pord niebios mieszkacw, i pord ludw ziemi; wic o pasterzach, jak z nimi gosy czyy duchy ogniste, i jak przed wami, magowie, kroczya gwiazda byszczca, drog wam wskazujca. A wic porzucie to, co byo ju powiedziane, a nam opowiedzcie to, co si wam przydarzyo. Skd przybywacie, skd wiedzielicie, e si objawio DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG?" 13. Gdy im te sowa rzeka Pena Blasku, wiata ze wschodu tak Jej odpowiedziay: A wic chcesz wiedzie, skd to przyszlimy tutaj? Z ziemi chaldejskiej, gdzie si nie mwi Bg bogw jest Panem; a z Babilonu, w ktrym nie wiedz, kto jest Stwrc rzeczy wielbionych. Tam jednak przysza i nas odcigna od ognia perskiego iskra Twojego Syna. I opucilimy ogie wszystko trawicy, bo ujrzelimy ogie, ktry orzewia, a jest nim DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG.

279

14. Marnoci wszystko, marnoci wszystkie rzeczy; lecz u nas nikt si nie znajdzie, co sdzi tak. Jedni bdz, a inni s oszukiwani. O, Dziewico, dziki Twojemu Synowi, e nas wybawi nie tylko od bdu, lecz i z ucisku, od ludw wszystkich krain, ktremy przemierzali, od ludw nieznanych i od jzykw niepojtych, gdy to wdrujc przez ldy i badajc je w blasku gwiazdy, pytalimy, gdzie jest zrodzone DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 15. Majc jeszcze to wiato, ktre nas wiodo, przeszlimy ca Jerozolim, speniajc f suszne sowa proroctwa: usyszelimy bowiem, e Bg jej grozi, e j przebudzi. A wic z tym wiatem przywdrowalimy, chcc znale wielki dzie sdu. Ale go nie znalelimy, bowiem zabrali jej ark przymierza i wszystkie skarby, ktre w niej byy, bo cho stare mija, to wszystko odnowio DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG." 16. A wic Maryja rzecze pobonym magom przeszlicie ca Jerozolim, to miasto, ktre zabija prorokw, jake? Bezkarnie j przebylicie, miasto zawistne? Jak Herodowi, co dyszy mordem i rzdzi bezprawiem, umkn zdoalicie?" A oni do niej mwi: Dziewico, nie umknlimy, lecz go zwiedlimy; wszystkich spotkanych bowiem pytalimy, gdzie jest zrodzone DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG." 17. Gdy Matka Boa sowa te syszy, pyta ich znowu: O c was pyta Herod krl i faryzeusze?" Herod nas najpierw jak rzeka pyta, a potem pierwsi Twojego ludu pilnie pytali, kiedy powstaa gwiazda, co teraz nad nami byszczy. A gdy poznali, jak nie wiedzcy widzie nie chcieli tego, ktrego przecie szukali. Bo trzeba, aby przez szukajcych byo widziane DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 18. Za gupich nas majc, sami szaleni, zapytywali: Skd i jak tu przyszlicie? Jak przebylicie nieznane cieki? A my z kolei ich pytalimy o to, co wiedzieli: A jako wy niegdy moglicie przeby serce pustyni? Ten, co was tu doprowadzi z Egiptu, ten sam nas przywid do siebie z Chaldei: wtedy supy ognia, a teraz gwiazda: DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 19. Gdziekolwiek szlimy, gwiazda nas wioda tak, jak was Mojesz, ktry was lask wid, ona dokoa sieje blask Boej wiedzy. Was niegdy manna ywia i skaa poia, nas Jego aska napenia. Jego wic ask jestecie karmieni. Nie mylimy ju do Persji skierowa swoich krokw, wdrujc drog nie utorowan, ale pragniemy ujrze Go, pa na kolana i Go uwielbi, bo to jest DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG." 20. Tak powiedzieli prawi magowie, a wita Dziewica wszystko to w sercu zapiecztowaa, a powiadczya Dziecina ich sowa przez to, e Maryja czyst zostaa po narodzeniu, oraz sprawiwszy, e magowie po dugiej drodze nie byli zmczeni: nikt nie odczuwa zmczenia tak ducha, jak i ng, podobnie jak nie odczuwa go Habakuk, gdy do Daniela przyby. Ten, ktry ukazywa si prorokom, ukaza si take magom: DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 21. To wszystko opowiedziawszy, magowie ujli w rce dary i upadszy na twarz przed Darem Darw i Balsamem Balsamw, przynieli Chrystusowi zoto, mirr i kadzido, woajc: Przyjmij ten dar potrjny, jak trishagion piewane przez Serafiny, i nie odrzucaj go jak ofiar Kaina, ale we w ramiona tak jak ofiar Abla, przez rce Twej Rodzicielki, z ktrej jeste zrodzony, DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG." 22. Na te dary nowe oraz wspaniae patrzy teraz Niepokalana, na dary wniesione na rkach magw, ktrzy na twarz padaj, na gwiazd, co jasnym jest znakiem, na pasterzy, co hymny piewaj, i Twrc, Pana wszechrzeczy baga tymi sowami: Gdy, o Dzieci, przyjo te dary potrjne, przyjmij take potrjne bagania Tej, ktra Ciebie zrodzia:

280

bagam Ci o pogod, o plony ziemi, i za mieszkajcymi na niej: pojednaj wszystkich, bo ze mnie jeste zrodzony, DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 23. Bo ja nie tylko jestem Tw Matk, o Zbawco askawy, nie na darmo Ci mlekiem karmi, Ciebie, mleka potoku, ale za wszystkich ja Ciebie bagam. Ty mnie przecie uczyni swojego rodu ustami i chwa: we mnie bowiem jest caej ziemi obrona potna, i mur, i oparcie. Na mnie spogldaj ci, co zostali wygnani z raju rozkoszy, bo ich tam znowu wprowadzam. Niech wszechwiat si dowie, e Ty jeste ze mnie zrodzony, DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG. 24. Zbaw wiat, Zbawicielu, gdy po to przecie przyszede. Odnw wszystko, co Twoje, bo po to zajania dla mnie, dla magw i dla caego stworzenia. Patrz! Oto magowie, ktrym ukazae wiato swojego oblicza, padli przed Tob i Tobie dary przynieli, dary pikne i poyteczne, dary wyszukane i jake mi teraz potrzebne, bo musz si wkrtce uda do Egiptu, ucieka tam z Tob, z Twojego powodu, mj Przewodniku i Synu, mj Stwrco i mj Odkupicielu, DZIECITKO MAE, PRZEDWIECZNY BG."

Prokopiusz z Cezarei
HISTORIA WOJEN
[NAJAZD SOWIASKI] Przeoy Marian Plezia

[W roku 550] horda Sklawinw, tak wielka jak jeszcze nigdy przedtem, wpada na ziemie rzymskie. Przekroczywszy Ister [Dunaj], dotarli oni pod Naissos. Kilku z tej hordy, ktrzy odbili si od obozu i nie mogc do trafi, pojedynczo kryli po tamtejszych okolicach, pochwycili niektrzy z Rzymian i sptawszy dopytywali si, co spowodowao t wypraw Sklawinw i w jakich zamiarach przekroczyli Ister. Oni za twierdzili, e przyszli, aby zdoby i zupi sam Tesalonik i miasta okoliczne. Kiedy cesarz usysza o tym, zaniepokoi si bardzo i zaraz napisa do Germanusa, aby na razie zaniecha marszu do Italii, natomiast osoni Tesalonik i inne miasta i odpar wszelkimi siami napad Sklawinw. Germanus wic zakrztn si koo tego, ale Sklawinowie, powziwszy od jecw pewne wiadomoci, e Germanus bawi w Serdyce, przelkli si. Germanus bowiem mia gone imi wrd tych wanie barbarzycw z nastpujcego powodu. Kiedy Justyn, stryj Germanusa, sprawowa rzdy, Antowie, ktrzy mieszkaj w najbliszym ssiedztwie Sklawinw, przekroczyli wielkimi siami Ister i wpadli na ziemie rzymskie. A wanie krtko przedtem cesarz mianowa Germanusa komendantem wojskowym caej Tracji. On tedy, uderzywszy na wojsko nieprzyjacielskie, odnis walne zwycistwo i prawie wszystkich wyci, wskutek czego otaczaa go powszechnie, a w szczeglnoci pomidzy tymi barbarzycami, wielka sawa. Sklawinowie zatem z obawy przed nim, jak powiedziaem, i przypuszczajc, e przyprowadzi ze sob bardzo znaczne siy, skoro cesarz wysya go poprzednio na Totil i Gotw, zaniechali czym prdzej drogi na Tesalonik i nie odwayli si ju zej na rwnin, lecz przeszedszy w poprzek wszystkie gry iliryjskie, znaleli si w Dalmacji. A Germanus, zlekcewaywszy ich, kaza gotowa si caemu wojsku w tym zamiarze, aby za dwa dni rozpocz stamtd marsz na Itali. Ale los jaki kaza mu wtedy wanie zaniemc nagle i zakoczy ycie (...) Sklawinowie za, zarwno ci, ktrzy, jak co dopiero opowiedziaem, ju poprzednio znaleli si w ziemi cesarskiej, jak i inni, ktrzy krtko potem przekroczyli rzek Ister i poczyli si z poprzednimi, rozpuszczali bezkarnie zagony po pastwie rzymskim. Niektrzy podejrzewali, e to Totila przekupi wielkimi podarkami tych barbarzycw i nasa na te prowincje rzymskie, aby cesarz nie mg naleycie kierowa wojn z Gotami, nie majc spokoju z ich strony. Czy wic Sklawinowie przyszli tam za namow Totili, czy niezalenie od niej, tego nie umiem powiedzie; w kadym razie, podzieliwszy si na trzy

oddziay, dokonali ci barbarzycy niebywaych spustosze w caej Europie [tzn. w europejProkopiusz z Cezarei por. s. 38. Tekst (VII 40, 1-9; 31-45) wedug: Greckie i aciskie rda do najstarszych dziejw Sowian, cz. I (do VIII w.), prze. i opr. M. Plezia, Pozna-Krakw 1952.

282

skich prowincjach Cesarstwa przyp. red.], upic tamtejsze okolice ju nie w niespodziewanych napadach, lecz zimujc tam jak we wasnym kraju i nie lkajc si adnych wrogich przeciwko sobie wystpie. Pniej cesarz Justynian wysa przeciw nim bardzo znaczne wojsko, na czele ktrego stali m. in. Konstancjan, Aratios i Nadzares, Justyn syn Germanusa i Jan z przydomkiem Fagas. Zwierzchni za wadz nad wszystkimi poruczy Scholastikosowi, jednemu z eunuchw paacowych. To wojsko zastao cz barbarzycw koo Adrianopola, ktry ley w gbi Tracji o pi dni drogi od Bizancjum. Barbarzycy nie mogli ju i naprzd, poniewa wiedli ze sob nieprzeliczon zdobycz w ludziach, zwierztach i wszelkich bogactwach. Pragnc w tym wanie miejscu stoczy bitw z nieprzyjacimi, lecz nie zdradzajc si z tym, Sklawinowie legli obozem na wzgrzu, ktre tam si wznosi, Rzymianie za na rwninie niewiele niej. A kiedy sporo czasu przeszo im ju na siedzeniu tam i czekaniu, onierze niecierpliwili si i burzyli, zarzucajc dowdcom, e sami majc w brd wszystkiego, co trzeba, jako wodzowie wojska rzymskiego, nie myl o tym, e oni, onierze, cierpi na brak niezbdnych rzeczy, i e nie chc stacza bitwy z nieprzyjacielem. Pod tym naciskiem wodzowie natarli na wroga. Nastpia zaarta bitwa, w ktrej klsk ponieli Rzymianie. Pado tam wielu dobrych onierzy, a wodzowie, ktrzy o mao nie dostali si w rce nieprzyjaciela, ledwie z niedobitkami uratowali si ucieczk, jak kto mg. Barbarzycy zdobyli sztandar Konstancjana i straciwszy zupenie respekt przed wojskiem rzymskim, ruszyli naprzd. Ziemi zwan Astykijsk upili do woli, a e od dawna ju nie bya przez nikogo grabiona, znaleli tam wielk zdobycz. Tak upic wielkie obszary, dotarli a do Wielkich Murw, odlegych od Bizancjum niewiele ponad dwa dni drogi. Wkrtce potem wojsko rzymskie, posuwajc si za nimi, natrafio na lun watah i uderzywszy niespodziewanie, zmusio j do ucieczki. Wielu z nieprzyjaci zabito i ocalono dosy znaczn ilo jecw rzymskich, a przy tym znaleziono i odebrano sztandar Konstancjana. Inni natomiast barbarzycy z reszt zdobyczy powrcili do domu.

HISTORIA SEKRETNA
Przeoy Andrzej Konarek [ANTONINA I TEODOZJUSZ]

Opisujc wojenne losy narodu rzymskiego, staraem si, o ile to byo moliwe, porzdkowa wypadki wedug ich czasu i miejsca. Odtd jednak ukad opowieci nie bdzie ju taki, poniewa mwi bd o sprawach, ktre zdarzyy si w rnych stronach Cesarstwa Rzymskiego (i ktre przedtem pominem) a to dlatego, e o wypadkach tych nie mona byo pisa tak, jak na to zasugiway, dopki chodzili jeszcze po wiecie ich uczestnicy. Nie sposb byo bowiem skry si przed niezliczonymi szpiegami, a w razie schwytania na
Tekst wedug: Prokopiusz z Cezarei, Historia sekretna, prze. A. Konarek, Warszawa 1977. O tym bahym, ale sawnym przez sw skandaliczno dzieku prof. Browning nie wspomina. Autor traktowa je jako uzupenienie Historii wojen, na ktr czasem si powouje.

283

gorcym uczynku uj okrutnej mierci. Ba, nie mogem nawet ufa tym pord moich krewnych, z ktrymi czya mnie najwiksza zayo. Trzeba wic bdzie teraz opowiedzie o sprawach, ktre zostay przemilczane, a take wyjawi przyczyny zdarze, o ktrych ju pisaem. Co prawda, kiedy tak si sposobi do nowego boju a jest on trudny i bardzo niewdziczny, bo mwi mam o yciu Justyniana i Teodory oblatuje mnie strach i jak najdalej od tego uciekam na myl, e pisa bd teraz o rzeczach, ktre potomnym nie wydadz si ani wiarygodne, ani prawdopodobne. Boj si nawet, e kiedy po dugim czasie wspomnienia te nieco si zestarzej, zaczn uchodzi za bajkopisarza lub zaliczony bd w poczet poetw tragicznych. A jednak nie ulkn si ogromu zadania, bo ufam, e opowie moja nie jest goosowna. Istotnie ci, ktrzy dzi s najbardziej wiarygodnymi wiadkami wydarze, bd mogli ich wierne odbicie godnie przekaza przyszym pokoleniom. Chocia byo co jeszcze, co mnie czsto i na duszy czas powstrzymywao, kiedy chciaem zabra si do dziea. Przyszo mi mianowicie na myl, e bdzie to z poytkiem dla tych, co po nas przyjd, bo zawsze lepiej jest, by najciemniejsze sprawki pozostay nie znane pniejszym epokom, ni gdyby miay doj do uszu przyszych tyranw i sta si dla nich wzorem do naladowania; wiadomo przecie, e wikszo tych, ktrzy dzier wadz, skonna jest w swej niewiadomoci naladowa ze postpki poprzednikw, z atwoci i bez adnego trudu zwracajc si ku bdom przeszoci. Potem wszake do opisania tych rzeczy skonia mnie myl, e owi przyszli wadcy jasno zrozumiej, jak trudno im bdzie umkn kary za grzechy podobnie jak cierpie przyszo tym wanie ludziom; a po drugie, e skoro ich czyny i obyczaje zostan spisane i uwiecznione, bd moe mniej skorzy do amania prawa. Kt bowiem z potomnych wiedziaby co o wyuzdanym yciu Semiramidy czy o szalestwie Sardanapala i Nerona, gdyby historycy owych dni nie dali temu wiadectwa? Wreszcie take i dla tych, ktrzy mog w przyszoci pa ofiar podobnych przeladowa ze strony tyranw, historia ta nie bdzie bez poytku, w niedoli bowiem ludzie zwykli pociesza si myl, e nie na nich jednych spady klski. Tak wic zaczn od niegodziwych postpkw Belizariusza i Antoniny, potem za bd pisa o nieprawociach Justyniana i Teodory. l. Belizariusz mia on (wspomniaem ju o niej poprzednio), ktrej ojciec i dziadek byli wonicami popisujcymi si sw sztuk w Bizancjum i Tesalonice, matka za jedn z prostytutek w okolicach teatru. Kobieta ta prowadzia z pocztku bardzo rozwize i wyuzdane ycie, przebywajc czsto wrd sztukmistrzw z otoczenia ojca i uczc si od nich wszystkiego, co jej byo potrzebne, potem za, ju jako matka licznego potomstwa, zostaa lubn on Belizariusza. Natychmiast te zacza go zdradza, chocia staraa si utrzyma to w tajemnicy nie dlatego bynajmnej, e wstydzia si swoich czynw lub e odczuwaa strach przed maonkiem, bo obce jej byo uczucie wstydu bez wzgldu na to, co robia, a ma cakowicie ujarzmia rnymi czarnoksiskimi sztuczkami, lecz poniewa lkaa si kary z rk cesarzowej, ktra na jej widok wprost zgrzytaa zbami ze zoci. Potem jednak, kiedy przysuywszy si jej w bardzo wanych sprawach, jako j uagodzia przede wszystkim przez usunicie Sylweriusza (a jak to zrobia, opowiem pniej), nastpnie za niszczc Jana z Kapadocji, o czym pisaem uprzednio ju bez najmniejszej obawy i nic nie ukrywajc, dopuszczaa si wszelkiego rodzaju wystpkw. W domu Belizariusza by pewien mody czowiek z Tracji imieniem Teodozjusz, ktrego przodkowie wyznawali wiar tak zwanych eunomianw. Jego to Belizariusz, kiedy mia odpyn z Libii, zanurzy w wodzie wiconej i wasnymi rkami z niej wydoby, czynic go, zgodnie z chrzecijaskim obyczajem adopcji, przybranym synem swoim i swojej ony.

284

Antonina kochaa go wiec, bo tak si godzio, jako tego, ktry moc sowa Boego sta si jej synem, i dokadaa wszelkich stara, aby go zawsze mie przy sobie. Zaraz jednak w czasie tej podry zapaaa do niego szalecz mioci i tak bardzo daa si temu uczuciu opta, e bez adnego ju strachu czy wstydu przed Bogiem i ludmi, z pocztku ukradkiem, potem nawet przy niewolnikach i pokojwkach, kada si z nim do ka. Tak bardzo owadna ni namitno i tsknota miosna, e nie istniay dla niej adne przeszkody. Pewnego dnia (byo to w Kartaginie) Belizariusz przyapa ich nawet na gorcym uczynku, ale bez trudu da si onie okama. Zasta ich bowiem oboje w jakiej piwnicy i wpad w furi ale ona, bez cienia lku czy zmieszania, powiedziaa: Przyszlimy tu z maym ukry najcenniejsze upy, eby si o nich cesarz nie dowiedzia." By to zwyky wykrt i Belizariusz da im spokj, chocia widzia, e Teodozjusz ma rozwizany rzemie podtrzymujcy cze bielizny, ktra zakrywaa przyrodzenie. Pod wpywem mioci do tej kobiety nie wierzy wiadectwu wasnych oczu! Chocia rozpusta ta wzmagaa si z dnia na dzie i przeradzaa si w straszliwe zo, ludzie, ktrzy widzieli, co si dzieje, zachowywali milczenie. Ale kiedy Belizariusz zdoby Sycyli, pewna niewolnica imieniem Macedonia, zobowizawszy swego pana najbardziej uroczyst przysig, e nigdy jej przed pani nie zdradzi, opowiedziaa mu wszystko i jako wiadkw przedstawia dwch chopcw, ktrzy usugiwali w sypialni. Po tej wiadomoci Belizariusz kaza kilku ludziom ze swej wity zgadzi Teodozjusza; ten jednak w por si o wszystkim dowiedzia i uciek do Efezu. Wikszo bowiem najbliszych towarzyszy Belizariusza, zdajc sobie spraw z niestaoci jego charakteru, staraa si raczej przypodoba onie ni udawa, e sprzyja mowi; dlatego wyjawili Teodozjuszowi rozkazy, jakie w zwizku z nim otrzymali. Konstantyn za, zauwaywszy, e Belizariusz bardzo si gnbi tym, co zaszo, wyrazi mu co prawda wspczucie, ale doda: Ja to bym raczej bab ukatrupi ni chopca." Dotaro to do Antoniny, ktra odtd w skrytoci ducha nienawidzia go i czekaa sposobnej chwili, by mu to da odczu. Miaa w sobie bowiem co ze skorpiona i umiaa tai gniew. Wkrtce potem, czy to czarami, czy pochlebstwem, udao jej si wmwi mowi, e cae oskarenie nie byo na niczym oparte, on za niezwocznie posa po Teodozjusza i zgodzi si wyda onie Macedoni i obu chopcw. I powiadaj, e Antonina ucia im najprzd jzyki, potem ich powiartowaa, zaszya w worki i wrzucia do morza. Pomaga jej w tym haniebnym czynie niewolnik imieniem Eugeniusz, ten sam, ktry dopuci si zbrodni na osobie Sylweriusza. Po niedugim czasie Belizariusz za namow ony zgadzi take Konstantyna. Wtedy to bowiem wydarzya si sprawa Prezydiusza i jego sztyletw, o ktrej ju pisaem. I chocia czowiek ten mia by uniewinniony, Antonina nie spocza, dopki nie ukaraa go za sowa, ktre przed chwil przytoczyem. Od tej pory Belizariusz by znienawidzony zarwno przez cesarza, jak i wszystkich znakomitych Rzymian. Taki wic by rozwj tych wypadkw. Ale Teodozjusz owiadczy, e nie moe przyjecha do Italii, gdzie wanie przebywali Belizariusz i Antonina, dopki nie pozbd si stamtd Focjusza. Ten bowiem by z natury skonny do zgryzoty, kiedy widzia, e kto inny jest bardziej ni on ceniony przez ludzi. Zreszt w wypadku Teodozjusza mia pene prawo do zoci, bo on sam, chocia syn, by zupenie lekcewaony, podczas gdy tamten mia ogromne wpywy i mnstwo pienidzy. Mwiono nawet, e z paacw w Kartaginie i Rawennie zagrabi 10 000 funtw w zocie, poniewa znalaz si tam sam i mg rozporzdza tymi pienidzmi wedug wasnego uznania. Antonina za, dowiedziawszy si o postanowieniu Teodozjusza, tak dugo zastawiaa na syna puapki i przeladowaa go

285

rnymi morderczymi spiskami, a doprowadzia do tego, e nie mogc ju znie tych wszystkich knowa, uciek do Bizancjum, a Teodozjusz przyjecha do niej do Italii. Tam moga si do woli nacieszy zarwno towarzystwem kochanka, jak i dobrodusznoci ma, a w jaki czas potem z jednym i drugim przybya do Bizancjum. Wtedy Teodozjusza zacz drczy strach i wyrzuty sumienia; lka si, e nie zdoa w aden sposb unikn zdemaskowania, bo widzia, e kobieta nie potrafi ju ani ukry swej namitnoci, ani przynajmniej folgowa jej w ukryciu, lecz nie ma nic przeciw temu, aby zarwno cudzooy, jak i uchodzi za cudzoonice. Dlatego raz jeszcze pojecha do Efezu i tam, golc wedug zwyczaju gow, przysta do tak zwanych mnichw. Wtedy Antonina zgoa oszalaa; woya aob, zmienia cakowicie obyczaje i nieustannie krya po domu, paczc i zawodzc, jakby nie miaa ma, i lamentujc, e stracia co bardzo dobrego: taki by wierny, czarujcy, uprzejmy i peen ycia! Na koniec nawet ma zmusia do udziau w tych spazmach, tak i nieborak opakiwa nieodaowanego Teodozjusza. Wreszcie poszed do cesarza i pokornymi probami skoni jego i cesarzow, aby sprowadzili Teodozjusza, poniewa jest i bdzie potrzebny w jego domu. Ten jednak owiadczy, e krokiem si stamtd nie ruszy, gdy zamierza jak najcilej przestrzega regu zakonnego ycia. Ale byo to zwyke kamstwo, bo chodzio mu o to, aby zaraz po wyjedzie Belizariusza mc poczy si z Antonin. I tak si stao. 2. Wkrtce potem Belizariusz wyruszy wraz z Focjuszem na wypraw przeciw Chosroesowi, a Antonina pozostaa w Bizancjum. Nie byo to dawniej w jej zwyczaju, bo nie chcc, aby m w samotnoci opamita si i wzgardziwszy jej czarnoksiskimi sztuczkami, postpi z ni, jak powinien, staraa si jedzi z nim po caym wiecie. Ponadto, aby Teodozjusz mia znowu do niej dostp, postaraa si usun z drogi Focjusza. Namwia wic kilku ludzi ze wity Belizariusza, eby modego czowieka stale, bez chwili wytchnienia, obraali i wykpiwali, sama za w codziennych prawie listach szkalowaa syna i buntowaa wszystkich przeciw niemu. Nie mogc ju tego wytrzyma, chopiec zdecydowa si sam oskary matk i kiedy pewien przyjezdny z Bizancjum donis, e Teodozjusz w tajemnicy przebywa u Antoniny, zaprowadzi go natychmiast do Belizariusza i kaza opowiedzie o wszystkim. Kiedy Belizariusz to usysza, rozgniewa si straszliwie, pad na twarz przed Focjuszem i prosi, by go pomci jego, ktry tak bardzo zosta skrzywdzony przez ludzi majcych jak najmniejsze do tego prawo. Synku najmilszy powiedzia nie wiesz, kim by twj ojciec, bo przecie zostawi ci, kiedy jeszcze bye przy piersi, i wkrtce potem dokona ywota. I nie skorzystae nic z jego majtku, jako e nie za wiele mia szczcia w tych sprawach. To ja ci wychowaem, chocia tylko ojczym, a dzi doszede do lat, kiedy twoim obowizkiem jest broni mnie, poniewa dzieje mi si straszna krzywda. Osigne godno konsula, szlachetny chopcze, i zdobye znaczn fortun; zaiste rzec by mona i byaby to prawda e jestem twoim ojcem, matk, rodzin. Albowiem nie wizy krwi, lecz czyny s zazwyczaj dla ludzi miar ich wzajemnej mioci. Czas ju zatem, aby nie przyglda si bezczynnie, jak mnie, ktremu zniszczono dom, na domiar zego pozbawiaj tak wielkiego majtku i jak twoja matka okrywa si straszliw hab w oczach wszystkich. Pamitaj, e winy niewiast nie spadaj jedynie na ich mw, lecz bardziej jeszcze szkodz synom; na nich bowiem najczciej zaciy kiedy za sawa, e s podobni do swoich rodzicielek. A o mnie wiedz, e bardzo kocham moj on i nie uczyni jej nic zego, bylebym tylko mg wywrze zemst na tym, ktry zniszczy mi dom. Ale dopki yje Teodozjusz, nie potrafibym puci w niepami tego oskarenia."

286

Syszc to, Focjusz zgodzi si mu we wszystkim dopomc, chocia ba si, e moe z tego wynikn co zego, bo bynajmniej nie dowierza zmiennym uczuciom Belizariusza do ony, a drczya go myl o strasznym losie Macedonii. Obaj zatem zwizali si najbardziej uroczyst wrd chrzecijan przysig, lubujc, e nawet w obliczu miertelnego niebezpieczestwa pozostan sobie wierni. Na razie zreszt uznali, e nie naley zabiera si do dziea; dopiero gdy Antonina przyjedzie z Bizancjum, a Teodozjusz wrci do Efezu, Focjusz uda si tam za nim i bez trudu dostanie w rce i jego, i pienidze. Wtedy to wanie wtargnli z ca armi na terytorium perskie, a w Bizancjum wynika sprawa Jana z Kapadocji, o ktrej pisaem w poprzednich ksigach. Tam jednak ze strachu przemilczaem jeden szczeg: e mianowicie nie przypadkiem Jan z Kapadocji i jego crka dali si zwie Antoninie, ta bowiem porczya im mnstwem przysig, nad ktre nic straszliwszego chrzecijanie nie znaj, e nie ywi wobec nich adnych podstpnych zamiarw. Po tej sprawie, coraz bardziej ufajc przyjani cesarzowej, wysaa Teodozjusza do Efezu, sama za, nie podejrzewajc nic zego, wyruszya na wschd. Belizariusz, ktry wanie zdoby twierdz Sisauranum, dowiedzia si od kogo, e ona jest w drodze, i zapominajc o caym wiecie, poprowadzi wojsko z powrotem. Co prawda, jak ju pisaem, zdarzyy si wtedy w jego armii i inne wypadki, ktre skoniy go do odwrotu, ale ta sprawa znacznie przypieszya jego decyzj. Jak jednak wspomniaem na pocztku tej opowieci, nie wydawao mi si wwczas, abym mg bezpiecznie ujawni wszystkie spryny wypadkw. Wskutek tego kroku powszechnie zaczto Belizariusza oskara, e mniej sobie ceni najywotniejsze interesy pastwa ni sprawy prywatne. Bo te od pierwszej chwili, powodowany namitnoci, adn miar nie chcia si oddali na wiksz odlego od granic rzymskich, tak aby na wiadomo, e ona przybywa z Bizancjum, zawrci natychmiast z drogi, schwyta j i ukara. Dlatego te rozkaza Aretasowi i jego onierzom przeprawi si przez Tygrys, a ci nie zdziaali nic godnego uwagi i wrcili do domu. On sam za pilnie baczy, by nawet o dzie marszu nie oddali si od rzymskiej granicy, bo twierdza Sisauranum ley, drog na Nisibis, o przeszo dzie marszu nie obcionego piechura. Ale jest te i inna droga, o poow krtsza. A przecie gdyby od razu zdecydowa si ca armi przeprawi na drugi brzeg Tygrysu, mgby, jak sdz, spustoszy Asyri, nie napotykajc oporu, dotarby a do Ktezyfonu i ocaliwszy jecw z Antiochii i Rzymian, ktrzy tam byli, wrci w ojczyste strony. Z jego te winy Chosroes mg bezpiecznie wrci do siebie z Kolchidy. A byo to tak. Kiedy Chosroes, syn Kabadesa, wtargn do Kolchidy, zaj Petr i dokona tych wszystkich czynw, o ktrych ju opowiadaem, wielu onierzy zgino w walkach i pado ofiar trudnego terenu; Lazyka, jak wspomniaem, to kraj bezdroy i stromych rozpadlin. Na domiar zego, wojsko zdziesitkowaa zaraza, a liczne ofiary spowodowa ponadto brak ywnoci. Wtedy to jacy ludzie przejedajcy tamtdy z Persji donieli, e Belizariusz, pokonawszy Nebedesa w bitwie pod Nisibis, posuwa si naprzd, e po obleniu i zdobyciu twierdzy Sisauranum wzi do niewoli Bleschamesa i omiuset perskich kawalerzystw oraz e wysa inny rzymski oddzia pod komend Aretasa, wodza Saracenw, ktry przeprawi si przez Tygrys i pustoszy tamtejsz okolic, nigdy jeszcze przedtem nie niszczon. Jednoczenie Chosroes rzuci armi Hunw przeciw Armenii, ktra pozostaje pod zwierzchnictwem Rzymu, tak aby niepokojeni przez nich tamtejsi Rzymianie nie zwracali uwagi na to, co si dzieje w Lazyce. Inni znw ludzie przywieli wiadomo, e barbarzycy ci natknli si na Rzymian pod dowdztwem Waleriana i nawizali z nimi walk; w bitwie tej ponieli dotkliw klsk i wikszo z nich polega.

287

Usyszeli o tym Persowie, ktrym bardzo ju day si we znaki trudnoci pobytu w kraju azw; ponadto obawiali si, e w czasie odwrotu mog natrafi na jakie wrogie siy i ndznie zgin w gszczach i wwozach, a take niepokoili si bardzo o los swych on, dzieci i ojczyzny. Wreszcie co uczciwsi spord medyjskich onierzy zaczli sarka na Chosroesa, zarzucajc mu, e zama przysig i powszechnie uznane zasady, poniewa w czasie rozejmu wtargn na terytorium rzymskie, do ktrego nie ma adnych praw; w ten sposb wyrzdza krzywd staremu i niezmiernie czcigodnemu krajowi, ktrego nie zdoaby pokona na drodze wojennej. I byli ju bliscy buntu. Zaniepokojony t sytuacj Chosroes znalaz jednak na ni lekarstwo; odczyta mianowicie list, ktry cesarzowa na krtko przedtem napisaa do Zaberganesa, a ktry brzmia: Jak bardzo ci ceni, Zaberganesie, poniewa wierz, e popierasz nasze interesy, o tym wiesz dobrze, odkd przed niedawnym czasem przybye do nas jako pose. Postpiby zatem zgodnie z moj o tobie opini, gdyby nakoni krla Chosroesa do zachowania pokojowych stosunkw z naszym pastwem. W tym przypadku przyrzekam ci wielkie korzyci ze strony mego ma, ktry nie podejmuje adnych krokw bez zasignicia mojej rady." Chosroes przeczyta to w obecnoci perskich dostojnikw i skarciwszy ich za to, i mniemali, e moe istnie prawdziwe pastwo, ktrym rzdzi kobieta, zdoa powstrzyma ich gniew. Ale i tak odchodzi stamtd w wielkim strachu, sdzc, e oddziay Belizariusza zagrodz mu drog. Nikt jednak z nieprzyjaci nie wyszed mu na spotkanie, a on zadowolony wyruszy do domu. 3. Stanwszy znowu na rzymskiej ziemi, Belizariusz spotka si z on, ktra przybya z Bizancjum. I trzyma j pod stra, w wielkim ponieniu, kilkakrotnie chcia j nawet zgadzi, ale za kadym razem mik pod wpywem (jak mnie si przynajmniej zdaje) jakiej pomiennej wprost mioci. Mwi, co prawda, e uleg jej czarnoksiskiej mocy i straci wszelk wadz nad sob. Tymczasem Focjusz popiesznie wyruszy do Efezu, wiozc ze sob w wizach jednego z eunuchw Antoniny, Kalligonosa, ktry suy swej pani za rajfura i w czasie tej podry wypiewa mu na torturach wszystkie jej tajemnice. Ale Teodozjusz, w por uprzedzony, schroni si do wityni Jana Apostoa, ktra jest tam najwitszym i powszechnie czczonym przybytkiem. Jednake biskup Andrzej z Efezu da si przekupi i wyda go Focjuszowi. Wtedy to Teodora, niepokojc si o Antonin (bo syszaa ju o jej losie), wezwaa Belizariusza wraz z ni do Bizancjum. Dowiedziawszy si o tym, Focjusz wysa Teodozjusza do Cylicji, gdzie wanie jego ucznicy i cikozbrojni byli na leach zimowych, kac stray odstawi go tam w najwikszej tajemnicy, a po przybyciu na miejsce trzyma w ukryciu i nikomu nie mwi, gdzie si znajduje. Sam za zabrawszy Kalligonosa i znaczne sumy nalece do Teodozjusza, przyby do Bizancjum. Tutaj cesarzowa pokazaa caemu wiatu, e potrafi za zbrodnicze przysugi odwdziczy si jeszcze wikszymi i bardziej morderczymi darami. Antonina na krtko przedtem dostarczya jej podstpem zwabionego jednego tylko wroga, Jana z Kapadocji, natomiast ona wydaa tamtej na zagad bardzo wielu niewinnych. I tak wzia na tortury kilku zaufanych ludzi Belizariusza i Focjusza, to tylko majc im za ze, e sprzyjali tym dwm, a nastpnie tak z nimi postpia, e do dzi nie wiadomo, jaki waciwie spotka ich los. Innych ukaraa wygnaniem na podstawie tych samych zarzutw. Niejakiego za Teodozjusza, jednego z tych, ktrzy pojechali za Focjuszem do Efezu, czowieka, ktry osign godno senatora, pozbawia majtku, zamkna w ciemnej piwnicy i uwizaa za szyj do jakiego obu na sznurze tak krtkim, e by stale naprony i ani na chwil nie dao si go obluni. Stojc tak bez przerwy przy tym obie, nieszcznik w jad, spa i zaatwia wszystkie potrzeby naturalne, i brakowao tylko, eby rycza, a byby zupenie podobny do osa. W ten

288

sposb spdzi nie mniej ni cztery miesice, a dosta pomieszania zmysw i mia czste napady szau; wreszcie zwolniono go z tego wiezienia i wkrtce potem umar. Belizariusza za, wbrew jego woli, Teodora zmusia do pojednania z on. Focjusza natomiast poddaa przernym, zgoa niewolniczym udrkom i okrutnie smagaa po grzbiecie i ramionach, kac mu wyzna, gdzie przebywaj Teodozjusz i rajfur Kalligonos. Ale on, chocia umczony torturami, pozosta wierny przysidze i nie wyjawi adnej z tajemnic Belizariusza, bo mimo e by dawniej chorowity i prowadzi bardzo swobodne ycie, to jednak zawsze dba o ciao i nigdy nie zazna zego traktowania czy ndzy. Ale po pewnym czasie wszystkie tajemnice i tak wyszy na wiato dzienne. Odszukaa take Kalligonosa i wydaa go Antoninie, po czym wezwaa do Bizancjum Teodozjusza i natychmiast po przyjedzie ukrya go u siebie w Paacu. Nazajutrz kae przyj Antoninie i rzecze: Patrycjuszko najmilsza, wczoraj wpada mi do rki pera, jakiej nie oglday dotd ludzkie oczy. Jeli chcesz, nie poauj ci tego widoku i poka ci j." Ta, nic nie rozumiejc, zacza gorco prosi, by moga zobaczy per, a wtedy Teodora pokazaa jej Teodozjusza, ktrego wyprowadzia z pokoju jednego z eunuchw. Antonin tak bardzo oszoomia rado, e w pierwszej chwili po prostu oniemiaa; potem dopiero zacza wylewnie dzikowa Teodorze za tak wielk ask, nazywajc j swoj wybawicielk, dobrodziejk, prawdziw wadczyni. A cesarzowa zatrzymaa Teodozjusza w Paacu, otaczajc go zbytkiem i obsypujc askami, i odgraaa si nawet, e wkrtce uczyni go wodzem Rzymian. Ale uprzedzia j sprawiedliwo losu, poniewa modzieniec zachorowa na dyzenteri i odszed z tego wiata.

Agatiasz
[EPIGRAMY]
Przeoy Zygmunt Kubiak PODARUNEK DLA NARZECZONEJ

Dla ciebie ten welon nios, narzeczone moja, zotymi nimi wyszyty, roziskrzony. Okryj nim wosy! I zarzucajc go na ramiona, owi i piersi biae t delikatn oson. Tak, zwaszcza piersi twe, mia! Niech troskliwie chroni je welon, ogarniajc ca tw kibi swym wiotkim uciskiem. No go teraz, na znak dziewictwa swego. Oby jednak ujrzaa co rychlej i oe maeskie, i potomstwo piknie rozkwite abym ci mg podarowa srebrn przepask i ozdobion drogimi kamieniami siatk na wosy.
LIST DO PAWA SILENCJARIUSZA WYSANY PRZEZ AGATIASZA, KTRY WYJECHA BY Z KONSTANTYNOPOLA DLA ROZSTRZYGNICIA PEWNYCH ZAGADNIE PRAWNYCH

Tu ziemia, bujn zieleni drzew okryta, ukazuje cay przepych listowia i owocw. Ptaki nawouj si w cieniu cyprysw, czule zatroskane o swe pisklta. Wdzicznie piewaj szczygy, a z ich wiergotem miesza si rechotanie ab przyczajonych gdzie w zarolach ciernistych. Ale jake mam si cieszy tym wszystkim, skoro nawet od tonu Apollinowej cytry milszy jest dla mnie twj gos! Podwjna mnie gnbi tsknota: za tob, przyjacielu drogi, i za t dziewczyn najmilsz, o ktrej cigle pamita serce strapione. Niestety! Obowizki prawnicze trzymaj mnie tu, tak daleko od mojej smukej gazeli!

Agatiasz por. s. 38 i 41. Teksty wedug: Antologia Palatyska, prze. i opr. Z. Kubiak, Warszawa 1978.

Pawe Silencjariusz
[EPIGRAMY]
Przeloy Zygmunt Kubiak ODPOWIED NA LIST AGATIASZA

Eros nie zna zagadnie prawnych, on, co zwycia przemoc! Nie ma sprawy tak wanej, by wyrwa czowieka z obj mioci. Jeli wic ciebie zatrzymuj jakie tam obowizki prawnicze, znaczy to, e nie ma w twym sercu mioci tak przemonej! C to za mio, skoro skrawek morza wystarczy, aby ci rozdzieli z umiowan dziewczyn? Pync niegdy przez to morze, nie baczc na fale rozchybotane wrd mroku, Leander pokaza, jaka jest moc tsknoty. Ty, przyjacielu, masz nawet okrty do swojej usugi. Tylko e wolisz teraz nawiedza Pallad, odepchnwszy od siebie Cypryd. Prawodawstwem Atena wada, mioci bogini pafijska. Powiedz sam: czy mona suy jednoczenie i Palladzie, i pafijskiej Pani?
PIKNO DOSKONAA

Ry nie ozdabia si girland. Tak samo tobie, pani, nie trzeba sukni, nie trzeba diademw roziskrzonych drogimi kamieniami. Gasn pery przy bieli twego czoa i zoto nie zami wspaniaoci twoich wosw, rozrzuconych niedbale. Ametyst, klejnot Indii, goreje czarodziejskim blaskiem, ale jaki on lichy wobec wiatoci twych renic! A wargi pachnce ros? A doskonaa pikno piersi nasyconych miodow sodycz? To s skarby godne przepaski bogini pafijskiej! Przytoczyy mnie te wszystkie cuda! Tylko oczy twe dwigaj mnie z rozpaczy. Oczy, w ktrych wita dla mnie nadzieja, tak boga...
MIO ALBO MIER

Dokde bdziemy ukrywa nasze ponce spojrzenia? Zwraca ku sobie ukradkiem oczy stsknione?

Pawe Silencjariusz por. s. 41. Teksty wedug: Antologia Palatyska, jw. (Epigramy); Muza chrzecijaska, jw. (Opis kociola Hagia Sofia, w. 806-836).

Niech poznaj wszyscy nasz mk! I gdyby kto mia przeszkodzi sodkim wizom uciskw darzcych szczciem To lekarstwem dla nas obojga bdzie sztylet, byle tylko zawsze by razem! Razem w ycie i albo w mier.

291

ILUMINACJA KOPUY KOCIOA MDROCI BOEJ

Przeoyla Alicja Szastyska-Siemion

Wszystko blaskiem spowite, wszystko moesz zobaczy Oczyma penymi zdumienia, lecz aby t wiato wieczorn Mc opisa, sw ci nie starczy, mgby powiedzie, e to noc Faeton rozjarza wspaniae domostwo. Bowiem przemylna roztropno panw moich i wadcw Do spiral naprzeciwlegych, zwinitych, przymocowaa I rozpia liny plecione, wykute ze spiu, Do wystajcej krawdzi skay urwistej, na ktrej Grzbiecie wspaniaa witynia opara swoj kopu. Liny te, pokonujc dug drog w powietrzu, Zbiegaj si tumnie przy ziemi, lecz zanim dotkn powierzchni, Bieg swj po szlakach nadziemskich jednak nieco cofaj, Tworzc zgodn gromad. Tutaj z kolei do liny
Przytwierdzono od gry wieniec dyskw ze srebra,

Zawieszonych na kocach biegncych do rodka budowli. Tamte, koczc sw drog po grnych ciekach powietrznych, Pojawiaj si krgiem ponad ludzkimi gowami. Te znw m biegy w sztuce wyku cae z elaza I umieci w nich spody ze szka topionego na ogniu, Co wieci ludziom wrd nocy. Obok nich take dostrzeesz W kole ksztat wielooki krzya bardzo wielkiego, Blisko dysku, na jego ramionach o wielu otworach Jest zbiornik wiatem darzcy, wznoszcy si ku grze. Chr kolisty si skada ze wiate wieccych wspaniale, Rzekby, e widzisz cudowne, ogniem arzce si znaki Wieca Niebios w pobliu Arktura oraz Szczk Smoczych. Tak to wityni dokoa otacza una wieczoru, Blaskiem paajc; porodku natomiast krgu mniejszego Krawd wiato niecc krgu drugiego zobaczysz. Wbity w rodek wyszego inny spieszy, by wieci, Zacny dysk, jasnym wiatem, a przed nim pierzchay ciemnoci.

Maksym Wyznawca
WYKAD MODLITWY PASKIEJ
Przeoy Albert Warkotsch

Jeli wol Boga jest ubstwienie naszej natury i co za tym idzie, osignicie tego celu, o co w Modlitwie Paskiej prosimy, poyteczn rzecz bdzie pozna jej tre praktyczn i poda j na pimie. Poniewa protektor mj w licie do mnie, sugi swego, zachci mnie do skomentowania tej modlitwy, wic prosz jej samego Autora, Pana naszego, o owiecenie mego umysu dla zrozumienia zawartych w niej tajemnic i jasne przedstawienie mego wykadu. Zawiera ona bowiem w skrcie mistycznie ukryt tre lub, by si lepiej wyrazi, jasn tre dla inteligentnych, ktrzy atwo chwytaj zawarty w niej cel i myl Bo. (...) Ojcze nasz, ktry jest w niebie, wi si imi Twoje, przyjd krlestwo Twoje Zaraz na pocztku Modlitwy podaje nam Pan nauk o istnieniu stwrczej przyczyny wszechrzeczy co do caej substancji. Tekst Modlitwy bowiem podaje objawienie Ojca i Jego krlestwa, abymy od samego pocztku czcili, szanowali jedn Trjc. Imi bowiem istniejce istotowo i substancjalnie razem z Ojcem jest Synem Boga. Krlestwo Boga i Ojca istotowo i substancjalnie istniejce jest Duchem witym. Co bowiem w. Mateusz nazwa krlestwem, inny na innym miejscu nazwa Duchem witym, mwic: Niech przyjdzie Duch wity i oczyci was". Imi bowiem Ojca nie jest tylko jakim pustym i sztucznym wyrazem, take krlestwo Jego nie jest tylko godnoci i waciwoci. Nie zacz bowiem istnie ani zacz by Ojcem i krlem, lecz poniewa jest zawsze, jest te zawsze Ojcem i krlem, tak e nie zacz by, nie zacz by Ojcem i nie zacz by krlem. Poniewa znowu zawsze jest, jest Ojcem i krlem. Zawsze te Syn i Duch wity wspistnieli substancjalnie z Ojcem. S oni z Niego i z Jego natury, ponad przyczyn i racj. Nie stali si po Nim, pniej na skutek przyczyny. Relacja bowiem posiada zdolno wyjaniania tych rzeczy, ktrych jest relacj, std to mwi si, e rzeczy pniejsze pozwalaj zrozumie natur wczeniejszych. Ojcze nasz Wtajemniczeni wic w Modlitw Pask powinnimy czci wspsubstancjaln i przekraczajc substancj Trjcy witej. Modlitwa uczy nas, e mamy gosi i wychwala ask synostwa, poniewa dziki niej moemy nazwa stwrc wszechrzeczy Ojcem. Wyrazem czci dla Rodziciela niech bdzie naladownictwo w naszym yciu przymiotw, oddawanie czci Jego imieniu na ziemi, przede wszystkim przez nasze uczynki synowskie. Chwaa naley si take fizycznemu sprawcy naszego synostwa, Synowi Ojca, przez nasze myli i uczynki.
Maksym Wyznawca por. s. 35. Tekst wedug: Maksym Wyznawca, Antologia ycia wewntrznego, prze. A. Warkotsch, Pozna 1982.

293

wi si imi Twoje

Z aski wicimy imi Ojca w niebiesiech przez to, e umartwiamy podliwo ziemsk i oczyszczamy si ze zgubnych przywar. wito bowiem polega na zupenym opanowaniu i uciszeniu namitnoci. Osignwszy to, starajmy si powstrzymywa wybuchy gniewu, ktrego wcieke do zostao ju stumione przez uwicony rozsdek. Kiedy bowiem wrztek namitnoci ochadza si pod wpywem rozsdnego opanowania si, ustaje te i sam gniew.
Przyjd krlestwo Twoje

Susznie wic po wyzbyciu si gniewu i wszelkiej podliwoci musi nastpi wedug Modlitwy krlestwo Boga i Ojca. Ci, ktrzy tego dokonali, mog godnie mwi: Niech przyjdzie krlestwo Twoje", to jest Duch wity, bo przez agodno obyczajw stali si przez Ducha witego wityni Boga [Ef 2, 21]. Na kim spoczn powiada jeli nie na agodnym, pokornym i ktry z dreniem czci moje sowo?" [Iz 66, 2]. Z tego wynika, e krlestwo Boga Ojca naley do pokornych i agodnych: Bogosawieni rzek cisi, albowiem posid ziemi" [Mt 5, 4]. Bg obieca ziemi, to jest przestrze bogosawionych, mieszczc si gdzie w rodku wszechwiata, tym, ktrzy go miuj. Prawd powiedzia w sowach: Kiedy zmartwychwstan, nie bd si eni ani za m wychodzi, lecz bd jak anioowie w niebie" [Mt 25, 3]. I: Przyjdcie, bogosawieni Ojca mego, posidcie przygotowane dla was krlestwo od pocztku" [Mt 25, 34]. Na innym znowu miejscu, kiedy chwali sug wiernego: Wejd do radoci Pana swego" [Mt 25, 20]. Za Chrystusem znowu aposto mwi: Odezwie si bowiem trba: umarli w Chrystusie powstan pierwsi. Nastpnie my, ktrzy yjemy, razem z nimi zostaniemy porwani w powietrze naprzeciwko Pana i tak bdziemy zawsze z Panem" [l Kor 15, 52]. ^ Majc na uwadze takie obietnice dane miujcym Boga i zachcony sowem Pisma, ^ ktby nie tskni za niebem, za krlestwem, przygotowanym od pocztku wiata, za | mistyczn radoci z Panem, za jego niepodzielnym towarzystwem wraz ze witymi i w ziemi obiecanej pod warunkiem, e bdzie y zgodnie z rozumem i bdzie czcicielem f Sowa? Tutaj za ziemi" uwaam stay stan ludzi agodnych, nie mogcych si w aden i sposb odchyli od dobra. Jest to stan wiecznego trwania z Bogiem, rado nie koczca *': si, krlestwo kiedy przygotowane, stan i porzdek istniejcy w niebie, jakby jaka ziemia, ^ umieszczona w rodku wszechwiata. Dlatego czowiek agodny, postawiony midzy dobr | saw i zniesawieniem [2 Kor 6, 8], trwa nieporuszony i spokojny, nie nadyma si chwalb fcj.. i nie deprymuje si nagan. Ci bowiem, ktrzy opanowali namitnoci, d ca dusz 41- woln od trosk ziemskich do wolnoci Boej, ktr obieca Pan uczniom swoim: Bierzcie i, jarzmo moje na siebie i uczcie si ode mnie, em cichy i pokornego serca, a znajdziecie j pokj dla dusz waszych" [Mt 11, 29]. Pokojem nazywa tu moc krlestwa Boego, ktra daje wadz nad sob i wolno wewntrzn od wszelkiej tyranii tym, ktrzy s tego godni. Jeli wic pokorni i agodni otrzymuj tak moc niemiertelnego i niezmiennego krlestwa, to ktby by tak zblazowany i nieczuy na dobra Boskie, iby nie stara si o pokor i agodno, przez ktre zdobywa krlestwo Boe, podobiestwo do Chrystusa, nie podlegajcego z natury swej zmianom, w ktrym nie ma ju mczyzny ani kobiety" [Ga 3, 28], to jest gniewu i podliwoci. Pierwszy, gniew, po tyrasku porywa rozum i wiedzie go poza granice prawa, podliwo znowu bierze pod uwag jedynie rozkosz, ktra jest przyjemniejsza od stanu beznamitnoci i dlatego wynosi ciao ponad ducha, rzeczy

294

zmysowe i widzialne nad rzeczy duchowe oraz przynt rozkoszy zmysowej odciga ducha od boskich i im pokrewnych rzeczy, umysem pojmowanych. Lecz sam czysty, niejako nagi rozum, w najwyszym stopniu wyzbyty z podliwoci i naturalnych wizw na skutek ascezy, wywaa bramy ducha i czy si na drodze filozofii moralnej poprzez prost i niepodzieln kontemplacj ze Sowem, przekraczajcym wszelk substancj, aczkolwiek natura jest pomocna do tego, by od wszystkiego, co czasowe, wyzwoli si i to przezwyciy. Nie byoby przecie suszne, by po przezwycieniu i po pokonaniu rzeczy czasowych ten, ktry wyzwoli si od rzeczy zmysowych i ziemskich, wzbrania si na przyszo przed wiczeniami moralnymi. Tajemnic t jasno i obrazowo przedstawia wielki Eliasz [2 Krl 2, 11] przy pomocy pewnego faktu. Mianowicie przy swoim porwaniu do nieba zostawi Elizeuszowi swoj narzutk (tj. umartwienie ciaa, ktre wyraa wznios warto moraln) jako bro duchow do walki z nieprzyjacielsk potg. T broni mia on uderzy w niestay i przemijajcy element, ktrego symbolem bya woda Jordanu, aby jako brudna podliwo rzeczy ziemskich nie przeszkodzia mu w w przejciu do Ziemi witej. Sam za wolny przenis si do Boga, nie powstrzymany przez adn podliwo. Prosty duchem, wybra si w podr do Boga bdcego sam prostot, cigniony przez cnoty kardynalne, mdrze powizane jakby konie ogniste zaprzgnite do rydwanu. Wiedzia on, e jako ucze Chrystusa powinien unika nierwnych uczu, przez ktre przestaje by sob. Tak ju wanie jest, e afekt powoduje wylew krwi koo serca, wzburzone za uczucie gniewu pobudza wrzenie krwi. Czowiek za, ktry yje i porusza si, i jest w Chrystusie [Dz 17, 28], powinien odrzuci tak nierwno uczu. W ogle nie powinien mie w sobie przeciwnych sobie uczu. Dusza bowiem podlegajca tak niestaym uczuciom moe si wyobcowa, albowiem przecie z natury posiada w sobie iskr Bo. Wznioso obrazu Boego sprawia, e przez wysiek woli dusza osiga podobiestwo Boe i staje si dziki istotowemu wspistnieniu z Bogiem i Ojcem wielkim krlestwem uniwersalnym, tj, wspania wityni Ducha witego. Z tego powodu posiada w sobie (nie bjmy si tego wyraenia) pen, w jakiej mierze to moliwe, zdolno poznania natury Boej, dziki ktrej to, co gorsze, powinno znikn i usta, a co lepsze, wzmocni si i pozosta. A mianowicie dusza powinna zachowa w sobie, nie inaczej jak sam Bg, wedug aski powoania niewzruszone bogactwo udzielonych sobie dbr. Przez nie z wasnej woli zawsze zrodzi si mistycznie Chrystus, przyjmujc ciao od tych, ktrzy otrzymuj zbawienie, i dusz rodzicielk przetwarzajc w matk dziewic, w ktrej (e powiem najgbsz prawd) nie zosta aden znak ani cie zepsucia naturalnych urodzin wedug podliwoci i skonnoci ciaa na mod mczyzny i niewiasty. Wiadomo, e mier jest pocztkiem narodzin. Kto bowiem spokojnie i bezstronnie obserwuje przyrod, wie dobrze, e rzeczy powstaj i gin, e narodziny powstaj ze mierci, ktr znowu przechodz. Takich zmiennych przej i zmiennych uczu nie mia Chrystus i nie ma chrzecijanin. Prawd napisa aposto: W Chrystusie nie ma ju mczyzny ani kobiety" [Ga 3, 28], to jest natury zmiennej, lecz jedynie rozum Boy, napeniony wiedz Bosk oraz siln wol wybierania jedynie cnoty. Sowa ani Grek, ani yd" oznaczaj rne a raczej przeciwne pogldy na temat Boga. Pierwszy przyjmuje wielobstwo i chocia Bg jest jeden, dzieli Go na rne przeciwne sobie wadze i czynnoci. Odpowiednio do tego tworzy wielu rnych bogw i rny mieszny kult. Drugi przyjmuje jedyne bstwo, lecz niedoskonae, ciasne, nieracjonalne i pozbawione ycia; dlatego, podobnie jak pierwszy, popad w to samo zo bezbonoci.

295

Temu bstwu przypisa jedn wadz, bez udziau Sowa i Ducha witego, chocia posiadao rozum i ducha. Nie rozumia wic istoty bstwa, skoro wedle niego nie posiadao osb Sowa i Ducha witego. Nie rozumia te, e Bg nie posiada cech (rozum i duch) na sposb przypadoci, w jaki posiadaj je istoty stworzone. Ot Chrystus nie gosi ani jednego, ani drugiego, lecz prawdziwy kult i prawo mistycznej teologii, ktre odrzucay podzielno bstwa pierwszego, jak i zawenie drugiego. Mianowicie odrzuci zarwno pierwszy pogld (Grekw) wielobstwa, jak i zawenie bstwa do jedynej osoby (ydzi) bez Sowa i Ducha witego. Odrzuci pogld, jakoby cechy w Bogu (rozum i duch) byy przypadociami, a nie Sowem i Duchem, jako osoby. Chrystus uczy nas, ktrzymy przez ask doszli do poznania prawdy, e jest jedna natura i wadza i trzy osoby, czyli jeden Bg i trzy osoby: Ojciec, Syn i Duch wity, jedno Sowo bez przyczyny i pocztku, wspsubstancjalny Ojciec i Rodzic Syna i rdo jedynego, wiecznego i wspsubstancjalnego ycia, tj. Duch wity. Uczy nas jednoci w Trjcy i Trjcy w jednoci, nie jednej w drugiej. Nie jest bowiem Trjca tak w jednoci, jak przypado w substancji, i odwrotnie. Nie istnieje te pojcie jeden i drugi", albowiem jedno nie rni si od Trjcy rnoci natury, bdcej prost i jedn. Nie istnieje te pojcie jeden przed drugim", bo Trjca w jednoci nie rni si wadz ani jedno od Trjcy. Nie istnieje te jedno w Trjcy jako powszechnik [universale], ktry jest na drodze umysowej oddzielony od konkretnej jednostki, lecz jest prawdziw substancj jednostkow przez si oraz prawdziw samodzieln si. Take nie istnieje jedna osoba przez drug, nie zachodzi bowiem relacja przyczyny i skutku rozrywajca to, co jest tym samym i absolutnym; ani jedna od drugiej", Trjca bowiem, jako nie powstaa i siebie tumaczca, nie pochodzi od jednoci, lecz jest prawdziwie jednoci i Trjc, raz z powodu istoty, drugi raz ze sposobu istnienia. Dalej uczy Chrystus, e caa jedno jest ta sama, nie podzielona osobami, caa Trjca ta sama nie zmieszan jednoci, aby z podzielnoci nie powstao wielobstwo, a ze zmieszania si nie ulotnio si bstwo. Dopiero unikajc jednego i drugiego bdu, janieje nauka Chrystusowa. Nazywam za nauk Chrystusa t, ktra jest nowym przepowiadaniem prawdy, w ktrej nie ma mczyzny i kobiety", to jest gdzie nie ma objaww uczu w zwizku z giniciem i powstawaniem natury, gdzie nie ma yda ani Greka", to jest rnych i sprzecznych opinii o bstwie. Gdzie nie ma obrzezania ani obrzezka", to jest kultw odpowiadajcych obydwu kierunkom, z ktrych jeden szydzi z widzialnego wiata i czyni Stwrc sprawc zego, drugi z powodu podliwoci czyni go bstwem i buntuje stworzenie przeciw Stwrcy. Obydwa wic popeniaj podobne zo. Nie ma barbarzycy ani Scyty", to jest rozdarcia jednej natury z powodu niestaej i buntujcej si woli, czego skutkiem byo narzucenie prawa. Nie ma niewolnika ani wolnego", to jest siy narzucanego podziau jednej natury, pozbawiajcego godnoci czowieka, ktry ma do tego naturalne prawo. Podzia ten legalizuje ustawodawstwo, ktre w ten sposb pozbawia ludzi, wolnych z natury, obrazu Boskiego, wedug ktrego jestemy stworzeni. Lecz wszystko we wszystkim Chrystus", ktry przez to, e jest ponad prawo i natur, wyciska na duszy ksztat wiecznego krlestwa. Jego cechami charakterystycznymi, jak ju wyej wspomniaem, s pokora serca i agodno. Harmonia tych dwch cnt tworzy doskonaego czowieka, urobionego na mod Chrystusa. Kto bowiem prawdziwie jest pokornym, jest te agodnym, i odwrotnie, kto jest agodnym i cierpliwym, jest te

296

pokornym. Pokorny uwaa swoje osignicia za podarunek aski. agodny znowu umie uy naturalnych zdolnoci i talentw umysowych do rozwoju cnt, natomiast eliminuje je zupenie, jeli chodzi o wiat zmysowy. Dlatego umysem cigle reaguje i obraca si, jak sonecznik, do Boga, natomiast jeli chodzi o wiat zmysowy, to nawet gdyby caa nawaa nieszcz i smutkw rwnoczenie runa na jego gow, nie poruszyoby to w najmniejszym stopniu jego spokoju i radoci wewntrznej. Nie uwaa bowiem blu fizycznego za brak rozkoszy. Za jedyn bowiem rozkosz uwaa symbioz duszy z duchem. Jedynie jej brak uwaa za niemierteln mk, przekraczajc wszystko zo na ziemi. Dlatego ciao i wszystkie jego sprawy powinne caym wysikiem dy do tej boskiej symbiozy. Jedno tylko istnieje nieszczcie, nawet gdyby cay wiat posiad: jest to utrata obiecanego ubstwienia przez ask. Dlatego oczymy si z wszelkiego brudu ciaa i duszy [2 Kor 7, 1], abymy wicili imi Boe przez wygaszenie zych namitnoci, przez uciszenie pienicego si gniewu i w ten sposb sprowadzili krlestwo Boga i Ojca. (...)

Teofilakt Symokata
HISTORIA

i
J [WOJNA Z AWARAMI] Przelozy Marian Plezia

[W roku 595 awarski] chagan zada od cesarza [Maurycjusza] podwyszenia umwionego haraczu; gdy za wadca nasz nie dawa posuchu jego przedoeniem, natychmiast zacz si gotowa do wojny. Kaza tedy Sklawinom sporzdzi wiele odzi, aby umoliwi sobie przepraw przez Ister [Dunaj]. Tymczasem mieszkacy miasta Singidunum [Belgrad] w kilku zbrojnych wypadach zniszczyli przygotowania Sklawinw i i spalili im materiay do przeprawy. Wobec tego barbarzycy obiegli Singidunum i miasto znalazo si w ostatecznym niebezpieczestwie, nike tylko majc widoki na ocalenie. i Jednake sidmego dnia sam chagan kaza barbarzycom przerwa oblenie i poczy ^ si z sob. Hordy barbarzyskie na wie o tym odstpiy od miasta, wziwszy dwa l tysice zotych darejkw, inkrustowany zotem st i szat. Chagan tedy, posunwszy si | o jakie pi parasangw [ok. 25 km], stan obozem naprzeciw Sirmium i hordom ^ Sklawinw kaza gromadzi drzewo, aeby na statkach przeprawi si przez rzek zwan Saos [Sawa]. Jemu pieszyo si na wojn, a oni stosownie do otrzymanych rozkazw z popiechem przygotowywali przepraw: takie to skutki potrafi u poddanych sprawi strach przed wadcami. Gdy zatem wnet znalazy si gotowe statki dla barbarzycy, wojsko barbarzyskie przeprawio si nie opodal przez rzek. Wtedy chagan wydzieli cz wojska i kaza jej i w przedniej stray, aby u Rzymian wzbudzi strach przed zbliajcym si napadem. Pitego dnia znalaz si w okolicach Bononii. Cesarz ze swej strony mianowa wodzem w Europie Priskosa, oddajc pod jego komend naprdce cignite wojska. Priskos zatem zastpc swoim mianowa Salwiana i dawszy mu tysic ludzi jazdy, kaza i naprzd i zabezpieczy miejsca obwarowane. Stosownie do tego obsadzi on przesmyki w Prokliane i rozoy si tam obozem, a pitego dnia wysunwszy si poza obwarowania, zetkn si z przednimi straami barbarzycw, przekonawszy si jednak, e cignie na sia, z ktr nie warto mierzy si w otwartym polu, poszuka znowu schronienia za obwarowaniami. Barbarzycy za zbliywszy si do przesmykw, nie mogli posuwa si dalej, poniewa stojcy naprzeciw oddzia rzymski stanowi przeszkod dla swobody ich ruchw. Wyniko std zaarte starcie Rzymian z barbarzycami. Bitwa trwaa przez cay dzie i wielu pado z rk barbarzycw, ale rzymski zastpca wodza naczelnego nabra ochoty do bardziej zdecydowanych poczyna.
Teofilakt Symokata por. s. 39. Tekst (VI 3, 9-4, 12; 6, 1-3; 6, 14-7, 5; 8, 3-9, 15; VH 4, 8-5, 10; Vm 3, 11-4, 2; 5, 8-6, 2) wedug: Greckie i aciskie rda do najstarszych dziejw Sowian, jw. Uwagi i objanienia w nawiasach kwadratowych pochodz od redakcji, a merytorycznie oparte s na opracowaniu tumacza. Ich charakter wynika ze specyfiki wykorzystania fragmentw dziea w wydawnictwie rdowym.

298

O pierwszej stray nocnej barbarzycy zwrcili si do chagana i powiadomili go o dotychczasowym przebiegu wydarze. Chagan zatem wyprawi o wschodzie soca Samura z omiu tysicami ludzi. Ale Rzymianie nie przelkli si nadchodzcych mas i uporczywie trwali w miejscu. Dopiero po klsce barbarzycw chagan zgromadzi wszystkie swe siy i ruszy do walki. Salwian jednak straci ducha na widok nieprzejrzanego mnstwa jego wojsk i porzuciwszy przesmyki o drugiej stray nocnej, cofn si z powrotem do Priskosa. (...) [Po odwrocie Awarw za Dunaj] z nadejciem jesieni wdz naczelny, rozpuciwszy wojsko, uda si do Bizancjum, a onierze rzymscy, niezdolni do walki, rozlali si po Tracji, aby przezimowa po wsiach. Z nadejciem za wiosny wdz wysany zosta przez cesarza nad Ister, aby szczepom Sklawinw przeszkodzi w przeprawianiu si przez t rzek i zmusi je do pozostawienia Tracji w spokoju; cesarz bowiem owiadczy Priskosowi, e barbarzycy nie uspokoj si, jeli Rzymianie jak najstaranniej nie bd strzec linii Istru. Priskos wobec tego obj kierownictwo wojsk konnych, a Gentzona cesarz mianowa komendantem wojsk pieszych. W ten sposb w poowie wiosny wojsko rzymskie zgromadzio si pod Herakle. (...) [Po dotarciu nad Dunaj Priskos owiadczy Awarom,] e maszeruje na wojn ze Sklawinami, bo ukad i zawieszenie broni z Awarami nie dotyczyo wojny z Getami. Dwunastego dnia wdz naczelny, sporzdziwszy statki, przeprawi si przez rzek, a zasyszawszy, e Ardagast wyprowadzi tumy Sklawinw z ich siedzib na wypraw upiesk, o pnocy ruszy w drog. Ardagast za, poegnawszy si ze sodkimi marzeniami sennymi i wytrzewiawszy ze snu na zbliajcy si haas, skoczy na ko bez sioda i ratowa si ucieczk. Barbarzycy tymczasem uderzyli na Rzymian i zsiadszy z koni, przeszli do walki wrcz, nie mogc jednak wytrzyma siy natarcia przeciwnikw osonili si ucieczk w okoliczne bezdroa. Tak to Ardagast uprzedzi jedynie ich postpowanie, majc skonny ku temu charakter. Zy jednak los go przeladowa, bo wpad barbarzyca na pie ogromnego drzewa. Byby to dla cigajcych wesoy i nader upragniony widok, gdyby rzeka nie okazaa si dla ocaleniem: przepynwszy j bowiem, umkn niebezpieczestwu. Rzymianie tedy, oddawszy tumy Sklawinw na pastw miecza, spustoszyli okolice podlege Ardagastowi, a jecw w dybach drewnianych odesali do Bizancjum. (...) Priskos, opanowawszy wymow sytuacj [napicie w wojsku przy podziale upw], wysa do cesarza owoce swych trudw, otoczywszy upy trzystu onierzami, na ktrych czele postawi Tatimera. Tatimer ruszy w drog do Bizancjum, ale szstego dnia wpad na Sklawinw i znalaz si w nieoczekiwanym niebezpieczestwie. Koo poudnia bowiem, kiedy obozowali spokojnie i beztrosko, a konie byy na pastwisku, uderzyli na nich barbarzycy. Na powstay krzyk, poniewa Rzymianie nie mieli pod rk koni, Tatimer skoczy naprzd z garci ludzi i znalazszy si w obliczu barbarzycw, by o krok od zguby. Nie mogc bowiem stawi im czoa, rzuci si do ucieczki i ranny kilkakrotnie, ale nie ciko, umkn niebezpieczestwu. Tymczasem nadbiega piechota rzymska i uratowaa Tatimera, po czym podja walk ze Sklawinami. W zaartej potyczce Rzymianie pokonali Sklawinw, zadali im cikie straty, a wziwszy ywcem pidziesiciu barbarzycw wrcili do obozu, ocaliwszy zdobycz rzymsk przed Sklawinami. Tatimer tedy, podleczywszy si z ran, przyby do Bizancjum, wiodc okazay up. Cesarz uradowany takim obrotem wypadkw spdzi ca noc na uroczystym naboestwie w najwikszej wityni stolicy, a nastpnie odprawiwszy bagalne mody wraz z ludem, prosi Bstwo, aby zesao mu jeszcze wspanialsze tryumfy.

299

Tymczasem naczelny wdz Priskos wysa swoich ludzi na zwiady. Miny dwa dni i nie stwierdzono w okolicy nieprzyjaciela. Wobec tego kaza Aleksandrowi posun si rano poza rzek Helibakias. Aleksander tedy, przeprawiwszy si nie opodal przez t rzek, natkn si na Sklawinw. Barbarzycy, znalazszy si w obliczu nieprzyjaciela, uciekli w okoliczne bagna i podmoke lasy. Rzymianie ze swej strony usiowali ich schwyta, ale gdy weszli w bota, znaleli si bardzo prdko w kopotliwym pooeniu i wyginby cay oddzia, gdyby Aleksander nie wyprowadzi co prdzej Rzymian z tych mokrade. Aleksander zatem, w dowdca, otoczywszy ca okolic chcia ich spali; ogie jednak, tumiony wilgoci, le si chwyta i nie wry Aleksandrowi wielkich szans powodzenia. Tymczasem zjawi si Gepida, urodzony ongi w religii chrzecijaskiej, ktry przebywa u tych barbarzycw. On tedy, uciekszy do Rzymian, wskaza im rwnie przejcie. Rzymianie, opanowawszy je, dostali w swe rce owych barbarzycw. Aleksander przesuchiwa schwytanych i prbowa dowiedzie si, skd pochodz. Barbarzycy jednak wpadli w szalestwo i nie dbali o najgorsze nawet katusze, znoszc razy batw, jakby nie im byy zadawane. Gepida natomiast opowiada wszystko i szczegowo przedstawia sytuacj, twierdzc, e ci jecy s spod Musokiosa, zwanego w jzyku barbarzycw rex [krl] i e w Musokios ma sw siedzib o trzydzieci parasangw stamtd, a tych, ktrych schwytano, wysa na zwiady, by si przekonali o sile wojska rzymskiego, bo sysza ju o niedawnych niepowodzeniach Ardagasta. Zachca te Rzymian, by nastpili na niego ca si i schwytali barbarzyc nie spodziewajcego si napadu. Aleksander wobec tego wrci do Priskosa i przyprowadzi ze sob wzitych w niewol barbarzycw, a wdz naczelny wyda ich na mier. Stan te przed wodzem w barbarzyca Gepida, przedstawi Priskosowi zamysy barbarzycw i namawia Priskosa, by uderzy na Musokiosa, podajc jako rkojmi powodzenia mono zwiedzenia barbarzycy. Priskos przyj ten pomys z radoci i obdarzywszy hojnie zbiega i poczyniwszy mu niebywale kuszce obietnice, wysa go, aby wywid w pole barbarzyc. Gepida tedy uda si do Musokiosa i poprosi, aby mu da duo odzi z jednego pnia zrobionych, by na nich przeprawi na drugi brzeg rozbitkw Ardagasta. Musokios, przyjmujc to, co mu podstpnie podsuwano, jakby jaki gos z nieba, da odzie, by Gepida mg wyratowa rozbitkw Ardagasta. Wziwszy tedy sto pidziesit takich dek i trzydziestu wiolarzy, zatrzyma si na przeciwnym brzegu rzeki, ktr tamtejsi ludzie nazywaj Paspirios. Priskos za wedle umwionego planu o wicie ruszy w pochd. Tymczasem Gepida nie dostrzeony przez tych, ktrzy razem z nim przybyli, o pnocy zjawi si u wodza rzymskiego i prosi, aby mu dano stu cikozbrojnych onierzy, eby mg paszcz miecza" [wyraenie biblijne] wygubi barbarzycw przy wiosach. Wdz naczelny tedy da mu dwustu ludzi pod komend Aleksandra. Gdy wic oddzia rzymski zbliy si do rzeki Paspirios, Gepida umieci Aleksandra w zasadzce, a skoro noc nastaa, barbarzycy, zawsze do snu skonni, a w danej chwili wanie podpici, oddali si sennym marzeniom. Gepida za chytrze zamierza zgubi barbarzycw. O trzeciej stray oddali si od nich na chwil i znalazszy si w miejscu, gdzie bya zasadzka, wyprowadzi z niej Aleksandra. Doprowadziwszy Rzymian do rzeki Paspirios, ustali z nimi umwione haso, po czym uda si do barbarzycw. Gdy za barbarzycy pogreni byli jeszcze we nie, Gepida da Aleksandrowi umwiony znak awarsk piosenk, Aleksander za uderzy na barbarzycw i ukara ich zarwno za sen, jak i za ycie. Zawadnwszy odziami, wysa gocw do wodza naczelnego, naglc go do popiechu. Priskos tedy, wziwszy trzy tysice ludzi i wsadziwszy ich na dki, przeprawi si przez rzek Paspirios. O pnocy ruszono

300

w drog. Barbarzyc zgubio to, e by wanie nieprzytomny po pijatyce, bo wanie w tym czasie wyprawia uroczysto nagrobn po swoim zmarym bracie, jak to u nich jest w zwyczaju, wobec czego wybuch wielki popoch. Sam barbarzyca wzity zosta ywcem, a Rzymianie ca noc pawili si we krwi. Dopiero gdy zajania dzie, pooono rzezi kres na rozkaz wodza. Dopiero trzeciego dnia przeprawi wdz bagae i gwne swe siy. Atoli Rzymianie, wzbici w pych ostatnimi wypadkami, zaczli szuka wygd i przyjemnoci, a potem wzili si do pijatyki i plamic pijastwem swe dzielne czyny, zaniedbali stray, ktre Rzymianie w swym jzyku zwykli nazywa sculca. Tymczasem pobici zebrali si i zagrodzili Rzymianom drog powrotu; i byby odwet gorszy od napaci, gdyby Gentzon nie zaszed z tyu z piechot i nie przechyli szali zwycistwa. Rano tedy Priskos dowdcw stray kaza wbi na pal, a take i niektrych onierzy ukara surow chost. (...) [Kiedy Priskos popad w nieask, wodzem naczelnym w Europie zosta brat cesarza, Piotr, ktry kontynuowa wojn.] Czwartego dnia [Piotr] znalaz si w bezporedniej bliskoci rzeki i stworzywszy oddzia z dwudziestu ludzi, wysa ich z poleceniem przeprawienia si przez rzek i stwierdzenia porusze nieprzyjaciela. Oni jednak przeprawiwszy si wszyscy popadli w niewol. Okolicznoci ich schwytania byy nastpujce: wysyani na zwiady zwyczajnie noc odbywaj pochody, a kiedy dzie zajanieje, kad si do snu. Ci tedy, odbywszy poprzedniego dnia znaczn drog i znueni po niej, o pierwszym wicie pooyli si na spoczynek w pobliskich zarolach. Tymczasem gdy byo ju dobrze jasno i wszyscy spali, a nikt nie trzyma stray, pojawili si w ssiedztwie tych zaroli barbarzycy. Sklawinowie, zsiadszy z koni, chcieli si ochodzi i koniom da chwil wytchnienia. Wtedy to ktry z nich przechodzc dostrzeg Rzymian. Schwytani nieszcznicy wzici zostali na spytki, aby powiedzieli, jakie s zamiary Rzymian, a nie widzc dla siebie ratunku opowiedzieli wszystko. Piragastos tedy (tak nazywa si wdz tej hordy barbarzycw), zebrawszy swe siy, rozoy si obozem u przeprawy i ukry si w lasach jak niewielkie grono winne schowane w liciach i niedostrzegalne. Wdz za naczelny a brat cesarski, nie wierzc, aby tam by nieprzyjaciel, kaza wojsku przeprawi si przez rzek. Tysic ludzi przeprawio si tedy i wszystkich wycili barbarzycy. Przekonawszy si o tym, wdz naczelny poleci wojsku nie dokonywa przeprawy czciami, lecz razem, aby przeprawiajc si w maych ilociach, nie padali ofiar przeciwnika. Gdy wic oddziay rzymskie wystpiy w ten sposb w zwartym szyku, barbarzycy ustawili si z przeciwnej strony nad brzegiem rzeki. Rzymianie ze swych odzi ostrzeliwali barbarzycw, a oni, nie mogc znie ulewy pociskw, pozostawili brzeg nie strzeony. Poleg te ich dowdca, o ktrym wspomnielimy ju, e nazywa si Piragastos; pocisk utkwi mu w sabinie, a rana okazaa si miertelna i pocigna za sob zgon. Gdy zatem Piragastos pad, nieprzyjaciel rzuci si do ucieczki, Rzymianie za opanowali brzeg rzeki i zadawszy hordom barbarzycw znaczne straty, zmusili ich do dalszego odwrotu. Nie mogc jednak ciga ich daleko z braku koni, wrcili do obozu. Nastpnego dnia jednak przewodnicy pobdzili, skutkiem czego armia stana w obliczu braku wody i grocej katastrofy. onierze wic, nie mogc znie niedostatku wody, winem gasili pragnienie. Trzeciego dnia sytuacja bya coraz gorsza i cae wojsko byoby wygino, gdyby jaki schwytany barbarzyca nie wskaza rzeki Helibakias w odlegoci czterech parasangw. Tak wic Rzymianie o wicie natknli si na wod. Jedni tedy, przypadszy byle jak na kolana, wargami chwytali wod, inni schyleni czerpali rkami, inni jeszcze zabierali pyn w naczyniach. Poniewa za po drugiej stronie rzeki by gsty las, a w nim zaczajeni barbarzycy, stanowio to dla Rzymian wielk grob: barbarzycy

301

bowiem obrzucali pociskami czerpicych wod. Trzeba byo zatem wybiera jedno z dwojga: albo wyrzec si wody i zgin z pragnienia, albo i po wod i po mier. Rzymianie zatem pozbijali tratwy i przepynli rzek, aby znale si oko w oko z nieprzyjacielem; kiedy jednak piechota znalaza si na drugim brzegu, barbarzycy uderzyli na ni ca si i pokonali Rzymian, ktrzy pokonani musieli uchodzi. Po tej klsce Piotra poniesionej od barbarzycw wodzem naczelnym zosta [znw] Priskos, a Piotr usunity z dowdztwa wrci do Bizancjum. (...) [W roku 600 doszo do decydujcej rozprawy midzy Bizancjum a Awarami.] Priskos sformowa oddzia z czterech tysicy ludzi i kaza mu przeprawi si poza Tissos [Cis] oraz zbada poruszenia nieprzyjaciela. Oni zatem zgodnie z rozkazem wodza przekroczyli nie opodal t rzek, a tam natknli si na trzy osady Gepidw. Barbarzycy (...) urzdzali sobie uczt z okazji jakiej miejscowej uroczystoci i przez ca noc beztrosko oddawali si pijastwu. Rzymianie za, jak to mwi, o wilczym wicie, w cieniach koczcej si nocy, spadli na pijanych barbarzycw i sprawili wielk rze: wycili bowiem trzydzieci tysicy barbarzycw, a zagarnwszy mnstwo jecw, przeprawili si z powrotem przez rzek i up swj bezpiecznie odstawili do Priskosa. Dwudziestego dnia [kampanii] barbarzyca ponownie sprowadzi wojska nad t sam rzek, wobec czego Priskos wrci rwnie nad rzek Tissos. Nastpia tedy w tamtych stronach wielka i pamitna bitwa. Barbarzycy zostali krtko mwic pobici na gow i tego samego dnia jeszcze zepchnici w nurty rzeki, a wraz z nimi zgina te wielka ilo Sklawinw. Po klsce wojsko barbarzyskie poszo do niewoli, a mianowicie wzito trzy tysice Awarw, innych za barbarzycw prcz czterech tysicy [?] osiem tysicy Sklawinw. Tak tedy wzici ywcem poszli w yka, a wdz naczelny wysa jecw do miasta Tomi. Tymczasem chagan, zanim cesarz zdoa dowiedzie si o tym, co si stao, wysa do Maurycego posw, usiujc odzyska jecw. Maurycy za, przestraszony jego grobami i zwiedziony wywodami kuriera, poleci Priskosowi odda chaganowi wzitych do niewoli Awarw. Tak tedy wydano chaganowi barbarzycw z Tomi. (...) [W roku 602 cesarz ponownie mianowa wodzem naczelnym Piotra.] Z nadejciem lata cesarz Maurycy zasysza, e chagan celowo odkada wojn, a wojska rzymskie si rozprosz, by wtedy jednym zamachem uderzy na okolice Bizancjum. Kaza tedy wodzowi naczelnemu opuci Adrianopol i poleci mu zaj stanowiska nad Istrem. Piotr zatem przygotowywa si do zaoenia obozu wrd hord sklawiskich. (...) Komend za nad wojskiem zleci w charakterze swego zastpcy Guduisowi. Guduis tedy, przekroczywszy rzek, paszcz miecza" wytpi mnstwo nieprzyjaci, wzi tumy jecw i okry si wielk saw. Rzymianie tymczasem chcieli wraca przez rzek do swego kraju, ale Guduis wstrzymywa ich przez czas jaki. Chagan ze swej strony, dowiedziawszy si o wyprawie rzymskiej, wysa Apsicha z wojskiem celem zniszczenia plemienia Antw, ktre wwczas byo sprzymierzone z Rzymianami. W tym samym jednak czasie zbuntoway si niektre szczepy Awarw i zamierzay zbiec do cesarza; chagan tedy, zaniepokojony wieci o tym, wszelkimi sposobami, probami i podstpami usiowa pozyska sobie z powrotem odstpcw. Nadchodzia jesie i cesarz Maurycy nagli Piotra, by wojska rzymskie spdziy zim w kraju Sklawinw. Z drugiej strony Rzymianie burzyli si na wol cesarsk zarwno ze wzgldu na sam zdobycz, jak i na znuenie koni, a ponadto dlatego, e hordy barbarzycw falami przecigay po ziemiach z drugiej strony Istru. Gdy wic wdz naczelny usiowa przeforsowa decyzj cesarsk, wybuch wielki bunt midzy wojskiem. [Bunt ten zakoczy si marszem na Konstantynopol, zamordowaniem cesarza Maurycego i wyniesieniem na tron przywdcy buntownikw, Fokasa.]

KRONIKA WIELKANOCNA
[OBLENIE KONSTANTYNOPOLA W ROKU 626] Przeoy Marian Plezia

Warto opowiedzie, jak i tym razem Pan Bg, sam jeden litociwy i miosierny, na zawsze skuteczne proby Niepokalanej Matki Jego, a prawdziwie Pani naszej, Bogurodzicy i zawsze Dziewicy Marii, ndzne to swoje miasto ocali potg swej doni z rk bezbonych wrogw, ktrzy za wzajemn zmow otoczyli je zewszd, a lud w nim mieszkajcy wybawi od czekajcej go rzezi, jasyru i najgorszej niewoli czego nikt z nas wszystkich nie potrafi wypowiedzie. Albowiem przeklty Salbaros, wdz armii perskiej, oczekujc, jak si tego domylano i jak si potem okazao faktycznie, na przybycie bezbonego chagana Awarw, stan wiele dni naprzd w Chalcedonie i spali okrutnie wszystkie przedmiecia, wille oraz kocioy, po czym zatrzyma si czekajc na jego nadejcie. A oto dnia 29 miesica czerwca, czternastego obecnej indykcji, to jest w dzie witych i sawnych ksit apostow Piotra i Pawa, ruszya przednia stra obrzydego Bogu chagana (razem do 30 000 ludzi) i nie mona byo mie wtpliwoci, e obsadz Wielki Mur i wszystko, co si wewntrz niego znajduje. Zaczem ktokolwiek z dzielnych kawalerzystw znajdowa si na zewntrz, jeszcze tego samego dnia, ktry wypada w niedziel, schroni si wewntrz nowego teodozjaskiego muru stolicy. Owa tedy stra przednia zatrzymaa si w okolicach Melantias, a poszczeglni onierze zapdzali si przez wyomy a pod mury i nie pozwalali nikomu wychyli si poza nie, nawet po pasz dla zwierzt domowych. Gdy jednak mino jeden po drugim dni dziesi i nikt z wrogw nie pokazywa si pod murami, wyszli onierze wraz z ciurami i mieszczanami, aby cho o dziesi mil od miasta zebra troch zboa; wypadkiem jednak natknli si na nieprzyjaciela, przy czym z jednej i z drugiej strony pado troch ludzi, a niektrzy z ciurw, onierzy i mieszczan, ktrzy wyszli z nimi, dostali si do niewoli. I gdyby nie to, e onierze zajci byli osanianiem swoich ciurw i mieszczan, byoby polego niemao nieprzyjaci tego dnia. (...) Dnia 29 miesica lipca sam obrzydy Bogu chagan postpi pod mury ze wszystkimi swymi hordami i pokaza si mieszkacom miasta. Po upywie za jednego dnia, to jest dnia 31 tego miesica lipca, ruszy do gwatownego szturmu na odcinku od bramy noszcej imi Polyandriosa a do bramy Pemptosa i w najbliszym ssiedztwie, tam bowiem zgromadzi gwn cz swych si, podczas gdy inne odcinki muru obstawi tylko dla pozoru Sklawinami. Szturm trwa od witu do jedenastej godziny [czyli pitej po poudniu wedug naszej rachuby], przy czym w pierwszym rzucie szli lekkozbrojni Sklawinowie, a w drugim piechota pancerna. Pod wieczr podsun niewielk ilo maszyn i szop oblniczych po jednej i drugiej stronie Brachialion. Nastpnego dnia ustawi mnstwo maszyn naprzeciw

atakowanego odcinka murw, jedne koo drugich, tak e obrocy musieli zgromadzi wielk
Kronika Wielkanocna por. s. 40. Tekst wedug: Greckie i aciskie rda do najstarszych dziejw Sowian, jw.

303

ilo maszyn wewntrz murw. Starcia piechoty powtarzay si z dnia na dzie, przy czym nasi za spraw Bo byli gr i daleko odrzucali nieprzyjaci. Chagan kaza rwnie gsto ustawi swoje maszyny do miotania kamieni, a z zewntrz okry je skrami. Poczyni te przygotowania, aby naprzeciw odcinka od bramy Polyandriosa do bramy Sw. Romanosa wystawi dwanacie wysokich wie oblniczych, sigajcych prawie do blankw i okry je skrami (...) Czyni te usiowania, aby spuci na morze odzie z jednego pnia drone, ktre sprowadzi ze sob, ale okrty wojenne nie pozwalay mu na to. Przygotowa si na koniec do spuszczenia ich na morze koo mostu w. Kallinika na trzeci dzie po rozpoczciu szturmu. Dlatego za poczyni przygotowania do spuszczenia w tym miejscu na morze swych odzi z pni dronych, poniewa byo tam pytko i okrty wojenne nie miay dostpu. Jednake okrty wojenne stany naprzeciwko jego odzi, poczynajc od kocioa w. Mikoaja a do kocioa w. Konona po drugiej stronie w Pegai, i nie pozwalay odziom wypyn. (...) Tej niedzieli tedy [3 sierpnia] przeklty chagan uda si do Chalai i spuci na morze odzie z pni drone, ktre przepyn miay na drug stron i sprowadzi do niego Persw wedle ich obietnicy. Gdy si o tym dowiedziano, pod wieczr wypyny z naszej strony okrty wojenne pod Chalai, by nie pozwoli tym odziom przeprawi si. W nocy na poniedziaek o wicie odzie ich nie potrafiy zmyli czujnoci naszych stray i przeprawi si do Persw. Nasi za strcili do morza i pozabijali wszystkich Sklawinw siedzcych w tych odziach. Zdarzyo si te, e Armeczycy wyszli spoza murw Blanchernion i zapalili ogie w portyku koo kocioa w. Mikoaja, a Sklawinowie, ktrzy wpaw ratowali si ze swoich odzi, przekonani na widok ognia, e to Awarowie stoj nad brzegiem, wyszli w tym miejscu i poginli z rk Armeczykw. Niewielka za reszta Sklawinw, ktra uratowaa si wpaw i wysza na brzeg w tym miejscu, gdzie sta bezbony chagan, wyrnita zostaa z jego rozkazu. I tak z woli Boej, a za przyczyn Pani naszej Bogurodzicy, w jednej chwili dziaania na morzu przyniosy mu klsk. Nasi bowiem powyrzucali na ld jego odzie z pni drzewnych, po czym przeklty chagan zawrci do swego obozu, cign spod murw maszyny, ktre tam ustawi, zabra palisady, ktre wznis, i zacz rozbiera wiee oblnicze, ktre kaza budowa; w nocy za podpali palisady, wiee i szopy oblnicze, cignwszy z nich uprzednio skry i odszed. Niektrzy za twierdzili, e Sklawinowie, widzc, co si dzieje, zabrali si i poszli i e dlatego przeklty chagan zmuszony by rwnie odstpi od oblenia i pj za nimi.

Jerzy Pizydes
ZWYCISTWO CESARZA HERAKLIUSZA NAD PERSAMI
Przeoy Jzef Birkenmajer

Barbarzyca, zmuszony wszdzie do rozsypki, powzi w onej opresji plan miay a szybki: wiedzia bowiem, i nieraz w ucisku i biedzie lk podsuwa czekowi skuteczne zamysy, ktre go od poraki uchroni ponownej. Wic wypatrzywszy pory jak myla stosownej, wanie w onej rozsypce i cikiej potrzebie, kiedy pierwsze dnia blaski z mrz gbi zabysy i jasne wiato jutrzni jawi si na niebie, gromad wojska na trzy podzieli kolumny, ustawi je podstpnie tu na samym przedzie, tak iby w oko twoim wpaday oddziaom; wybranych za rycerzy wziwszy autorament, ukry ich w debry grskie, poza skalny zaom, by gdy wedrze si z dou druyna junacka, owi mogli twe hufce zaskoczy znienacka i cho w ich czci trwog wywoa i zamt: bo jakowej nadziei mamia go zuda, krzepica go wrd dawnych trwg i dawnych przey, e jeli cho cz wojska zwalczy mu si uda, zaraz klski zdoa na cao rozszerzy. Lecz tu si ujawnia przytomno twej gowy i dowiadczenie w boju, i duch twj wojacki, bo zanim noc pospna dobiega poowy, ty wszystkie barbarzycw ukryte zasadzki przezornym swym zabiegiem wybada dokadnie i umiae ich zamiar sobie wyobrazi; a sprawiwszy zastpy, ustawiwszy szyki, powiode je do boju w sam raz w chwil, kiedy wstao soce i blaskiem swoim jo razi uznajce w nim Boga pogaskie czeredy. Wysae naprzd tedy gromad pokan
Jerzy Pizydes por. s. 31 i 41.
Tekst (O wyprawie cesarza Herakliusza na Persw, ffl 178-219, 225-280) wedug: A. Bober, wiata ekumeny. Antologia patrystyczna, Krakw 1965.

305

swego wojska, o wadco, nie tyle j przytem orem uzbroiwszy, co rad i sprytem. Oni jako do bitwy popdzili rano, naraz jli zawraca w udanym popochu, niby to uciekajc... Za chmura barbarw, owa wybranych mw stoczona druyna, nagle rzuciwszy skay i zakryty parw, ciga rzekomych zbiegw z zapaem zaczyna. A wtedy sam co rychlej hufce swe najlepsze przeciwko nim wywiode, natare zaarcie i niespodzianie! Trwog wznieca to natarcie, napastnikw przeamie nagle i odeprze (...) Barbarzyca za, widzc, e knowane zdradnie fortele jego wanie przywiody w zapadni, mniema, i rozproszone hordy ubezpieczy, gdy im cz swych zastpw pole ku odsieczy. Lecz gdy ujrza, e i ci w szaleczej bojani zmykaj z placu boju, tak ju si rozdrani tym widokiem, i pocznie ly, kala, bezczeci ywioy, ktre dotd czci na rwni z Bogiem: bo wod porozlewa i pogasi ogie. Z ich zlewu wielkie dymu stworzywszy zasony, chykiem ucieka, mroku chmur otoczony rzekby, dzie noc czyni i natur zmienia (...) Wyszukawszy przecze, prawie nie do przejcia, wskie leby i inne niedostpne miejsca, rzuca szyki swe, skryte w czarnych dymw kbie, to na szczyty podniebne, to w przepastne gbie. Tam, i szlak by niepewny, a wielk szli gstw, ze wszystkich stron grozio im niebezpieczestwo: tu stroma krzesanica, co w niebo si pitrzy, tu przepa, tu rze bitwy, tu za skalny odom. Tote niejeden z Persw, zwierzajc si modom, yczy sobie od miecza mierci jak najprdzej; inny zasi, cho konia bystrego dosidzie, spad jemu ryche z grzbietu, arkanem schwycony; inni wreszcie, przed wrogiem szukajc osony, chroni si jak za szaniec za boki wielbdzie; wszyscy przez skalne turnie, spadziste wwozy szukali drg ucieczki ladem dzikiej kozy. A patrzc na to dzielni twej armii onierze onym Boym wyrokiem cieszyli si szczerze i twego dowodzenia podziwiali biego; albowiem oba wojska dzielia odlego nie wiksza ni lot strzay wypuszczonej z uku, tak i kady z nas snadnie bez adnej trudnoci

306

mg spoglda w zdradliw wwozw warownie, wrd ktrej barbarzycy roili si tumnie, wlokc si krok za krokiem w niesfornej kolumnie, wrd zamtu i wrzawy, wrd zgieku i huku; a pynli bezwolnie, wrd niepowstrzymanej trosk wielkich nawanicy, jak morskie bawany, co miotane na przemian wprzd, wstecz i na boki, to wzbijaj si nagle w sup wody wysoki, to opadn z powrotem i przygn si nisko tak naszych nieprzyjaci bezadne oddziay, pynce przez bezwodne gazw usypisko, jedne si z gbokoci ku grze wspinay, drugie za, nad przepaci walc si krawdzie, cib jeno zwikszay w nadmiernym zapdzie. Tak gubi ich nierozum... A kto z grskiej perci run w d, to mu losu zazdrocili jeno: bo dla nich miar szczcia byo i ocen, e kto by ponad innych mielszy wobec mierci. U nas za krloway nie strach i nie trwoga, lecz cisza i otucha, i wdziczno dla Boga. Kady z nas rce wznosi ku Panu niebiosw i z serc naszych modlitwa bia mnstwem gosw, dank i chwa goszca naszemu wodzowi.

Andrzej z Krety
WIELKI KANON ODA PIERWSZA
Przeoyl Mieczysaw Bednarz

Wspomoycielem i obroc sta mi si ku zbawieniu. Ten Bogiem moim i chwali Go bd. Bg ojca mego wywysza Go bd, Chwalebnie bowiem pochwalony jest. Od czego zacz mam opakiwanie czynw Ndznego ycia mego? Jaki pocztek skargi aosnej dzisiaj uczyni, o Chryste? O miosierny, udziel win moich odpuszczenia! Nue, duszo ndzna, razem z ciaem swoim, Wyspowiadaj si Stwrcy wszechrzeczy, A na przyszo od dawnej wstrzymaj si pogardy I ofiaruj pokuty swojej Bogu zy. Praojca Adama z zapaem naladowaem W przestpstwie i poznaem, em ogooci si sam Z Boga, z krlestwa wiecznego I ze szczcia z powodu mych grzechw. Ach, biedna duszo! Czemu podobna pierwszej Ewie? Ze byo twoje spojrzenie i okrutnie zraniona zostaa. Zbliya si do drzewa i zakosztowaa Zuchwale owocu grzesznego. Zamiast Ewy zmysowej duchowa Powstaa mi Ewa: to w ciele Namitna myl, co rozkosz ukazuje, A pije zawsze goryczy napoje.

Andrzej z Krety por. s. 88. Tekst wedug: A. Bober, wiata ekumeny, jw.

308

Susznie z Edenu Adam wypdzony, Bo jedynego Twojego rozkazu Nie ustrzeg. Ile ja wycierpie musz, Wci gardzc twoim yciodajnym sowem... W Kainowym morderstwie z wolnego wyboru Miaem udzia: staem si zabjc Biednej duszy, podsycajc ciao I walczc przeciw niej niegodziwymi czynami. Sprawiedliwoci Abla nie naladowaem, o Jezu! Darw Ci miych nie ofiarowaem: Ani uczynkw zbonych, ni obiaty Czystej, ni ycia bez przygany. Na wzr Kaina i my, duszo ndzna, Czyny brudne dalimy Stwrcy wszechrzeczy, I godn nagany obiat, i ycie nieuyteczne I dlatego spad na nas wyrok potpiajcy. Garncarzu, ktry glin uformowae ywotnie, Dajc mi ciao i koci, i ducha, i ycie, Twrco, Odkupicielu mj, ktry mi znasz, Przyjmij pokut moj! Zbawco, sam Ci ogaszam grzechy, ktre uczyniem, Duszy mej i ciaa mojego rany: Zbrodnicze moje zamysy, Niby zbjcy, wewntrznie mi je zaday. Chocia zgrzeszyem, Zbawco, ale dobrze wiem, e mionikiem ludzi, e chostasz z litoci, A gorce jest Twoje zmiowanie. Patrzysz na paczcego I jak ojciec do biegniesz, przywoujc marnotrawne dziecko. U Twoich drzwi lecego, o Zbawco, Nawet w staroci nie odrzucaj w pustkowie piekielne, Lecz przed kocem, o Przyjacielu ludzi, Udziel mych przestpstw odpuszczenia. Pomidzy zbjcw wpadem myli to moje ze. Pobity od nich jestem, ran i sicw peen, Lecz Ty, o Chryste, sam mi ulecz, Zbliywszy si do mnie askawie.

Kapan widzc mi min. Podobnie lewita, Ujrzawszy mi w niedoli, wzgardzi m nagoci. Jedynie Ty, o Jezu, z Maryi zrodzony, Przystp do mnie, zlituj si nade mn! Baranku Boy, Ty wszystkich gadzisz grzechy. Zabierz ode mnie t grzechu cik obro, A okazujc miosierdzie, Udziel mi przestpstw odpuszczenia. Oto pora pokuty! Twrco mj, id do Ciebie. Zabierz ode mnie t grzechu cik obro. A okazujc miosierdzie, Udziel mi przestpstw odpuszczenia. Nie gard mn, Zbawco, ani od Twego odrzucaj oblicza! Zabierz ode mnie t grzechu cik obro, A okazujc miosierdzie, Udziel mi przestpstw odpuszczenia. Dobrowolne i niedobrowolne winy moje, Zbawco, Jawne i skryte, znane i nieznane, Wszystkie, o Boe, litujc si przebacz I racz mnie zbawi. Nakazy Twoje od modoci, Zbawco, miaem w pogardzie. Beztroski i lekkomylny przeszedem przez ycie. Dlatego woam do Ciebie, o Zbawco: U kresu ycia zechciej mi ocali! Bogactwo swoje, duszo, strwonia hulaszczo. Ogoocona jeste z owocw cnotliwych. Zgodniaa woaj: Ojcze zmiowania, Wyjd mi naprzeciw, zlituj si nade mn! Padam przed Tob, Jezu, bo Tobie zgrzeszyem. Przebacz, zabierz ode mnie t grzechu cik obro! A okazawszy zmiowanie swoje, Obdarz mnie zami skruchy. Nie chciej prawowa si ze mn, badajc moje czyny, ledzc sowa i karzc popdy, Lecz w zmiowaniu swoim nie patrz na me zoci, Ocal mnie, o Wszechmocny!

309

i |i |

Jan z Damaszku
KANON NA DZIE PASKI ZMARTWYCHWSTANIA
Przeoy Mieczysaw Bednarz

Dzie Zmartwychwstania! Rozjanijmy twarz, ludy! Pascha Paska, Pascha! Ze mierci do ycia, I z ziemi do nieba Chrystus Bg Nas wiedzie, Hymn zwycistwa nuccych. Oczymy zmysy, A ujrzymy Chrystusa Janiejcego W niedostpnym wietle Swego Zmartwychwstania I usyszymy wyranie Jak mwi Witajcie" Nam hymn zwycistwa nuccym. Niebiosa niechaj godnie Ciesz si i ziemia Niech si raduje, Niech wituje wiat cay Widzialny i niewidzialny, Albowiem Chrystus, Rado wieczna, Zmartwychwsta. Pijmy wic napj nowy Nie z jaowej skay Cudownie wywiedziony, Lecz rdo tryskajce Z grobu Chrysta Pana, Przed zepsuciem Bronice I ku umocnieniu.

Dzisiaj wszystko Jasnoci jest pene, Niebo i ziemia I to co na ziemi. Niech wic cae stworzenie Radonie wituje Zmartwychwstanie Chrystusa, W ktrym si umacnia. Wczoraj byem, Chryste, Pogrzebany z Tob, A dzisiaj powstaj Z Tob powstajcym. Wczoraj z Tob na krzyu, A dzisiaj, o Zbawco, Uwielbij mnie z sob W Twym witym krlestwie. W Boskiej stray niechaj Stanie midzy nami Habakuk, Boski mwca, I niech nam pokae Anioa jasnego, Mwicego wyranie: Dzisiaj wiatu zbawienie, Bo Chrystus powsta wszechwadny. Ukaza si Chrystus Jak m, co otwiera Dziewicze, nietknite ono. Jako miertelny barankiem si zwie, Jako nieskalany od zmazy jest wolny Pascha nasza Bogiem prawdziwym I doskonaym nazwany.

Jan z Damaszku por. s. 87 i 88. Tekst wedug: A. Bober, wiatla ekumeny, jw.

311

Jak jednoroczny baranek, Wieniec bogosawiestwa, Chrystus za nas wszystkich Sam si ofiarowa Pascha na win oczyszczenie I na nowo z grobu Zabyso nam pikne Soce sprawiedliwoci. Dawid, praojciec Boy, Przed ark zacienion Taczy, skaczc z radoci. A my, lud Boy, wity, Widzc wypenienie Dawnych znakw, Radujmy si w Bogu, Bo Chrystus powsta wszechwadny. Powstamy wic ze snu O szarym witaniu. Zamiast maci wonnej Hymn nasz ofiarujmy Wadcy, a Chrystusa Soce sprawiedliwoci, ycie powstajce Dla wszystkich ujrzymy. Gdy ci, co byli zakuci W piekielne okowy, Ujrzeli niezmierzone Twoje miosierdzie, pieszyli stop radosn Ku Twojej wiatoci, Oklaskujc, Chryste, Pasch wiekuist. Z pochodniami w doniach Wyjdmy na spotkanie Chrystusa wychodzcego Z grobu jakby Oblubieca I witujmy pospou Z szeregami Mionikw wita, Oklaskujc Pasch wiekuist.

Zstpie w otchanie ziemi, Zawory wieczne skruszye, A tych, co byli zamknici, Uwolnie, Chryste, I dnia trzeciego, Jak prorok Jonasz Z wntrza ryby, Wyszede z grobu. Pieczci nietknite Zachowae, Chryste, Wychodzc z grobu, Jak nie naruszye Zapory dziewiczej, Kiedy si rodzi I otworzye Nam rajskie podwoje. Zbawicielu mj ywy! Ty ofiar, ktrej Nie zdoano zabi na zawsze. Jako Bg ochotnie Sam siebie Ojcu ofiarujc, Wskrzesie z sob Cay rd Adama, Z grobu powstajc. Ten, co modziecw z pieca ognistego Wyrwa sam stawszy si czowiekiem, Cierpi jako miertelnik, A przez sw mk wszystko co miertelne Oblk niezniszczalnoci chwa Jedyny bogosawiony Bg ojcw naszych I najchwalebniejszy. Niewiasty pobone z maciami Pobiegy za Tob i w paczu Szukay Ci jak miertelnego; Z radoci pokon odday yjcemu Bogu I tajemnic Paschy Uczniom Chrystusowym Zwiastoway.

312

witujmy mierci utrupienie, Pieka obalenie I ycia wiecznego pocztek, A tanem radosnym i hymnem Wychwalajmy Sprawc Jedynego bogosawionego Boga ojcw naszych Najchwalebniejszego. Jak wita i uroczysta Jest ta noc zbawienia Jasna zwiastunka Promiennego dnia Zmartwychpowstania, W niej wiato bezczasowa Z grobu cielenie Wszystkim wieci. Dzie ten dniem witym nazwano, Pierwszym tygodnia, Krlow i Pani, Wszystkich wit witem, Uroczystoci uroczystoci, W ktrej bogosawimy Chrystusa Pana Na wieki. Bierzmy nowy owoc Winogradu Bosk Rado w tym dniu szczsnym Zmartwychwstania Chrysta Jego krlestwo wite I chwalmy Go hymnem Jako Boga Na wieki.

Syjonie, podnie oczy I spojrzyj dokoa! Oto przyszy do ciebie, Bogiem owiecone jak pochodnie, Z zachodu, z pnocy, od morza I ze wschodu twe dzieci, Chwalc w tobie Chrystusa Na wieki. Ojcze wszechwadny, Sowo i Duchu! Jedna naturo W trzech istniejca osobach, Przeistotna, przeboska! W Ciebie jestemy ochrzczeni I Ciebie zawsze Bogosawimy Na wieki. Owie si, owie, Jerozolimo Nowa! Bo chwaa Paska w tobie powstaa. Tacz i wyskakuj, Syjonie, A Ty, o wita Bogarodzico, Raduj si W zmartwychwstaniu Twego Syna. O Boski, o przyjazny, O najsodszy gosie! Oto nam przyrzek, nie kamic, By z nami do koca wiekw, O Chryste Panie! Gos Twj my wierni Jak kotwic nadziei Trzymamy z radoci. O Pascho wielka, O najwitsza, Chryste, Mdroci Boa, I Sowo Boga i Mocy! Daj nam, abymy gbiej Uczestniczyli W krlestwa Twego Dniu nie zachodzcym.

Teodor Studyta
EPIGRAMY
Przeoya Mariola Pigoniowa DO IGUMENA (1)

Widzc tw godno, chwa twej wielkoci, Id drog prawdy rozwanie i godnie, Id drog trudw pen przeciwnoci, Trosk wielkich pen, a nie maych zmartwie. Tych strze troskliwie, ktrych sam prowadzisz, By ani jednej nie straci owieczki, Skoro ju jeste wzorem dobrej pracy. Pamitaj, kiedy ty staniesz przed Panem, Gdy Chrystus bdzie sdzi ostatecznym.
DO KUCHARZA (14)

Kt ciebie, synu kucharzu, nie wieczy, Gdy dnia kadego trudy kornie znosisz? Cho trud twj wielki, wielka za zapata, I cho si brudzisz, brud wymae skrucha, I cho dzi poniesz, przyszo ci nie skae. Rozwagi peen id wic do swej kuchni I ju o wicie rb drwa i myj garnki, I braciom gotuj potrawy jak Bogu, Ktre modlitw jak sol przyprawisz, Aby chwalony by jak niegdy Jakub, I ciesz si z tego, gdy ycie zakoczysz.
O DORMITORIUM (20)

Panie, za troski, ktre dzie nam zsya, Sen dajesz ludziom, co da ukojenie. I mnie daj take, Chryste mj, o Boe, Sen jak bieg szybki, lekki i agodny, I pozbawiony zowrbnych widziade, A peen piknych, dobrych marze sennych. Bym obudzony koatk drewnian,
Teodor Studyta zob. s. 88.
Teksty wedug: Muza chrzecijaska, jw.

314

Stojc, radonie mg Ci wielbi, Panie, I bym prawdziwie w hymnach Ci wysawia, Chwalc rozsdek braciszkw budzcych I strzegc siebie przed moc demonw. A kiedy wstan, gdy ta noc ju minie, Blask Twych przykaza niech widz od witu.
DO SAMEGO SIEBIE (97)

Duszo pokorna, sw moich wysuchaj! Nasz czas przemija jak jeden bieg szybko. Meta jest bliska, min jej nie mona. Ju si nie trapmy prnymi troskami, Co s jak wody lanie w dzban dziurawy, Tkanie dla ognia, a to ju jest mieszne! Lecz jeli chcemy Boga naladowa, Na niego patrzmy, za Nim podajmy, Abymy mogli zawsze y cnotliwie. Bymy stanli odwanie i godnie W obliczu Pana i Sdziego ludzi. Przed ogniem piekie uchodzc szczliwie, Biegnc ku Bogu, na Jego spotkanie W nieogarnionym wci blasku jasnoci.

KSIGA PREFEKTA
Przeoyli Halina Evert-Kappesowa i Marian Henryk Serejski

PRZEDMOWA

Bg Wszechmogcy, po stworzeniu wiata i wprowadzeniu do adu i harmonii, wyry wasnym palcem na tablicach zakon i wystawi go w penym wietle; a uczyni to po to, aby kierujc si nakazami zakonu, aden z czonkw tej wielkiej rodziny, jak stanowi ludzko, nie krzywdzi i nie uciska innego. Stwrca chcia, aby stosunki midzy ludmi mierzone byy miar sprawiedliwoci. Oto dlaczego Majestatowi Naszemu wydao si susznym sformuowa poniej wnioski, jakie wypywaj z zakonu, dc do tego, by ludzie rzdzeni byli jak naley i aby nikt nie by uciskany.
H. O ZOTNIKACH

1. Owiadczamy, i zotnikom wolno jest nabywa, gdy im to kto zaproponuje, artykuy wchodzce w zakres ich specjalnoci jak: zoto, srebro, pery, kamienie szlachetne. Nie wolno im nabywa miedzi, tkanin lnianych ani w ogle adnych artykuw, ktrymi handel naley do innych kupcw. Zakaz ten nie dotyczy jednak tego, co by na wasny uytek kupi chcieli. 4. Jeeli dojdzie do wiadomoci ktrego ze zotnikw, e jaka kobieta wystawia na sprzeda wyroby ze zota lub srebra, pery lub szlachetne kamienie rzeczony zotnik winien uprzedzi o tym prefekta, a to w tym celu, by wymienione artykuy nie zostay wywiezione poza granice pastwa. 10. Czowiek stanu niewolnego moe otworzy warsztat zotniczy tylko za gwarancj swego pana, o ile ten wykae si odpowiednim majtkiem. Czowiek wolny bdzie mg otworzy taki warsztat, o ile przedstawi gwarancj piciu osb, ktre oczywicie przyjm na siebie takie samo ryzyko, co osoba, za ktr gwarantoway.
XVH. O SPRZEDAWCACH RYB

2. Zabrania si sprzedawcom soli ryby i sprzedawa je cudzoziemcom na eksport. Wolno im jednak sprzeda t ilo ryby, jaka pozostanie na targu i grozi zepsuciem. 4. Naczelnicy korporacji sprzedawcw ryb winni co dnia o wicie udawa si do prefekta, aby go powiadomi o rozmiarach poowu tuczyka dokonanego w cigu nocy, tak aby sprzeda odbywaa si w miecie, po cenie oznaczonej przez prefekta. Kady, kto by
Ksiga prefekta por. s. 101. Tekst wedug: Upadek Cesarstwa Rzymskiego i pocztki feudalizmu na Zachodzie i w Bizancjum, opr. M. H. Serejski, Warszawa 1954.

316

si nie zastosowa do powyszego przepisu, bdzie ukarany chost, ogolony i wykrelony z korporacji.
XVIII. O PIEKARZACH

2. Piekarze nie mog by uywani do adnych publicznych posug ani nie wolno do tego uywa ich zwierzt, a to w tym celu, by nie byo nigdy przerw w wypieku chleba.

Jzef Hymnograf
KANON NA WSPOMNIENIE TRZSIENIA ZIEMI 26 PADZIERNIKA 740 ROKU
Przeoya Alicja Szastyska-Siemion

Ucisz, o Chryste, nago trzsienia ziemi. Jzef ODA I O, jake gniew Twj straszny, ale Ty od niego Wybawie nas, Panie, nie zgino na ziemi Cae nasze dziedzictwo. Przeto peni wdzicznoci wci Ciebie wielbimy. Ty, ktry si radujesz prawdziw popraw Kadego, Panie Boe, jak jakim marnym liciem Ziemi ca potrzsasz I utwierdzasz Twych wiernych w Twej bojani, Panie. Od najsroszego wstrzsu uchro nas wszystkich I nie dozwl, o Panie, eby cakiem zginy Twe dzieci, cho rozgnieway Wielu nieprawociami Ciebie cierpliwego. Bagalnie Ci wzywamy, o Matko Boa, Oka w swym dobrym sercu ludowi oraz miastu Twoj zwyk askawo, Od mierci wrd wstrzsw uratuj nas wszystkich. ODA HI Ziemia dry zawsze w posadach, kiedy ciko zgrzeszymy, I zawsze, gdy wzbudzamy Twj suszny gniew, o Panie, Krlu peen litoci. Jednake oszczd Twoje pokorne sugi. Wstrzsne ziemi, o Panie, i przywrcie spokj, Ostrzege nas, wzmocnie nasz niezmiern sabo
Jzef Hymnograf por. s. 88. Tekst wedug: Muza chrzecijaska, j w. Trzsienie ziemi por. s. 91.

318

Pragnc, aby si wspara Na Twej bojani, o niepojta Dobroci. Wic uciekajmy, o bracia, od naszych cikich grzechw, Ktre gorzk mier rodz i gwatowne trzsienia, Nieuleczalne ciosy. Przepromy Boga, okamy nasz skruch. Ty jeste sam dobroci, wic Boga Wszechdobrego Pro arliwie, gorco, niech nas wszystkich ocali Od tej gwatownej burzy, Matko Boa, Przeczysta, tak bagamy. ODA V A ty, o serce moje, zadryj, Kiedy zobaczysz, e si zblia Boy gniew, i woaj: Krlu, Oszczd Twj biedny lud, o Panie wszechwiata, Od gniew Twj sprawiedliwy, o Miosierny." Ludu i pastwa, ktre wasn Krwi odkupie Przenajwitsz, Nie daj na zgub, o Jezu, W tym strasznym trzsieniu miotajcym ziemi, O to Ci za nas baga chr Twych Apostow. Twych prostych drg, o Panie Boe, Unikaj umysy krte, Wic na Twj gniew zasuylimy, O Miosierny i Peen Przebaczenia, Tw lito i askawo oka swym poddanym. Teraz nadchodzi czas pomocy, Teraz potrzeba przebaczenia Syna i Pana Twego, Matko. Niechaj si zlituje nad naszym upadkiem, Niechaj zbawi od groby straszliwego gniewu. ODA VII Nad wszystko godny hymnw, Panie cierpliwy, Bo nie wydae na zgub Twoich poddanych, gdy ziemia wystpia z posad Miotana wstrzsem, tylko przerazie,

Aby nawrci niegodnych, I bymy wszyscy yli. Jk posyamy z naszych serc gbiny, Iz paczem zy wylewamy, Pragnc odnale askawego Pana Chrystusa, Co zesa na nas straszn grob, e wszystkich zniszczy na ziemi Za niezmierzone winy. Bdziemy paka, biada i wyciga rce Do Najwyszego Pana Boga, I ze uczynki w naszym yciu odrzucimy. Oto Zbawiciel w strasznym gniewie Ca t ziemi potrzsa, Aby nas w cnocie umocni. Daj znak, Niepokalana, e ludzi ocalisz, Stojcych w obliczu zguby Od gniewu Boga oraz siy, przed ktr drymy, Przed nadchodzc zagad Za wielkie i niezliczone Wszystkie nasze przewiny. ODA IX Oto my wszyscy upadamy, A ziemia kary doznaje, cho nic nie zgrzeszya. Pan, gdy nam pragnie udzieli przestrogi, Ca ziemi potrzsa. Wemy std nauk I zatroszczmy si szczerze o nasze przysze zbawienie. Panie, wadco godzin i wiekw, W jednej chwili zechciae zetrze na proch Twoje sugi, Lecz niezmierzone Twoje miosierdzie Nie pozwolio na to, Dziki wic skadamy, Bo nic nie mamy na sw obron, o Miosierny. Od trzsienia ziemi i miecza, Gorzkiej niewoli, napadu pogan i zego przypadku, Godu, zarazy, wszelkiego nieszczcia, O Chryste miosierny, Uchro Twoje miasto I ca krain tych, co Ci wiernie wysawiaj.

319

320

Ziemia, cho niema, woa w blu: Dlaczego mnie wy, ludzie, kazicie tylu grzechami? A nasz Pan, ktry was grzesznych oszczdza, Mnie bezlitonie bije. Nabierzcie rozumu, I w alu pokuty starajcie si przebaga Boga." Ty, co zostaa Matk Przeczyst, Uratuj nas wszystkich, Dziewico, od wszelkiego grzechu, Od strasznego trzsienia i ucisku, Niechaj nasz Pan przestanie Gniewa si na ludzi Za Twoim wstawiennictwem, Matko aski Boej pena.

Focjusz
BIBLIOTEKA
Przeoy Oktawiusz Jurewicz
75

Przeczytalimy niewielk ksik Jana Filopona skierowan przeciw natchnionej nauce o witej i wspistotnej Trjcy, ktr wyoy w. Jan Scholastyk, arcybiskup Konstantynopola, w swej mowie katechetycznej wygoszonej w czasie pierwszej indykcji, za panowania Justyna. Co do stylu autor pozostaje wierny sam sobie. Styl jest bowiem jasny, brak w nim jdrnoci i wzniosoci. W swych dowodach autor okazuje si nie tylko bezbony, lecz take cakiem przecitny, saby, nie potrafi nada nawet powierzchownego pozoru prawdy swoim sofizmatom wymierzonym przeciw prawdziwej wierze; wymyli bowiem natury, byty, boskoci, po czym zieje w swym gadulstwie wszelkiego rodzaju blunierstwami przeciw wierze chrzecijaskiej, stosujc kruczki z ,jedno, ile to znaczy?" W swej przebiegej, czczej gadaninie czy raczej dziecinnej naiwnoci jest tak bezczelny, i sdzi, e podway teologiczn tajemnic naszej wiary. Nie tylko w tych dowodach jest saby i bezmylny, lecz take we wszystkich innych traktatach, ktrych jest autorem, i jeli gdzie nie ukrad pomysw przedstawionych jako swoje, to pozostaje duo poniej od tych, ktrzy potrafi odrni kamstwo od prawdy i uchwyci myli odznaczajce si gbi. Wszystkie cudze w jego ksice myli zachowuj pitno ich autorw z wyjtkiem tych, ktre na skutek zego ich ujcia i dyspozycji caoci zgubiy sw szlachetno i mski, twrczy charakter. S one podobne do organizmw doskonaych z natury, ktre, jak si okazuje, na skutek odywiania si i sposobu ycia wyrodniej i marniej. Mimo to autor cytuje w niniejszej pracy sowa Ojcw Kocioa Grzegorza Teologa, Bazylego Wielkiego, nieugitego Atanazego i w. Cyryla; cytaty te nie pomagaj jednak w niczym bezbonemu celowi, jaki sobie wytyczy. 166 Przeczytalimy Cudowne przygody poza Tul w dwudziestu czterech ksigach Antoniusza Diogenesa. Cae dzieo jest romansem ujtym w stylu jasnym i tak czystym, e co do przejrzystoci nie budzi najmniejszego zastrzeenia nawet w dygresjach opowiada. Swymi mylami sprawia najwiksz przyjemno, poniewa autor, bdc tak blisko
Focjusz por. s. 73, 74, 98, 99, 127. Tekst wedug: Focjusz, Biblioteka, prze. O. Jurewicz, t. 1: Kodeksy" 1-150, Warszawa 1986; t. 2: Kodeksy" 151-222, Warszawa 1988. Jan Filopon (75) por. s. 34, 35. Antoniusz Diogenes (166), jeden z twrcw romansu greckiego, nowelistw" por. s. 192. Aecjusz z Amidy (221) por. s. 36.

322

Z literatury bizantyskiej

mitw i nieprawdopodobiestw, nadaje treci opowiada cechy i ukad cakowicie prawdopodobne. Wprowadza wiec posta Dyniasza, ktry zabdzi wraz z synem Democharesem w czasie wdrwki z dala od ojczyzny. Obaj przepynli Morze Czarne, Morze Kaspijskie, czyli Hirkaskie, po czym dotarli do gr zwanych Rypejskimi i do rde rzeki Tanais. Nastpnie zawrcili z powodu wielkiego chodu ku Morzu Scytyjskiemu, skierowali si na wschd i przybyli do miejscowoci, w ktrych wschodzi soce. Stamtd objechali wok morze zewntrzne, co im pochono ogromnie duo czasu strawionego na wdrwkach po rnych manowcach. Podczas tej tuaczki przyczyli si do nich Karmanes, Menisk i Azulis. Przybyli na wysp Tul, ktr od razu potraktowali jako nadarzajce si miejsce postoju w czasie wdrwki. Na Tul Dyrdasz zapaa mioci do jakiej Dercylidy i poczy si z ni. Pochodzia ona z Tyru, ze znakomitego rodu yjcego w tym miecie; mieszkaa tam z bratem Mantyniaszem. Rozmawiajc z Dercylid, Dyniasz dowiaduje si o wdrwce rodzestwa i jego nieszczciach, ktrych powodem by kapan egipski Paapis. Kiedy spldrowano jego ojczyzn, wyjecha do Tyru i w nim zamieszka. Przyjty gocinnie w domu rodzicw siostry i brata, Dercylidy i Mantyniasza, pocztkowo okazywa yczliwo dla swych dobroczycw i dla caego ich domu, pniej wyrzdzi wiele za temu domowi, dzieciom i ich rodzicom. Po nieszczciu, jakie spado na dom, siostr zawieziono wraz z bratem na Rodos, skd odpyna i bdzc dotara na Kret, potem do Tyrenw, a std do ludu zwanego Cymeryjczykami. Tam zobaczya Hades i dowiedziaa si wiele z tego, co si w nim dzieje. Przewodniczk Dercylidy bya jej wasna suca Mirto, ktra dawno ju umara i teraz powrcia ze wiata zmarych, by udzieli swej pani poucze. Tak Dyniasz zaczyna opowiadanie skierowane do jakiego Cymbasa rodem z Arkadii, ktrego Zwizek Arkadyjski wysa do Tyru, by spowodowa jego powrt do nich i zarazem do jego ojczyzny. Poniewa ciar podeszego wieku przeszkodzi mu w tym, Cymbas poprosi, by mu w opowiedzia o tym, co sam widzia w czasie wdrwki, co sysza od innych naocznych wiadkw i czego dowiedzia si z opowiada Dercylidy w Tul mam na myli jej wdrwk, o ktrej ju przedtem bya mowa, i jak po powrocie z Hadesu wraz z Cerylem i Astreuszem, wwczas gdy rozdzielono j z bratem, przybya na grb Syreny. Dyniasz opowiedzia, co Dercylid usyszaa o Pitagorasie i Mnezarchu, czego sam Astreusz dowiedzia si z ust Filotydy o baniowym widowisku, ktre ogldaa na wasne oczy, i o tym, co opowiedziaa mu Dercylid, powracajc do swych podry mianowicie, e przypadkowo przyjechaa do jakiego miasta w Iberii, ktrego mieszkacy widzieli w nocy, a za dnia pozostawali lepi; wspominaa, co zrobi Astreusz dla ich wrogw sw gr na flecie. Poegnani yczliwie, odjechali stamtd i wpadli na dzikie i gupie plemi Celtw; uciekali oni na widok koni. Opowiedziaa, co przeyli z komi, ktre zmieniaj sw ma. Przybyli do Akwitaczykw, u ktrych zaznali wielkiej czci Dercylid i Ceryl, a zwaszcza Astreusz z powodu swoich oczu; powikszay si one i zway, zapowiadajc faz wzrastania ksiyca. On te zakoczy spr o wadz krlw tamtych ziem. Byo ich dwch. Jeden zasiada na tronie po drugim zgodnie z fazami ksiyca. Dlatego wanie tamtejszy lud cieszy si z obecnoci Astreusza i osb mu towarzyszcych. Nastpnie Dyniasz opowiedzia o tym, co jeszcze widziaa Dercylid i co poza tym przeya. Dotara do Artabrw, u ktrych wojn prowadziy kobiety, mczyni natomiast zajmowali si domem i wykonywali prace kobiece. Opowiedzia z kolei, co si wydarzyo jej i Cerylowi wrd plemienia Asturw, ale przede wszystkim o przygodach Astreusza. Kiedy wbrew jakimkolwiek nadziejom Ceryl wraz z Dercylid wyszed cao z wielu

323

f l i

i | ', * ':

t ;

niebezpieczestw, jakie zagraay im u Asturw, Astreusz nie unikn kary za dawno popeniony wystpek; wpierw jednak wyszed cao z gronej sytuacji wbrew wszelkiemu oczekiwaniu, pniej zosta powiartowany na kawaki. Potem opowiedzia, co w czasie tuaczki Dercylida widziaa w Italii i na Sycylii, e po przybyciu do sycylijskiego miasta Eryks zostaa schwytana i zaprowadzona do Enezydema (by on wwczas wadc Leontyczykw). Tam znowu natrafia na trzykro przekltego Paapisa, ktry przebywa u tyrana, i w tym nieoczekiwanym nieszczciu znalaza niespodziewan pociech swego brata Mantyniasza. Mantyniasz tua si dugo, by wiadkiem wielu nieprawdopodobnych wydarze, ktre spotkay ludzi i inne istoty yjce, nie ominy te soca, ksiyca, rolin, ale przede wszystkim wysp. Opowiedzia Dercylidzie o nich, dostarczajc jej tym obfitego materiau do pisania bani; materia ten pniej przekazaa ona Dyniaszowi. Dyniasz zebra go i postanowi wszystko opowiedzie Arkadyjczykowi Cymbasowi. Nastpnie Mantyniasz i Dercylida, opuszczajc Leontyczykw, zabrali Paapisowi ukradkiem skrzan sakw, w ktrej znajdoway si ksiki, i skrzynk z zioami, po czym odpynli do Regium, a stamtd do Metapontu. Tam spotka ich Astreusz i powiadomi, e ciga ich Paapis i jest ju blisko. Odjechali wic do Trakw i Masagetw wraz z Astreuszem, ktry udawa si tam do swego przyjaciela Zamolksisa. Z opowiadania dowiadujemy si o tym, co zobaczyli w czasie podry, e Astreusz spotka si z Zamolksisem uwaanym przez Getw za boga, e Dercylida i Mantyniasz poprosili Astreusza, by powiedzia Getom o nich i wstawi si za nimi. Tamtejsza wyrocznia oznajmia im, e przeznaczenie nakazuje, by udali si do Tul; pniej dopiero zobacz sw ojczyzn. Przedtem zaznali innych nieszcz; ponoszc kar za przewinienie wobec rodzicw (chocia popenili je wbrew swej woli), dzielili swj ywot midzy ycie i mier: yli w nocy, kadego dnia byli trupami. Po otrzymaniu tej wyroczni odjechali stamtd; Astreusza zostawili z Zamolksisem, czczonym wrd Getw. Dalej jest mowa o tym, jakie cuda przyszo im widzie na pnocy lub o nich sysze. O tych wszystkich wydarzeniach Dyniasz usysza z ust Dercylidy w Tul. Teraz przedstawi je, snujc opowie Arkadyjczykowi Cymbasowi. Opowiedzia, e pniej Paapis szed lad w lad za Dercylida i jej przyjacimi, dopad ich na wyspie i tam, stosujc sztuk magiczn, zada im tak pokut, e za dnia umierali, a wraz z nadchodzc noc odywali. Cierpienie to spowodowa, plujc im publicznie w twarz. Kiedy mieszkaniec Tul, Truskan, gorco zakochany w Dercylidzie, zobaczy, e jego ukochan dotkno takie nieszczcie za spraw Paapisa, poczu ogromny bl, z miejsca napad na niego, zaskoczonego ci mieczem i pozbawi ycia; taki wymyli koniec dla jego niezliczonych wystpkw. I kiedy Dercylida leaa jak nieywa, Truskan zabi si nad jej zwokami. Te wszystkie przygody i wiele innych im podobnych: zoenie do grobu nieyjcych, ich wydostanie si stamtd, miostki Mantyniasza i to, co z nich wyniko, oraz inne podobne zdarzenia, ktre zaszy na wyspie Tul, pozna Dyniasz wprost od Dercylidy i teraz czc je w cao przedstawi Arkadyjczykowi Cymbasowi. Ta tre wypenia dwudziest trzeci ksig Cudownych przygd poza Tul pira Antoniusza Diogenesa: o Tul nie mwi ona niczego poza krtkimi wzmiankami zamieszczonymi na pocztku opowieci. W dwudziestej czwartej ksidze autor wprowadza posta Azulisa, ktry dalej snuje opowie, i Dyniasza czcego opowiadania Azulisa ze zdarzeniami opowiedzianymi przedtem Cymbasowi, mianowicie jak Azulis odkry rodzaj czaru, ktry Paapis rzuci na Dercylid i Mantyniasza, tak e w nocy byli ludmi ywymi, a za dnia stawali si trupami,

324

i jak ich uwolni od tego nieszczcia. Tajemnice tej kary i sposb na pooenie jej kresu znalaz w sakwie Paapisa, ktr zabrali ze sob Mantyniasz i Dercylida. Znalaz w niej rwnie sposb, w jaki Dercylida i Mantyniasz mogliby uwolni od wielkiego nieszczcia swoich pogrzebanych rodzicw, ktrych Paapis, stosujc swe podstpy i udajc ch przyjcia im z pomoc, doprowadzi do takiej udrki, e przez dugi czas spoczywali jak trupy. Gdy Dercylida i Mantyniasz dowiedzieli si o tym, popieszyli do ojczyzny, by przynie rodzicom ocalenie i przywrci ich do ycia. Dyniasz wraz z Karmanesem i Meniskiem pod nieobecno przebywajcego z dala od nich Azulisa nadal zmierza ku ziemiom pooonym poza Tul. W czasie wdrwki widzia wiele niewiarygodnych cudw, ktre wydarzyy si poza Tul, i teraz postanowi przekaza je Cymbasowi. Opowiadajc o nich, utrzymywa, e widzia astronomw; uznawali oni za rzecz moliw, e pod biegunem pnocnym yj jacy ludzie, e noc panuje tam przez miesic, krcej lub duej, bd przez sze miesicy, a co najwaniejsze, nawet przez rok, e nie tylko noc jest tak duga, ale take i dzie moe trwa podobnie jak noce. Widzia rwnie inne, jak mwi, zadziwiajce rzeczy, snu nieprawdopodobne historie o ludziach i rnych niezwykych zdarzeniach, ktrych nie tylko nikt nie oglda, ale nawet nie mg sobie wyobrazi. Najbardziej jednak niewiarygodne wrd tego wszystkiego jest to, e w czasie wdrwki na pnoc przybyli w poblie ksiyca, podobnego do czego w rodzaju ziemi lnicej zadziwiajcym wiatem. Gdy ju tam dotarli, mieli zobaczy to, co powinien normalnie zobaczy ten, kto sobie wyobrazi pomysy przedstawione z wielk przesad. Opowiada dalej, e Sybilla podja wraz z Karmanesem wrby, a kady zacz wyraa w modach swoje wasne proby; kademu wrba wypada tak, jak to sobie wymodli. Kiedy on, jak mwi, obudzi si po modach, znalaz si w Tyrze, w wityni Heraklesa. Nastpnie wsta, odnalaz Dercylid i Mantyniasza w dobrym zdrowiu; wyrwali oni rodzicw z dugiego snu, czy raczej ze mierci, i potem byli szczliwi. To wszystko Dyniasz opowiedzia Cymbasowi, wrczy mu tabliczki wykonane z drzewa cyprysowego i przeznaczone do pisania, po czym poleci przyjacielowi Cymbasa, Ateczykowi Erazynidesowi (zna on bowiem sztuk pisania), by na nich pisa. Wskaza im te na Dercylid; ona to wanie przyniosa te cyprysowe tabliczki. Rozkaza Cymbasowi, by spisa cae to opowiadanie w dwch egzemplarzach. Jeden z nich ma zatrzyma dla siebie, drugi po mierci Dyniasza Dercylida woy do skrzyneczki i ukryje w pobliu jego grobu. Diogenes zwany take Antoniuszem, ktry wprowadzi do akcji Dyniasza opowiadajcego Cymbasowi to wszystko, rzeczywicie napisa w tym samym czasie do Faustyna, e tworzy romans o niewiarygodnych przygodach poza Tul i dedykuje go swojej siostrze Izydorze, ywicej zamiowanie do wiedzy. Ale te mwi o sobie, e przedstawia dawno znane motywy, a kiedy wymyla niewiarygodne i kamliwe opowiadania, usiuje mie za sob wiadectwa duej liczby pisarzy dawniejszych twrcw opowieci fantastycznych, z ktrych w wielkim trudzie uoy swj romans. Kad ksig poprzedza imionami pisarzy, ktrzy przedtem wypowiadali si na te same tematy, aby nie wydawao si, e jego zmylone opowiadania s pozbawione wiadectw. Na pocztku ksiki zamieszcza list do siostry, Izydory, i oznajmia, e jej zadedykowa swoje dzieo. Wprowadza do akcji rwnie Balagra, ktry pisze do swej ony File (bya crk Antypatra), e kiedy krl Macedonii Aleksander zdoby Tyr, a poar strawi wiksz cz miasta, przyszed do niego jaki onierz i powiedzia, e odkry co zadziwiajcego

325

i niezwykego, co mona obejrze poza miastem. Krl zabra ze sob Hefajstiona i Parmeniona; prowadzeni przez onierza, poszli tam i zastali kamienne sarkofagi umieszczone w podziemnych grobowcach. Na pierwszym z nich wyryto napis: Lizylla. ya 35 lat"; na drugim: Mnason, syn Mantyniasza. y 66 lat i pniej 71"; na nastpnym: Arystion, syn Filoklesa. y 47 lat, pniej 52"; na dalszym: Mantyniasz, syn Mnasona. y 42 lata i 706 nocy"; na kolejnym: Dercylida, crka Mnasona. ya 39 lat i 760 nocy". Szsty sarkofag nosi napis: Dyniasz Arkadyjczyk. y 125 lat". Kiedy stali zakopotani przed tymi napisami poza umieszczonym na pierwszym sarkofagu (napis na nim by bowiem jasny) znaleli przy cianie ma skrzyneczk z drewna cyprysowego, na ktrej umieszczono napis: Nieznany czowieku! Kimkolwiek jeste, otwrz, a dowiesz si czego, co ci zadziwi!" Ludzie z otoczenia Aleksandra otworzyli skrzyneczk i znaleli w niej tabliczki cyprysowe, ktre (rzeczywicie) woya Dercylida zgodnie z poleceniem Dyniasza. O tym wanie napisa Balager w licie do ony, w ktrym powiadamia, e z owych tabliczek cyprysowych sporzdzi odpis i wysa go do niej; dlatego odczytana tre przepisanego tekstu zgadzaa si z treci tabliczek cyprysowych, a Dyniasz naprawd opowiedzia Cymbasowi to, o czym ju bya mowa. W taki oto sposb, takimi rodkami, Antoniusz Diogenes zrealizowa pomys swego romansu i takie nada mu ksztaty. Autor, jak si wydaje, jest chronologicznie starszy od takich pisarzy, ktrzy zajmowali si tworzeniem fikcji literackich, jak Lukian, Lucjusz, Jamblich, Achilles Tacjusz, Heliodor, Damascjusz. Romans Diogenesa by rdem i podstaw nie tylko Historii prawdziwej Lukiana i Metamorfoz Lucjusza, lecz take utworw Synonida i Rodanes, Leukippa i Klitofont, Charykleja i Teagenes; jeli chodzi o pomysy wdrwek, uczu miosnych, motywu porwania, penych niebezpieczestw przygd Dercylida, Ceryl, Truskan i Dyniasz dostarczyli tym pisarzom wzorw. O czasie, w ktrym y i dziaa ojciec takich pomysw fikcyjnych, Antoniusz Diogenes, nie mamy nic pewnego do powiedzenia. Mona jedynie przypuszcza, e by niezbyt odlegy od epoki krla Aleksandra. Diogenes wzmiankuje bliej nie znanego Antyfanesa, ktry powiada tworzy fantastyczne opowiadania o takiej samej tematyce. Jeli chodzi o opowiadania, i to przede wszystkim, ale te o fikcje i bajeczne pomysy tego samego rodzaju, nasuwaj si dwa spostrzeenia co do ich najistotniejszych wartoci. Po pierwsze, pokazuj one, e czowiek, ktry popeni nawet jeden wystpek i dziesitki tysicy razy uszed, wydawaoby si, przed sprawiedliwoci, w kocu ponosi kar, po drugie, e wielu niewinnych ludzi, ktrzy doszli na skraj wielkiej katastrofy, czsto wychodzi z niej cao wbrew jakiejkolwiek nadziei.
221

Przeczytaem dzieo lekarskie Aecjusza z Amidy w szesnastu ksigach. Caa jego praca jest zbiorem zestawionym z dzie Orybazjusza, ktry napisa je dla Juliana, Eustacjusza i Eunapiusza, oraz z pism medycznych, terapeutycznych Galena, Archigenesa, Rufusa, Dioskuridesa, Herodota, Sorana, Filagriusza, Pozydoniusza i kilku innych, ktrzy pozostawili swoje imi w sztuce lekarskiej. Autor zaczyna od waciwoci lekarstw wyrabianych z zi i od swoistych cech pokarmw, idc tu za Galenem, po czym kolejno dokonuje ich przegldu. Jego dzieo koczy si na szesnastej ksidze zawierajcej wykad o chorobach kobiecych, ktry poczy

326

z innymi tematami, podajc rodki do utrzymania osobistej higieny ciaa, jak wyroby z kwiatw dzikiej winoroli i inne tego rodzaju kompozycje. (...) O ile wiem, niniejsze dzieo autora przewysza we wszystkim streszczenia Orybazjusza, zarwno streszczenie napisane dla Eustacjusza, jak i skrt powicony Eunapiuszowi. Gruje bowiem nad nimi zarwno podawaniem przyczyn chorb, stawianiem diagnoz, rokowaniami, dodatkowymi okreleniami, jak i szerokim zakresem leczenia. Wida zreszt, e nie tylko jest lepsze od nich, lecz take przewysza streszczenie pism Galena dokonane przez Orybazjusza, poniewa, mimo mniejszej objtoci, daje bardziej jasny wykad i uwzgldnia wiksz liczb chorb ni tamto. Jeli jednak ta praca nie wytrzymuje wspzawodnictwa z dzieem Orybazjusza ujtym w siedemdziesiciu ksigach i jest zapewne gorsza od niego, to dlatego, e pomija wykad o anatomii, ktr ono uwzgldnia, i poniewa opuszcza take rozwaania nad uytecznoci czci ciaa, co wchodzi raczej w zakres filozofii ni terapeutyki. Z tych samych powodw dzieo to nie przewyszyo omwionego ju streszczenia traktatw Galenowych chocia niewiele do tego brakowao. Ja jednak mog powiedzie, e ze wzgldu na panujc obecnie lekkomylno ludzi i inne zainteresowania ni sprawami, w ktrych sztuka lekarska moe przyj z pomoc chorym naley korzysta raczej z tego zbioru ni z innych opracowa; dotyczy to zwaszcza tych, ktrzy nie maj na celu pogbiania swej wiedzy lekarskiej lub zdobycia wiedzy opartej na prawdziwej znajomoci naturalnych przyczyn i zjawisk, lecz maj na wzgldzie jedynie praktyczne leczenie organizmw ludzkich i nie zaniedbuj niczego, co dotyczy tej praktyki. A zatem ci, ktrzy zdecydowali si wykazywa przez praktyczn dziaalno, e zabiegi lekarskie usuwaj choroby, powinni z uwag posugiwa si tym dzieem i zawsze znale czas na jego studiowanie. Ten, kto da si przekona tej radzie, znajdzie w nim to, co jest poyteczne w praktyce.

Symeon Nowy Teolog z

HYMNU xvii
CO TO JEST MIO Przeoy Marek Starowieyski

wspomnianych Powiedz, jak wykaesz, Powiedz, co uczynisz, I jak si omielisz Twierdzi, e jest wierny. Badaj tych, co mwi Wiele o mioci. Gdy wic dniem i noc Siedz w mojej celi, Mio te jest ze mn, Cho jej nie dostrzegam.

Usysz, jeli pragniesz, O mocy mioci, A poznasz, dlaczego Najwiksza jest mio, Jest ona nad wszystko! Wszak mwi Aposto: Od mowy anielskiej, Od wiary wszelakiej, Co gry przenosi, Od caej mdroci, Poznania tajemnic, Od bogactw wszelakich I ndzy przyjtej, Od ciaa spalenia, Wydania dla Chrysta Wszak wiksza jest mio! O tyle za wiksza, e bez niej czy jedna, Czy wszystkie zarazem Nie zdadz si na nic Tym, co je posiedli. Ty wic bez mioci I bez dbr

Jest na zewntrz wszystkich Stworze i we wszystkich. Jest ogniem, promieniem, Jest obokiem wiata. W socu doskonaa, Jest ogniem, co grzeje Dusz, pali serce, Podnosi pragnienie I mio do Stwrcy. Skoro mnie rozpali I dusz rozarzy, Jak promie wietlisty Otacza mnie w locie I rzuca swe iskry W gbi mojej duszy, I rozum rozwietla, I czyni
Symeon Nowy Teolog por. s. 135. Teksty wedug: Muza chrzecijaska, jw.

go zdolnym Szczytw kontemplacji, I sprawia, e widzi. To za jest owocem, Jak rzekem, bojani. Gdy promie ujrzaem, Rado mnie przeja, Nie, bo go widziaem, Lecz ta rado Boa, Co mnie napenia, Odesza, zabrawszy Umys oraz zmysy I pragnienie wiata. Umys poszed szuka Z ogromnym pragnieniem Ten ujrzany promie. Ale go nie znalaz:

328

Nie moe stworzenie Wyj poza stworzenia, By osign promie, Promie nie stworzony, Co dotkn si nie da. A jednak on kry I poj prbowa: Szuka go w eterze I przeby niebiosa, Przenikn otchanie Oraz krace ziemi Jak mu si zdawao. Ale w nich nie znalaz, Bo s to stworzenia. I ali si w blu, Pony wntrznoci, Sta si jak szalony, I tak pdzi ycie. Mio, gdy zechciaa, Spada na ksztat chmury, Caa jako pomie, I tak na mej gowie, Widziaem, usiada I poczem krzycze, Wpadszy w lk ogromny. Wic znw odleciaa. Zostawszy samotny,

Szukaem jej w blu. We mnie j znalazem, W rodku mego serca, Podobn do gwiazdy I do krgu soca. Gdy si ukazaa, wiadom j przyjem: Czartw przepdzia, Wyrzucia lki, Wzbudzia odwag, Obnaya umys, Odziaa jak szat Poznaniem umysu. Widzialne zabraa, A mnie przywizaa Rzeczom niewidzialnym. I ask mi daa: Widzie nie stworzone, Odej od wszelkiego Widzialnego stworu, Ktry szybko ginie, A zczy si z wiecznym, Czyli nie stworzonym, Z tym co niewidoczne, Wszystkim niewidzialne Oto czym jest mio!

HYMN LVI
E TEN, KTO BOGA PODA, NIENAWIDZI WIATA
Przetoyl Marek Starowieyski

Cie mnie trzyma w wizach, lecz prawdy wygldam, Ktra nie jest czym innym, jak tylko nadziej. Jaka to jest nadzieja? Jej oczy nie ujrz. Czym ona? yciem, ktrego kady poda. W czym za jest ono? W Bogu, ktry wszystko stworzy. Jego podaj, a wiat ten miej w nienawici. wiat jest tylko mierci, c w nim znajdziesz trwaego?

Micha Psellos
KRONIKA
Przeoy Oktawiusz Jurewicz [MIER ROMANA ARGIRA]

17. ycie Romana ulego wedug historii skrceniu na skutek pewnej przyczyny, o ktrej chciabym co powiedzie, i powiem ju tytuem wstpu, co nastpuje. Cesarz ten zajmowa niewaciwe stanowisko wobec wielu spraw, a zwaszcza wobec wspycia z on. Czy to chcia pozosta w cnocie od pocztkw maestwa, czy to zwrci si, jak niosa powszechna wie, do innych miostek, wzgardza cesarzow Zoe, powstrzymywa si od stosunkw z ni i w ogle okazywa w rny sposb swj gboki wstrt do przebywania w jej towarzystwie. Cesarzow natomiast pobudzao do nienawici jej cesarskie pochodzenie, wzgardzone tak wielce w jej osobie, a zwaszcza dza obcowania cielesnego, jeli nie jej wiek lub przynajmniej rozwize ycie, jakie prowadzono w paacu. 18. Oto wstp do historii, ktrej tre bya mniej wicej taka: w subie cesarza przed objciem rzdw pozostawa midzy innymi pewien eunuch o niskim i podym pochodzeniu, lecz ogromnie przedsibiorczy we wszelkiego rodzaju pomysach. Ju autokrator Bazyli pozostawa z nim w bardzo zayych stosunkach, zwierza mu si ze swoich tajemnic, lecz nie wynis go na wysokie urzdy, zachowywa si wobec niego z ca godnoci. Eunuch mia brata, ktry przed panowaniem Romana by jeszcze chopcem, potem zacza mu rosn broda i osign wiek modzieczy. Caa jego posta odznaczaa si skoczonym piknem, twarz wyraaa peni wdziku, cera miaa barw wieego kwiatu, oko rzucao blask, policzki rowiy si w sposb naturalny. Brat zaprowadzi go do cesarza siedzcego zgodnie ze sw wol przy cesarzowej, aby mu go przedstawi. Kiedy obaj weszli, cesarz rzuci na niego jedno spojrzenie, zada kilka krtkich pyta i rozkaza wyj, lecz pozosta wewntrz paacu. Cesarzowa natomiast jak gdyby zapaaa w oczach ogniem odpowiadajcym piknoci modzieca, z miejsca zakochaa si w nim i mistycznym aktem pocza w swym onie tajemn mio do niego. Wszystko to pozostawao dotd tajemnic dla wikszoci ludzi. 19. Poniewa cesarzowa nie potrafia kierowa si w yciu filozofi ani umiejtnie zaspokaja swych pragnie, ona, ktra czsto odwracaa si od eunucha, obecnie czsto zbliaa si do niego, nawizywaa rozmow na jaki temat i jakby mimochodem zaczynaa mwi o jego bracie. Zachcaa go, aby nabra odwagi i przychodzi do niej, ilekro mu przyjdzie na to ochota. Ten za, wwczas jeszcze niewiadomy ukrytych zamiarw cesarzowej, tumaczy to jej yczliwoci wobec siebie. Przychodzi do niej zgodnie
Micha! Psellos por. s. 120, 121, 126, 130, 133, 134, 188. Tekst (HI 17-26; VI 1-9, 36-46, 191-199; VH 15-33; Vn M 1-6) wedug: Micha Psellos, Kronika, czyli historia jednego stulecia Bizancjum (976-1077), prze. i opr. O. Jurewicz, Wrocaw 1985.

330

z zaproszeniem, zachowywa si skromnie i bojaliwie, co wicej, wstyd jak byskawica, pojawia si mu na twarzy, sprawia, e pokrywaa si purpur, i upiksza j yw, lnic barw. Cesarzowa staraa si pozbawi go strachu, umiechaa si do niego bardzo zalotnie, rozpraa swoje ostre brwi, dawaa mu do zrozumienia, e go kocha i usiowaa zmieni chopca w odwanego. Podczas gdy ona dawaa kochanemu wspaniae powody do mioci, on rwnie stara si jej odpowiedzie swoj mioci. Pocztkowo nie bardzo okazywa odwag, z czasem jednak zacz zblia si do niej z wiksz doz bezwstydu, dokonujc wszystkich wyczynw miosnych. Obejmowa j niespodziewanie, obsypywa pocaunkami, dotyka jej szyi i rki, wprawiany w tej sztuce przez brata. Cesarzowa coraz bardziej lgna do niego i domagaa si silnych pocaunkw. Ona naprawd go kochaa, on natomiast nie poda jej zbytnio, gdy najpikniejsze lata ycia miaa ju za sob. Stale jednak pamita o wielkoci Cesarstwa i, ogarnity t myl, gotw by zrobi i znie wszystko. Mieszkacy paacu pocztkowo ywili jedynie podejrzenia, nie wychodzili poza domysy, pniej gdy mio obojga wybucha bezwstydnie, wszyscy si o tym dowiedzieli i nie byo nikogo, kto by nie dostrzeg tego, co si dziao. Pocaunki ich bowiem przerodziy si w obcowanie cielesne i wiele osb zastawao obojga picych razem na tym samym ou. Modzieniec wstydzi si i czerwieni, by bardzo przeraony tym, co si dzieje, cesarzowa natomiast nie obawiaa si niczego. Przytulaa si do kochanka, caowaa go na oczach wszystkich i chciaa czsto si z nim zabawia. 20. Tego, e zdobia go jak posg, ozacaa, upikszaa byszczcymi piercieniami, stroia w szaty przetykane zotem, nie uwaam za rzecz zadziwiajc: czeg bowiem nie daaby swemu kochankowi cesarzowa w nim zakochana? Ona jednak w ukryciu przed ludmi sadzaa go to samego, to z sob na tronie, wkadaa mu bero w rk; kiedy uznaa go za godnego diademu, innym razem znowu przytulaa si do niego, nazywaa swoim bstwem, wdzikiem swych oczu, kwiatem piknoci, pociech duszy. Poniewa robia to czsto, nie ukrya si przed jednym z takich ludzi, ktrzy widz wszystko. By nim eunuch piastujcy pierwszy urzd na dworze cesarskim, otoczony szacunkiem ze wzgldu tak na sposb bycia, jak i godno osobist; spenia rol sugi cesarzowej, pochodzcego jeszcze z jej domu rodzinnego. To nowe, niespodziewane widowisko spowodowao, e eunuch omal nie wyzion ducha, w takie osupienie wprawio go to, co zobaczy. Cesarzowa przywoaa go do siebie, gdy by zupenie omdlay, dodaa ducha do gbi przeraonemu i rozkazaa, by si przywiza do modzieca, gdy od tej chwili jest on i pozostanie prawdziwym cesarzem. 21. To, o czym wszyscy wiedzieli, nie doszo do wiadomoci cesarza, tak gsta chmura rozcigna si przed jego oczami. Kiedy wreszcie uderzenie gromu odbio si blaskiem w jego renicach, a wielki grzmot porazi uszy, kiedy jedno zobaczy na wasne oczy, a o drugim usysza, nadal, jakby umylnie, wci zamyka oczy i zatyka sobie dziurki uszu. Co wicej, czsto gdy kad si do snu z cesarzow i gdy ona, spowita w purpurow kodr, oczekiwaa na niego, a si pooy do oa maeskiego, on wzywa jedynie tego modzieca, kaza mu gaska i masowa nogi cesarzowej. Uczyni go swoim sug pokojowym i umylnie zostawia mu on, aby robi swoje. Pewnego razu Pulcheria i niektrzy z pokojowcw odsonili przed cesarzem w peni, jaki rodzaj mierci mu si gotuje, i ostrzegli, by si mia na bacznoci. Cesarz mg wwczas

331

zniweczy ukrywane cudzostwo i zakoczy cay ten dramat, podajc z gry jak inn przyczyn, by wykona swj zamiar. Nie uczyni tego i niczym nie zaradzi caej tej sprawie; raz tylko wezwa do siebie kochanka czy kochanego, wypyta go o t mio, a gdy pytany udawa, e o niczym nie wie, wymg na nim, by da sowo honoru i zoy przysig na wite relikwie. Modzieniec popeni krzywoprzysistwo. Odtd cesarz zacz traktowa gosy innych na ten temat jako oszczerstwa, jemu tylko okazywa wzgldy i uwaa go za najwierniejszego sug. 22. Niebawem dosza do tego jeszcze inna sprawa, tak e cesarz sta si daleki od podejrze. Straszna choroba spadaa niespodziewanie na modzieca od wczesnych lat. Polegaa ona na okresowych zaburzeniach mzgu. Bez adnych wstpnych objaww, nagle dostawa drgawek, wywraca oczy, pada na ziemi, uderza gow o podog, przez bardzo dugi czas wstrzsay nim konwulsje, pniej przychodzi do siebie, oczy jego powoli staway si normalne. Kiedy ju by wolny od ataku, autokrator okazywa mu wspczucie w tej chorobie, szalestwo jego uwaa za rzeczywiste, natomiast jego miostek i przyjemnoci nie uwaa za takie. Wielu ludziom choroba ta wydawaa si pozorem, zason dla ukrycia knowa. Podejrzenie to mogo by prawdziwe; kiedy bowiem zosta cesarzem, nigdy nie ulega nawrotowi choroby mzgu. Ten szczeg naley odoy do ksigi jemu powiconej. W kadym bd razie choroba i owo nieokrelone cierpienie suyy mu, i to bardzo, za rodek do ukrycia prawdziwych zamiarw. 23. Nie byo zatem wielkim dzieem przekonanie cesarza, e kochankowie si nie kochaj; sam si przekona bardzo atwo. Tak i ja usyszaem o tym od kogo, kto wwczas obraca si na dworze cesarskim, zna wietnie ca spraw mioci cesarzowej i przekaza mi wiadomoci do mojej historii: z jednej strony cesarz chcia by w jakiej mierze przekonany, e cesarzowa nie utrzymuje stosunkw miosnych z Michaem, z drugiej jednak wiedzia, e jest bardzo zakochana, jakby nabrzmiaa namitnoci i aby si nie oddawaa wielu mczyznom, znosi zupenie cierpliwie jej zwizek z jednym. Udawa, e nie widzi tego, pozwala cesarzowej na zaspokojenie jej namitnoci. To wszystko opowiedziano mi zreszt inaczej. Cesarz by dosy swobodny w swoich sdach o mioci i jej spenianiu, natomiast jego siostra Pulcheria bya wcieka, a wraz z ni wszyscy ci, ktrzy znali jej tajemnice. Rozpocza si wic walka z kochankami, a linia bojowa nie pozostawaa niewidoczna; zwycistwa odnosio si jedynie w wyobrani. Siostra cesarza bowiem umara niedugo potem, a spord ludzi z jej otoczenia jeden zszed ze wiata gwatown mierci, inny zosta wygnany z paacu cesarskiego, i to nawet z woli autokratora. Co do pozostaych, jedni godzili si z t spraw, drudzy zachowywali powcigliwo w jzyku, a mio speniaa si nie w ukryciu, lecz istniaa jakby zgodnie z prawem. 24. A pniej co si dzieje? Choroba, jedna z tych, ktre s bardzo rzadkie i cikie, owadna rwnie cesarzem. Cae ciao zaczo mu si nagle psu i ropie od wewntrz. Odtd przyjmowa pokarmy z mniejszym apetytem, sen siada mu na brzegach oczu i szybko ulatywa, Wszystko, co najgorsze, spado na niego: cierpko charakteru, zrzdne usposobienie, gniew i porywczo, krzyk cechy przedtem nie znane. Dawniej od pierwszych lat ycia przystpny, teraz sta si nieprzystpny i niemiy. Opuci go miech, a wraz z nim zniky yczliwo duszy, sodycz charakteru. Nikomu w ogle nie wierzy ani te sam nie wzbudza zaufania u innych. Kady kogo podejrzewa lub sam by podejrzewany. Wwczas powikszy si jeszcze u niego brak szczodrobliwoci.

332

Rozdawnictwa pienidzy dokonywa w sposb poniajcy. Na kad prob wybucha oburzeniem, kade sowo o litoci kwitowa rozdranieniem. Mimo e zdrowie jego byo w bardzo zym stanie, nie poniecha ani zwyczajw paacowych, ani nigdy nie zaniedba adnych uroczystoci dworskich. Wrcz przeciwnie, ubiera si we wspaniae szaty, przetykane zotem, wkada na siebie inne ozdoby, obciajc, by tak rzec, swe sabe ciao. Z trudem udawa si na uroczystoci i czu si jeszcze gorzej. 25. Ja w kadym bd razie czsto go takim widywaem w czasie uroczystoci, kiedy jeszcze nie skoczyem szesnastego roku ycia. Mao si wwczas rni od trupa. Caa jego twarz bya obrzka, cera nie miaa wicej pikna od cery nieboszczykw lecych ju trzy dni w grobie. Oddech mia przyspieszony, po zrobieniu kilku krokw musia przystawa. Wiksza cz wosw otaczajcych gow wypada, jak u trupa, kilka zaledwie kosmykw krtkich, przerzedzonych opadao w nieadzie na czoo i poruszao si, sdz, od jego oddechu. Wszyscy ju zwtpili w niego zupenie, on nie traci bynajmniej nadziei i poddawa si zabiegom lekarskim; w nich szuka ratunku dla siebie. 26. Czy sama para miosna i jej wsplnicy w caej tej sprawie dopucili si wobec cesarza jakiego niegodziwego czynu, ja osobicie nie mgbym powiedzie. Nie potrafi bowiem lekkomylnie wydawa wyroku o czynach, w ktrych nie mam penego rozeznania. Dla innych jednak by to fakt realny i wszyscy zgadzali si co do tego, e wpierw zaczarowali oni cesarza za pomoc rodkw odurzajcych, pniej dodawali mu rwnie ciemierzycy. Na razie nie rozstrzsam tego, wiadomo jednak, e sprawcami mierci byli oni. W takim stanie rzeczy cesarz czyni przygotowania do naszego oglnego wita Zmartwychwstania i sposobi si do wzicia udziau w majcej nastpi jutro solennej uroczystoci publicznej. W przededniu uda si do jednej z ani znajdujcych si wok komnat cesarskich, by zay kpieli. Szed nie prowadzony pod rk, nie by te w stanie bliskim mierci. Zmierza wic pewnie, jest to rzecz bezsporna, do ani, by si namaci, wykpa i w ogle uy rodkw do oczyszczenia ciaa. Wszed do basenu, wpierw umy gow, potem obmy cae ciao, a poniewa oddech mia rzeki, zanurzy si w basenie, ktry w rodku by gbszy. Pocztkowo trzyma si z przyjemnoci tu pod powierzchni wody, pywa zupenie lekko, wypluwajc wod i ochadzajc si z wielk rozkosz. Pniej weszo do basenu kilka osb z jego otoczenia, by go podtrzyma i da mu wypocz, tak jak to rozkaza. Czy ci, ktrzy weszli do wody, popenili zbrodni na cesarzu, nie mog powiedzie z pen dokadnoci. Osoby porwnujce inne zdarzenia z tym faktem utrzymyway, e kiedy cesarz zanurzy gow do wody, jak to zwykle robi, ci cisnli go za szyj i przez dugi czas trzymali pod wod, potem pozostawili i odeszli. Powietrze uczynio lekkim jego ciao, bdce prawie bez ycia, i sprawio, e ukaza si nad wod, pywajc, jak korek bezwadnie. Kiedy zapa troch tchu, zrozumia, w jakim si znalaz pooeniu. Wycignwszy rk przed siebie, szuka kogo, kto by przyszed z pomoc i postawi go na nogi. Jeden z obecnych zlitowa si nad cesarzem w jego nieszczciu. Wycign do niego rce, wzi na ramiona, wynis go z basenu i takiego, jakim by, pooy na sofie w tak aosnym stanie. Wtedy rozleg si krzyk, pojawio si wielu jakich ludzi. Przysza nawet cesarzowa, sama, bez stray przybocznej, jakby pod wpywem okropnego blu. Popatrzya na niego i odesza, upewniwszy si naocznie, e umar.

333

Cesarz wyda ciki i gboki jk, powid wzrokiem wok siebie tu i tam, nie mg wydoby ani sowa, jedynie gestami i ruchami gowy przekazywa pragnienie swej duszy, Nikt go jednak nie rozumia. Zamkn oczy, zacz ciko i coraz szybciej dysze, po czym z szeroko rozwartych ust wylaa si skrzepnita posoka koloru prawie czarnego. Dwa, trzy razy gboko westchn i zakoczy ycie.
[ZOE I TEODORA]

1. Tak wic [po mierci Michaa IV i detronizacji Michaa V przyp. red.] Cesarstwo przypado w udziale obu siostrom. Po raz pierwszy czasy nasze widziay wtedy komnat niewieci zmienion w sal rady cesarskiej. Ludno cywilna i wiat wojskowy zgodziy si uzna nad sob rzdy kobiet wadczy i podporzdkowa si im bardziej, ni kiedyby siedzia przed nimi jaki butny wadca i wydawa kategoryczne rozkazy. Nie wiem, czy rzeczywicie jaki inny ni ich rd by bardziej umiowany przez Boga, i kiedy zastanawiam si nad tym, jestem peen podziwu, e chocia korze ich wyrs i zapuci si nie w sposb legalny, lecz w mordach i we krwi, sadzonka zakwita i wypucia takie odrol, e kade wydao owoc cesarski. Nie mona byo z nimi porwna innych ani pod wzgldem piknoci, ani wielkoci. Jest to jakby dygresja wtrcona do mego opowiadania. 2. Siostry na razie wolay same sprawowa wadz cesarsk. Nie ustanowiy administracji z nowymi ministrami ani nie pieszyy si z natychmiastow zmian istniejcego stanu rzeczy. Usuny jedynie ludzi pochodzcych z rodziny tyrana, pozostaymi, najwierniejszymi i zachowujcymi do nich dawne przywizanie, obsadziy urzdy publiczne. Ci jednak, w obawie przed oskareniem ich w przyszoci czy to o przewrt polityczny, czy o bezmylne decyzje, czy wreszcie o bezprawne postpowanie, byli bardzo dokadni w zaatwianiu spraw tak wojskowych, jak cywilnych i o ile to byo moliwe, obowizki swe przerzucali na jedn lub drug siostr. 3. Co do aparatu wadzy sistr, zorganizoway go wzorem poprzednich cesarzy. Obie zasiaday na przedzie trybuny cesarskiej, jakby w jednej linii, nieco cofnitej od strony Teodory. Koo nich stali gwardzici. Jedni trzymali pki rzeg w rkach, drudzy dzieryli miecze, trzeci potrzsali toporami na prawym ramieniu. Dalej w gbi zasiaday osoby cieszce si szczeglnymi askami i ci, ktrzy trzymali w rku sprawy pastwowe. Wok cesarzowych, jak zewntrzna korona, sta inny oddzia. Zajmowa on jako najwierniejszy drugie miejsce wrd stray paacowej. Wszyscy byli peni szacunku: trzymali oczy spuszczone do ziemi. Potem nastpowa senat i klasa uprzywilejowana, zaraz po nich kolejna klasa, po czym dzielnice miejskie, wszystkie ustawione w szeregach i w rwnych odstpach od siebie. Na posiedzeniu zajmowano si sprawami: ferowaniem wyrokw, sporami o charakterze publicznym lub podatkami pastwowymi, przyjmowaniem poselstw, zatargami czy ugodami i pozostaymi sprawami, ktre wypeniaj obowizki wadzy pastwowej. Najczciej zabierali gos ci, ktrzy piastowali wysokie godnoci, a jeli trzeba byo, cesarzowe wydaway rozporzdzenia spokojnym tonem lub udzielay odpowiedzi, czy to pouczone przez kompetentnych dygnitarzy zasigay te rady, odwoujc si do ich dowiadczenia czy to same podejmoway decyzje na podstawie wasnych przemyle.

334

4. Aby zapozna tych, ktrzy nic nie wiedz, z charakterami obu cesarzowych starsza, Zoe, miaa dusz bardziej skor do pomysw, jzyk natomiast powolniejszy w ich wypowiadaniu. Teodora stanowia przeciwiestwo siostry tak w jednym, jak i drugim wypadku. Nieszybko wyjawiaa myli swej duszy, lecz kiedy ju podja rozmow, mwia duo gosem pewnym i ywym. Zoe zabieraa si w sposb zdecydowany do tego, co postanowia. Miaa rk gotow do traktowania z t sam lekkoci i jedno, i drugie mam na myli mier i ycie. Bya tu podobna do fal morskich, ktre i unosz statek, i go zanurzaj. Cechy te nie leay w charakterze Teodory, ktrej umysowo bya po czci, by tak rzec, tpa. Jedna siostra miaa rk hojn, zdoln do wydania w tym samym dniu wielkiego morza zotego piasku, druga dobrze liczya pienidze, zanim je wydaa, gdy nie posiadaa rde, z ktrych mogaby czerpa obficie, za to otrzymaa od natury dusz siln, cakowicie panujc nad sob pod tym wzgldem. 5.1 aby rzec, niczego nie ukrywajc przystpuj bowiem teraz nie do ukadania mowy pochwalnej, lecz do pisania sumiennej historii adna z sistr nie posiadaa zmysu potrzebnego do sprawowania rzdw. Nie potrafiy ani zarzdza pastwem, ani powodowa si wasnymi przesankami w sprawach publicznych. Przewanie mieszay drobiazgi kobiece z powanymi sprawami Cesarstwa. Bya to cecha zwaszcza starszej siostry, ktr dzi liczni wysawiaj, gdy przez dugi czas potrafia hojnie obdarza wielu ludzi, co stanowio powd do pochwa ze strony tych, ktrzy zaznali od niej dobrodziejstw. Tymczasem to, co zgubio wszystko, co doprowadzio do ostatecznej ruiny los Rzymian, byo spowodowane niczym innym jak t wanie pierwsz przyczyn. Najbardziej charakterystyczn cech cesarzy jest istotnie cnota hojnoci. Jeli przejawia si z rozeznaniem rzeczy, z uwzgldnieniem majtku i zrnicowania obdarowywanych, stanowi czyn godny pochway. Jeli nie bierze si tego wszystkiego pod uwag, rozdawnictwo idzie na marne. 6. Siostry rniy si wic midzy sob charakterami, a jeszcze bardziej wygldem zewntrznym. Starsza bya z natury pulchniej sza i niezbyt wysoka, oko miaa do podune, ukryte pod gst brwi, orli jej nos, nieco zakrzywiony, lecz nie za bardzo, opada spadzicie. Wosy miaa zociste, caa janiaa biel skry. Kilka zaledwie oznak znamionowao jej wiek. Jeliby kto uwanie przyglda si harmonii poszczeglnych czci ciaa, nie wiedzc, na kogo patrzy, powiedziaby, e jest to dziewczyna jeszcze w kwiecie wieku. Nie miaa w ogle zmarszczek, cae jej ciao byo gadkie, jdrne, nigdzie nie pojawia si zwisajca fada skry. Teodora natomiast bya wyszego wzrostu, sylwetk miaa szczuplejsz, twarz niezbyt proporcjonaln w stosunku do reszty ciaa. Bya ywsza od siostry w sowie i w ruchach. Spojrzenie jej nie byo surowe, lecz pene wdziku, skora bya do miechu i szukaa okazji do jakiejkolwiek rozmowy. 7. Takie byy sylwetki cesarzowych: psychiczna i fizyczna. Co do pozycji wadzy cesarskiej, okazaa si ona jeszcze wspanialsza i wzrastaa w swej godnoci. Istotnie, wikszo ludzi ujrzaa si jakby w rolach teatralnych, ich stanowiska zmieniay si nagle na wspanialsze, rozmiar hojnych darowizn uleg powikszeniu jak nigdy dotd, gdy Zoe

335 otworzya rda skarbw cesarskich. Co wicej, jeli jeszcze krya si w nich jaka kropla, i t wylewaa na zewntrz. To ju nie byy hojne dary, lecz grabie i spustoszenie. Cae to marnotrawstwo i to nadmierne wynoszenie stay si doprowadzonym do absurdu pocztkiem schyku i upadku interesw pastwowych. Bya o tym rzekomo mowa w wyroczniach i przewidywaniach mdrcw. 8. Pienidze przeznaczone dla onierzy i dochody skarbu wojskowego rozdawano bez adnej potrzeby innym ludziom (a by tego cay tum pochlebcw oraz wczesna stra paacowa obu cesarzowych), jak gdyby dla takich wanie autokrator Bazyli napeni zotem skarbce cesarskie. 9. Wielu ludziom wydaje si, e dopiero teraz po raz pierwszy otaczajce nas plemiona nagle si rozprzestrzeniy i wbrew oczekiwaniom naszy w hulaszczym pochodzie granice rzymskie. Wedug mnie dom rozpada si wwczas, gdy zaczynaj si rozlunia spoiny, ktre go cz. I mimo e wikszo ludzi nie dostrzegaa pocztku za, samo zo rozrastao si i rozwijao, a gromadzenie si chmur w owym czasie spowodowao dzi wielk ulew. Ale o tym jeszcze nie teraz!
[JA, MICHA PSELLOS]

36. Byem wwczas w dwudziestym pitym roku ycia i zajmowaem si powanymi studiami. Szczeglnie pracowaem nad dwiema dziedzinami: nad doprowadzeniem jzyka do doskonaoci za pomoc retoryki i nad oczyszczeniem swego umysu za porednictwem filozofii. Retoryk zgbiaem niedawno, aby mc rozrnia podstawow tre przedmiotu, odnosi do niej tematyk gwn i poboczn, nie czu lku, jak jakie zagubione stworzenie, przed teori ani przed zastosowaniem jej w praktyce. Lecz eby wnie do tej dziedziny co wicej, zwrciem si do filozofii, majc ju cakowicie opanowan sztuk wnioskowania sylogistycznego, czy to idc od przyczyn do ich bezporednich skutkw, czy te odwrotnie: schodzc od skutkw do przyczyn. Zabraem si rwnie do zagadnie przyrodniczych i przy pomocy nauki zajmujcej miejsce porednie wzniosem si a do filozofii metafizycznej. 37. Jeli kto nie nazwie mnie nudnym i udzieli mi gosu, dodam jeszcze o sobie i to, co pobudzi ludzi powanych do pochwa mojej osoby. Wy rwnie, ktrzy dzi czytacie moje dzieo, wsplnie mi to przyznacie, e znalazszy filozofi wydajc ostatnie tchnienia, przynajmniej wrd ludzi, ktrzy zajmuj si zawodowo t dziedzin, ja sam tchnem w ni ycie, przy czym nie zaznaem pomocy ze strony znakomitych profesorw, nie znalazem te ani ziarna filozofii tak w Grecji, jak i u barbarzycw, mimo e poszukiwaem wszdzie. Kiedy jednak usyszaem, e w Grecji znajduje si co wielkiego, co dotyczy filozofii, wyraonego w prostych sowach i zdaniach a byy tam jakby kolumny i kres nauki porzuciem wszystkich tych drobiazgowych dyskutantw i zabraem si do poznania czego wicej. Przeczytaem dziea wielu autorw objaniajcych filozofi. Wskazali mi oni waciw drog wiedzy: jeden odsya mnie do drugiego, gorszy do lepszego, ten znowu do innego, a ten inny do Arystotelesa i Platona, ktrych poprzednicy byli zadowoleni, jeli otrzymali bezporednio po nich drugie miejsce.

336

38. Wychodzc z tego punktu, aby niejako zamkn obwd, doszedem kolejno do dzie Plotyna, Porfiriusza i Jamblicha, po nich posuwaem si dalej i dotarem do znakomitego i godnego najwyszego podziwu Proklosa, przy ktrym zatrzymaem si, jak w najwikszej przystani. Z niego czerpaem ca wiedz i dokadn znajomo poj. Nastpnie zamierzaem wznie si do metafizyki i wtajemniczy si w czyst wiedz. Zaczem od teorii rzeczy niematerialnych w tym, co si nazywa nauk matematyczn, zajmujc miejsce porednie z jednej strony midzy nauk o istocie cia materialnych i nauk o idei, ktra jest poza nimi, z drugiej midzy samymi bytami, do ktrych odnosi si wiedza czysta; miaem std wyprowadzi, gdyby mi si udao, co, co jest wysze od idei i od substancji. 39. Oto dlaczego zajem si metodami arytmetycznymi i dowodami geometrycznymi, ktre czasami nazywa si koniecznociami. Nastpnie powiciem si muzyce i astronomii. Nie zaniedbywaem rwnie adnej innej dziedziny nauki, ktra od nich zaley. Pocztkowo zajmowaem si kad dyscyplin oddzielnie, potem czyem je wszystkie, wiedzc, e jedne i drugie zmierzaj do jedynego celu, jak chce Epinomis [Filipa z Opontu, ucznia Platona przyp. tum.]. Tak dziki tym naukom przeszedem do rzeczy wyszych. 40. Syszaem od znakomitych filozofw, e istnieje wiedza wysza od dowodzenia sylogistycznego, ktr moe posi jedynie rozum natchniony mdrym entuzjazmem. Nie ograniczyem si do pobienego poznania tej wiedzy. Majc kilka dzie, przyswoiem j sobie o tyle, o ile pozwoliy mi moje siy fizyczne. Opanowaniem bowiem do gbi tych zagadnie nie mgbym si uroczycie pochwali i nie potrafibym nikomu uwierzy, kto by si tym chepi. Zrobi z jednej dziedziny wiedzy, wybranej spord innych, co w rodzaju ogniska domowego, od niej przej jakby w celu badawczym do innych, pozna je dobrze i powrci do tej, z ktrej si wyszo to wszystko nie przekracza naszych naturalnych moliwoci. 41. Wiem, e s dwie dziedziny literatury. Jedn z nich wypenia retoryka, drug zajmuje filozofia. Pierwsza nie ma nic wsplnego ze sprawami bardziej godnymi, potrafi jedynie rozchodzi si z haasem w wielkim potoku sw. Zajmuje si ukadem poszczeglnych czci mowy oratorskiej, ustala prawida rozwijania tematw politycznych i ich podziau, upiksza jzyk ozdobami i cay swj blask przejawia w mowach politycznych. Filozofia w mniejszym stopniu troszczy si o sowa ozdobne, zajmuje si badaniami nad istot bytw i wyjania tajemnicze teorie. Nie siga nieba swym wzniosym jzykiem, lecz sawi w rny sposb wiat istniejcy wysoko. Zdajc sobie z tego spraw, nie rozumiem, jak wikszo ludzi moe tak robi, tak postpowa, e opanowuje sztuk retoryki, a wzgardz filozofi, albo zajmuje si tylko filozofi, wzbogaca si o cudowne myli, a zaniedbuje kwieciste ozdoby, sztuk podziau i dyspozycji zgodnie z obowizujcymi reguami. Dlatego wanie niejeden mi ju wyrzuca, e kiedy ukadam mow, czasem wprowadzam, nie bez wdziku, jakie naukowe dowodzenie, a kiedy znowu przedstawiam jakie zagadnienie filozoficzne, upikszani je zdobnikami krasomwczymi. Robi tak, by umys czytelnika, stojc wobec wielkiej myli, nie przyjmowa jej z trudem i eby nie zosta pozbawiony rozumowania filozoficznego. 42. Poniewa istnieje take inna, wysza od tamtej, filozofia, ktra zasadza si na tajemnicy naszej wiary (tajemnica ta jest podwjna, podzia jej zosta dokonany na podstawie kryterium natury i kryterium czasu, bym ju nie mwi o innym, podwjnym charakterze opartym jednoczenie na dowodzeniu, na wyobrani oraz na wiedzy pochodzcej

337

u niektrych osb z natchnienia Boskiego), studiowaem raczej t filozofi ni wieck, szedem za nauk wielkich Ojcw Kocioa, z drugiej strony sam wniosem swj wasny wkad do tej boskiej wiedzy. Jeli wic kto mwi to wprost i bez prnoci chciaby mnie pochwali za moj twrczo pimiennicz, niech mnie nie chwali z tego powodu i niech te nie chwali mnie za to, e przeczytaem wiele ksiek! Nie dam si bowiem zwie mioci wasnej i dobrze znam swoj miar. Wiem, e jest ona nieznaczna w porwnaniu z tymi, ktrzy gruj nade mn elokwencj i filozofi. Niech chwali mnie jednak za to, e zebraem jak cz wiedzy, czerpic nie z jednego bijcego rda, lecz z fontann, ktre zastaem zamknite; musiaem je otworzy i oczyci, a wod ukryt w ich gbi czerpaem z wielkim, zapierajcym oddech trudem. 43. Ani bowiem Ateny, ani Nikomedia, ani Aleksandria egipska, ani Fenicja, ani aden z obu Rzymw, czy to pierwszy i bardzo may, czy to drugi i bardzo duy, ani jakiekolwiek inne miasto nie mog si dzi pochwali swoj literatur. Wszystkie rda, zotodajne i mniej cenne srebronone oraz pozostae, dostarczajce jeszcze mniej wartociowego kruszcu, s, jak wiemy, zatkane. Nie mogc znale take rde z ywymi wodami, zwrciem uwag na ich emanacje. Emanacje te, jako wtrne, poczyem razem i zebraem w swojej duszy. Wobec nikogo nie okazaem si chciwy. To, co zebraem w wielkim trudzie, przekazywaem wszystkim. Nie pobieraem za swe wykady pienidzy, wrcz odwrotnie, nawet paciem kademu, kto chcia ich sucha. Ale o tym pniej. 44. Od mojej wczesnej modoci, zanim owoc by dojrzay, kwiat zwiastowa przyszo. Cesarz [Konstantyn Monomach przyp. red.] jeszcze mnie nie zna, znao mnie natomiast cae jego otoczenie. Kady opowiedzia cesarzowi o jakiej mojej zalecie, dodajc, e rwnie wdzik goci na moich ustach. Powiem co na ten temat. Wraz z narodzinami przynosimy z sob na wiat pewne wrodzone cnoty, lub przeciwnie. To, co nazywam cnot, nie jest ani cnot moraln, ani polityczn, ani t, ktra je przewysza i siga ideau czy doskonaoci twrczej. Lecz jak wrd cia ludzkich od ich narodzin jedne przychodz na wiat pikne, inne natura wyposaa od pocztku w pewne skazy i zmarszczki, tak i wrd dusz jedne niebawem okazuj si pene wdziku i pogody, inne s ponure i cign za sob gst mg. Wraz z upywem czasu u pierwszych obserwuje si rozwj wdziku osobistego, w drugich natomiast wszystko jest poronione i nawet procesowi mylenia brakuje penej sprawnoci logicznej. 45. Cesarz nieraz powtarza, e mj jzyk pokrywa si kwiatami, nawet gdy mwi prostymi sowami bez adnego przygotowania, i e pyn z niego naturalne sodycze. Ja nie wiedziabym o tym, gdyby wiele osb, ktre rozmawiay ze mn, nie powiedziayby mi tego i nie rozpyway si, suchajc pewnych moich oracji. To byo pierwsze, co mi umoliwio dostp do cesarza, a wdzik pyncy z mego jzyka, zanim jeszcze otworzyem usta, by dla niego wstpn uroczystoci i kropielnic przy wejciu do najgbszego przybytku mego geniuszu. 46. Kiedy wszedem, zaczem mwi, ani pynnie, ani kwiecicie. Opowiedziaem mu o swojej rodzinie i jak przygotowaem si do opanowania literatury. On jak i jego otoczenie jak gdyby ogarnity boskim natchnieniem, wpad w zachwyt bez granic, zanim si inni spostrzegli, i niewiele brakowao, by mnie uciska; od razu uleg czarowi mojej elokwencji. Dla innych dostp do cesarza by cile ustalony i ograniczony, dla mnie jednak bramy

338

jego serca stay szerokim otworem. Powoli idc naprzd, doszedem do tego, e zwierza mi si ze wszystkich tajemnic. I niech nikt mnie nie gani, e nieco odstpiem od celu mego dziea, i niech nie dopatruje si w tej dygresji mej chepliwoci! Jeli nawet powiedziaem co takiego, to i tak wszystko to wie si z mym dzieem. (...) 191. (...) Wiele osb zapytywao ze zdziwieniem, jak to si dzieje, e pewnego razu nagle porzuciem splendor, ktry powoli narasta wok mnie, i to dokadnie w czasie, kiedy wzniosem si ponad zawi ludzk, by zwrci si ku yciu pyncemu bliej Boga. Powd tej zmiany lea w swego rodzaju wrodzonym pragnieniu, ktre od wczesnego dziecistwa przenikao m dusz, ale rwnie w nagej zmianie wydarze. W kadym razie yem w cigym strachu, patrzc na atwo zmieniajcy si humor cesarza, ktry, jak onierz w czasie bitwy, miota si raz w t, raz w inn stron. Aby mc razem z wami przeledzi ca spraw dotyczc mej osoby, zaczn opowiadanie od samego pocztku. 192. Miaem okazj do zawarcia przyjani z wieloma ludmi, a zwaszcza z dwiema pewnymi osobami, ktre pochodziy z rnych krajw ojczystych i zamieszkiway czcigodny Rzym. Urzeky mnie one gbi swej duszy. U podstaw tego zwizku przyjani leay te same studia. Obaj oni byli starsi ode mnie, ja byem duo modszy od nich, chyba e mnie kto obwini, i wcale nie dbam o prawd. Tak si zoyo, e obaj byli zwolennikami filozofii, ja natomiast zajmowaem si filozofi najwysz. Kiedymy zaczli przebywa z sob, kady z nich pozna w jakiej mierze moj dusz. Ja rwnie przylgnem do nich i tak wszyscy razem tkwilimy przy sobie. Moja sawa bya wiksza, a sprawy duchowe, by tak rzec, ukaday si ju wczeniej podobnie. Do paacu cesarskiego dostaem si przed nimi. Doszedem do przekonania, e byoby rzecz nieznon y z dala od obu przyjaci, niebawem przedstawiem cesarzowi jednego z nich, a po pewnym czasie drugiego, gdy nie chcia od razu zbliy si do autokratora. 193. Kiedymy si wszyscy trzej znaleli przy tronie cesarskim, zaywajc do syta tak zwanego szczcia, bylimy ju, jak powinno by, dobrymi znawcami rnych spraw i niezbyt przywizywalimy si do tego widocznego splendoru. Gdy ktry z nas chcia co powiedzie, ociga si i trzyma to w sercu, czekajc na stosown por. Pierwszym powodem naszego odejcia by cesarz. Sam porusza on sterem powozu, a wraz z nim tymi, ktrzy na weszli, zrzucajc z niego lub cigajc wikszo tam si znajdujcych ludzi. Poniewa mymy si uplasowali ponad sterem, narobi nam wystarczajco duo strachu. Balimy si, eby potrzsajc okropnie, nie zrzuci z powozu nas, niezbyt mocno przywizanych do siedze. 194. Taka bya przyczyna naszej wsplnej zmiany trybu ycia. Charakter cesarza sprawi, emy poszukali schronienia w yciu duchownym. Pewnego dnia zebralimy si trzej w umwionym miejscu. Jak gdyby na dany znak kady z nas kolejno wyjawi pozostaym swe skryte myli. Kiedymy wszyscy byli zgodni co do przedmiotu rozmowy i zawarlimy midzy sob wieczyst umow, odoylimy zgodnie z przyjtymi zwyczajami myl natychmiastowej i wsplnej zmiany naszego ycia. Zobowizalimy si wzajemnie pod uroczyst przysig, e pjdziemy w lad za tym, ktry pierwszy zdecyduje si na ten krok. 195. Znak przejcia do Boga pierwszy da ten, ktrego los wynis najwyej. Taki, jakim by, opar decyzj na mocnej podstawie i utwierdzi sw wol zwrcenia si ku Bogu. Jako pretekst zmiany swego ycia poda chorob ciaa, po czym ciko dyszc, powiedzia cesarzowi o swym cierpieniu i poprosi o zgod na wstpienie do klasztoru.

339

Cesarz poczu si ogromnie przybity t spraw, zezwoli jednak na zmian ycia. Jednoczenie zasmuci si w swym sercu wielce, e niebawem straci takiego czowieka. 196. To tak szybkie wydarzenie nie dawao mi spa ani oddycha, ani nawet czeka cierpliwie na odpowiedni chwil. Spotkawszy si z nim, wylaem morze ez i wyraziem nadziej, e w najbliszej przyszoci pjd w jego lady. On znowu posuy si wybiegiem, mwic, e po przywdzianiu habitu mniszego, dozna za spraw Boga szybkiego wyzdrowienia, nastpnie odjecha bez zwoki do witego monasteru na Olimpie. 197. Ja, stawiajc sobie tego czowieka za wzr, jak naley w podobny sposb zmieni swe ycie, niebawem pozoruj chorob wtroby i silne ble serca. Zmieniam swj sposb wyraania si i postpuj tak, jakby dusza moja nawrcia si pod wpywem zaszych wypadkw, ktre, by tak rzec, pochodz z gry. Wstrzymuj gos i naladuj palcami obcinanie sobie wosw. Natychmiast dosza do cesarza wiadomo, e odchodz z tego wiata, zaczynam kona, a dusza moja pogrya si w gbiach nieszczcia i e gdy dojd do siebie, pragn lepszego i wyszego ycia. Na wiadomo o mojej chorobie cesarza ogarn wielki al, duo wikszy ni mj stan zdrowia dawa po temu powd. Wpierw zacz lamentowa i biada gboko, poniewa moje ycie byo zagroone. Myl, e zabraknie mu mej osoby, dotkna go w samo serce, gdy ogromnie lubi moje wywody. Dlaczego nie naley powiedzie prawdy? 197bis. I jeli ju musz pochwali si swymi zdolnociami, ktre przyniosem na wiat, wykorzystywaem je wszystkie dla dobra cesarza. yem, o ile mogem, w krgu filozofii i tu pozostawaem z nim w penej harmonii. Cesarz szybko zadowala si rzeczami, o ktre zabiega skwapliwie, szuka zmian, spadajc, jak to si mwi, ze struny najwyszej na najnisz lub chcia pomiesza je obie. Dlatego kiedy z nim filozofowaem, mwiem o pierwszej przyczynie, o piknie uniwersalnym, o cnocie i o duszy. Wskazywaem mu z jednej strony, co z duszy jest widoczne w ciele, z drugiej to, co w duszy unosi si, jak korek, na jej powierzchni i jednoczenie pozostaje przytwierdzone do jej wizw, tak jak zawieszony przedmiot unosi si w powietrzu i utrzymuje sam tylko za pomoc leciutkiego skrzyda i nie jest krpowany wizami. Ilekro widziaem, e cesarz jest zmczony mymi wywodami i skania si ku rzeczom przyjemniejszym, braem w rk lir krasomwcz i oczarowywaem go harmoni sw, rytmami jej elokwencji i wiodem do rnej postaci cnoty poprzez ad i ksztaty, ktre okrelaj jej moc. Nie stroi si ona wycznie w udzce fikcje i nie rozwija tematw o podwjnej interpretacji. Dotyka take muzy cisej. Filozoficzna w swych mylach, zdobi si piknem sw i tak z jednej, jak i z drugiej strony trzyma przy sobie suchacza na uwizi. Dokonuje podziau myli na kategorie i nie miesza ich ze wzajemnymi zalenociami, lecz dzieli, rozrnia i wystawia nieznacznie na wiato. Sia elokwencji nie jest pomieszana ani zaciemniona, lecz przystosowana do czasw i do spraw. Jeliby kto chcia mwi prosto, nie posuyby si ani periodami, ani dugim wtkiem tematu. Ukazujc to wszystko cesarzowi, doprowadziem go do tego, e pokocha sztuk. Jeli jednak spostrzegem, e patrzy na to krzywym okiem, znowu zmieniaem temat. Udawaem, e zapomniaem o tym, co wiedziaem i czego dowiadczyem, i e niewiele brakuje, a stanie si ze mn to, co z Hermogenesem mj ogie zganie od nadmiernego aru. 198. Tak wic cesarz wietnie pamita o tym wszystkim i nie pozwala mi w aden

340

sposb odej od filozofii ani zmieni trybu ycia. Zacz od pisania listw do mnie i od porednictwa wybitnych osobistoci. Zaznacza swe gorce pragnienie, by odwie mnie od powzitej decyzji. Obieca przy tym, e szybko wyleczy mnie z choroby i obdarzy jeszcze wyszym stanowiskiem. Tych listw nie mog czyta bez paczu jeszcze teraz, gdy nazywa mnie w nich swym okiem i lekarstwem swojej duszy, swym sercem, wiatem i yciem, zaklina mnie, ebym nie czyni go lepym. Ja pozostawaem guchy na to wszystko, gdy ten, ktry mnie wyprzedzi, wybierajc lepsze ycie w monasterze, raczej triumfowa nade mn. Kiedy cesarz straci nadziej na osignicie celu drog agodnej namowy, zdj z siebie skr lisa i wdzia skr lwa. Zacz wywija kijem. Przysiga, e od razu pole na stos mnie wraz z tymi, ktrzy mi doradzili zmian ycia, i e wywrze wszystkimi rodkami zemst nie tylko na mnie, lecz take na caej mojej rodzinie. 199. Ja natomiast przyjmowaem te groby jako obietnic szczcia i wpynem do portu Kocioa. Pozbywajc si tego, co mi przykrywao gow, odciem si od ycia wieckiego. Kiedy cesarz usysza o mojej tonsurze, nie ywi do mnie urazy za ten postpek. Wrcz przeciwnie, od razu zmienia swe postpowanie i pisze do mnie listy, w ktrych ciska mnie i gratuluje, e wybraem ycie duchowne, i utwierdza w zmianie mojego stanu. Gani wspania, barwn szat dworsk, wychwala gruby habit mniszy, wieczy mnie diademem zwycistwa, gdy okazaem si silniejszy od wszystkich perswazji.
[POSELSTWO DO IZAAKA KOMNENA]

15. Cesarz [Micha VI przyp. red.] poczeka kilka dni, nastpnie uzna mnie za godnego, bym zawar ukad z Komnenem, stan na czele poselstwa, ktre by powiadomio wroga o tajnych warunkach cesarza oraz za pomoc mojej elokwencji i umiejtnoci sofistycznych zmikczyo jego dusz i nakonio j ku niemu. Gdy wysuchaem tej propozycji, wydao mi si, e piorun uderzy w moje uszy i stanowczo zrzekem si tego zaszczytu, mwic: Dobrowolnie nie wykonam tego rozkazu, poniewa tkwi w nim wielkie niebezpieczestwo dla mnie. Wynik nie jest wtpliwy, lecz cakiem prosty. Jest rzecz oczywist, e jako zwycizca, napawajcy si swym ostatnim sukcesem, nie da si namwi na wyrzeczenie si wadzy, na zmian swego postanowienia czy na co innego, jeszcze bardziej upokarzajcego." 16. Cesarz od razu potrzsn gow, zarzuci mi brak przyjani i waciwego stosunku do obowizkw. Ty powiada woye tyle wysiku, aby mwi przekonujco, jak broni twoich przyjaci w nieszczciu i, by tak si wyrazi, twych wadcw, jeli Bg pozwoli, a teraz si nie zastanowie! Ja po otrzymaniu wadzy nie zmieniem si nawet na troch w stosunku do ciebie. Postpuj z tob wedug przyjtego zwyczaju, przyjmuj ci, ciskam serdecznie, jak zwykem. Codziennie kosztuj, jak naley, miodu twych sw i podczas gdy sdziem, e odpacisz mi si tym samym, ty oto nie dajesz mi tyle, ile dzielny mczyzna daje swemu wrogowi znajdujcemu si w niebezpieczestwie! Ja bd szed drog wyznaczon mi przez los, co do ciebie, znajdzie si pewnego dnia kto, kto oskary ci za to, e zdradzi przyja swego wadcy i przyjaciela!" 17. Suchajc sw cesarza, zostaem, albo niewiele brakowao, ebym zosta, poraony ich ciosem, i nie wiedziaem, jak wytrwa przy pierwszej rozmowie. Szybko si obrciem

341

i powiedziaem: , Ale, cesarzu, uchylam si od wykonania twego rozkazu nie dlatego, eby usun si ze suby dla ciebie, lecz eby zachowa ostrono w tej sprawie. Bojc si zazdroci ludzkiej, odkadam wykonanie rozkazu na pniej." A jaki to powd mwi e jeste taki ostrony i nie masz zaufania do poselstwa?" Izaak jest zwycizc odpowiedziaem do niego rozkazujesz mi pojecha, a on pokada wiele ufnoci w swe nadzieje na przyszo. Nie sdz, eby zachowa si wobec mnie yczliwie ani te zmieni swoje zdanie pod wpywem moich sw. Bdzie on rozmawia ze mn niewtpliwie bardzo ostro, znieway moje poselstwo i odele mnie z pustymi rkami. Wwczas wiele osb zacznie mnie oczernia, e zawiodem twoje zaufanie, e wzbudziem najwysze nadzieje w czowieku, ktry nie przyj ani sowa cesarza, ani jego poselstwa, ywic myl, e niebawem sam zdobdzie najwysz wadz. Jeli jednak chcesz powiadam ebym usucha twego rozkazu, wylij w poselstwie wraz ze mn jednego z pierwszych dostojnikw senatu, eby obie strony byy kolejno syszane publicznie, to znaczy co jedna powie drugiej, czyli sowa moje i mego rozmwcy." 18. Cesarz pochwali moje sowa. Wybierz sobie powiada kogo chcesz spord czonkw wysokiego senatu." Ja wybieram najlepszego i najrozsdniejszego, takiego, ktry, jak wietnie wiedziaem, bdzie mia odwag mi towarzyszy. Zaledwie mnie wysucha, od razu wyrazi zgod na takie poselstwo i na to, e bdzie osob mi towarzyszc. Zbieramy si na obrady, wymieniamy midzy sob nasze myli, wybieramy jeszcze jednego do udziau w naszym poselstwie. Zajmowa on pierwsze miejsce wrd Rzymian. By przewodniczcym senatu, czowiekiem, ktrego rozum wspzawodniczy z jzykiem, a jzyk z rozumem i ktry troszczy si, jak lew, o Monomacha, a pniej uwietni godno patriarchatu. (...) 19. Tak wic czowiek ten, prawdziwy rzymianofil, nie zwleka z odpowiedzi i zosta najwiksz ozdob naszego poselstwa. Otrzymalimy od cesarza listy do buntownika, czy raczej sami omawialimy je i samimy je redagowali w sposb moliwie najwaciwszy, mianowicie, e powinien jednoczenie nosi koron z insygniami cezara i pozosta podporzdkowany cesarzowi. Uzbroilimy si w odwag na podr do niego. Po przebyciu pierwszego etapu z Miasta powiadamiamy uzurpatora o naszym wyjedzie i stwierdzamy z ca moc, e nie spotkamy si z nim na rozmowy, jeli przedtem nie zoy nam uroczystej przysigi, e po zakoczeniu misji nie zatrzyma poselstwa i nie wyrzdzi nam adnej innej krzywdy, lecz odda nalene naszej godnoci honory i pozwoli powrci. 20. Jiiedy w zgodzi si na wszystko i doda wicej, ni mymy dali, natychmiast wypynlimy na statkach w pene morze i przybilimy do brzegu w pobliu miejsca, gdzie sta obozem. Od razu spotkay nas serdeczne powitania, zanim jeszcze doszo do rozmw z nim; paday sowa uprzejmoci. Przychodzili do nas jedni za drugimi. Pierwsi dowdcy wojskowi witali nas najsodszymi imionami, caowali w gowy i po rkach. Lejc zy, mwili, e nasycili si ju krwi swego narodu i zbrodniami popenianymi na bliskich. Zawizuj sobie opaski na gowie, po czym otaczaj nas ze wszystkich stron i prowadz do namiotu swego wodza, gdy on przebywa w obozie pod goym niebem. Schodz z koni, ka nam rwnie zej na ziemi, prosz, bymy poczekali. Nastpnie nam tylko pozwolono wej, gdy soce ju zachodzio, a on nie chcia, eby wielu ludzi gromadzio si w namiocie cesarskim.

342

21. Przywita nas przy wejciu. Siedzia na wysokim tronie, wok niego staa jaka niewielka stra przyboczna. By ubrany nie tyle po cesarsku, ile po oniersku. Podnis si nieco na powitanie, potem poprosi, ebymy usiedli. Wcale nie zapyta o powd naszego przybycia. Powiedzia jedynie kilka sw, wskazujc na przyczyn, ktra zmusia go do podjcia wyprawy wojennej, po czym wypi z nami kielich wina i odesa nas do namiotw rozbitych tu przy jego namiocie. Odchodzc bylimy zdziwieni, e ten czowiek od razu nie naprowadzi nas na dugie przemwienie, e nie chcia dowiedzie si niczego o celu naszej podry i czy w czasie eglugi nie mielimy wysokiej fali. Rozstalimy si z sob i weszlimy do namiotw. Po krtkim nie, tu o wicie, zebralimy si ponownie, eby omwi sposb, w jaki poprowadzimy z nim rozmowy. Bylimy zdania, eby nie robi tego tylko jeden z nas, lecz ebymy wszyscy stawiali mu pytania i w podobny sposb otrzymywali odpowiedzi. 22. Kiedymy tak sobie rozmawiali, zrobi si dzie, soce wyszo zza horyzontu i janiao sw byszczc tarcz. Nie dokonao jeszcze wikszej czci swej drogi, gdy przyszli do nas pierwsi z rady uzurpatora, wezwali nas do siebie na zewntrz i jakby stra eskortujca poprowadzili do swego wodza. Znalelimy si w namiocie duo wikszym ni zwyky, w takim, ktry wystarczyby dla caego wojska wraz z oddziaami najemnikw. Wok niego, na zewntrz, znajdowa si ogromny tum, zoony nie z ludzi bezczynnych i stojcych byle gdzie. Jedni byli przepasani mieczami, drudzy potrzsali cikimi stalowymi romfejami [krtkie obosieczne miecze przyp. red.] trzymanymi na ramieniu, inni ciskali wcznie w rkach. Stali w szeregach, poustawiani w krgi, jednych od drugich dzielia niewielka odlego. Nie byo sycha ani sowa. Wszyscy stali w strachu z nogami zwartymi, z oczami utkwionymi w stojcego przy drzwiach namiotu dowdc stray przybocznej, mczyzn dzielnego, obrotnego i przedsibiorczego, wietnego mwce, jeszcze lepszego w milczeniu, a najlepszego w myleniu. By nim duks Jan, ten sam, ktry wywodzi si z dugiej linii przodkw i otrzyma w dziedzictwie odwag i stanowczo. 23. Kiedy zbliylimy si do drzwi, czowiek ten kaza nam zatrzyma si, wszed do namiotu cesarza, pozosta tam przez chwil, po czym wyszed i nic nie mwic, szybkim ruchem otworzy drzwi, by nas zaskoczy nieoczekiwanym widokiem. Wszystko byo naprawd godne cesarza uzurpatora i wzbudzao ogromny strach. Wpierw uszy nasze zostay poraone okrzykami tumu. Okrzykw nie wznosili wszyscy jednoczenie. Pierwszy szereg koczy sw aklamacj, dawa znak nastpnemu, ten z kolei temu, ktry sta za nim. Bya to rzecz zupenie nowa. Kolejne aklamacje rniy si midzy sob intonacj. Kiedy ostatni krg onierzy skoczy aklamacj, wwczas wszyscy razem wznieli oglny okrzyk, ktry uderzy w nas niemal jak grom. 24. Gdy wreszcie skoczyli, dali nam czas na spokojne obejrzenie tego, co znajdowao si w namiocie; weszlimy bowiem nie od razu po otwarciu drzwi, stalimy w pewnej odlegoci, czekajc na znak zezwalajcy na wejcie. Wntrze namiotu wygldao tak: cesarz siedzia na tronie o dwu wezgowiach. Tron by wysoki, cay wyoony zotem. Cesarz trzyma nogi na podnku, zdobia go wspaniaa szata. Gow trzyma wysoko, pier mia wypit. Walka nadaa jego policzkom barw purpury, oczy pozostaway nieruchome, wiadczyy o tym, e by pogrony w mylach, a serce wypeniay mu rozwaania. Pniej oywi si, jak gdyby z burzliwego morza wpyn do zacisznego portu. Czowiek, ktry znajdowa si najbliej niego i by najmniejszy, zosta wybrany przez pierwsze osobistoci. Byli nimi zwierzchnicy najsawniejszych rodw i wszystko, co dotyczyo

343

heroicznej wielkoci, nie byo im obce. Trwali w pozycji stojcej, a poniewa naleeli do wyszej rangi, dawali przykad tym, ktrzy znajdowali si za nimi. Tych z kolei otacza krgiem inny chr, skadajcy si z ich zastpcw, walczcych w pierwszych szeregach. Dalej stali onierze nalecy do kolejnych formacji, potem jeszcze inni, dowdcy pododdziaw pierwszego szeregu; ci zajmowali lewe skrzydo. Ich znowu otaczali wiecem onierze bez pasw, lekkozbrojni, za nimi stay wojska sprzymierzonych. Ilu ich tam byo z rnych plemion barbarzyskich: Italowie, Tauroscytowie, straszni z wygldu i uzbrojenia. Jedni i drudzy mieli niebieskie oczy, lecz pierwsi nadawali sobie ten kolor sztucznie i usuwali rzsy z powiek, barwa oczu drugich bya naturalna. Pierwsi byli skorzy do atakw, ruchliwi i porywczy, drudzy szaleni i paajcy gniewem. Tamtych nie mona byo powstrzyma w zapale pierwszego ataku, lecz szybko wyczerpywali si swym zapaem, ci ostatni byli mniej niecierpliwi, lecz nie szczdzili swej krwi i mieli w pogardzie swe ciao. Tacy onierze wypeniali krg tarcz; nosili wcznie i topory o jednym ostrzu. Topory trzymali na ramionach, wcznie wystawiali ostrzem z kadej strony, pokrywajc, by tak rzec, dachem woln przestrze. 25. Tacy to byli ludzie. Nam cesarz da znak do wejcia, wezwa nas rk i lekko schyli gow, bymy przeszli z lewej strony. Kiedymy przeszli przez rodek pierwszego i drugiego krgu, stanlimy bardzo blisko panujcego. On postawi nam takie samo pytanie, jak przedtem. Gdy ju mia dosy naszych odpowiedzi, rzek doniolejszym gosem: Nieche jeden z was odwrci si i stanie porodku tych tu (wskaza na stojcych po obu stronach), wrczy mi list od tego, ktry was posa, i nieche mi przekae sowa, z jakimi przybylicie do mnie od niego!" 26. Kady z nas ustpowa miejsca w przemwieniu drugiemu, razem rozpatrzylimy spraw. Obaj przyjaciele zmusili mnie do zabrania gosu, mwic, e mnie wanie wypada przemwi z ca otwartoci, poniewa w porwnaniu z nimi umiem filozofowa. Obiecali mi zreszt przyj z pomoc, jeli moje sowa odeszyby od tematu. Z miejsca opanowuj bicie serca, staj w rodku i doszedszy do siebie, oddaj mu list. Otrzymaem znak pozwalajcy mi mwi. Zaczynam przemwienie. Gdyby nie wrzawa, ktra wwczas czsto przerywaa mi sowa i w konsekwencji sprawia, e zapomniaem mego dugiego przemwienia, by moe szybko przypomniabym sobie same sowa, zebrabym i zwiza z sob to, co ju wypowiedziaem w periodach krasomwczych czy rozwinem w pitrowych zdaniach. Do suchaczy nie dotaro to, e wyraaem si jednoczenie jako czowiek zwyczajny i jako uczony, gdy wspzawodniczyem z Lizjaszem w stosowaniu sw uywanych w jzyku potocznym i ozdabiaem najbardziej artystycznymi mylami styl zwyky i prosty. Przypomn wic gwne punkty mego przemwienia, o ile jeszcze nie zapomniaem. 27. Zaczem od grnolotnego wstpu, mwiem nie bez jasnoci, ze swobod oratorsk. Nie obwiniaem ich pocztkowo. Zaczem od cezara i wsplnej aklamacji, wyliczyem waniejsze dobrodziejstwa i zaszczyty przyznane im przez cesarza. Ci, ktrzy nas otaczali, stali spokojnie i przyjli mj wystp z yczliwoci, lecz cay tum, ktry si znajdowa z tyu, krzycza, e nie chc widzie swego wodza inaczej jak w szacie cesarskiej. Wikszo by moe nie chciaa tego, sowa krzyczcych byy jednak pochlebne i przygotowane na dan chwil. Pewne byo jedno, e poruszyli oni spokojne dotd krgi obecnych i zmusili innych, by zgodzili si z nimi. Cesarz w obawie, eby nie wydawao si, i chce czego innego ni tum, wypowiedzia si tymi samymi sowami.

344

28. Ja natomiast w niczym nie zmieniem swego zdania, gdy mocno ju osiadem w swoich niewzruszonych mylach i bez obawy od razu wmieszaem si do walki. Przestaem wiec mwi i czekaem spokojnie, a tum ucichnie. Kiedy ju si wykrzyczeli, znowu podjem przemwienie i zaczem spokojnie przechodzi do coraz jawniejszego ataku, nie gania jeszcze przeciwnikw. Wspomniaem o drabinie i piciu si na ni szczebel po szczeblu, zganiem nog, ktra przeskakuje szczeble, pochwaliem wchodzenie normalne, zgodne z rozsdkiem, a do wadzy cesarskiej. Powiedziaem, e kolejno rzeczy jest taka: praktyka, potem teoria. Wpierw praktyk, pniej teoretyk. Wikszo panujcych, i to najlepszych, zostaa wyniesiona do godnoci cesarskiej z rangi cezara. 29. Niektrzy zarzucili mi, e mwi o zwykym piciu si w gr. Izaak natomiast ju osign wadz cesarsk. Przecie nie jest on jeszcze cesarzem odpowiedziaem z miejsca. Jeli nie jestecie cakowicie niedorzeczni w swych zarzutach, to tytu, ktry przystoi waszemu wystrojowi, nie jest godny pochway." Baem si bowiem nazwa uzurpatora wprost po imieniu. Potem mwiem: Odrzucisz cign dalej tytu, a bdziesz panowa w jeszcze wikszym dostojestwie." Poniewa ju przedtem uczyniem obietnic adopcji go na syna cesarza, powiedzieli: Jake to, syn cesarza ma by pozbawiony najwyszej wadzy?" Ale tak! zareplikowaem. W ten sposb postpowali najpotniejsi cesarze wobec swoich prawowitych dzieci." Od razu wspomniaem boskiego Konstantyna i kilku innych autokratorw, ktrzy wpierw obdarzyli synw tytuem cezara, a nastpnie wynieli ich do wysokiej godnoci cesarskiej. Rekapitulujc przemwienie, zrobiem takie porwnanie, oparte na bardziej wyszukanym entymemacie: W ten sposb postpili owi cesarze wobec tych, ktrych zrodzili, a ten jest synem adoptowanym!" Wtrciwszy te sowa do przemwienia, zawiesiem gos. 30. Zrozumieli moj myl i wyliczyli wiele przyczyn ich wsplnego poruszenia tak eufemistycznie si wyrazili. Ja nie od razu zareagowaem na te sowa, lecz jakbym stan po ich strome i pomnoyem ich krzywdy: Wiem o tym wszystkim mwiem i nieraz kroi mi si serce. Suszny jest powiedziaem wasz gniew i suszne zwtpienie, w ktre popadlicie." Tak uspokoiem ich myli i od razu przystpiem do ataku z flanki, mwic, e to wszystko jest przeraajce, nie stanowi wystarczajcego powodu do uzurpacji tronu i w ogle nie da si niczym usprawiedliwi. Przypumy, e jeste cesarzem zwrciem swe sowa wprost do wodza. Byby ogromnie oburzony, gdyby wwczas jaka pierwsza osobisto z senatu czy z wojska wzia sobie przypumy, powtarzam wsplnikw i pomocnikw do swego zego zamiaru i uknua jaki spisek przeciwko twej wadzy, podnoszc wszystkie zarzuty, ktre mogaby mie przeciw tobie: ile to zaznaa od ciebie cierpie, jak zostaa pozbawiona czci, to czy wydawaoby ci si to wystarczajcym powodem do spiskowania przeciw tobie?" Kiedy odpowiedzia, e nie, mwiem: Ty natomiast nie zostae pozbawiony czci, tylko zwyczajnie nie otrzymae tego, czego sobie yczye, a to, co powiedziae o doznanych krzywdach, spowodowali inni, nie obecnie panujcy." Poniewa siedzia z zamknitymi ustami i ulega sowom nie przekonywajcym, lecz zawierajcym sam prawd, dodaem: Zmie wic swj strj, bd lepszej myli, uczcij podeszy wiek swego ojca, aby mg zgodnie z prawami otrzyma bero w dziedzictwie."

345

31. Kiedy przekonaem go mymi sowami, posugujc si nadto wieloma innymi argumentami, rozleg si za mn jaki gos, ktrego w aden sposb nie mog pozby si z uszu. By to gos mieszany. Jedni przyznawali mi tak racj, inni inn. Jedni chwalili m elokwencj, ktrej nie mona byo sprosta, drudzy potg mego sowa, inni si argumentacji. Nie odpowiedziaem adnemu z nich ani sowem. Cesarz rk nakaza mi milczenie: Ale ten czowiek rzek nie powiedzia nic takiego, co by ujawniao czary albo zauroczyo nas magi. Idzie on za tokiem spraw, ktre wyoy w sposb prosty. Nie trzeba wic zakca naszego zebrania ani przerywa naszych rozmw." Tak powiedzia cesarz. Niektrzy z jego otoczenia, chcc mnie zbi z tropu, powiedzieli: Cesarzu, ratuj mwc! Zaraz zginie, gdy wikszo onierzy dobya ju na niego mieczw i kiedy wyjdzie, posieka go na kawaki." Umiechnem si na te sowa i powiedziaem: , Jeeli ja, ktry przynosz wam cesarstwo i ca wadz, jak otrzymalicie, bd w zamian za te dobre wiadomoci rozsiekany na kawaki waszymi rkami, to czy nie potwierdzicie tym, e jestecie uzurpatorami i nie staniecie si oskarycielami samych siebie? Ty powiedziae to po to, by stumi mj gos lub zmusi mnie do zmiany zdania, ja jednak nie bd mia nic innego do przemylenia i do powiedzenia." 32. Na te sowa cesarz wstaje z tronu, zaszczyca mnie wieloma pochwaami i koczy zebranie. Rozkazuje onierzom wyj, bierze nas na stron i mwi: C? Sdzicie, e ja z wasnej woli sam woyem na siebie ten oto strj i e gdybym mg uchyli si od tego, nie skorzystabym z ucieczki? Oni mnie namwili do tego pocztku, teraz otoczyli mnie koem i trzymaj w rku. Jeli przysigniecie mi, e przekaecie cesarzowi kilka moich tajemnic, wyjawi wam od razu tajniki mej duszy." Kiedy przysiglimy, e bdziemy trzyma w tajemnicy tajemne myli, doda: Nie d teraz do wadzy cesarskiej, wystarczy mi godno cezara. Niech cesarz przyle do mnie inne listy, stwierdzajce, e nie przekae nikomu innemu wadzy cesarskiej, kiedy zejdzie ze wiata! Niech nie pozbawia adnego z uczestnikw mojej wyprawy wojennej godnoci, ktre im przyznaem! Niech mnie zawiadomi o zakresie wadzy cesarskiej, abym mg, ilekro tylko bd chcia, jednym nadawa nisze godnoci cywilne, innych wynosi nawet do stopnia dowdcw wojskowych. Wszystkiego tego domagam si nie dla siebie, lecz dla wikszoci moich ludzi. Jeli przyobieca mi to, przybd natychmiast, oddam cesarzowi i memu ojcu nalen mu zwyczajowo cze. Wrcz wam dwa listy, poniewa ukady te nie s po myli tumw. Uciesz ich. Jeden dam im do przeczytania, drugi pozostanie w tajemnicy, ukryty w waszych duszach, Wywiadczcie jeszcze jedn ask dla tumu! Usucie z administracji tego malucha [jednego z ministrw przyp. red.]! Ju przedtem by on uznany za naszego najwikszego wroga i teraz te podejrzewamy go o to. Dzi bdziecie moimi gomi na obiedzie, jutro odjedziecie std i przekaecie w tajemnicy to, co wam poleciem." 33. Zasiedlimy wic przy tym samym stole i podziwialimy jego wspaniay sposb bycia. Czowiek ten zszed z piedestau swej godnoci cesarza uzurpatora i postpowa z nami jak prawdziwy przyjaciel. Zobaczylimy go o wicie, otrzymalimy w tajemnicy drugi list i odprowadzeni przez stra przyboczn z tym samym ceremoniaem, co i po przybyciu, odpynlimy w morze. Zastalimy je spokojne. Tak wic odwizalimy cumy i eglowalimy do Bizancjum. Z nadejciem dnia zawinlimy do portu przy paacu.

346

[MICHA DUKAS]

1. Chcc przedstawi dzieje autokratora Michaa Dukasa, czy raczej da zarys jego panowania, o ile pozwoli na to skrcone opowiadanie, prosz przede wszystkim mego czytelnika, eby nie myla, e moje sowa s wiksze ni charakter i czyny cesarza; wrcz przeciwnie, nie dorwnuj im, i to bardzo. Ja, kiedy przystpuj do pisania historii Michaa, wci jeszcze dowiadczam tego samego uczucia, jakie przeywam wwczas, gdy na niego patrz i go podziwiam. Nie wiem, co mam zrobi, by si pozby podziwu dla niego. I nich nikt nie odmawia memu dzieu wiarygodnoci i nie podchodzi z nieufnoci do tego, co bd pisa! Pisz bowiem za ycia tego cesarza i dlatego wanie opracowuj t histori, aby mona byo dowiedzie si, jaki jest charakter tego czowieka o boskim przeznaczeniu i o naturze, ktra przewysza wszystkie nam znane. 2. Jestem w kopocie, gdy nie wiem, jaki jego czyn mam omwi na pierwszym miejscu. Zaczynam wic od takiego rozwaania: aden z poddanych cesarza nie pozostawa przez niego nie zauwaony, czy to by kto z najniszych warstw, czy z tych, ktrzy s porzdni i dobrzy. Nikt nie usysza od niego adnego zego sowa, nikt nie zosta publicznie zniewaony ani odtrcony w nieszczciu. Jeli kto z takich ludzi wola zapomnie o caym swoim szacunku dla niego, cesarz wola raczej by ofiar bezczelnoci takiego czowieka ni napomnie go w obecnoci wszystkich. A ju nadmiarem z jego strony byo to, e nie stawia w stan oskarenia i nie poraa strachem ludzi, kiedy zapa ich na gorcym uczynku, zwaszcza tych, ktrzy popenili wykroczenie wobec osb z jego ochrony, lub tych, do ktrych mia zaufanie, a ktrzy jawnie godzili na niego w swej zbrodni. Wielu przyapanych na kradziey czego ze szkatu cesarskich puszcza wolno, nie niepokoi ich i nie wyrzuca im ich stosunku do niego. Cesarz odznacza si doskona mdroci, naby dowiadczenia w sprawach pastwowych w wyniku troski, jak je otacza, pozna tajniki finansw, wpyww podatkowych i kosztw utrzymania, ile kady obywatel mg pobra ze skarbu publicznego, a ile w zamian za to musia wpaci do kasy publicznej. Zna drobiazgowo proces bicia monety, stan zrwnowaania wagi, jej pochylenia, braki, wiedzia, jak dziaa kamie probierczy, ile kada sztuka zota zawiera czystego kruszcu. Aby nie wymienia kadej rzeczy w szczegach: cesarz ogarnia wszystko do gbi, potrafi rozmawia o kadej sprawie z ludmi biegymi w swojej specjalnoci i bi ich we wszystkim lub pozbawia opinii, e s najlepsi w poruszanych problemach. 3. Dopiero co wyrosa mu pierwsza broda, gsty puszek ozdobi policzki, a on, jeli chodzi o dojrzao umysow, nie rni si w niczym od osb starszych. Nie goni za rozkoszami ycia, nie oddawa si przyjemnociom odka, nie lubi zasiada do uczt rozpoczynajcych si za dnia. Powstrzymywa si cakiem od uciech miosnych, tak e w zasadzie nie zna ich i nie wiedzia, ile tkwi w nich nieprawoci. Skromno cesarza dochodzia do tego stopnia, e gdy kto wypuci z ust nieprzyzwoite sowo albo nazwa mio wprost po imieniu, od razu twarz jego pokrywa rumieniec. 4. Mona by si zapyta, jakie byy ulubione rozrywki, za ktrymi cesarz przepada: ksiki ze wszystkich dziedzin wiedzy, rozmowy o charakterze uczonych dysput, sentencje lakoskie, zbiory aforyzmw, pikny jzyk kompozycji, rnorodne formy stylu, niezwyky sposb wyraania myli, posugiwanie si neologizmami, poetycka struktura mowy, ale

347

przede wszystkim umiowanie filozofii dziea, ktre wznosz dusz ludzk ku Bogu, ksigi omawiajce alegorie i ich interpretacje. Nie wiem, czy w ogle by kiedy cesarz, ktry odznaczaby si gbsz mdroci i zmierza wprost do jdra kadego problemu. Jeli trzeba uj te sprawy oddzielnie, to naley powiedzie, jakie czyny i sowa odnosz si do cesarza, a jakie do retora, jakie znowu s dziedzin zainteresowa muzyka, tak jak wiadomo, e astrologowie zajmuj si sfer niebiesk, geometrzy demonstrowaniem figur geometrycznych. Sylogizm pozostawia si filozofom, a tajniki przyrody przyrodnikom. Taki jest zakres kompetencji jednego, a inny drugiego. Jeden uczony zajmuje si tym, inny tamtym. Zakres wiedzy jest zrnicowany i pozostaje dla kadego czowieka odmienny. Natomiast cesarz ogarnia wszystkie dyscypliny. Stawa w szranki z filozofami, mg co powiedzie od siebie w rozmowach z retorami o zeugmie i emfazie, dyskutowa z optykami o odlegociach i odstpach promieni wietlnych, a gdy trzeba byo posuy si alegori, czsto przechodzi tu swego historyka [czyli samego Psellosa przyp. red.], ktrego wybra sobie spord innych na nauczyciela i ktrego imi uzna publicznie za wysze od innych. Nie zajmowa si w szczegach metrami jambicznymi, mimo to improwizowa w nich wiersze, i chocia zwykle brako mu rytmu, potrafi wyrazi zdrow myl. By rzec jednym sowem: stanowi on w naszych czasach zjawisko jednoczenie barwne i godne wielkiej mioci. 5. W swoim wygldzie mia co ze starca, z postaci by podobny do nauczyciela czy te przypomina wychowawc. Oczy mia nieruchome. Brew nie wyraaa ani dumy, ani podejrzliwoci, lecz zwisaa nad oczami swobodnie i z naleyt powag. Sposb chodzenia cesarza nie by ani szybki, ani jakby bezwadny, nie by te powolny i niedbay. Chodzi tak, e mgby go pochwali kady muzyk podajcy wysokie i niskie tony. Gos jego brzmia dwicznie i harmonijnie. Sw nie wymawia jednym cigiem, jakby szumia rwcy potok, nie brzmiay one nisko, atwo wpaday w ucho. 6. Jest wiele sw i czynw mogcych zatrwoy dusz ludzk lub pobudzi j do czego. Cesarza ani nie przestraszay w jego humorze jedne, ani nie poraay jego myli drugie. mia si nadzwyczaj przyjemnie, paka w sposb bardzo aosny. Najrzadziej wpada w gniew, najczciej mia wietne samopoczucie. Prawami nie zajmowa si wiele, lecz kaza je gsto stosowa w yciu. Przy ferowaniu wyrokw kierowa si nie liter, lecz duchem prawa. atwo umia si czerwieni, w ogle nie potrafi zachowywa si nieprzyzwoicie. Namitnie gra w pik, lecz z jeszcze wiksz namitnoci zajmowa si sfer niebiesk. Wiedzia, e bieg i zmiana rzeczy zasadzaj si na rzucie kostek do gry i e jedn kostk geometryczn Platon przydziela Ziemi. Polowania sprawiay mu wprawdzie rado, lecz caa przyjemno oww polegaa na obserwowaniu lotu nieuchwytnych ptakw. Jeli jaki myliwy cigajc zwierzyn zbliy si do niej, by j schwyta, cesarz zmienia zdanie o polowaniu i odwraca wzrok od tego widowiska. (...)

DIGENIS AKRITAS
Przeloyla Magorzata Borowska

PIENI

y niegdy emir, mony wdz, znakomitego rodu, Mdroci bi od niego blask, miay by do szalestwa. Jasn mia cer, powy lok rni go od Etiopa, Zdobi go brody krty zwj, obfitej i puszystej, I pleciona kunsztownie brew, gsta, z wosa ciemnego. Miosnym arem paa wzrok, duma z oczu mu bia W twarzy o jasnych licach do kwiatu ry podobnych. Wzrostem tak pi si m ten wzwy, jak pnie si cyprys smuky; Patrzcym na zdawao si, e obraz pikny widz. Nadto posiada emir w si nie do pokonania. Przywyk wyprawia si dzie w dzie na drapienego zwierza, Odwagi swej dowiadcza wci, mstwem niezwykym budzc Podziw we wszystkich, ktrzy byli wiadkami tych czynw. Niezrwnanej od modych lat zaywa m ten sawy, A podniecony do czynu mstwem i dz upu, Zaciga j druyn wrd Turczynw, Dylewitw, Wybornych jedcw arabskich i pieszych Troglodytw. Ze swych agurw tysic wzi przybocznych Gulawitw: Hojn rk wypaci od kademu z nich imiennie. Straszn przeciw Romanii czu on nienawi od dawna, Ruszy wic na podbj jej ziem, rabujc kraj Herakla. Spustoszy liczne miasta i ogooci do szcztu, Tum niezliczony ludu wnet zagarn tam w niewol. Przypadkiem bowiem kraj pozosta by bez obrony, Gdy wszyscy zbrojni poszli w dal, by broni pogranicza. Nie natkn si wic na opr i bezkarnoci pewien Przebieg Charzjan, wszed do ziem bogatych Kapadocji I zaraz z licznym wojskiem dom strategosa otoczy. Kt zdoaby wymieni czyny, jakich tam dokona? Wszystkich mieszkacw wyci w pie wszystkich, ktrych tam zasta. Nie pozostao w domu nic, wszystkie upy zagarn, I urodziw brank wzi, jedyn cr Greka. Bo przypadkiem stao si to, gdy pan by na wygnaniu,
Digenis Akritas por. s. 136-138.

Tekst (tzw. wersja z Grottaferrata) wedug: Bazyli Dijenis [sic!] Akritas, prze. i opr. M. Borowska, Warszawa 1997 (w druku).

Bracia za panny z dala gdzie wojowali na kresach. Lecz matka jej zdoaa uj jako z rk wrogich pogan. Natychmiast le do synw list, donoszc im o wszystkim: e napad dom niewierny wrg, e dziewczyn porwano, e crk stracia i al, nieszcz ciar j gniecie. I dopisaa pord ez nastpujce sowa: O, dzieci moje drogie! O, zlitujcie si nad matk, Co pogrona w rozpaczy rychej wyglda mierci. Popieszcie siostr wrci mi, ocali wasz matk, J wyrwa z niewoli, a mnie biedn od mierci zbawi. Choby i ycie przyszo da w obronie mej najmilszej, Nad dobro waszej siostry nie przedkadajcie wy ycia, Biecie na pomoc jej co si, jeeli lito znacie, Inaczej umr z blu wnet, bo bez niej y nie mog. Przekln was moc moich kltw, ojcow dodam kltw, Jeli nie wysuchacie prb, nie spenicie rozkazu!" Oni za, suchajc jej sw, ciko bardzo wzdychali, Zalawszy si potokiem ez, wszyscy piciu pospou. I tak poczli si wzajem zachca do popiechu: Hej, bez zwoki ruszajmy w dal! Bodajby zgin dla niej!" W popiechu wic siedli na ko i wyruszyli w drog, Nieliczny oddzia zbrojnych sug poda ich ladem. A na przecz dotarli, co zwie si Nieprzebyt". Obz emira lea tam widoczny jak na doni. Zaraz wrczyli straom list, gdy tylko zsiedli z koni, Proszc, by emir przyj ich i proby ich wysucha. Zaraz te na jego rozkaz braci przed nim stawiono. A emir przed namiotem tron kaza sobie postawi, Wysoki, pozacany, blask siejcy wok. Liczny Zgromadzi si przy nim w krg tum zbrojnych wojownikw. Zbliyli si z wolna, a znak da emir, by przemwili. Wic pokonili si przed nim trzykrotnie a do ziemi, Po czym przemwili do tak, a lali zy obfite: Rabie ty Boy, emirze nasz, pierwszy wadco Syrii, Oby mg do Panormon doj, odwiedzi sawny meczet, Oby mg gow schyli z czci przed zwisajcym gazem, Oby mg ucaowa grb Mahometa Proroka I wysucha, o panie nasz, modw tam przepisanych. Porwae pann, wdziczny skarb, siostr nasz jedyn. Pozwl j z twych wykupi rk, o sugo Najwyszego, My wszystko ci damy za ni, czego jeno zadasz. Ojciec jej pacze gorzko nasz j jedn mia w domu, A matka mierci wzywa wci, odkd jej nie widzi. Nas za braterska mio gna, mio, co nie zna granic,
I wszyscymy, a piciu nas, zoyli t przysig,

349

e albo powrcimy z ni, albo si zabi damy!"

350

Emir, syszc ich sowa, dla mstwa peen podziwu I by zbada dokadniej to, jak te s oni dzielni, (Albowiem mow romejsk wada on doskonale) Spokojnie odpowiada im, takie mwic im sowa: Jeli pragniecie ocali wasz siostr z niewoli, Wybierzcie tego spord was, ktry jest najdzielniejszy. Obaj sidziemy tu na ko, ja i w wasz wybraniec, Stoczymy z sob walk wrcz, niech pojedynek rozstrzygnie. Jeeli ja zwyci go, wy pjdziecie w niewol, Lecz jeli on pokona mnie, to bez sowa sprzeciwu Oddam wam wasz siostr, nie biorc za ni okupu, Oddam i wszystkie inne branki, ktre wziem w jasyr. Inaczej nigdy si nie zgodz wyda waszej siostry, Chobycie obiecali mi bogactwa caej Grecji! Idcie i dobrze zwacie to, co wam korzy przyniesie." I oddalili si bracia, radujc si nadziej, A e sporu nie chcieli wszcz, ktry z nich ma i walczy, Zgodzili si, e wskae los przeciwnika emira. I los na najmodszego pad, modego Konstantyna, Ktry blinim bratem by ich ukochanej siostry. Najstarszy brat pomaga mu i maci nacierajc, Tak radzi mwic: Bracie mj, niech ci nie trwo krzyki, Niech nie porazi ciebie strach, ni ciosy nie zachwiej, Nie cofaj si nawet, gdy miecz przed tob bynie nagi. Cokolwiek by grozio ci, nie habij si ucieczk I nie szczd siebie, raczej drzyj przed kltw naszej matki. Pomog ci jej modlitwy i wroga naszego powalisz. Bg nie dopuci, aeby nas zaprzedano w niewol. Id dziecko, z mnym sercem id, nie tra, bracie, otuchy!" I na wschd twarz stajc, tak si do Boga modlili: Panie, nie dopu, aby nas w niewol obrcono." Objli brata i tymi poegnali go sowy: Oby mody naszych rodzicw byy ci pomocne!" On za dosiad wierzchowca krwi szlachetnej, karego, Przypasa miecz swj i wczni w rk wzi bojow, Maczug wetkn w pokrowiec i znakiem krzya witym Obwarowa si z czterech stron przed wszelkim nieszczciem. Po czym popdzi konia w cwa i na pole wyjecha. To miecza prbowa, to znw kopii swej z kunsztem wielkim, A zaczo wyszydza go wielu wrd Saracenw: Spjrzcie tylko, jakiego chopca wystawili do walki Przeciw temu, co wsawi si czynami w caej Syrii." Lecz Dylemita pewien, kresowiec dowiadczony, Do emira odezwa si po cichu tymi sowy: Czy widzisz, jak koniem toczy z kunsztem niezrwnanym, Jak lekko w doni chodzi miecz, jak si kopi skada?

351

Wszystko to mstwa dowodzi i wielkiej zrcznoci. Strze si chopca, o panie mj, nie lekcewa w potyczce!" Wyjecha emir, pod nim ko szed rosy i wspaniay, Budzi wygldem podziw, strach i niemal groz razem. W promieniach soca lnia bro, zbroja mienia si zotem, W rku mia wczni bkitn, przebogato zdobion. Wszyscy zebrali si w krg nich, aby ledzi spotkanie. A dzianet pod nim taczy tak, e widzw w podziw wprawia: To nagle cztery nogi ko czy w miejscu razem, Nieporuszony chwil sta, jakby w potrzask schwytany, To znw tanecznym krokiem szed, lekko, a tak szybko, Jakby nie bieg po ziemi, lecz w powietrzu si wznosi. Puci rumaka emir w cwa, dumny, a i rad wielce, Poderwa go ostrog i w szranki galopem wjecha. Jakby orze zakrzycza z gr, jakby smok zasycza, Jakby ryk wyda straszny lew, gotw pore modzieca. Ten za natychmiast w skok pomkn mu na spotkanie. I uderzyli kopiami tak, e si zamay w starciu, Lecz aden przeciwnika nie zdoa z sioda wysadzi. Dobyli przeto mieczy i do walki wrcz ruszyli, Potykali si dugo, cios za ciosem zadajc, Echo wtrowao im z gr, grzmoty wstrzsay wzgrzami. W konie wstpi bitewny sza, a widzw podziw ogarn. Obaj krwawili z wielu ran, lecz aden si nie cofn. Zdumieli si Saraceni, widzc odwag chopca, I podziwiali jego zapa i zuchwao bez miary. Wszyscy wraz jednym gosem krzyknli do emira: Pro o pokj, o panie nasz, nie przeduaj ju walki, Romejczyk dzielny jest jak lew, bacz, by ci nie powali!" A emir konia zwrci w ty, salwuje si ucieczk I on, co tak przechwala si, zszed z pola pokonany, Bo samochwalstwa nigdy nie da si nazwa cnot. Odrzuci precz od siebie miecz i rce podnis w gr, Zoywszy palce w krzya znak, zgodnie z arabskim zwyczajem. I do modzieca wyrzek nastpujce sowa: Stj, dzielny chopcze, do ju, do, ty jest dzi zwycizc! Moesz wyzwoli siostr sw, wolni s wszyscy jecy!" Za czym opuciwszy szranki, odeszli do namiotw. Trzeba byo widzie wwczas, jak bracia si cieszyli, Jak, wznisszy rce w niebo, sawili Najwyszego: Chwaa Panu naszemu, Ty tylko jej godzien, Kto w Tobie ufno zoy sw, ten klsk nigdy nie dozna." I peni wielkiej radoci brali w objcia brata, Caujc go po rkach i gow mu ciskajc. Po czym z gorcym sowem podeszli do emira: Ka wyda, panie, siostr nam, dotrzymaj obietnicy,

352

Zdejmij nam z serca trosk, co je ciarem gniecie." Lecz emir, skrywajc prawd, tak odrzek im na to: Oto ma piecz, wecie j, objedcie cay obz. Szukajcie wszdzie, wolno wam zaglda do namiotw, Pozwol wam zabra siostr, jeli j odnajdziecie." Oni natychmiast z radoci piecz przyjli wielk I niewiadomi podstpu, siostry jli szuka. Lecz daremny wszelki ich trud nie mog znale siostry. W kocu, gdy zrozpaczeni wracali do emira, W drodze minli wieniaka z Saracenw plemienia, Ktry odezwa si do nich za porednictwem tumacza: Kogo szukacie, chopcy, tu? Za kim to tak paczecie?" Odpowiedzieli bracia mu, zalewajc si zami: Pann macie w niewoli tu, co nasz jest siostrzyczk, Lecz nie moemy jej znale i y nie chcemy duej." Westchn ciko Saracen i tak poradzi braciom: , Jedcie, a odnajdziecie jar gboki pod urwiskiem, Gdzie wczoraj zabilimy wiele piknych niewiast, Nie byy bowiem ulege, nie suchay rozkazw." Popdzili wic konie w cwa, dotarli nad urwisko. Wiele znaleli tam kobiet we krwi cakiem skpanych: Jedne leay tam bez gw, bez rk lub bez ng inne, A innym z brzuchw otwartych wyzieray jelita. Nie sposb byo rozpozna adnej z pomordowanych. Na widok tak straszliwy bl wezbra w sercach braci, Zatem podnoszc z ziemi proch, sypali go na gowy, Serca ciska im straszny al, gorzko jczc mwili: Ktre z tych ramion mamy wzi, nad ktr gow paka? Jaki strzp wybra pord cia, eby matce go przywie? Siostrzyczko, pikna siostrzyczko, kt ci ycia pozbawi, O duszyczko najsodsza ty, jake si to sta mogo? Czemu nas pozbawia wiata i zgasa przedwczenie? Jake ci mogli siepacze tak powiartowa na czci? e nie zdrtwiaa katu do, co popenia zbrodni, Katu, co litoci nie mia dla modoci niewinnej, Ani, syszc srebrny twj gos, alu nie poczu w sercu! Duszo dzielna, wybraa mier, wolaa ycie odda I raczej pj mnie na rze nili y w upodleniu. Powiedz, siostro kochana, wska, serce nasze i duszo, Jake pord tak wielu cia mamy ci rozpozna? Maleka to pociecha, czy i jej nam nie dano? O chwilo najstraszliwsza, godzino brzemienna groz, Oby stracia soca blask, nie zaznaa ju wiata, O chwilo bezlitosna, niech ci Bg napeni mrokiem, O chwilo, w ktrej zabi kat niewinn siostr nasz. Jak matce nieszczsnej wie mamy do domu zanie?

O soce, czemu siostry wdzik zawistnym mierzc okiem, Gdy swym blaskiem zamia twj, zabie j okrutnie?" A gdy siostry nie umieli rozpozna wrd zabitych, Wsplny tam usypali grb i pogrzebali wszystkie. Po czym w rozpaczy oto znw wracaj do emira Z sercem wezbranym zami i szlochem aosnym: Zwr nam siostr, emirze, zwr albo zabierz nam ycie, Bo bez niej nigdy aden z nas do domu nie wrci, Lecz wszyscy za ukochan damy si tutaj zabi." Syszc to, emir wzruszony rozpacz ich i alem Spyta: Kto wycie, wiedzie chc, i skd si wywodzicie? Powiedzcie, jaki jest wasz rd, w jakim mieszkacie temie?" W Anatolikon jest nasz dom, wywodzimy si z Romiw, Ojca naszego rodem szczep sawnych jest Kinnamadw, Matki gniazdem Dukasw dom, potomkw Konstantyna, Dwunastu naszych krewnych ma godno strategosa, Z takiego pochodzimy pnia, my i siostra nasza. Lecz ojciec zosta wygnany za faszyw przewin, Ktr na jego zgub wrg zmyli donosiciel, A nas nie byo w domu, kiedy na nas napad, Bo jako strategowie walczylimy na kresach. Gdybymy bowiem byli, to by si to nie stao I nie odwayby si, wiedz, domu nam pustoszy! Nie byo nas, wic moesz dzi zwycistwem si przechwala. Lecz, o najwikszy z emirw, pierwszy wadco Syrii, Oby mg wej do Bagdadu: powiedz nam, kim jeste? A jeli krewni nasi powrc kiedy z wyprawy I ojca z sob przywioz z dalekiego wygnania, Wiedz, e ruszymy ci szuka i gdziekolwiek by by, Ukarzemy tw zuchwao, nie pozostanie bez pomsty." Ja, moi dzielni junacy emir im odpowie Jestem synem Chrysowergesa, matk moj Panteja, Sawny Ambron by moim dziadem, wuj zwa si Karoes. Byem dzieckiem malekim, gdy mier ojca zabraa. Wwczas matka oddaa mnie naszym krewnym, Arabom, I ci mnie wychowali w wierze Mahometa. A widzc, em zwycia zawsze na wyprawach, Obwoali mnie wadc wszystkich ziem syryjskich I wybranych mi dali trzy tysice wczni. Poddaem mojej wadzy Syri i podbiem Kufer. Nie przechwalam si wcale, mwi wam szczer prawd. Wkrtce potem rozbiem w py twierdz Heraklii, Podbijajc Amorion a do granic Ikonion. Chwytaem bandy rabusiw i dzikiego zwierza. Nie zdoali pokona mnie ni stratedzy, ni wojska, Pokona mnie kobiety wdzik z wszystkich najpikniejszej.
23 Cesarstwo Bizantyskie

353

354

Jej pikno pali mnie ogniem, zy jej trawi m dusz, Drcz mnie jej westchnienia i nie wiem ju, co mam robi. To dla niej was dowiadczaem, aby pozna dokadniej, Bo pacze za wami dzie i noc i wzdycha nieustannie. A teraz wyznam wam wszystko i powiem wam prawd: Jeli przyjmiecie mnie za szwagra, siostry maonka, Dla jej piknoci sodkiej jam na wszystko gotw! Przyjm wiar chrzecijask, przyjad do Romanii, I prawd te jest, przysigam na wielkiego Proroka, em nie caowa jej ni razu, sowa do mnie nie rzeka, Prosz, wejdcie w mj namiot, tam upragnion znajdziecie." Bracia, gdy usyszeli to, wnet z radoci bezmiern Podnieli po namiotu i do rodka weszli. Dostrzegli oe zociste, a na nim dziewic. Leaa tam o Chryste mj blask siejc dookoa, Oczy jej pene byy ez blu, co nie zna miary. Skoczyli ku niej bracia wraz, unosili troskliwie, I wszyscy caowali j w zdumieniu i radoci. Gdy bowiem szczcie wrci nagle, cho zgasa ju nadzieja, Kady rado odczuwa, kto dozna go niespodzianie. Tak oni bl znosili, zy i rozliczne cierpienia, A szczcie do nich przyszo, jakiego wprzd nie znali. I peni radoci ogromnej brali j w ramiona, Powstrzyma nie mogc ez, mwili do niej z paczem: yjesz, siostrzyczko, yjesz wic, serce nasze i duszo, A mylelimy, e martwa wrd porbanych cia leysz! Twa pikno ci ocalia od mierci, ukochana, Bo pikno nawet w zoczycy zdolne lito obudzi
I sprawi, e wrogowie oszczdz wdzik modoci."

Po czym zoyli przysig i zapewnili emira, e uznaj w nim szwagra, kiedy zjedzie w kraj Romiw. Trby zagray, na ich dwik bracia ruszyli w drog, A w zdumieniu wielkim w krg mwili pozostali: C to za niebyway cud, jaka potga Romiw, e rozbijaj armie w py, wyzwalaj wizionych, Bodajby wiary si wyrzec i nie ba si ju mierci!" Po caym wiecie oto wie szybko si szerzy lotna, e pikna panna wdzikw swych sodycz czarujc Rozbia moc syryjskich wojsk, w tylu bojach wsawionych.

Nicefor Bryenniusz
MATERIAY HISTORYCZNE
Przeoy Oktawiusz Jurewicz [BITWA POD MANTZIKERTEM I UPADEK ROMANA DIOGENESA]

14. [Gdy cesarz Roman Diogenes] zblia si do Mantzikert, spotka go Basilak na czele caego wojska sformowanego w Syrii i Armenii. Basilak by dzielnym mczyzn w peni si fizycznych, lecz charakter mia chwiejny; nie panowa nad swymi namitnociami. Kiedy cesarz zapyta Basilaka o zdanie, ten, chcc przypodoba si swemu wadcy, nie odpowiedzia nic sensownego. Tymczasem westarcha Leon Diabaten przysa list, w ktrym donosi, e sutan na wie o wyprawie cesarza przerazi si jego potgi wojskowej, opuci Persj i uciek do Babilonii. Cesarz, opierajc si na otrzymanej wiadomoci, podzieli wojsko na dwie czci. Jedn zatrzyma przy sobie, drug wyprawi do Chleatu pod dowdztwem magistra Jzefa Trachanioty, dowiadczonego w sprawach wojskowych, penego pomysw i przedsiwzi taktycznych. Tym razem jednak nie pali si on do tej operacji militarnej. By zdania, e cesarz powinien zatrzyma ca armi przy sobie, a nie rozdziela jej, w czasie gdy wrg rozbi w pobliu obz. Swymi argumentami nie przekona jednak '.' cesarza. Obj wic dowdztwo, wyruszy na czele swego wojska na Chleat. Chleat by miastem opanowanym przez Turkw, bronia go zaoga wojsk tureckich. Nie min jeszcze trzeci dzie od wymarszu Trachanioty, gdy Turcy napadli na oddziay bizantyskich furaerw. Cz ich zabili, cz wzili do niewoli. Doniesiono o tym cesarzowi. Cesarz kaza niezwocznie wezwa do siebie Basilaka, dugo wypytywa go o wszystko, co dotyczyo Turkw, chcia bowiem dowiedzie si, co to za wojska napady na furaerw, i z jakiego przybyy kraju. Basilak odpowiedzia ze zwyk sobie lekkomylnoci, e s to '! oddziay z twierdzy Chleat, ktre grasoway po okolicy. Cesarz wic nie dowiedzia si , niczego o tym, e sutan ju ruszy na wojn, znajdowa si wwczas nie opodal obozu J wojsk rzymskich i czyni pene przygotowania do walki. Sutan chcia przywabi do siebie i cesarza, sprowokowa wymarsz jego wojsk, by schwyta je w sieci. W tym wanie celu f wysa przednie strae, ktre zapuszczay si pod obz rzymski, po czym zawracay, jak gdyby rzucay si do ucieczki. Powtarzajc ten manewr wielokrotnie, cigay na siebie pojedynczych dowdcw rzymskich, wrd ktrych pierwszy by Basilak. Basilak usiowa przekona cesarza, e ma si do czynienia z lunymi oddziaami wroga, ktre dokonuj wypadw, nie pochodz z regularnej armii perskiej, lecz stanowi cz zaogi twierdzy Chleat. Poprosi o zgod na wyjcie z obozu. Doby miecza, spi konia

ostrogami, puci si bez przygotowania w stron wroga. Za nim popieszyli onierze z oddziau przybocznego, nie przyjmujc szyku bojowego, kady rzuci si tak, jak sta. Turcy bacznie obserwowali ten nie zorganizowany wypad, udali ucieczk. Dopiero kiedy
Nicefor Bryenniusz por. s. 154 i 189. Tekst (I 14-25) wedug: Nikefor Bryennios, Materiay historyczne, prze. i opr. O. Jurewicz, Wrocaw 1974.

356

zobaczyli, e onierze Basilaka znacznie oddalili si od obozu, zawrcili, uderzyli na rozproszonych i szybko odnieli zwycistwo. Wielu onierzy pado na polu bitwy. Mao brakowao, a nie pozostaby aden wiadek klski. Sam Basilak dosta si do niewoli. 15. Kiedy oznajmiono cesarzowi, e Basilak opuci obz i popdzi na wroga nie w szyku bojowym, rozkaza naczelnemu dowdcy wojsk zachodnich, Bryenniosowi [Nicefor Bryenniusz Starszy, ojciec autora przyp. red.], ktry sta wwczas na czele lewego skrzyda, wyruszy niezwocznie ze swymi onierzami, wesprze Basilaka, gdyby znalaz si w niebezpieczestwie, i osoni w razie potrzeby przed wrogiem. Istotnie, pooenie Basilaka pogarszao si. Bryennios ruszy, wiodc ze sob wojsko z obozu. W czasie szybkiego marszu nie widzia przed sob ani przyjaci, ani wrogw, zacz natomiast dostrzega z oddali zgrupowania nieprzyjaciela na wzgrzach. Posuwajc si przed siebie, napotka trupy onierzy i zastanawia si, co mogo spotka Basilaka. W kocu natkn si na ywego jeszcze onierza. Zapyta, gdzie jest teraz Basilak i co si wok dzieje. onierz opowiedzia o tym, co zaszo, e Turcy gromadz si ze wszystkich stron z zamiarem wzicia w potrzask caej falangi Bryenniosa. Zorientowany w sytuacji wdz zagrza onierzy do mstwa, wspomnia, by nie uczynili nic, co by byo niegodne mstwa rzymskiego. Zawrci falang i doprowadzi w szyku do obozu, nie zdajc sobie sprawy z akcji wroga. Dotarszy tu przed obz, rozkaza czci onierzy zosta na miejscu, sam za na czele reszty swej falangi rzuci si niespodziewanie na wrogw i bez trudu zmusi ich do ucieczki. Kiedy ujrza, e inni onierze nieprzyjacielscy tumnie nadbiegaj do swoich, da rozkaz odwrotu i doczenia do falangi. Wtedy Turcy przypucili atak i wzili Rzymian w okrenie. Bryennios zosta ranny; otrzyma cios wczni w pier, dwie strzay ugodziy go w plecy. Po bohaterskiej walce schroni si do obozu. Nastpnie uda si do cesarza, zda spraw z przebiegu wyprawy. Cesarz rozkaza mu pozosta w namiocie i zaj si leczeniem odniesionych ran. 16. Tego ranka Bryennios pozosta w swoim namiocie. Nazajutrz wraz z umiechem poranka, kiedy soce ukazao si ponad horyzontem, zosta niezwocznie wezwany do autokratora. Poszed, nie zwaajc na swe rany. Na posiedzeniu rady wojennej dyskutowano nad tym, czy lepiej jest wyda wrogowi bitw, czy zatrzyma wojsko w obozie. Jedni stali na mdrym stanowisku, e byoby rozsdnie zosta pod oson obozu i cign na pomoc wojska rzymskie z Chleatu. Pochlebcy cesarscy natomiast byli przeciwnego zdania. Nie mog powiedzie, czy mwili szczerze. Znowu jednak przewaya gorsza rada. Wojsko dostao rozkaz wyjcia z obozu. Tymczasem Turcy powrcili, tyle e liczebniejsi i bardziej silni. Doszo do bitwy. W czasie walki polego ogromnie duo Turkw, pado te bardzo wielu Rzymian. Sam Bryennios znowu odnis kilka ran, lecz jako znakomity dowdca wyprowadzi z boju cao wiksz cz swej falangi. Na widok Turkw prcych do przodu cesarz wprowadzi do walki swoje wasne wojska i ustawi je w szyku bojowym przed waami obozu. Na czele prawego skrzyda sta Alyattes, Kapadocyjczyk bliski cesarzowi, lewym dowodzi Bryennios, dowdztwo nad rodkow czci falangi obj sam cesarz. Tylna stra dostaa si pod rozkazy syna cezara, proedrosa Andronika, dowdcy oddziaw heterii i stray honorowej. Pochodzi on ze znakomitego rodu, odznacza si jednoczenie wieloma zaletami, rozumem growa nad wszystkimi swymi rwienikami. Mny jak nikt inny, oddawa si studiom nad strategi wojskow. Do cesarza jednak nastawiony by nie bardzo serdecznie. 17. Na widok cesarza rzymskiego ustawiajcego do boju cae wojsko, a nie poszczeglne falangi, Turcy zachowywali si spokojnie. Chcieli bowiem unikn starcia ze wszystkimi

357

siami rzymskimi. Sutan, ktry zaj stanowisko w pewnej odlegoci, da sygna do bitwy. Dowdztwo nad wikszoci wojska powierzy pewnemu eunuchowi o imieniu Tarandes, majcemu u niego ogromne wpywy. Jego wanie naznaczy na naczelnego wodza w tym starciu. Tarandes podzieli wojsko na liczne jednostki, ustawi przednie strae, wyznaczy oddziay majce wcign wroga w zasadzk, po czym rozkaza okry wojska rzymskie i obrzuci ze wszystkich stron strzaami. Tak Rzymianie zostali zmuszeni do przyjcia z pomoc ostrzeliwanej konnicy. Posuwali si naprzd, a Turcy pozorowali ucieczk. Kiedy Rzymianie zwarli si z przednimi oddziaami wroga, ponieli znaczn porak. W tej sytuacji cesarz postanowi stoczy decydujc bitw. Ruszy ze sw piechot w nadziei, e gdzie natknie si na falang piechoty tureckiej, zewrze si z ni w walce i rozstrzygnie losy bitwy. Turcy jednak rozproszyli si na wszystkie strony, co zreszt nie przeszkadzao im zawrci w miejscu, rzuci si z wielkim wrzaskiem na Rzymian i zmusi prawe skrzydo do ucieczki. W lad za prawym skrzydem poszy od razu oddziay tylnej stray. Turcy otoczyli piercieniem rwnie cesarza i obrzucali strzaami ze wszystkich stron, co uniemoliwio wojskom z lewego skrzyda przyj z pomoc cesarzowi, gdy jej wezwa. Turcy bowiem dostali si na tyy Rzymian, otoczyli take lewe skrzydo i zmusili je do ucieczki. Cesarz, cakowicie osamotniony na polu bitwy, pozbawiony jakiegokolwiek wsparcia, wydoby miecz i rzuci si na wrogw. Wielu z nich zabi, innych zmusi do ucieczki. W kocu otoczony przez silny oddzia wroga, zosta ranny w rk. Turcy zorientowali si, z kim maj do czynienia, wzili go w piercie. Ko cesarza, ugodzony strzaami, zachwia si i upad, pocigajc za sob jedca. Tak oto cesarz rzymski dosta si do niewoli i zosta doprowadzony w wizach do sutana. Stao si to za spraw Opatrznoci Boskiej. W jakim celu? Nie potrafi odpowiedzie. Jednoczenie z cesarzem wzito ywcem pokan liczb wodzw rzymskich, inni padli upem miecza lub uszli z pola klski. W rce wroga wpad cay obz wraz z namiotem autokratora, zasobami pieninymi i najpikniejszymi klejnotami z korony cesarskiej, wrd ktrych bya najsynniejsza pera zwana Sierot. onierze, ktrzy uszli z tej bitwy z yciem, rozproszyli si w rne strony; kady pieszy do swej ojczystej ziemi. 18. W kilka dni pniej jaki uciekinier z pola bitwy dotar do stolicy z wieci o klsce. Wkrtce potem przyby nastpny, za nim trzeci i czwarty. aden z nich jednak nie mia nic pewnego do powiedzenia. Opowiadali jedynie o klsce; kady na inny sposb. Jedni mwili, e cesarz poleg, inni utrzymywali, e widzieli cesarza rannego, powalonego na ziemi, jeszcze inni byli wiadkami, jak prowadzono go w wizach do obozu wroga. Cesarzowa zwoaa w tej sprawie swoj rad. Zawezwano bezzwocznie cezara Jana Dukasa, ktry mieszka podwczas w Bitynii i oddawa si polowaniom, gdy cesarz ywi podejrzenie co do jego osoby i trzyma go z dala od stolicy. Jeszcze przed przyjazdem cezara cesarzowa stawiaa pytanie, co naley robi w aktualnej sytuacji. Wszyscy doradcy wyraali przekonanie, e na razie trzeba poniecha myli o cesarzu niezalenie od tego, czy przebywa w niewoli, czy poleg. Byli zdania, e cesarzowa powinna zabezpieczy tron dla siebie i dla swych synw. Caa sprawa nie bya jeszcze rozstrzygnita, gdy cezar przyby do Konstantynopola. Chtnie zgodzi si uczestniczy w radzie i wspdziaa z cesarzow. Wyrazi pogld, e cesarzowa wraz ze swym starszym synem powinna przej wadz nad pastwem pod nastpujcymi warunkami: Eudokia zachowa godnoci nalene jej jako matce cesarza, lecz bdzie dzielia peni wadzy z synem. Cesarz Micha by tego samego zdania i zgadza si z wnioskiem swego stryja, Dukasa. Tymczasem ludzie, ktrzy chcieli doj do wadzy i od razu mie wpywy na rzdy w swoim wycznie interesie, zaczli z miejsca knu intrygi,

358

podburza cesarzow, by sama sprawowaa wadz, syna za nastawiali wrogo przeciwko wasnej matce. 19. Nie uspokoia si jeszcze ta fala, a ju uderzya nastpna, duo wiksza i potniejsza. Wadca perski, majc cesarza rzymskiego w niewoli, nie pyszni si zwycistwem, raczej umierza sw dum z odniesionego sukcesu i poskramia rado ze zwycistwa, tak e nikt nie moe sobie tego wyobrazi. Pociesza jeca, zaprasza do stou jako staego wspbiesiadnika, obdarzy wolnoci wszystkich jecw, za ktrymi wstawi si cesarz. W kocu wypuci z niewoli jego samego. Zawar z cesarzem porozumienie co do przyjani, wziwszy od niego przysig, e nie uczyni on nic, co byoby niegodne Rzymianina (cesarz przecie sam wolaby raczej umrze ni zawrze porozumienie godzce w jego dobre imi), po czym odprawi do domu w otoczeniu znacznej i nalenej mu wity. Ta wspaniaomylno sutana sprowadzia pniej wiele kopotw i staa si przyczyn licznych nieszcz. Tymczasem cesarza spotka los, jakiego nie mg si w ogle spodziewa. Wyobraa sobie, e szybko i bez trudu obejmie tron cesarski. Niebawem sam powiadomi cesarzow o swym szczciu, jakie go spotkao po najwikszej jego klsce. W licie napisanym wasnorcznie opowiedzia cesarzowej o tym, co mu si przydarzyo. List ten sprawi w paacu powszechny zamt i wielkie zbiegowisko. Jedni dziwili si temu, co zaszo, inni nie dawali wiary. Sama cesarzowa trwaa w niepewnoci i zastanawiaa si, jak ma postpi. W kocu zwoaa yczliwych sobie ludzi, proszc o rad. 20. Tymczasem cezar, Jan Dukas, ywi obawy, e yciu jego i bratankw moe zagraa niebezpieczestwo w wypadku, gdyby Roman Diogenes powrci na tron rzymski. Niezwocznie zapewni sobie ochron stray paacowej. Stranicy paacowi pochodzili z barbarzyskiego kraju pooonego nad oceanem, zawsze dochowywali wiernoci cesarzom rzymskim. Uzbrojenie ich stanowiy tarcze i pewien rodzaj toporw noszonych na ramieniu. Cezar uformowa ze stray dwa oddziay. Jednemu z nich poleci stale ochrania synw i stawia si na ich rozkazy. Drugi pozostawi do osony wasnej osoby, rozkaza mu by gotowym do dziaa wedle otrzymanych instrukcji. Stranicy z pierwszego oddziau pod dowdztwem sawnego Andronika i Konstantyna (tak nazywali si dwaj synowie cezara) otoczyli koem cesarza, zaprowadzili do komnat w najwyszej czci paacu, gdzie na rozkaz synw cezara proklamowali Michaa na autokratora, podczas gdy stranicy z oddziau cezara, uderzajc w tarcze, zaczli wydawa barbarzyskie okrzyki wojenne, potrzsali romfejami i szli w kierunku komnaty cesarzowej. Na odgos wrzawy i krzykw cesarzowej nie mona byo powstrzyma. Zerwaa z gowy zason i pobiega do ciemnego podziemia stanowicego rodzaj lochu. Kiedy znika w czeluciach, stranicy paacowi stanli koem przy wejciu do podziemia, nie zaprzestajc wrzaskw, ktre przejmoway cesarzow ogromnym strachem. Wyzionaby zapewne ducha, gdyby cezar nie zszed do podziemia i nie wpyn na ni uspokajajco. Doradzi przy tym opuci paac, eby nie spotkaa jej jaka krzywda ze strony gwardii paacowej. Cesarzowa daa si przekona. Posza do portu morskiego, wsiada na dromon cesarski i odpyna ku miejscu wyznaczonemu jej na stay pobyt. By to koci pod wezwaniem Bogurodzicy, ktry sama niegdy ufundowaa w miejscowoci Stenos, tam gdzie cienina Bosfor czy si z morzem. Niedugo potem ukazao si drugie rozporzdzenie, ktre nakazao jej przywdzia habit zakonny. Cesarzowa niezwocznie podporzdkowaa si i temu rozkazowi. Taki oto status przyznano cesarzowej. 21. Cesarz Diogenes wypuszczony z niewoli nie zrezygnowa z szybkiego powrotu do wadzy, obecny stan rzeczy uzna za niedopuszczalny. Do wszystkich miast i prowincji wysa rozkazy, by wszdzie gromadzono wojsko i przygotowywano zasoby pienine.

359

Niebawem zaczy napywa do niego zewszd liczne oddziay, tak e wkrtce rozporzdza silnym wojskiem. Na jego czele wkroczy do synnego w wiecie miasta Amazji. Kiedy ludzie nowego cesarza i cezara Jana dowiedzieli si o tym, zaczli si zastanawia nad przeciwstawieniem Diogenesowi rwnorzdnego wodza. Postanowili powierzy naczelne dowdztwo nad armi modszemu synowi cezara, Konstantynowi, mczynie o silnej rce i zadziwiajco ywej inteligencji. Konstantyn obj dowdztwo nad wojskiem i wyruszy przeciwko Diogenesowi. Przyby pod Amazj, tam skoncentrowa swe oddziay i zacz nka przeciwnika wypadami. Stara si wszelkimi sposobami wzi do niewoli Diogenesa, albo przynajmniej wyprze go z miasta. Diogenes za musia opuci miasto z powodu braku ywnoci i stoczy bitw z Dukasem. W ten sposb oba wojska stary si w boju. Niezmiernie dua liczba onierzy pada na polu walki po jednej i drugiej stronie. W kocu onierze Diogenesa rzucili si do ucieczki, kiedy wojsko Konstantyna Dukasa przypucio atak od czoa i odparo falang wroga. Pado wielu onierzy Diogenesa. Sam Diogenes ratowa si ucieczk i zamkn z garstk swoich w pobliskiej twierdzy. Zwycistwo dodao otuchy zwolennikom cesarza Michaa, dla Diogenesa natomiast stao si pocztkiem koca. Zostaby zreszt niebawem wzity do niewoli, gdyby nie zaszed pewien przypadek. Dzielny i rozwany czowiek, rodem z Armenii nazywa si Chutaturios ktry otrzyma jedn z najwyszych godnoci od Diogenesa, kiedy ten by jeszcze cesarzem, przyszed swemu wadcy z pomoc w jego nieszczciu. Zebra naprdce oddziay wojskowe i popieszy do Diogenesa. Doda mu otuchy, poczyni wiele obietnic i doradzi, by w danej sytuacji nie podejmowa nowej bitwy z wojskami Konstantyna Dukasa. Odwiz Diogenesa do Cylicji, powierzy mu kontrol nad wwozami, dokonywa zacigu rekruta, zaopatrzy w pienidze. Chcia bowiem wpierw wyposay Diogenesa w odpowiednie siy zbrojne, odkadajc walk na czas, kiedy bdzie rozporzdza silnym wojskiem. 22. Cesarz Micha i cezar poddali nowe wydarzenia pod obrady czonkw senatu. Jedni uwaali, e trzeba zawrze pokj z Diogenesem i podzieli si z nim wadz, drudzy natomiast zajli odmienne stanowisko. Byli zdania, e naley nadal prowadzi dziaania wojenne przeciw Diogenesowi i nie da mu adnej moliwoci odzyskania wadzy cesarskiej. Przedtem jednak postanowiono podj pertraktacje pokojowe. Posowie wrczyli Diogenesowi listy od cesarza Michaa, przyrzekajce mu przebaczenie popenionych win. Diogenes uzna propozycj za zuchwao, gdy w ogle nie popeni adnego wystpku, ktry by zasugiwa na przebaczenie. Odpowiadajc na list, nie tylko nie wyrzek si tronu cesarskiego, lecz utrzymywa, e pad ofiar najwikszej niesprawiedliwoci. (...) 23. (...) Kiedy duks Konstantyn Dukas mwilimy o nim poprzednio, e by drugim z kolei synem cezara powrci z wyprawy do Bizancjum jako zwycizca, rada cesarska rozpatrzya spraw Diogenesa. W czasie debaty wyraono obaw, e Diogenes, korzystajc z zawieszenia broni, znowu zgromadzi wojsko wiksze ni poprzednio, cignie podatki z ziem Antiochii; wtedy bdzie trudniej odnie nad nim zwycistwo. Cezar kaza wic natychmiast wezwa swego syna, Konstantyna. Poleci mu ponownie obj dowdztwo nad wojskami i ruszy przeciwko Diogenesowi. Konstantyn odmwi. Wobec tego cezar przywoa do siebie starszego syna, Andronika, i rozkaza mu wyprawi si na wroga. Andronik, posuszny ojcu jak nikt inny, gotw by od razu wzi si do dziea. Jeszcze tego samego dnia poegna si z cesarzem i ojcem, przeprawi przez Cienin Chalcedosk. W cigu szeciu nastpnych dni, ktre spdzi w Chalcedonie, zgromadzi wszystkie zapasy niezbdne na wypraw wojenn, po czym ruszy na wschd, dokonujc po drodze zacigu onierzy. Gdy tylko zebra odpowiedni liczb wojska, pocign do

360

Cylicji. Przede wszystkim uzna za celowe wpoi caemu wojsku jedn i t sam myl. Z kadym onierzem porozmawia yczliwie, kadego potraktowa serdecznie. Nastpnym jego celem byo maszerowa na wroga w ukryciu, przeby wwozy Cylicji, zanim wiadomo o jego wyprawie dojdzie do Diogenesa. Ten cel rwnie osign. Armia Andronika przesza przez wwozy, urwiste szczyty grskie i niespodziewanie pojawia si w zwartych szeregach przed cesarzem Diogenesem. 24. Cesarz zorientowa si, e ma do czynienia ze specjaln ekspedycj. Powierzy swe wojsko Armeczykowi Chutaturiosowi, o ktrym bya ju mowa w moim dziele. Udzieli wskazwek co do prowadzenia wojny, podporzdkowa mu niemal cae swoje siy zbrojne. Chutaturios usiowa zaj sw piechot i konnic najwaniejsze miejsca strategiczne. Nadzieje jego spezy jednak na niczym. Pierwszy bowiem opanowa je Andronik. Porzuci wiec swj zamiar, ustawi falang w szyku naprzeciw wroga. Andronik take stan w gotowoci bojowej przed Armeczykiem. Sam obj dowdztwo nad rodkow czci falangi, podczas gdy lewym skrzydem dowodzi Frank Kryspin, a prawym kierowa jeden spord podwadnych Andronika. Zanim jeszcze sformowano wojsko do bitwy i doszo do starcia wrcz, w Frank, ktry od dawna by wrogo usposobiony do cesarza rzymskiego i trwa w zapiekym gniewie wobec niego, spostrzeg jazd wroga. Powiedzia Andronikowi, e j zaatakuje. Uderzy ze swoimi na przeciwnika, puszczajc koniowi cugle. Atak by tak silny, e ludzie Chutaturiosa rzucili si do ucieczki. W czasie pocigu wojska Kryspina pooyy trupem wielu onierzy, wielu te wziy do niewoli. Na widok konnicy Diogenesa rozbitej w puch piechota zawrcia do tyu, pierzcha w obawie przed okreniem i rzezi. Ocaleli jedynie ci, ktrzy dopadli do wwozw i zaroli. Reszta albo pada na polu bitwy, albo dostaa si ywcem w rce wroga. Tak falanga piechoty Diogenesa zostaa rozbita i rozproszona na wszystkie strony. Andronik za powrci zwycisko do namiotu. Z wesoym sercem zanosi do Boga dzikczynne mody. Niebawem spotkao go nastpne powodzenie. Przygalopowa pewien jedziec, wiodc ze sob jakiego jeca, i zada widzenia si z naczelnym wodzem. Kiedy Andronik wyszed z namiotu, ujrza co, co go wprawio w ogromn rado. W osobie zwizanego jeca dostarczono mu samego Chutaturiosa. W czasie ucieczki jego ko opowiada pniej Chutaturios polizgn si i upad. Zobaczyli go cigajcy onierze, schwytali i zamierzali zabi. Wtedy zacz baga o lito swego przeladowc, ktry widzc paczcego onierza, zerwa z niego ubranie i zostawi nagiego w zarolach, a sam si oddali. Niebawem nadjecha inny, zobaczy nagiego wroga ukrytego w zarolach. Rzuci si na, chcc go umierci. Wtedy Chutaturios wyjawi, kim jest, i prosi, by go zaprowadzi do naczelnego wodza. onierz wzi go szybko na konia i zawiz wprost do Andronika. Andronik wychodzi wanie z namiotu, ujrza nagiego jeca i patrzy na litosnym okiem. Rozkaza da mu ubranie dla okrycia nagoci, odpowiednie dla takiego dowdcy, po czym odda pod nadzr, jednak bez trzymania w wizach. Chutaturios, ujty wspaniaomylnoci Andronika, wyjawi miejsce w zarolach, w ktrym ukry niezwykle drogocenny kamie. Poprosi, eby posa wraz z nim ludzi po kamie. Poszli i przynieli cudowny przedmiot. Swym rozmiarem przewysza chyba wszystkie inne szlachetne kamienie, okazaoci growa nad innymi penymi blasku kamieniami. Andronik zoy go potem w darze cesarzowej Marii. 25. Diogenes nie uwiadamia sobie, e jego sprawy przybray zdecydowanie zy obrt. Umacnia na duchu swoich ludzi, robi im nadziej, e niebawem otrzyma posiki ze strony sprzymierzecw perskich. Wyprawi do Kryspina posw z poleceniem, by starali si

361

skierowa jego barbarzyskie ambicje przeciwko Andronikowi. Andronik dowiedzia si jednak o misji posw, zacz prawi Kryspinowi jeszcze wiksze pochlebstwa, przez co unieszkodliwi wysiki wrogich posw. Poselstwo Diogenesa okazao si bezuyteczne, pomoc ze strony sprzymierzeca perskiego wci nie nadchodzia, wobec czego zwolennicy Diogenesa zaczli paktowa z Andronikiem. Kiedy otrzymali zapewnienie, e nie spotka ich z jego strony adna krzywda, wydali mu cesarza i ca twierdz. onierze Andronika Dukasa pochwycili Diogenesa, cignli z niego purpurow szat, odziali go w habit mnisi, wywiedli z twierdzy i doprowadzili wrd ogromnej wesooci do Andronika. Andronik zapaka nad nieszczsnym losem Diogenesa, wzi go za rk, przyprowadzi do namiotu i posadzi za stoem. Byoby dla cesarza najlepiej, gdyby na tym zakoczyy si jego nieszczcia. Doradcy cesarza Michaa skorzystali ze sposobnoci, by da wyraz swoim uczuciom wobec cesarza. Bali si, jak twierdzili, jakiego nowego podstpu ze strony Diogenesa i nowego kopotu dla cesarza w sprawach pastwowych. Polecili listownie pewnemu wpywowemu wwczas czowiekowi w obozie, by kaza pozbawi jeca wzroku. Polecenie wykonano. Zasmucio to ogromnie Andronika, tym bardziej i mimo wysikw nie mg osoni Diogenesa przed okruciestwem doradcw pochopnego cesarza. Wysa nawet list do swego ojca cezara z prob, by nie dopuci do tak wielkiej podoci, ktra cignie rych kar Bosk na sprawc kani. Mimo to ci, ktrzy otrzymali list, kazali olepi cesarza i zesa do monasteru, jaki sam wznis kiedy na Wyspie Protesa. Diogenes y ju niedugo. Umar wkrtce po utracie wzroku. Zasiada na tronie Cesarstwa Rzymskiego przez trzy lata. Taki by koniec dziejw Diogenesa.

Anna Komnena
ALEKSJADA
Przeoy Oktawiusz Jurewicz WSTP

1. Czas pynie bez przerwy wartkim prdem, zagarnia i unosi ze sob do otchani zapomnienia wszystko, co si dzieje, zarwno zdarzenia bahe, nie warte uwagi, jak i wielkie, godne pamici. Sprawia on, i rzeczy ukryte staj si wedug sw znanej tragedii jawne, zakrywa natomiast to, co byo widoczne. Lecz nauka historii jest tam silniejsz od potoku czasu. Stawia ona poniekd zapor czasowi, ktremu oprze si niepodobna. Wszystkie zdarzenia, jakie tylko moe uchwyci, zatrzymuje i nie pozwala, by zelizgny si w przepa zapomnienia. Przekonana o tym, chc w swym dziele opowiedzie o czynach mego ojca, godnych tego, by nie pomin ich milczeniem, by potok czasu nie porwa ich ze sob jakby do oceanu zapomnienia. Przedstawi wic i te, jakich dokona, dzierc bero wadzy cesarskiej, i te, ktrych by sprawc przed sw koronacj w subie innych cesarzy. Ja, Anna, crka panujcych, Aleksego i Ireny, urodzona i wychowana w Purpurze, poznaam dobrze nie tylko literatur, lecz rwnie, i to doskonale, jzyk grecki [czyli grek klasyczn przyp. red.], posiadam gruntown znajomo retoryki, z uwag przeczytaam traktaty Arystotelesa i dialogi Platona, uksztatowaam swj umys naukami z zakresu quadrivium (musz bowiem przyzna, a nie s to przechwaki, e wszystko to przyniosy mi zdolnoci, ch do nauki oraz da Bg niebieski i nadarzy yczliwy los). 2. Przystpuj do opowieci o yciu mego ojca nie w celu popisania si swoj umiejtnoci pisarsk, lecz po to, eby sam przedmiot o tak wielkiej wadze nie pozosta bez wiadectwa dla przyszych pokole. Najwiksze bowiem czyny take gin w mroku zapomnienia, jeli nie zostan w jaki sposb utrwalone na kartach historii i nie bd powierzone pamici. Mj ojciec umia, jak wskazuj fakty, rozkazywa i sucha rozkazw dowdcw, o ile zasza potrzeba.

Anna Komnena por. s. 154, 188, 189. Tekst (Wstp l, 1-3, 3; X 5, 4-11, 10) wedug: Anna Komnena, Aleksjada, prze. i opr. O. Jurewicz, t. 1-2, Wrocaw 1969-1972. Anna naleaa do ksit porfirogenetw, czyli urodzonych w purpurze". Dalej wyjania pochodzenie tego przydomka: Purpura jest to komnata w paacu cesarskim, czworoktna od fundamentu a po dach, gdzie przybiera ksztat piramidy. Od strony morza zwrcona jest do portu, ku miejscu, w ktrym znajduj si kamienne statuy bykw i lww. Podog, podobnie jak i ciany, wyoono pytami marmurowymi, nie zwyczajnymi czy droszymi, a czsto spotykanymi, lecz takimi, ktre dawni cesarze kazali sprowadzi z Rzymu. Marmur ten, by ju wszystko powiedzie, jest cay barwy purpurowej, na powierzchni upstrzony biaymi kropkami, jakby ziarenkami piasku. Od tego rodzaju marmuru, sdz, przodkowie nasi nazwali t komnat Purpur. (VII 2, 4)

363

Lecz teraz, kiedy powziam zamiar spisania jego ycia, obawiam si, e natrafi na przeszkody wstrzymujce prac. Moe przecie kto kiedy pomyle, e ja, krelc czyny ojca, pisz pochwa samej siebie. Cae moje dzieo historyczne wyda si zwykym wymysem i prost chwalb wwczas, kiedy bd podziwiaa jaki fakt z jego ycia. Zreszt, jeli sam ojciec mnie doprowadzi, a przedmiot zmusi do zajcia krytycznego stanowiska wobec jakiego czynu ojca nie ze wzgldu na niego, lecz na obiektywn wymow zdarze, to znowu boj si, e ludzie lubicy szydzi porwnaj mnie z Chamem, synem Noego. Wszyscy, ktrzy rzucaj zawistne spojrzenia na wszystkich, bynajmniej nie zauwaaj rzeczy dobrej, a to z powodu zoliwoci i zazdroci. Oskaraj oni, jak mwi Homer, niewinnego. Jeli wic kto bierze na siebie rol historyka, musi zapomnie o swych sympatiach i antypatiach. Powinien czsto wynosi w wielkich pochwaach swych wrogw, kiedy tego wymagaj ich czyny, i rwnie czsto gani swych najbliszych, ilekro tylko upowani go bdy ich ycia. Dlatego te naley bez adnych waha robi wyrzuty przyjacioom, nie szczdzi pochwa wrogom. Co do mnie, chc przekona jednych i drugich, to znaczy ganionych przeze mnie, jak i mych zwolennikw, na przykadzie ich czynw i wiadectw postpowania o prawdziwoci faktw, ktre przytaczam na dowd. Przecie ojcowie czy dziadowie niektrych ludzi obecnie yjcych byli wiadkami opisywanych dziejw. 3. Oto gwny powd, dla jakiego przede wszystkim przystpiam do pisania historii ycia mego ojca. Mem moim w legalnym zwizku maeskim by cezar Nikefor, potomek rodu Bryenniosw, mczyzna, ktry niezwyk urod, bystroci umysu, doskona wymow przerasta o gow swoje otoczenie. Rzeczywicie, przyjemnie byo patrze na niego lub sucha, gdy mwi. eby jednak opowiadanie nie zboczyo z wytknitej drogi, powrmy obecnie do dalszego cigu. By wic mj m najlepszy we wszystkim; wraz z moim bratem, autokratorem Janem, bra udzia w wyprawach na rne plemiona barbarzycw, uczestniczy w wojnie przeciwko Syryjczykom, by obecny przy odbiciu miasta Antiochii. Cezar jednak nie mg zaniecha literatury take wrd innych prac i trudw. Napisa wiele rnych dzie godnych pamici i wzmianki. Przede wszystkim zabra si z rozkazu cesarzowej do napisania historii Aleksego, autokratora Rzymian, mego ojca, i do wyoenia w kilku ksigach dziejw jego panowania. Pisa je wwczas, gdy okolicznoci pozwalay mu znale woln chwil do prac i dzie literackich wrd szczku broni w obozach czy na wojnie. Zacz swe dzieo [Materiay historyczne, por. s. 189 i 355 przyp. red.] od okresu wczeniejszego, aby zadouczyni rozkazowi naszej cesarzowej. Rozpocz mianowicie od Diogenesa, autokratora Rzymian, i doszed do tego, ktrego uczyni ju przedtem przedmiotem swej pracy. Wanie za rzdw Diogenesa mj ojciec by w kwiecie modoci. Przedtem bowiem ani nie dors do wieku modzieczego, ani nie dokona niczego godnego pira, chyba ebym uczynia przedmiotem pochwa same chopice lata. Taki oto cel przywieca cezarowi, jak wskazuje jego dzieo. Nie speni on jednak pokadanych nadziei. Nie skoczy caej historii. Doprowadzi j do czasw autokratora Nikefora Botaniaty i na nim przerwa pisanie. Uleg okolicznociom. Nie pozwoliy mu one dalej prowadzi dziea ze szkod dla tematu pozbawiy czytelnika przyjemnoci czytania. Dlatego ja postanowiam spisa dzieje mego ojca, aby jego wielkie czyny nie zaginy dla potomnoci. (...)

364

[PIERWSZA WYPRAWA KRZYOWA]

[Cesarz Aleksy] nie zdy jeszcze troch odetchn, a ju dosza do jego uszu wie o pochodzie niezliczonych wojsk Frankw. Ba si tego pochodu, gdy zna si ich atakw, ktrych nie sposb odeprze. Zna ich niestay, przewrotny charakter oraz wszystko, co jest waciwe Celtom z natury i z niej si wywodzi. Wiedzia, e staj z rozdziawionymi ustami przed bogactwami, e przy pierwszej sposobnoci atwo naruszaj zawarte ukady. Aleksy czsto o tym sysza jako o rzeczy zupenie prawdziwej. Nie upad jednak na duchu, lecz zacz wszechstronne przygotowania, by we waciwym czasie zakoczy przysposobienia wojenne. Rzeczywisto bya jednak bardziej powana i przeraajca od rozpowszechnianych pogosek. Cay Zachd, wszystkie plemiona barbarzyskie, ile ich tylko zamieszkuje ziemie z tej strony Adriatyku a po Supy Herkulesowe, zaczy przemieszcza si w swej gstej masie do Azji. Wyruszyli w drog z caymi rodzinami, przeszli przez ca Europ. Przyczyna tej wielkiej wdrwki bya nastpujca. Pewien Celt o imieniu Piotr, przezwany Kuku-Piotrem, wyruszy, by zoy pokon Grobowi witemu. W drodze wiele przecierpia od Turkw i Saracenw, ktrzy grasowali po caej Azji. Z trudem powrci do rodzinnych stron. Nie mg znie, e nie osign celu, i postanowi po raz drugi wyprawi si w t sam podr. Wiedzia jednak, e nie powinien znowu wyrusza do Grobu witego sam, by mu si nie przydarzyo co jeszcze gorszego. Wpad na sprytny pomys. Rozgosi po wszystkich krajach Latynw: Gos Boy nakaza mi obwieci wszystkim hrabiom Frankonii, by opucili swe domostwa, wyruszyli pokoni si Grobowi witemu i dyli ze wszystkich si do oswobodzenia Jerozolimy z rk Agarenw." Udao mu si cakowicie. Jak gdyby natchn dusze wszystkich ludzi gosem Boym. Zacz zewszd gromadzi Celtw. Napywali do niego jedni po drugich, z broni, na koniach i z innym wyposaeniem wojskowym. Mieli tyle chci, tyle zapau, e zapeniy si nimi wszystkie drogi. Wraz z onierzami celtyckimi cigny tumy bezbronnego ludu, liczniejsze od ziaren piasku morskiego i gwiazd na niebie. Na plecach miay czerwone krzye; rwnie kobiety i dzieci opuciy swe ziemie. Trzeba byo ich widzie: jak rzeki, ktre zewszd spywaj, ruszyy one na nas gwnie przez Dacj z caym swym wojskiem. Przybycie mas tych ludzi poprzedzia chmura szaraczy. Nie tkna ona pszenicy, za to strasznie zniszczya winnice, co stanowio rzeczywicie zapowied jak tumaczyli wczeni wrbici objaniajcy znaki e to okropne wojsko celtyckie po przyjciu do nas porzuci chrzecijaski cel wyprawy i napadnie z ca bezwzgldnoci na barbarzyskich Ismaelitw, niewolnikw pijastwa, wina i Dionizosa. Plemi to bowiem istotnie suy Dionizosowi i Erosowi, uprawia rnego rodzaju stosunki pciowe; wraz z obrzezaniem ciaa nie obrzezuje swych dz. Jest niczym innym jak tylko niewolnikiem, po trzykro niewolnikiem wystpkw Afrodyty. Dlatego wanie Ismaelici otaczaj gbok czci Astarte i Astarotha, dlatego te wyej stawiaj wizerunek owej gwiazdy i zoty swj Chobar. Zboe uwaaj za symbol chrzecijastwa, gdy nie uderza do gowy i jest bardzo nasycajce. Tak objaniali wrbici winnice i pszenic.
Autorka nazywa przybyszw z Zachodu Frankami, Celtami, Latynami (czyli acinnikami), Normanami, a muzumanw Saracenami, Turkami, Agarenami, Ismaelitami czasem rnicujc te nazwy, przewanie jednak uywajc ich w znaczeniu oglnym, (przyp. red.)

365

Pomy jednak kres temu wrebnemu znakowi. Towarzyszy on nadejciu barbarzycw, a mdrzy ludzie przewidywali jakie niezwyke wydarzenia. Tumy te przybyy nie od razu i nie jedn drog; jakeby moga caa ta wielka masa, zebrana z rnych krajw, przeprawi si przez Cienin Longobardzk? Wpierw jedni, potem drudzy, pniej nastpni wszyscy po kolei przeprawiali si przez morze i dalej odbywali pochd ldem. Kade ich wojsko poprzedzaa, jak mwiam, chmura szaraczy. Patrzc na ni raz i drugi, wszyscy wiedzieli, e zwiastuje nadejcie oddziaw frankoskich. Kiedy ju wszystkie oddziay przeprawiy si przez Cienin Longobardzk, autokrator wezwa do siebie kilku dowdcw wojsk rzymskich, po czym wysa ich w okolice Dyrrachion i Aulony z rozkazem, by gocinnie przyjli tych, ktrzy si ju przeprawili, i zgromadzili wzdu drogi zapasy ywnoci dostarczanej ze wszystkich miejscowoci. Mieli te bez przerwy i za barbarzycami, dyskretnie ich pilnowa, a jeliby zobaczyli, e dokonuj napadw na pobliskie okolice ostrzeliwa lekkimi pociskami i odpdza. Wysanym dowdcom towarzyszyli tumacze znajcy jzyk aciski, by umierza ewentualne zajcia. Dla wikszej jasnoci i dokadnoci przytocz w swym dziele krce wszdzie wieci, e Godfryd by pierwszym, ktry sprzeda swe posiadoci i wyruszy w drog. By czowiekiem bardzo bogatym, szczyci si szlachectwem, mstwem i swym rodem, kady bowiem Celt usiuje wybija si ponad innych. Wwczas to nastpio poruszenie wrd mczyzn i kobiet, jakiego nie znaa nigdy pami ludzka. Maluczcy szczerze chcieli zoy hod Grobowi witemu i zwiedzi miejsca wite, natomiast ludzie przewrotni, a zwaszcza Boemund i inni mu podobni, nosili w gbi odmienne zamiary. Myleli, e moe uda im si ju teraz w czasie wyprawy zdoby cesarskie miasto; jak gdyby znaleli korzystn po temu sposobno. Boemund miesza w gowie wielu znakomitym ludziom, gdy ywi do autokratora zadawnion nienawi. Tymczasem Piotr, ktry ogosi wypraw, pierwszy ze wszystkich przeprawi si przez Cienin Longobardzk z osiemdziesiciotysiczn armi pieszych i stutysiczn konnic, po czym dotar przez Wgry do cesarskiego grodu. Plemi celtyckie jest zreszt, jak mona odgadn, bardzo gorce i szybkie. Jeli raz zapali si do czego, nie mona go ju powstrzyma. 6. Cesarz dowiedzia si, ile ju przedtem Piotr wycierpia od Turkw. Dlatego obecnie doradza mu poczeka na przybycie pozostaych hrabiw. Piotr jednak nie usucha, ufny w tumy, ktre mu towarzyszyy. Przeprawi si przez cienin i stan obozem przy miasteczku o nazwie Helenopolis. Za nim cigno okoo dziesiciu tysicy Normanw. Odczyli si oni od reszty wojska i grabili okolice Nikei, obchodzc si z ca ludnoci niezwykle okrutnie. Nawet niemowlta rnli na kawaki albo nadziewali na rona i piekli w ogniu. Ludzi w podeszym wieku poddawali rnego rodzaju torturom. Kiedy mieszkacy Nikei dowiedzieli si o postpkach Normanw, otworzyli bramy i dokonali na nich wypadu. Gdy jednak zawrza zacity bj, wycofali si do twierdzy, poniewa Normanowie walczyli niezwykle zajadle, po czym powrcili wraz ze zdobycz do Helenopolis. W miecie powsta spr midzy nimi a tymi, ktrzy nie wzili udziau w wyprawie. Zazdro, jak to zwykle bywa w takich wypadkach, rozpalia onierzy pozostaych w miecie. Wybucha midzy nimi ktnia, w wyniku ktrej ci zuchwali Normanowie znowu oddzielili si od pozostaych, wyruszyli na Kserigordos i wzili go wprost w marszu. Na wiadomo o tych wypadkach sutan wysa przeciwko Normanom Elchana ze znacznymi wojskami. Elchan wyruszy na Kserigordos i zdoby go za jednym zamachem.

366

Cz Normanw pada upem miecza, cz dostaa si do niewoli, a Elchan ju przemyliwa, co ma zgotowa tym, ktrzy pozostali z Kuku-Piotrem. Porobi w stosownych miejscach zasadzki, na ktre musieli si niespodziewanie natkn i straci ycie wszyscy zmierzajcy w kierunku Nikei. Znajc nadto chciwo Celtw, wezwa do siebie dwch przedsibiorczych onierzy. Kaza im pj do wojska Kuku-Piotra i rozgasza, e Normanowie, zdobywszy Nike, dziel si wanie upami. Wie dotara do ludzi z otoczenia Piotra i sprawia niesamowite zamieszanie. Gdy tylko usyszeli o dzieleniu bogactw, popdzili w nieadzie drog na Nike, niepomni na swe dowiadczenie wojskowe ani na szyk, w jakim si idzie do boju. Plemi Latynw, jak ju przedtem powiedziano, jest w ogle bardzo chciwe na bogactwo. Ilekro postanowi napa na jaki kraj, traci rozsdek i nie ma na adnego hamulca. Idc nie w szyku wojskowym ani nawet nie oddziaami, wpadli koo Drakonu w zasadzki tureckie i ndznie zginli. Pastw miecza ismaelickiego pada wwczas tak olbrzymia masa Celtw i Normanw, e ci, ktrzy zbierali walajce si wszdzie zwoki zabitych, uoyli z nich, powiedziaabym, nie tyle kurhan, pagrek czy wzgrze, lecz ca gr, ogromn w swej wysokoci i wielkiej powierzchni; tak olbrzymi by stos koci. Duo pniej ludzie z tego samego, co zabici, plemienia, wznoszc mury na ksztat miasta, uyli do ich budowy koci pomieszanych z kamieniami i zrobili z tego miasta co w rodzaju grobowca polegych. Miasto stoi do dnia dzisiejszego, otoczone murami wzniesionymi z kamieni zmieszanych z komi. Wszyscy oni padli upem miecza. Do Helenopolis powrci jedynie Piotr z garstk swoich. Turcy znowu porobili zasadzki, by ich schwyta. Kiedy do autokratora dosza zupenie pewna wiadomo o wszystkim i o tej niesamowitej rzezi, uzna, e byoby rzecz straszn, gdyby i Piotr dosta si do niewoli. Natychmiast wezwa do siebie Konstantyna Euforbena Katakalona, o ktrym wspominaam ju wielokrotnie w mym dziele, zaadowa na statki wojskowe znaczne oddziay zbrojne i wysa mu na pomoc z drugiej strony cieniny. Turcy na widok Katakalona zawrcili do ucieczki. Katakalon, nie tracc ani chwili, zabra Piotra wraz z garstk jego ludzi i przywiz cao do cesarza. Cesarz przypomnia Piotrowi jego pierwsz nierozwag i to, e znowu wpad w tak okropne pooenie, gdy nie usucha rad cesarskich. Butny Latyn odpowiedzia, e nie on ponosi win za to ogromne nieszczcie, lecz ci, ktrzy go nie usuchali i dali si ponie wasnym zachciankom. Nazwa ich rozbjnikami i zodziejami, ktrych Zbawiciel wanie dlatego uzna za niegodnych, by oddali cze Grobowi witemu. Latyni, ktrzy jak Boemund i inni jemu podobni od dawna paali dz zdobycia dla siebie Cesarstwa Rzymskiego, znaleli wietn po temu okazj w hasach goszonych przez Piotra, o czym bya mowa, i spowodowali ow ogromn wypraw, oszukujc prostych ludzi. Udawali, e wyruszaj przeciwko Turkom dla wyzwolenia Grobu witego, i sprzedawali swe wasne posiadoci. 7. Pewien Ubos, krl Frankii [Hugo, brat krla Francji przyp. red.], dumny jak Nawat ze swego szlachectwa, majtku i potgi, tu przed wyjazdem z ojczyzny w drog do Grobu witego chcia z gry zapewni sobie wspaniae przyjcie ze strony autokratora. Rozkaza wystosowa do niego mieszne sowa: Przyjmij do wiadomoci rzecze cesarzu, e ja, cesarz nad cesarzami, jestem najwikszy ze wszystkich yjcych pod niebem. Dlatego te, kiedy przybd, ty powinien wyjecha na spotkanie i przyj mnie wspaniale, stosownie do mego wysokiego rodu." Cesarz wysucha treci listu. Duksem Dyrrachion by podwczas Jan, syn sewastokratora Izaaka, o ktrym powyej mwiam, natomiast stanowisko duksa floty sprawowa Mikoaj

367

Maurokatakalon. Porozmieszcza on w pobliu portu Dyrrachion statki, jeden po drugim, w pewnej odlegoci, a sam wyjeda z miasta obserwowa morze, by aden statek piracki nie przelizn si niepostrzeenie. Do nich wanie obu wysa autokrator pilne listy z rozkazem, eby duks Dyrrachion wyglda z ldu i morza przybycia Ubosa i natychmiast powiadomi autokratora o jego nadejciu. Samego Ubosa mia przyj okazale. Duks floty otrzyma polecenie zachowa nadal bezwzgldn czujno i sta bez przerwy na stray. Kiedy Ubos przybi do brzegu Longobardii, z miejsca wysa do duksa Dyrrachion poselstwo zoone z dwudziestu czterech posw. Mieli oni na sobie zote pancerze i takie nagolenice. Towarzyszy im hrabia Tzerpanterios i Elias, ktry uciek od autokratora z Tesaloniki. Posowie zwrcili si do duksa ze sowami: Niech bdzie ci, duksie, wiadomo, e pan nasz, Ubos, niebawem tu przybdzie. Niesie on z Rzymu zot chorgiew witego Piotra. Przyjmij te do wiadomoci, e jest on dowdc wojska frankoskiego. Przygotuj si wic na przyjcie Ubosa i armii, godne jego potgi, powitaj go naleycie." Gdy posowie przekazywali duksowi powysze sowa, Ubos, jak wiadomo, przyby przez Rzym do Longobardii. W czasie przeprawy morskiej z Bari do Ilirii wpad w bardzo siln burz i straci wikszo statkw wraz z zaog i onierzami. Jedynie bark na wp rozbit, w ktrej wanie znajdowa si Ubos, wyrzuciy fale na brzeg midzy Dyrrachion a przyldkiem zwanym Paloi. Cudem uratowanego zastali dwaj postawieni tam dla wypatrywania jego przybycia onierze, ktrzy zwrcili si do ze sowami: Duks niecierpliwie oczekuje twego przybycia i bardzo chce ci widzie." Ubos od razu zada konia. Jeden z onierzy zsiad ze swego wierzchowca i da mu z yczliwoci. W tym stanie ujrza duks ocalaego Ubosa. Powita go z honorami, zapyta, jak drog i skd przybywa. Kiedy dowiedzia si o nieszczciu, jakie go spotkao w czasie przeprawy, doda mu otuchy, robic dobre nadzieje, i przyj przy bogato zastawionym stole. Po uczcie pozostawi mu swobod dziaania, lecz niezupen. Od razu te zawiadomi autokratora o wszystkim, co dotyczyo Ubosa, i oczekiwa na dalsze rozkazy. Autokrator, powiadomiony o caym zdarzeniu, z miejsca wysa Butumit do Epidamnos, miasta, ktre nieraz nazywalimy Dyrrachion. Mia on zabra stamtd Ubosa i sprowadzi do stolicy nie drog najkrtsz, lecz objedajc przez Filippopolis. Ba si bowiem tumw i wojsk Celtw nadcigajcych z tyu. Cesarz przyj Ubosa z honorami i ogromn yczliwoci. Obdarzy olbrzymi sum pienidzy i nakania, by zosta jego wasalem, skadajc przyjt wrd Latynw przysig. 8. Niniejsza opowie o Ubosie stanowi jedynie wstp, gdy z kolei Boemund, o ktrym czsto wzmiankowaam powyej w mym dziele, przeprawi si w niespena pitnacie dni pniej przez morze z wieloma hrabiami i wojskiem przekraczajcym wszelk liczb i przybi do brzegw Kabalionu w pobliu Busy takie nazwy nosz miejscowoci w tych czciach kraju. Niech nikt nie gani mnie z tego powodu, e posuguj si nazwami barbarzyskimi, ktre oszpecaj wtek historii. Nawet Homer nie poczytywa sobie za hab wymieni imiona Beotw i nazwy rnych wysp barbarzyskich ze wzgldu na ciso historyczn. W lad za Boemundem przybi do brzegw Longobardii rwnie hrabia Prebentzas. On take chcia dokona przeprawy przez cienin. W tym celu wynaj za sze tysicy staterw ogromny trzymasztowy statek piracki z dwustu wiolarzami i trzema holowanymi szalupami. Nie eglowa jednak, jak reszta wojsk Latynw, do brzegw Aulony, w strachu przed flot rzymsk, lecz podnis kotwic, zboczy lekko z kursu i dopyn wprost do Chimary, korzystajc z pomylnego wiatru.

368

Ba si dymu, a wpad w ogie. Natrafi bowiem nie na statki penice stra tu i wdzie na Cieninie Longobardzkiej, lecz na samego duksa caej floty rzymskiej, Mikoaja Maurokatakalona. Duks wiedzia ju przedtem o owym statku pirackim, wzi wszystkie dwu- i trjrzdowce z caej floty oraz kilka cigaczy, po czym stan na kotwicy u Kabalionu, naprzeciwko Asonu, z ktrego odpyn, pozostawiajc tam du flot. Tak zwanego drugiego komesa wysa w morze na jego wasnym statku, nazywanym wrd marynarzy ekskussatos, z rozkazem, by da znak przez zapalenie ognia, gdy tylko wiolarze wspomnianego statku pirackiego odwi liny i wypyn na pene fale. Komes z miejsca oddali si i wykona rozkaz. Duks Mikoaj ujrza dany znak. Od razu rozkaza wcign agle na maszty jednej czci statku, a drug wyposay w wiosa jak nki stonogi, po czym wyruszy na spotkanie hrabiego przeprawiajcego si wanie przez cienin. Napotka go, kiedy pyn popiesznie do przeciwlegego brzegu Epidamnos. Mia ze sob tysic piciuset zbrojnych onierzy i osiemdziesit wybornych koni. Na widok duksa sternik statku powiada do hrabiego Prebentzasa: Ta flota zmierza na nas, pynie z Syrii, grozi, e padniemy ofiar noa i miecza." Hrabia rozkaza wszystkim szybko wdzia pancerze i walczy dzielnie. Chocia bya wwczas poowa zimy dzie powicony pamici wielkiego kapana Mikoaja panowaa spokojna, bezwietrzna pogoda, a ksiyc w swej peni wieci noc janiej ni na wiosn. Wiatru nie byo wcale, statek piracki nie mg pyn dalej, sta bez ruchu na falach. W tym miejscu dziea chciaabym powiedzie kilka sw o bohaterskich czynach Mariana. Od razu poprosi on duksa floty, a swego ojca, o najszybsze statki i ruszy wprost na statek piracki, uderzy go w dzib i usiowa zdoby. Na widok Mariana w penej zbroi podbiegli do od razu onierze gotowi do walki. Marian zacz zachca Latynw w ich ojczystym jzyku, by nie bali si niczego i nie podejmowali walki z ludmi o tej samej, co i oni, wierze. Jaki Latyn strzeli z cangry do Mariana i trafi w hem. Cangra jest to uk barbarzyski, nie znany w ogle wrd Hellenw. Ciciwy nie naciga si praw rk, nie wysuwa si te uku naprzd rk lew. Napinajcy ciciw tej broni, gronej i dalekostrzelnej, musi odrzuci si, by tak rzec, prawie na wznak, zaprze si nogami w oba koce uku i obiema rkami nacign ciciw ze wszystkich si. Na rodku ciciwy znajduje si wpust o ksztacie pcylindrycznym, stykajcy si z sam ciciw. Rozmiar jego jest prawie rwny bardzo dugiej strzale, siga od ciciwy do rodka uku. Z tego wpustu wylatuj rnego rodzaju strzay. Wkadane do strzay s bardzo krtkie, lecz za to niezwykle grube, zakoczone u szpica cikimi elaznymi nasadkami. Strzay wypuszczone gwatownie moc ciciwy napitej z wielkim wysikiem, jeli ju trafi w jakikolwiek cel, nie odbijaj si w kierunku, skd zostay wystrzelone, lecz przebijaj na wylot tarcz czy pancerz z grubego elaza i lec dalej. Oto dlaczego lot tego rodzaju strza jest silny i nie do powstrzymania. Taki pocisk przebi ju nawet brzowy posg, a jeli trafi w mur potnego miasta, to albo ostrze jego wyjdzie na zewntrz, po drugiej stronie, albo cay wejdzie do muru, tak e go nie wida. Cangra dziaa tak, jakby strzela sam diabe. Kogo dosignie pocisk, ten pada nieszczsny. Umiera od razu, nie czujc uderzenia, tak jest ono silne. Taka wanie strzaa wypuszczona z cangry trafia w szczyt hemu, przebia go w locie, nie tknwszy nawet wosa Mariana. Opatrzno j powstrzymaa. Z kolei Marian szybko wypuci strza w hrabiego i trafi go w rami. Strzaa przebia tarcz, przesza przez uskowaty pancerz i utkwia w boku. Widzia to stojcy na przodzie statku jaki ksidz latyski, jeden z trzynastu walczcych wok hrabiego. Zacz gsto ostrzeliwa Mariana.

369

Marian nie straci ducha, nadal walczy z zapaem i jeszcze pobudza do walki swoich onierzy, tak e trzy razy musieli si zmienia ranni i wyczerpani bojem wojownicy otaczajcy hrabiego. Sam ksidz, mimo e odnis wiele ran i by zalany krwi, trwa w miejscu nieustraszony. Mamy zupenie inne wyobraenie o ksiach ni Latyni. My kierujemy si kanonami, prawami i dogmatem ewangelicznym: Nie dotykaj, nie krzycz, nie napadaj, albowiem jeste wywiecony. Natomiast barbarzyca latyski odprawia naboestwo, jednoczenie trzyma tarcz w lewej rce, praw potrzsa wczni i udziela Ciaa i Krwi Paskiej oraz patrzy na rze. Jest mem krwi, jak powiedziano w psalmie Dawida. Takie to plemi Latynw jednako kocha Boga i wojn. Podobnie i ten, lepszy wojak ni ksidz, wdzia szat kapask, chwyci za wioso, zaj si wojn i bitw, walczc zarazem z morzem i ludmi. Nasze obyczaje, jak dopiero co mwiam, wywodz si... od Aarona, Mojesza i naszego pierwszego biskupa. Walka trwaa od wieczora do poowy nastpnego dnia i stawaa si coraz bardziej zacita. Latyni wbrew wasnej woli poddali si Marianowi, kiedy ju poprosili o darowanie im ycia i otrzymali przyrzeczenie. Jedynie w niezwykle wojowniczy ksidz nie zaprzestawa walki, mimo e ju zawarto ukad pokojowy. Kiedy oprni koczan ze strza, chwyci za kamie i cisn nim w Mariana. Marian zasoni gow tarcz. Kamie uderzy w tarcz, rozbi j na czworo i strzaska hem. Oguszony ciosem, od razu upad bez sowa, straci przytomno. Lea tak do dugo, jak w sawny Hektor, ktry omal e nie wyzion ducha, uderzony przez Ajaksa kamieniem. Marian z trudem przyszed do siebie, zebra siy i zacz ostrzeliwa ksidza. Zada mu trzy rany. Ten jednak, bardziej dowdca wojskowy ni kapan, nadal jeszcze nie nasyci si walk. Kiedy ju rzuci we wroga wszystkie kamienie, jakie mia pod rk, nie pozostao mu nic do ciskania. Sta sam bez kamieni i strza, nie wiedzc, co ma dalej robi ani czym si broni przed przeciwnikiem. Zacz si miota, szale, rzuca jak dziki zwierz, ktry targa si sam na siebie. apa, cokolwiek mu wpado pod rk. Chwyci worek peen chleba jczmiennego i pocz rzuca bochenkami, jak gdyby odprawia naboestwo, robi z wojny wite obrzdy i sub Bo. Wzi jeden bochenek, cisn z penym rozmachem w Mariana i trafi go w policzek. Lecz wystarczy o tym ksidzu, statku i zaodze. Hrabia Prebentzas podda si Marianowi wraz ze statkiem i swymi ludmi. Dobrowolnie popyn z nim dalej. Kiedy przybili do brzegu i zeszli ze statku, ksidz zacz usilnie poszukiwa Mariana, a e nie zna jego imienia, szuka po kolorze ubrania. W kocu znalaz, podszed, wzi go w objcia, pocaowa i powiedzia chepliwie: Gdybycie mnie zastali na ldzie, wielu by z was zgino z moich rk." Puci Mariana z ramion i da mu srebrn czar wartoci stu trzydziestu staterw. Po tych sowach i wrczeniu podarunku kapan odda ducha. 9. Tymczasem hrabia Godfryd przeprawi si przez morze wraz z innymi hrabiami i wojskiem zoonym z dziesiciu tysicy jedcw i siedemdziesiciu tysicy pieszych. Dotar do stolicy i rozoy swe wojska na brzegu Propontydy od mostu przy Kosmidion a do witego Fokasa. Mimo e cesarz nalega, by przeprawi si przez cienin Propontydy, Godfryd zwleka z dnia na dzie i podajc jedn przyczyn za drug, ociga si. Krtko mwic, oczekiwa na przybycie Boemunda i reszty hrabiw. Jeli bowiem Piotr od samego pocztku przedsiwzi ca t ogromn wypraw dla zoenia pokonu Grobowi witemu, to pozostali hrabiowie, a wrd nich zwaszcza Boemund, ywili zadawnion nienawi wobec autokratora i szukali tylko sposobnoci na wywarcie zemsty za owo wietne zwycistwo, ktre odnis nad Boemundem w bitwie pod Lariss. Oywiaa ich wsplna myl, marzyli w snach o zdobyciu stolicy. Z takim zamiarem wyruszyli (o czym nieraz

370

powyej wzmiankowaam). Pozornie wyprawili si w drog do Jerozolimy, w rzeczywistoci chcieli pozbawi autokratora wadzy i opanowa stolic. Cesarz jednak od dawna pozna si na ich nikczemnoci. Wyda na pimie rozkaz wojskom najemnym i dowdcom, by rozlokowali si oddziaami na obszarze midzy Atyr a File (jest to miasto nad brzegiem Pontu) i stali na stray. Jeliby wysano kogokolwiek od Godfryda do Boemunda czy do idcych z tyu hrabiw, bd odwrotnie, od nich do Godfryda, naley mu zamkn drog. Tymczasem nastpio pewne zdarzenie. Cesarz wezwa do siebie kilku hrabiw z otoczenia Godfryda. Namwi ich, by skonili Godfryda do zoenia cesarzowi przysigi. Rozmowy przecigay si jednak z powodu gadatliwoci wrodzonej Latynom, lubujcym si ogromnie w dugich dysputach. Po obozie rozesza si faszywa pogoska, e cesarz kaza uwizi hrabiw. Niebawem ich zwarte falangi ruszyy na Bizancjum. Z miejsca zburzyy do szcztu paace pooone nad Srebrnym Jeziorem i jednoczenie przypuciy atak na mury Bizancjum, jednak bez uycia helepolw, gdy ich po prostu nie miay. Ufni w masy swego ludu, posunli si do tego stopnia zuchwaoci, e mieli czelno podoy ogie pod bram znajdujc si u stp paacu cesarskiego w pobliu wzniesionego dawniej przez ktrego z cesarzy kocioa pod wezwaniem wielkiego witego Mikoaja. Na widok falang latyskich zaczy biada, zawodzi, bi si w piersi nie tylko tumy ludu bizantyskiego, tchrzliwe i bez adnej znajomoci rzemiosa wojennego, nie wiedzc, co robi ze strachu, lecz nawet take ludzie oddani cesarzowi. Przypominali sobie w czwartek, w ktrym zdobyto miasto [1 kwietnia 1081 r., kiedy armia Aleksego wkroczya do Konstantynopola przyp. red.], i bali si, by dzie dzisiejszy nie sta si odwetem za te dawniejsze wydarzenia. Wszyscy obznajomieni ze sztuk wojskow biegali w nieadzie do paacu cesarskiego. Tymczasem cesarz wcale nie uzbroi si, nie wdzia uskowatego pancerza, nie wzi te do rki tarczy ani wczni, nie przypasa miecza, lecz nadal siedzia spokojnie na tronie, dodawa otuchy swym pogodnym obliczem, wlewa w dusze ufno, a jednoczenie naradza si z krewnymi i dowdcami wojskowymi nad rodkami zaradczymi. Po pierwsze, zabroni komukolwiek wychodzi poza mury do walki z Latynami, czciowo dlatego, eby nie narusza witecznego dnia (by bowiem czwartek najwikszego i witego tygodnia, w ktrym Zbawiciel ponis za nas wszystkich haniebn mier), czciowo ze wzgldu na uniknicie wojny bratobjczej. Z tego wanie powodu czsto wysya gocw do Latynw, by zaprzestali oblenia. Bjcie si mwi Boga, ktry zosta dzi za nas umczony i dla naszego zbawienia nie oszczdzi sobie ani krzya, ani gwodzi, ani wczni przeznaczonych dla otrw. Jeeli ju bardzo chcecie walki, to i my bdziemy do niej gotowi nazajutrz po Zmartwychwstaniu Zbawiciela." Latyni nie tylko e nie usuchali, lecz jeszcze bardziej zwarli swe falangi i zaczli gsto sypa pociskami, ranili w pier kogo ze stojcych w pobliu tronu cesarskiego. Na ten widok pierzcha wikszo znajdujcej si po obu stronach cesarza wity. On natomiast nadal siedzia nieustraszony, pokrzepia obecnych i czyni im agodne wyrzuty, tak e wszystkich ogarnia podziw. Kiedy zobaczy, e Latyni bezczelnie zbliaj si do murw i nie suchaj jego mdrych rad, wpierw wezwa do siebie swego zicia Nikefora, a mego cezara [Nicefora Bryenniusza, ma Anny przyp. red.]. Poleci mu wzi wyborowych onierzy, wietnych ucznikw, rozstawi na murze i obrzuci Latynw mas strza, lecz niecelnie. Mieli oni gwnie chybia, nie zabija, lecz raczej wzbudza strach ogromn iloci strza. Ba si bowiem narusza, jak ju mwiono, witoci dnia i nie chcia wojny bratobjczej.

371

Reszcie znakomitych onierzy, z ktrych wikszo nosia uki lub trzymaa dugie wcznie, wyda rozkaz otwarcia bramy koo kocioa w. Romana i zamanifestowania silnego natarcia w takim oto szyku. Kadego zbrojnego w wczni onierza osaniao z obu stron dwch peltastw. Tak ustawieni mieli maszerowa wolnym krokiem przed siebie, a niewielki oddzia doborowych ucznikw otrzyma rozkaz wyforowa si naprzd i z dala obrzuca gsto Celtw strzaami raz z jednej, raz z drugiej strony. Kiedy zobacz, e przestrze midzy obu szykami zmaleje, ucznicy maj da znak innemu oddziaowi tucznikw, ktrzy za nimi szli, by od razu zasypali gradem strza konie, a nie jedcw i nie rzucali si caym pdem na Latynw. Tak z jednej strony zaamie si gwna sia ataku Celtw z powodu zranionych koni i nieatwo im bdzie popdzi na Rzymian, z drugiej za, i to jest najwaniejsze, nie bd zabijani chrzecijanie. onierze skwapliwie wykonali rozkaz cesarski. Otworzyli bramy i rzucili si caym pdem na Latynw albo osadzali konie i zabijali wielu wrogw. Nieliczni tylko spord naszych odnieli tego dnia rany. Pozostawmy ich! Mj pan, cezar, stan, jak powiedziano, na basztach wraz z doborowymi ucznikami dla ostrzau barbarzycw. Wszyscy ucznicy mieli uki celne i dalekonone, wszyscy oni bowiem, modzi, niczym nie ustpowali we wadaniu ukiem Teukrowi Homerowemu. uk cezara by doprawdy ukiem Apollina. Cezar nie naciga jednak ciciwy ku piersi na sposb Grekw Homerowych, nie przykada te do uku elaznej strzay, by okaza, jak oni, sw sztuk myliwsk, lecz na miar jakiego drugiego Heraklesa wysya ze swego niemiertelnego uku miercionone strzay. Kiedy ujrza cel, trafia bez puda, jeli tylko mia ochot. W rnych okolicznociach, w czasie bitwy czy potyczki, trafia szybko i dokadnie w to, co tylko wzi na cel. Zawsze zadawa ran w t cz ciaa, w ktr mierzy. Tak silnie napina uk i tak szybko wypuszcza strza, e przeszed, wydawao si, w strzelaniu z uku samego Teukra i obu jaksw. Chocia by tak wprawny, na widok Latynw ukrytych za tarczami i w hemach, zuchwale i niedorzecznie zbliajcych si do murw, napina uk, przytyka strzay do ciciwy i strzela, jednak niecelnie, to za nisko, to za wysoko, gdy przestrzega witoci owego dnia, majc w sercu rozkaz cesarza. Ze wzgldu na ten dzie wstrzymywa si od celnego strzelania do Latynw, jednak gdy jaki zuchway i bezwstydny Latyn obrzuca gsto strzaami stojcych na murach obrocw, a nadto wykrzykiwa w swym jzyku jakie, jak si wydawao, obelgi, cezar wymierzy uk na niego. Strzaa nie wysza z jego rki na prno. Przebia tarcz, przesza przez uskowaty pancerz i przez rami, po czym utkwia w boku Latyna. Pad od razu i lea na ziemi nie wydajc gosu, jak mwi poeta, a do nieba wznis si krzyk chwalcw cezara i tych, ktrzy opakiwali zabitego. Zawrzaa silna i zacieka bitwa midzy przeciwnikami, gdy jedcy walczyli z uporem poza murami miasta, podobnie jak ci, ktrzy stali na murach. W kocu autokrator wprowadzi do walki swe wasne wojska i zmusi falangi Latynw do ucieczki. Nazajutrz przyby do Godfryda Ubos, doradzajc mu, by podporzdkowa si woli cesarza i przysig, e dochowa mu bezwzgldnie wiernoci, chyba e zechce jeszcze raz poprbowa wojennego dowiadczenia cesarza. Godfryd pocz mu robi wiele zarzutw, mwic: Ty wyruszye ze swej ziemi jak cesarz, z wielkim bogactwem, z wojskiem, a teraz spowodowae swj upadek z takiej wysokoci do rzdu niewolnikw. Przychodzisz do mnie z rad, bym postpi tak samo jak ty, jak gdyby dokona wielkiego czynu." Na to Ubos: Trzeba nam byo rzecze pozosta w swoim kraju i trzyma si z dala od cudzego. Skoro ju doszlimy a tu, potrzebujemy opieki ze strony cesarza. Jeli nie podporzdkujemy si jego rozkazom, nie moemy oczekiwa niczego dobrego." Ubos

372

odszed i nic nie wskra. Kiedy cesarz dowiedzia si, e jadcy z tyu hrabiowie ju si zbliaj, wysa kilku swych najlepszych dowdcw wraz z oddziaami wojskowymi i rozkaza, eby sprbowali jeszcze przekona Godfryda o koniecznoci przeprawy przez cienin. Na ich widok Latyni nie czekali ni chwili ani nie spytali, czego chc, tylko rzucili si do walki. Midzy przeciwnikami zawrza zacieky bj. Z obu stron pado wielu zabitych. Ranni zostali ci onierze autokratora, ktrzy zbyt zuchwale rzucili si na wroga. Poniewa jednak wojska rzymskie walczyy bardziej odwanie, Latyni zawrcili do tyu. Tak wic Godfryd musia wkrtce podporzdkowa si woli cesarza. Przyby do cesarza, zoy mu przysig, jakiej od niego zada, mianowicie, e wszystkie miasta i ziemie czy twierdze, ktre zdobdzie, a ktre przedtem naleay do Cesarstwa Rzymskiego, odda pod wadz dowdcy wysanego w tym celu przez cesarza. Gdy ju zoy przysig, otrzyma wiele pienidzy, zosta te gociem i wspbiesiadnikiem cesarza. Po wspaniaej uczcie przeprawi si przez cienin i stan obozem pod Pelekanos. Cesarz rozkaza dostarcza Latynom ywnoci pod dostatkiem. 10. W lad za Godfrydem przyby rwnie hrabia Raul z pitnastoma tysicami jedcw i oddziaw pieszych. Stan obozem nad Propontyd koo tak zwanego monasteru Patriarchy. Byli tam rwnie inni podlegli mu hrabiowie. Reszta wojsk rozoya si na wybrzeu a do samego Sosthenion. Raula oywiay te same, co i Godfryda, myli. On take zwleka z przepraw, by doczeka si przybycia wojsk idcych z tyu. Cesarz przewidywa przyszo, ba si ich nadejcia. Robi wic wszystko, co mg, byle tylko przypieszy przepraw Raula. Wezwa do siebie Oposa (czowieka o szlachetnym umyle, nie ustpujcego nikomu w sztuce wojennej). Kiedy ten przyby, otrzyma rozkaz dotarcia drog ldow wraz z innymi dzielnymi onierzami do Raula. Mia go zmusi do przeprawy przez morze. Zobaczy jednak, e Raul w aden sposb nie chce usucha rozkazu cesarskiego, wrcz przeciwnie, wyraa si o cesarzu zuchwale i bezczelnie. Wobec tego wdzia zbroj, ustawi wojsko w szyku bojowym, eby nastraszy barbarzyc. Sdzi bowiem, e w ten sposb nakoni Raula do przeprawy na przeciwlegy brzeg. Raul jednak szybciej, ni mona powiedzie, ustawi w porzdku bojowym swych Celtw i z radoci lwa, ktry natkn si na grubego zwierza, rzuci si z miejsca do gwatownej walki z Oposem. Tymczasem z morza nadpyn Pegasios w celu przewiezienia Celtw na drugi brzeg. Ujrza walk toczc si na ldzie z Celtami, ktrzy zuchwale nastaj na wojsko rzymskie. Wyszed na ld i zaatakowa Celtw od tyu. Wielu z nich pado, a jeszcze wicej odnioso rany. Pozostali przy yciu zaczli prosi o mono przeprawy. Cesarz, czowiek wielce przewidujcy, zadba o to, by nie poczyli si oni z Godfrydem, nie opowiedzieli mu o swoich dowiadczeniach oraz nie podburzyli go przeciwko niemu. Dlatego te zgodzi si skwapliwie na prob Celtw, zaadowa ich na statki i odwiz przez morze a do Grobu Zbawiciela, czego sami sobie yczyli. Cesarz wyprawi posw rwnie do hrabiw, ktrych nadejcia si spodziewa, przekaza im serdeczne sowa przyjani i wzbudzi w nich dobre nadzieje. Po przybyciu spenili oni chtnie wszystkie rozkazy. Tyle o sprawach dotyczcych hrabiego Raula. Za nim nadciga inny przeogromny i rnorodny tum, zebrany prawie ze wszystkich krajw celtyckich. Wiedli go krlowie, ksita, hrabiowie, a nawet biskupi. Autokrator, umiejcy trafnie przewidywa przyszo i zawczasu powzi odpowiednie kroki, wyprawi do nich posw, by ich spotkali przyjanie i przekazali sowa wielkiej yczliwoci. Rozkaza te specjalnie do tego wyznaczonym ludziom zaopatrywa Celtw po drodze w ywno, by nie byo najmniejszego powodu do skarg z ich strony. Wszyscy oni cignli do stolicy. Mgby kto powiedzie, e jest ich

373

wicej ni gwiazd na niebie, ni ziaren piasku na brzegu morskim. Istotnie, byo ich, jak mwi Homer tylu, ile lici, ile kwiatw na wiosn. Wszyscy oni zmierzali na Konstantynopol. Chtnie wymieniabym imiona wodzw, lepiej jednak, sdz, nie robi tego. Jzyk mi drtwieje, czciowo dlatego, e nie jestem w stanie wymwi nieartykuowanych dwikw barbarzyskich, po czci za z tego wzgldu, e przeraa mnie ich ilo. W jakim zreszt celu usiowaabym wylicza imiona tego tumu ludzi, ktrych sam widok napenia wspczesnych odraz? Kiedy wreszcie przybyli oni do stolicy, stanli obozem na rozkaz autokratora koo monasteru Kosmidion na obszarze cigncym si a do Hieron. Nie dziewiciu heroldw wzywao ich, jak niegdy Hellenw, swoim krzykiem, lecz wielu dzielnych onierzy. Chodzili oni za nimi i wzywali do posuszestwa rozkazom autokratora. Cesarz chcia nakoni hrabiw do zoenia mu przysigi, jak zoy ju Godfryd. W tym celu zaprasza ich oddzielnie do siebie, rozmawia z nimi o swoich zamiarach i usiowa wpyn na opornych za porednictwem mdrzejszych. Nie dawali si jednak przekona, czekali na przybycie Boemunda. Wynajdywali natomiast cigle rne sposoby, by unikn przysigi, stawiajc coraz to inne dania. Cesarz z wielk atwoci zbija ich argumenty, przywodzi rnorodne racje, w kocu doprowadzi do zoenia przysigi, jak zoy Godfryd. Jednoczenie kaza sprowadzi do siebie z Pelekanos, pooonego na przeciwlegym brzegu morskim, samego Godfryda na wiadka tego aktu. Kiedy ju wszyscy przybyli wraz z samym Godfrydem, kady z nich zoy przysig. Jaki znaczny Latyn mia czelno usi na tronie cesarskim. Cesarz znis to cierpliwie, nie wyrzek ani sowa, gdy od dawna zna bezczelny charakter Latynw. Dopiero hrabia Baldwin podszed, wzi tego czowieka za rk, kaza mu wsta i powiedzia, mocno gania: Nie wypada, eby tak postpowa, przecie obiecae suy cesarzowi. Zwyczaj panujcy u cesarzy rzymskich rwnie nie pozwala poddanym zasiada wesp z cesarzem. Ci, ktrzy zostali wasalami jego cesarskiej moci, powinni przestrzega rwnie obyczajw jego kraju." Ten nie odpowiedzia Baldwinowi nic, rzuci strasznym wzrokiem na cesarza i mrukn do siebie kilka sw w swoim ojczystym jzyku: Patrz, co za wieniak, sam siedzi, podczas gdy inni wodzowie stoj." Ruch warg Latyna nie uszed uwagi cesarza. Cesarz wezwa jednego z tumaczy biegych w jzyku aciskim i zapyta, co znacz te sowa. Dowiedziawszy si znaczenia tego, co powiedzia Latyn, na razie nic nie odrzek, lecz zatrzyma jego sowa w pamici. Kiedy wszyscy egnali si z cesarzem, zawezwa do siebie tego butnego, bezwstydnego Latyna. Zapyta, kim jest, skd pochodzi i z jakiego rodu. Na to ten: Jestem rodowitym Frankiem rzecze znakomitego pochodzenia. Wiem jedno. Na rozdrou kraju, z ktrego pochodz, wznosi si koci dawno temu zbudowany. Przychodzi do kady, kto chce stoczy pojedynek. Staje tam uzbrojony do walki, baga Boga o pomoc i czeka na kogo, kto odway si przyj jego wyzwanie. Na tym rozdrou spdziem wiele czasu w oczekiwaniu na tego, kto by stoczy bj ze mn. Nigdzie nie byo takiego miaka." Cesarz wysucha i powiedzia: Jeli dotd szukae bitwy i nie znalaze, to teraz nadarza ci si sposobno do nasycenia si wieloma bitwami. Radz ci nie sta ani w ogonie, ani na czele falangi, lecz zajmowa miejsce w rodku wraz z hemilochitami; mam due dowiadczenie w tym, jak walcz Turcy." Zreszt dawa takie wskazwki nie tylko jemu, lecz take przestrzega wszystkich innych przed trudnociami, jakie czekaj ich w drodze, i doradza, by nie cigali nierozwanie barbarzycw, kiedy Bg zele im zwycistwo, gdy mog wpa w zasadzki i zgin.

374

11. Tyle o Godfrydzie, Raulu i pozostaych uczestnikach ich wyprawy. Tymczasem Boemund przyby wraz z innymi hrabiami do Apros. Wiedzia, e nie pochodzi ze znakomitego rodu i nie rozporzdza wielkim wojskiem z powodu braku pienidzy. Dlatego usiowa pozyska sobie yczliwo autokratora, a jednoczenie ukrywa swoje prawdziwe zamiary. Ubiegajc innych hrabiw, jecha spiesznie z dziesicioma jedynie Celtami do cesarskiego miasta. Cesarz widzia te knowania, zna od dawna jego skryty i przewrotny charakter, mimo to chcia rwnie spotka si z nim szybciej ni z pozostaymi hrabiami, porozmawia, wysucha, co ma do powiedzenia, oraz nakoni, by przeprawi si przez morze, zanim przybdzie reszta. Obawia si bowiem, e Boemund poczy si z tymi, ktrzy prawie ju nadcigaj, i wpynie na zmian ich zamiarw. Dlatego spotka Boemunda z yczliwym, umiechnitym wyrazem twarzy, zapyta, jak przebiega podr i gdzie pozostawi hrabiw. Boemund odpowiedzia na wszystko, jak uwaa za suszne. Cesarz artobliwie przypomnia mu o jego dzielnych walkach pod Dyrrachion i Lariss, toczonych przeciwko cesarzowi, i o ich dawnej wzajemnej wrogoci. Boemund odpowiedzia: Chocia byem twoim wrogiem i przeciwnikiem na polu bitwy, obecnie przybywam z wasnej woli jako przyjaciel twojej cesarskiej moci." Autokrator poruszy z nim wiele tematw, usiowa subtelnie pozna w jakiej mierze jego myli. Kiedy zorientowa si, e Boemund zgodzi si zoy mu przysig na wierno, powiedzia: Teraz jeste zmczony podr, musisz ju odej i odpocz. Jutro bdziemy dalej rozmawia, o czym tylko zapragniemy." Boemund odjecha do Kosmidion, gdzie czekay na przygotowane zawczasu pokoje. Przygotowano te st obficie zastawiony rnymi zakskami i daniami misnymi. Potem kucharze przynieli take surowe misa zwierzt i ptakw, mwic: Te potrawy, ktre widzisz, przygotowalimy wedug naszego zwyczaju. Jeli nie podobaj ci si one, oto surowe kawaki misa, ktre przygotujemy wedle twego yczenia." Postpi tak i powiedzie rozkaza sam autokrator, ktry znakomicie potrafi przejrze upodobania kadego, wnikn mu do serca, odgadn jego myli. Dlatego te zna wrogo i zdradliwy charakter tego czowieka. Dla uniknicia jakiejkolwiek nieufnoci cesarz kaza przynie surowe misa, chcia rozproszy wszystkie podejrzenia gocia. I nie omyli si. Przebiegy Boemund nie tylko e w ogle nie skosztowa adnej z potraw, ale nawet nie dotkn czubkami palcw. Z miejsca odsun je od siebie. Nie mwic nikomu ani sowa o swym podejrzeniu, ktre mu si nasuno, porozdawa wszystko obecnym. Pozornie wygldao na to, e obdziela ich z yczliwoci, rzeczywicie za, gdyby kto si dobrze przyjrza, gotowa im miertelny napj. Nie ukrywa nawet swego podstpu, tak dalece gardzi swymi poddanymi. Wasnym kucharzom nakaza przygotowa surowe misa wedug kuchni przyjtej w ich kraju. Nazajutrz zapyta tych, co zjedli owe potrawy, jak si czuj. Nawet bardzo dobrze" odrzekli i zapewnili, e nie odczuwaj adnej dolegliwoci. Wwczas wyjawi im to, czego dotd nie powiedzia: Ja pamitam wojny z nim prowadzone i ow straszn bitw. Dlatego baem si, eby nie zgotowa mi mierci, dodajc do potraw jakiej miertelnej trucizny." Tak postpowa Boemund. Ja nigdy nie widziaam, by kto, postpujc w czym jednym le, nie schodzi w ogle z drogi dobrego postpowania we wszystkich sowach i czynach. Ten bowiem, kto odszed od rodka i skoni si do jakiejkolwiek skrajnoci, zawsze stoi daleko od cnoty. Cesarz kaza wezwa do siebie Boemunda i zada zoenia przysigi zgodnie ze zwyczajem panujcym wrd Latynw. Boemund zna swj stan. Wiedzia, e nie wywodzi si od sawnych przodkw, nie ma zasobw pieninych, a std i silnego wojska. Wraz

375

z nim cigno niewielu tylko Celtw. Ponadto by on z natury faszywy i dlatego bardzo chtnie podporzdkowa si woli autokratora. Nastpnie cesarz wyznaczy jedn komnat w paacu i kaza rozoy na pododze wszelkiego rodzaju drogocenne przedmioty, szaty, zote i srebrne monety, rzeczy o mniejszej wartoci. Tak dalece zapeni t komnat, e nie mona byo zrobi tam kroku z powodu mnstwa nagromadzonych rzeczy. Temu, kto mia pokaza to wszystko Boemundowi, autokrator rozkaza otworzy drzwi znienacka. Na widok kosztownoci Boemund stan przeraony i krzykn: Gdybym mia tyle bogactw, ju dawno bybym panem wielu krajw." Na to on: To wszystko darowuje ci dzi cesarz." Boemund przyj podarunek z wielk radoci, podzikowa i pojecha odpocz tam, skd przyby do paacu. Kiedy jednak przyniesiono mu dary, mimo e je przedtem podziwia, zmieni zdanie i rzek: Nigdy nie spodziewaem si takiej haby ze strony cesarza. Wecie to wszystko i odniecie temu, kto was wysa!" Cesarz zna zmienny charakter Latynw, odpowiedzia mu wic ludowym porzekadem: Za rzecz niech powrci do jej sprawcy." Kiedy Boemund wysucha odpowiedzi i zobaczy, e sudzy skrztnie zbieraj dary, zmieni zdanie. Chocia przedtem kaza odesa dary i by oburzony, pokaza wysannikom umiechnit twarz, zmieni si w mgnieniu oka, jak jaka omiornica. Czowiek ten by bowiem pody z natury, pomysowy w rnych okolicznociach, nikczemnoci sw i mstwem o tyle growa nad wszystkimi Latynami, jacy przeszli wwczas przez nasze pastwo, o ile nie dorwnywa im iloci posiadanych wojsk i pienidzy. Natomiast przewysza innych ogromn przewrotnoci, odznacza si niestaoci tak waciw Latynom. Oto dlaczego przyj on teraz z wielk radoci dary, ktre przedtem odtrci. Nastawiony by wwczas wrogo. Nie mia bowiem adnych posiadoci, wyruszy z ojczyzny pozornie, by pokoni si Grobowi witemu, w rzeczywistoci natomiast dla zdobycia sobie jakiego ksistwa, a jeli si uda, to nawet i dla zagarnicia Cesarstwa Rzymskiego zgodnie z radami swego ojca. Kto wprawi w ruch wszystkie spryny, jak mwi przysowie, potrzebuje ogromnie duo pienidzy. Autokrator zna wrogo Boemunda i jego zoliwo. Usiowa zrcznie i szybko usun .wszystko, co mogoby przynie korzy skrytym zamiarom Boemunda. Dlatego te, kiedy Boemund ubiega si o tytu wielkiego domestika Wschodu, nie otrzyma go Kretezyk trafi na Kreteczyka. Cesarz obawia si, eby Boemund, majc wadz domestika, nie'podporzdkowa sobie wszystkich hrabiw, a potem nie postpowa z atwoci tak,-jak bdzie sobie yczy. Cesarz jednak nie chcia, eby Boemund w ogle domyli si, e jego plany zostay ju odsonite. Przypochlebia mu si, robic dobre nadzieje: .Jeszcze nie przysza odpowiednia chwila, lecz ze wzgldu na swj zapa do czynu i wierno niebawem i to osigniesz." Aleksy porozmawia z hrabiami, obdarzy ich hojnie rnego rodzaju darami i zaszczytami, nazajutrz zasiad na tronie cesarskim. Wezwa do siebie Boemunda i wszystkich pozostaych hrabiw. Powiedzia im, co ich moe spotka w czasie drogi, udzieli wielu cennych rad, pouczy take o sposobach walk stosowanych zwykle przez Turkw. Wyoy rwnie, jak naley ustawia oddziay w szyku, jak robi zasadzki, ostrzeg przed zbytnim zapuszczaniem si naprzd w pocigu za Turkami, kiedy zawrc do ucieczki. Przy pomocy pienidzy i rad zagodzi dziko Latynw, da im poyteczne wskazwki i zachci do przeprawy. Szczeglnie polubi Isangelesa [Rajmund Saint-Gilles, hrabia Tuluzy przyp. red.] za jego gboki rozum, prawe serce i nieskalany sposb ycia. Pozna si jednoczenie i na tym, jak bardzo Isangeles ceni prawd i e nic nad ni nie przedkada. Tymi zaletami wyrnia si on spord reszty Latynw, jak soce wrd gwiazd. Dlatego zatrzyma go

376

przez pewien czas przy sobie. Kiedy wszyscy hrabiowie zoyli przysig autokratorowi i odpynli ju do Damalis przez cienin Propontydy, autokrator pozby si kopotw, jakich mu przysparzali. Wolny, wzywa czsto do siebie Isangelesa. Opowiada mu szczegowo, co moe si Latynom przydarzy w drodze, odsoni te przed nim swe podejrzenia co do zamiarw Frankw. Czsto wid z Isangelesem dugie rozmowy, jakby otwiera przed nim bramy swej duszy. Kiedy ju wszystko wyjani mu dobitnie, poleci stale czuwa nad przewrotnoci Boemunda. Gdyby Boemund chcia zama zoon przysig, ma wszelkimi sposobami przeszkodzi mu w jego knowaniach. Na to Isangeles powiada do autokratora: Boemund odziedziczy jakby w spadku po swoich przodkach przewrotno i wiaroomstwo. Staby si przeogromny cud, gdyby dotrzyma przysigi. Ja jednak zrobi wszystko, co bd mg, by zawsze spenia twe rozkazy." Zawar umow z autokratorem i odjecha, by doczy do caego wojska Celtw. Oczywicie, autokrator chcia wyprawi si przeciwko barbarzycom wesp z Celtami, lecz ba si ich nieprzebranej masy. Uzna za stosowne pojecha do Pelekanos, by przebywajc w pobliu Nikei, mie rozeznanie w sprawach Celtw, a jednoczenie ledzi wypady Turkw z miasta i wywiedzie si o pooeniu mieszkacw Nikei. Uwaaby dla siebie za hab, gdyby si nie odznaczy w tym czasie jakim bohaterskim czynem. Mia zamiar sam zdoby Nike, jeli tylko nadarzy si odpowiednia sposobno, a nie czeka, a oddadz mu j Celtowie zgodnie z tym, co przysigli. Zamys swj trzyma jednak w tajemnicy przed Celtami. O wszystkich przedsiwziciach, jak i o ich celu, ktry sobie wyznaczy, wiedzia jedynie sam. Zwierzy si tylko Butumicie, ktrego wysa z rozkazem, by pozyska sobie barbarzycw przebywajcych w Nikei za pomoc rnych przyrzecze i obietnicy penego darowania win, bd rwnie drog grb, mianowicie, e oczekuj ich takie lub inne nieszczcia, e padn upem miecza, jeli dostan si w moc Celtw. Cesarz od dawna zna pene oddanie Butumity, jego przedsibiorczo w podobnych sprawach. Taki miay pocztek opisywane wydarzenia. Taki by ich dalszy rozwj.

INDEKS OSB

Greckie formy imion podano w transkrypcji, ktra dla fonetycznej wygody rni si od transliteracji zgodnej z zaleceniami midzynarodowymi i Polsk Norm tym, e: eta jest zapisane jako e (bez zaznaczenia dugoci), ksi jako ks, omikron+ypsilon jako u, ypsilon jako y, khi jako ch, omega jako o (bez zaznaczania dugoci), przydech mocny jako h. Indeks obejmuje strony 9-266.

Achilles Tacjusz (Achilleus Tatios), romansopisarz 192 Aecjusz (Aetios) z Amidy, lekarz 36 Agatiasz Scholastyk (Agathias Scholastikos), poeta i historyk 38^1, 86, 128 Agezylaos (Agesilaos), krl spartaski 240 Agnieszka, ona Beli III 167 Agnieszka Anna, ona Aleksego II i Andronika I 169, 182 Ajnaow, Dymitr, bizantynista 254 Ajschylos, tragik 43 Akropolita, Jerzy (Georgios Akropolites), polityk i pisarz 211 Akropolita, Konstantyn (Konstantinos Akropolites), polityk i pisarz 242 Alberti, Leone Battista, humanista woski 243 Aleksander (Aleksandros), cesarz bizantyski 104, 141, 265 Aleksander Sewer, cesarz rzymski 15 Aleksander Wielki, krl macedoski 240, 246 Aleksander z Afrodisias, perypatetyk 186 Aleksander z Tralles, lekarz 36 Aleksy I Komnen (Aleksios Komnenos), cesarz bizantyski 121, 134, 141, 147-155, 159, 176, 184, 186-188, 197, 266 Aleksy n Komnen, cesarz bizantyski 165, 168, 199, 266 Aleksy in Angeles, cesarz bizantyski 172-174, 197, 205, 206, 266 Aleksy IV Angelos, cesarz bizantyski 174, 266 Aleksy V Murtzuflos, cesarz bizantyski 174,266 Aleksy I Komnen, cesarz Trebizondy 205
25 Cesarstwo Bizantyskie

Alfons V, krl Aragonii i Neapolu 228 Amadeusz Sabaudzki 222 Amalryk I, krl jerozolimski 167 Ambroy, Ojciec Kocioa 16 Anastazjusz (Anastasios) I, cesarz bizantyski 21, 40, 42, 265 Anastazjusz H, cesarz bizantyski 265 Andronik I Komnen (Andronikos Komnenos), cesarz bizantyski 165, 167170, 176, 177, 182, 197, 198, 205, 266 Andronik n Paleolog (Palaiologos), cesarz bizantyski 210, 213-215, 231, 239, 241, 242, 244, 247, 248, 257, 264, 266 Andronik ni Paleolog, cesarz bizantyski 214, 215, 218, 264, 266 Andronik IV Paleolog, cesarz bizantyski 223, 266 Andrzej (Andreios) z Krety, poeta 88 Angeli da Scarparia, Jacopo d', humanista woski 245 Anna, crka Romana H, ona ksicia kijowskiego Wodzimierza 115 Anna Komnena, crka Aleksego I 149, 154, 167, 179, 180, 184, 188, 189 Anna Sabaudzka, ona Andronika III 218, 220 Antemiusz (Anthemios) z Tralles, architekt 23, 36, 43 Antoni (Antonios) IV, patriarcha Konstantynopola 240 Antoninowie, dynastia rzymska 15 Anzelm z Canterbury, teolog 242, 245

378 Apokauk, Aleksy (Aleksios Apokaukos), megaduks 259 Apokauk, Jan (loannes Apokaukos), metropolita Naupaktos 234, 235 Apoloniusz (Apollonios) z Rodos, poeta 40
Apostolis, Micha, ucze Pletona 250

Arat (Aratos), poeta 40, 43 Archimedes, matematyk 91 Aretas (Arethas), arcybiskup Cezarei 128, 133 Argiropul, Jan (loannes Argyropulos), pisarzu-czony 245, 250 Arkadiusz (Arkadios), cesarz wschodniorzymski (bizantyski) 265 Arrian (Arrianos), historyk 137 Arseniusz (Arsenios), patriarcha Konstantynopola 213 Artabasdes, uzurpator 64 Arystofanes, komediopisarz 139, 196 Arystoteles, filozof 34, 35, 133, 139, 184, 186, 200, 242, 250 Asparuch, chan bugarski 60 Atanazy (Athanasios), patriarcha Konstantynopola 239, 244 August, cesarz rzymski 15, 68 Augustyn, Ojciec Kocioa 16, 17, 119, 242, 244 Aurelian, cesarz rzymski 17 Bajezid I, sutan turecki (osmaski) 223-225, 228, 240, 250, 264 Baldwin I, cesarz aciski 175, 205, 206 Baldwin II, cesarz aciski 212 Baldwin m, krl jerozolimski 162, 167, 182 Balsamon, Teodor (Theodoros), prawnik 193 Bardanes, Jerzy (Georgios), metropolita Korfu 235 Bardas, wuj Michaa HI 72-74 Barlaam z Kalabrii, teolog 220, 243 Bazylakes, Nicefor (Nikeforos Basilakes), retor 188, 190, 193 Bazyli (Basileios) I, cesarz bizantyski 74, 85, 97-99, 102, 119, 120, 138,265 Bazyli H, cesarz bizantyski 111, 114-117, 121, 124, 126, 141, 154, 181, 263, 265 Bazyli Wielki, Ojciec Kocioa 16 Bazylisk (Basiliskos), cesarz wschodniorzymski (bizantyski) 265 Bela m, krl wgierski 163, 166-168 Belizariusz (Belisarios), wdz 23, 26, 30, 31, 246, 247, 263 Benedykt XIII, papie awinioski 224

Benedykt de Sainte-Maure, poeta 246 Beniamin z Tudeli, podrnik ydowski 177 Berengaria z Nawarry, ona Ryszarda Lwie Serce 171 Berta z Sulzbach, pierwsza ona Manuela I (Irena) 159, 180, 182, 195 Besarion (Bessarion), kardyna 250 Blemydes, Nicefor (Nikeforos Blemmydes), pisarz-uczony 234 Boccanegra, Simone, przywdca ludu genueskiego 219 Boecjusz, filozof rzymski 200, 244, 255 Boemund I, ksi Antiochii 149, 151-153, 189 Boemund II, ksi Antiochii 157 Boemund in, ksi Antiochii 167 Bonifacjusz, rzymski namiestnik Afryki 21 Bonifacy z Montferrat, krl Tesaloniki 175, 205 Borys-Micha, chan bugarski 73, 97, 98, 101, 102, 118, 170 Boucicaut, marszaek zob. Jan de Maingre Bruni, Leonardo, humanista woski 245 Bryenniusz, Nicefor (Nikeforos Bryennios), m Anny Komneny 154, 155, 189 Burgundion z Pizy, Jan, uczony 200 Celestyn m, papie 173 Cesarini, Giuliano, kardyna 227 Cezar, Gajusz Juliusz, dyktator rzymski 244 Chalandon, Ferdinand, bizantynista 177 Chalkokondyles, Demetriusz (Demetrios), uczony 245, 260 Chalkokondyles, Laonik (Laonikos), historyk 250, 260 Charyton (Chariton), romansopisarz 192 Chlodwig, krl Frankw 22 Chojrosfakta (Choirosfaktes), Leon, dyplomata 131 Chomatian, Demetriusz (Demetrios Chomatianos), arcybiskup Ochrydy 235 Choniata, Micha (Michael Choniates), metropolita Aten 77, 193, 233, 234 Choniata, Nicetas (Niketas Choniates), historyk i teolog 116, 189, 193, 197,233 Chosroes II, krl perski 28 Chrystodor (Christodoros) z Koptos, poeta 40 Chryzoberges, Andrzej (Andreios Chrysoberges), teolog latynista 245 Chryzoloras (Chrysoloras), Manuel, filolog 245, 249, 264

379 Chumnos, Nicefor (Nikeforos), polityk i uczony 242 Corippus, Flavius Cresconius, poeta aciski 49 Cromwell, Oliver, przywdca rewolucji angielskiej 80 Cyceron, Marek Tuliusz, mwca 244 Cydones, Demetriusz (Demetrios Kydones), polityk i uczony 242, 244, 245 Cynam, Jan zob. Jan Cynam Cyparysjota, Jan zob. Jan Cyparysjota Cyprian (Kyprianos), metropolita Moskwy 248 Czaka (Tzachas), selducki emir Smyrny 150 Damascjusz (Damaskios), neoplatonik 34 Dandolo, Enrico, doa wenecki 173 Danielis, wdowa 85 Daniszmendowie, dynastia selducka 156 Dante Alighieri, poeta 247 Dawid, filozof aleksandryjski 35, 186 Dawid Komnen, zaoyciel cesarstwa Trebizondy 205 Dawid Komnen, ostatni cesarz Trebizondy 232 Delian (poprawniej Odelian), Piotr, przywdca powstania bugarskiego 117 Demostenes, mwca 43 Diofantos, matematyk 243 Dioklecjan, cesarz rzymski 56, 68 Dionizy Areopagita, ucze apostoa Pawa 34 pseudoDionizy Areopagita, teolog 34, 259 Dionizy Periegeta, poeta 196 Dioskor (Dioskoros), poeta 38 Dugosz, Jan, kronikarz 221 Dukas, historyk (XV w.) 260 Dukas, Konstantyn, wdz naczelny i buntownik za Konstantyna VH 104-106 Dukas, Konstantyn, syn Michaa VJJ 149 Dukasowie, dynastia 134, 137, 149 Duszan zob. Stefan Duszan Eliasz, filozof aleksandryjski 35, 186 Epikur, filozof 140 Eudoksja (Eudokia), cesarzowa, ona Konstantyna X i Romana IV 120, 266 Eudoksja, crka Aleksego m 172 Eufrozyna (Eufrosyne), ona Aleksego UJ 172 Eugenian, Nicetas (Niketas Eugenianos), retor 192 Eugenik, Jan (loannes Eugenikos), ucze Pletona 250 Eugenik, Marek (Markos Eugenikos), ucze Pielona 250 Eugeniusz IV, papie 226 Euklides, matematyk 91 Eumatiusz (lub Eustatiusz) Makrembolita (Eumathios, Eustathios Makrembolites), romansopisarz 192 Eurypides, tragik 140 Eustatiusz (Eustathios), metropolita Tesaloniki 166, 193, 195, 196 Eustracjusz (Eustratios), metropolita Nicei 186, 187 Fallmeyer, Johann Jakob, historyk 55 Fatymidzi, dynastia arabska w Egipcie 107, 179 Ficino, Marsilio, filozof woski 253 Filaret w. 85 Filip I, krl francuski 151 Filip Szwabski, krl niemiecki 172-174, 182 Filip, syn Baldwina II 212 Filipa z Antiochii, siostra Boemunda Ul 167 Filipik (Filipikos), cesarz bizantyski 61, 265 Filopon, Jan zob. Jan Filopon Flawiusze, dynastia rzymska 15 Focjusz (Fotios), patriarcha Konstantynopola 73, 74, 98, 99, 101, 118, 127, 130, 138 Fokas, cesarz bizantyski 27, 55, 265 Fokas, Bardas, uzurpator, bratanek Nicefora n 114 Fokas, Leon, syn Nicefora, stryj Nicefora U 107 Fokas, Nicefor (Nikeforos), wdz naczelny za Bazylego I 103 Fokasowie, rd monowadczy 110 Frankopul, Jan (loannes Frankopulos), dostojnik w Mistrze 258 Fryderyk I Barbarossa, cesarz niemiecki 160, 161, 164, 171, 173 Fryderyk U, cesarz niemiecki 208, 209 Fryderyk n Aragoski, krl Sycylii 214 Galen, lekarz 35, 90, 201 Galeriusz, cesarz rzymski 44 Gazes, Teodor (Theodoros), uczony 245 Gejza H, krl wgierski 162, 167 Gelimer, krl Wandalw 31 Gemist, Jerzy zob. Pleton, Jerzy Gemist Genadiusz Scholariusz zob. Jerzy Scholariusz Genzeryk, krl Wandalw 21, 22, 175 Geometres, Jan zob. Jan Geometres Gesjusz (Gessios) z Petry, lekarz 36 Gibbon, Edward, historyk 9, 261 Giotto di Bondone, malarz 256

380

Giustiniani, Giovanni, dowdca genueski 229 Glawas, Micha (Michael Glabas), fundator kocioa w Konstantynopolu 255 Gotfryd z Bouillon, Obroca Grobu witego" 151, 153 Gotfryd z Yillehardouin, ksi Achai 175, 205 Greco, El (Dominikos Theotokopulos), malarz 258 Gregoras, Nicefor (Nikeforos), pisarzuczony 243, 245, 249 Grossolano, Pitro, teolog 186 Grzegorz I Wielki, papie 27 Grzegorz X, papie 211, 212 Grzegorz z Nazjanzu, Ojciec Kocioa 16, 17, 135, 141 Grzegorz z Nyssy, Ojciec Kocioa 16, 33, 34 Guarino z Werony, humanista woski 245 Gwidon de Lusignan, krl jerozolimski 171 Hadrian I, papie 68 Hamdanidzi, dynastia arabska w Syrii 108, 111 Harun ar-Raszid, kalif z dynastii Abbasydw 69 Heksapteryg, Teodor (Theodoros Heksapterygos), uczony 234 Helena (Helen), ona Konstantyna VII 107 Helena Dragasz, ona Manuela n 259 Heliodor, romansopisarz 192 Henryk VI, cesarz niemiecki 171-173 Henryk II, krl angielski 160 Henryk H, ksi austriacki 182 Herakleonas, cesarz bizantyski 59, 89, 265 Herakliusz (Herakleios), cesarz bizantyski 21, 27-33, 35, 39-41, 48-50, 55, 57-59, 62, 75, 89, 116, 147,263,265 Herakliusz, ojciec cesarza Herakliusza 27 Herodot, historyk 38, 132, 260 Hieronim, Ojciec Kocioa 16 Himeriusz, dowdca floty 103 Hipokrates, lekarz 35, 90, 201, 259 Homer, poeta 38, 40, 41, 128, 137, 194, 196, 234, 260 Honoriusz, cesarz zachodniorzymski 265 Hugo z Vermandois, brat Filipa I, krla francuskiego 151 Humbert, kardyna 118 Hunyady Jan, wdz wgierski 227 Ignacy, patriarcha Konstantynopola 73, 99 Ignacy, diakon 87 Igor, wielki ksi kijowski 109

Innocenty III, papie, 173, 174 Innocenty IV, papie 208, 209 Irena (Eirene), cesarzowa, ona Leona IV 66-68, 72, 83, 89-91, 265 Irena, crka Izaaka n Angelosa, ona Filipa Szwabskiego 172, 182 Irena, crka Michaa VIII Paleologa, ona Iwana III Asena 237 Irena, ona Aleksego I Komnena 141 Irena, ona Jana U Komnena 153, 182, 198 Irena zob. Berta z Sulzbach Iwan UJ, wielki ksi moskiewski 14 Italik, Micha zob. Micha Italik Italos, Jan zob. Jan Italos Iwan II Asen, car bugarski 207 Iwan III Asen, car bugarski 237 Izaak I Komnen (Isaakios Komnenos), cesarz bizantyski 120, 121, 266 Izaak II Angeles, cesarz bizantyski 170-172, 174, 182, 197, 205, 266 Izokrates (Isokrates), mwca 56 Izydor (Isidoros), metropolita Kijowa, pniej kardyna 228 Jakub Baradeusz (lakobos Baradaios), biskup Edessy 124 Jakub z Wenecji, uczony 200 Jamblich (lamblichos), filozof 133 Jan I Tzymiskes (loannes Tzimiskes), cesarz bizantyski 111, 114, 265 Jan JJ Komnen (Komnenos), cesarz bizantyski 149, 153-158, 161, 165, 167, 176, 182, 189191, 198, 199, 264, 266 Jan UJ Watatzes (Batatzes), cesarz bizantyski (nicejski) 207-209, 234, 266 Jan IV Laskarys (Laskaris), cesarz bizantyski (nicejski) 209, 210, 266 Jan V Paleolog (Palaiologos), cesarz bizantyski 218-223, 239, 264, 266 Jan VI Kantakuzen (Kantakuzenos), cesarz bizantyski 215, 218-222, 237, 242-244, 249, 259, 260, 264, 266 Jan VII Paleolog, cesarz bizantyski 223, 266 Jan VIII Paleolog, cesarz bizantyski 226-228, 237, 239, 252, 266 Jan Agapet (Agapetos), patriarcha Konstantynopola 187 Jan Bekos (Bekkos), patriarcha Konstantynopola 212, 213 Jan Chryzostom, Ojciec Kocioa 16, 141, 200

381 Jan Cynam (Kinnamos), historyk 189 Jan Cyparysjota (Kyparissiotes), teolog latynista 245 Jan Ewangelista 135 Jan Filopon (Filoponos), filozof aleksandryjski 34, 35, 186 Jan Geometres, poeta 129 Jan Glikis (Glykys), patriarcha Konstantynopola 260 Jan Gramatyk (Grammatikos), patriarcha Konstantynopola 71 Jan Italos, filozof 134, 135, 144, 184, 186, 187 Jan Kamater, patriarcha Konstantynopola 173 Jan Klimaks, asceta 135 Jan Ksyfilin (Ksifilinos), patriarcha Konstantynopola 134 Jan Kukuzelis (Kukuselis), muzyk 260 Jan Lampadariusz (Lampadarios), muzyk 260 Jan Malaas, kronikarz 39, 40, 86 Jan Mauropus, poeta 129 Jan Roger, szwagier Manuela I Komnena 182 Jan Scylitzes (Skylitzes), kronikarz 126, 127 Jan Tzetzes, filolog i poeta 193-195 Jan z Damaszku, Ojciec Kocioa 87, 88, 191, 196, 200 Jan z Kapadocji, prefekt praetorium 84 Jan z Maingre, marszaek Boucicaut 224, 225 Jan z Sardes, retor 130 Jarosaw, ksi halicki 167 Jerzy (Genadiusz) Scholariusz (Georgios, Gen-nadios Scholarios), patriarcha Konstantynopola 228, 231, 252 Jerzy I Terter, car bugarski 212 Jowian, cesarz rzymski 265 Jzef I, patriarcha Konstantynopola 212, 213 Jzef U, patriarcha Konstantynopola 227 Jzef Hymnograf (losef Hymnografos), poeta 88 Julian Apostata, cesarz rzymski 16, 36, 49, 90, 265 Justyn (lustinos) I, cesarz bizantyski 23, 263, 265 Justyn n, cesarz bizantyski 26, 33, 38, 49, 265 Justynian (lustinianos) I, cesarz bizantyski 11, 17, 23, 26, 28, 30, 32-36, 38-41, 43^6, 48, 49, 56, 60, 62, 75, 84, 87, 89, 91, 97, 99, 132, 147, 161, 178, 236, 263, 265 Justynian II, cesarz bizantyski 60-62, 75, 78, 89, 105, 123, 265 Juwenalis, ucze Pielona 252 Kabakes, Demetriusz (Demetrios), sekretarz Pletona 250 Kalekas, Manuel, teolog latynista 245 Kalinik (Kallinikos), wynalazca ognia greckiego 60, 90 Kallimach, poeta aleksandryjski 40, 41 Kaojan, car bugarski 206 Kantakuzen (Kantakuzenos), Manuel, zarzdca Morei 237 Karol VI, krl francuski 225 Karol Andegaweski, krl Sycylii i Neapolu 210-212, 244, 264 Karol Wielki, cesarz frankijski 68, 69 Kastriota, Jerzy zob. Skanderbeg Katakilas (Katakylas), Leon, autor podrcznika ceremoniau dworskiego 131 Kefalas, Konstantyn (Konstantinos), antologista 128 Kekaumen (Kekaumenos), autor poradnika dla synw 125, 126, 131 Kilid Arslan U, sutan selducki 162, 164, 165 Kinnamos, Jan zob. Jan Cynam Klemens UJ, papie 171 Klimaks, Jan zob. Jan Klimaks Kolutos (Kolluthos), poeta 40 Komnen, Aleksy (Aleksios Komnenos), brat Manuela I 159, 199 Komnen, Andronik (Andronikos), brat Manuela I 159 Komnen, Izaak (Isaakios), brat Aleksego I 167 Komnen Izaak, brat Manuela I 158, 159, 170 Komnen, Izaak, wnuk poprzedniego, wadca Cypru 170, 171 Komnena, Anna zob. Anna Komnena Komnenowie, dynastia 149, 165, 170, 177, 182, 190, 193, 194, 197, 209, 210, 234, 235 Konrad ffl, krl niemiecki 156, 159, 160 Konstancja (waciwie Konstantyna), crka Konstantyna Wielkiego 44 Konstancjusz I, cesarz rzymski 265 Konstancjusz II, cesarz rzymski 265 Konstans (Konstas) U, cesarz bizantyski 59, 265 Konstantyn (Konstantinos) I Wielki, cesarz rzymski 11, 12, 16, 17, 44, 56, 91, 123, 147, 180, 236, 265 Konstantyn H, cesarz bizantyski zob. Tyberiusz , II Konstantyn Konstantyn Ul, cesarz bizantyski 59, 265 Konstantyn IV, cesarz bizantyski 59,60, 89, 265

382 Konstantyn V, cesarz bizantyski 62, 64-66, 69, 70, 83, 89, 123, 265 Konstantyn VI, cesarz bizantyski 6668,90,265 Konstantyn VII, cesarz bizantyski 103-105, 107, 110, 111, 119, 120, 123, 129-132, 141, 182, 265 Konstantyn VIII, cesarz bizantyski 111, 114, 117,265 Konstantyn IX Monomach (Monomachos), cesarz bizantyski 117-120, 133, 141, 184, 266 Konstantyn X Dukas, cesarz bizantyski 120, 121, 266 Konstantyn XI Paleolog (Palaiologos), ostatni cesarz bizantyski 15, 228-230, 237, 240, 264, 266 Konstantyn, rzekomy syn Romana IV Diogenesa 150 Kosmas Indykopleusta (Indikopleustes), geograf 35,36 Kosmas z Maiuma, poeta 87, 191 Krum, chan bugarski 69, 70, 102 Krytobul, Micha (Michael Kritobulos), historyk 260 Krzysztof (Christoforos) z Mityleny, poeta 129 Ksenofont z Efezu, romansopisarz 192 Kubiak, Zygmunt, tumacz 31 Kukuzelis, Jan zob. Jan Kukuzelis Kurkuas, Jan (loannes), wdz 108, 109, 263 Lagarde, P. de, bizantynista 129 Lampadariusz, Jan zob. Jan Lampadariusz Lemerle, Paul, bizantynista 135, 142 Leon I, cesarz wschodniorzymski (bizantyski) 265 Leon II, cesarz wschodniorzymski (bizantyski) 265 Leon III, cesarz bizantyski 61-64, 69, 82-84, 89, 99, 265 Leon IV, cesarz bizantyski 66, 90, 265 Leon V, cesarz bizantyski 69, 70, 84, 265 Leon VI, cesarz bizantyski 80, 99-104, 110, 129, 132, 138, 141, 265 Leon IX, papie 118 Leon, lekarz 90 Leon Matematyk (Mathematikos), metropolita Tesaloniki 91 Leonardo da Vinci 243 Leoncjusz (Leontios), cesarz bizantyski 265 Leoncjusz z Bizancjum, teolog 34 Lewon, armeski wadca Cylicji 156 Liutprand z Cremony, pose Ottona I, pisarz 123, 124, 180 Longos, romansopisarz 192 Lotar III, cesarz niemiecki 156 Ludwik VII, krl francuski 159, 169 Ludwik IX wity, krl francuski 210, 211 Ludwik Niemiecki, krl Frankw 73 Lukian z Samosat, pisarz 191 Machabeusze, rd judejski 47 Mahomet, prorok 28, 71, 263 Maksym Wyznawca (Maksimos Homologetes), teolog 35, 88 Malakes, Eutymiusz (Euthymios), biskup Neo-patrai 193 Malaa, Jan zob. Jan Malaa Malatesta, Sigismondo, dowdca wenecki 250 Manases, Konstantyn (Konstantinos Manasses), poeta 192 Manfred, krl Sycylii 209, 210 Maniakes, Jerzy (Georgios), wdz 116, 118 Manuel I Komnen (Komnenos), cesarz bizantyski 157-168, 170, 176, 180, 182, 184, 189, 190, 192, 195, 197, 266 Manuel U Paleolog (Palaiologos), cesarz bizantyski 223, 225, 226, 243, 245, 259, 266 Marcin IV, papie 212 Marcjan (Markianos), cesarz wschodniorzymski (bizantyski) 265 Marek Aureliusz, cesarz rzymski 17 Maria, crka Manuela I Komnena, ona Rajnera z Montferrat 163, 167 Maria, crka Romana I Lekapena, ona cara bugarskiego Piotra 108, 123 Maria, siostra Manuela I Komnena, ona Jana Rogera 182 Maria z Alanii, ona Michaa VII i Nicefora III Botaniaty 141, 149 Maria z Antiochii, druga ona Manuela I Komnena 163, 165, 167, 168, 180, 182 Maria z Paflagonii, pierwsza ona Konstantyna VI 67 Marian (Marianos), poeta 40 Martyna (Martina), ona cesarza Herakliusza 89 Mauropus, Jan zob. Jan Mauropus Maurycjusz (Maurikios), cesarz bizantyski 26, 27, 32, 39, 49, 55, 265 Mehmed I, sutan turecki (osmaski) 225, 226 Mehmed II Zdobywca, sutan turecki (osmaski) 15, 228-232, 250

383 Melecjusz (Meletios), mnich 90 Meliteniota, Teodor (Theodoros Meliteniotes), teolog 243 Menander (Menandros) Protektor, historyk 39 Metochita, Teodor (Theodoros Metochites), polityk i uczony 241, 242, 248, 249, 255 Micha I Rangabeusz (Michael Rangabaios), cesarz bizantyski 69, 83, 265 Micha II, cesarz bizantyski 70, 71, 84, 265 Micha m, cesarz bizantyski 71-74, 98, 119, 265 Micha IV, cesarz bizantyski 117, 266 Micha V, cesarz bizantyski 117, 265 Micha VI, cesarz bizantyski 120, 265 Micha VII Dukas, cesarz bizantyski 121, 126, 149, 266 Micha VIII Paleolog (Palaiologos), cesarz bizantyski 209-213, 236-239, 243, 244, 264, 266 Micha (IX) Paleolog, syn i wspcesarz Andronika H 214 Micha I Angelos, wadca Epiru 205, 207 Micha H Angelos, wadca Epiru 211 Micha Autorejan (Autoreianos), patriarcha Konstantynopola (w Nicei) 206 Micha Cerulariusz (Kerularios), patriarcha Konstantynopola 118 Micha Italik (Italikos), uczony 193 Micha z Anchialos, patriarcha Konstantynopola 184 Micha z Efezu, filozof 186 Mikoaj Mistyk (Nikolaos Mystikos), patriarcha Konstantynopola 103-106 Mikoaj I Wielki, papie 73 Mikoaj z Methone, teolog 184, 187 Milutin, krl serbski 214 Monteskiusz (Charles Louis de Secondat Mon-tesuieu), myliciel i pisarz 9 Moschopul (Moschopulos), Manuel, filolog 249 Moschos, Jan (loannes), ucze i nastpca Pletona 250 Mrukwna, Julia, tumaczka 221 Muawija, arabski namiestnik Syrii, pniej kalif 54 Murad I, sutan turecki (osmaski) 223 Murad U, sutan turecki (osmaski) 226228,264 Muzajos (Musafos), poeta 40 Narses, wdz 263 Nemanja, Stefan zob. Slefan Ncmanja Nemezjusz (Nemesios) /. Rmezy, filozof 200 Nicefor (Nikeforos) I, cesarz bizantyski 68, 69, 71, 72, 83, 120, 265 Nicefor U Fokas, cesarz bizantyski 110, 111, 114, 124, 126, 265 Nicefor ni Botaniata (Botaniates), cesarz bizantyski 121, 141, 266 Nicefor, patriarcha Konstantynopola 88 Nicefor, syn Konstantyna V 66, 67, 90 Nicefor Bryenniusz zob. Bryenniusz, Nicefor Nikander z Kolofonu, poeta 40 Nonnos, Teofanes, lekarz 131 Nonnos z Panopolis, poeta 37 Nur ad-Din, selducki wadca Syrii 167 Obolensky, Dymitr, bizantynista 14 Odelian, Piotr zob. Delian, Piotr Oleg, ksi kijowski 103 Olga, ksina kijowska 110, 111 Omajjadzi, dynastia arabska 88 Omar, kalif 29 Omurtag, chan bugarski 70 Oppian, poeta 194, 259 Orybazjusz (Oreibasios), lekarz 36, 90 Osman, zaoyciel dynastii osmaskiej 214 Otton I, cesarz niemiecki 114, 123 Otton de la Roche, ksi Aten 175 Owidiusz Nazo, Publiusz, poeta 244 Pachimeres, Jerzy (Georgios Pachymeres), pisarz-uczony 243, 249 Pakurian, Grzegorz (Gregorios Pakurianos), wdz 124 Palamas, Grzegorz, teolog hezychasta 220, 248 Paleolog, Andronik (Andronikos Palaiologos), kuzyn Andronika II, romansopisarz 247 Paleolog, Andronik, syn Manuela II 226 Paleolog, Andronik Asen, syn Iwana III Asena i crki Michaa VIII, Ireny 237 Paleolog, Jan (loannes), syn Andronika II 242 Paleolog, Teodor (Theodoros), syn Jana V 259 Paleologowie, dynastia 253, 264 Pappos, matematyk 91 Pardos, Grzegorz (Gregorios), filolog 194 Pawe (Paulos), patriarcha Konstantynopola 67 Pawe Silencjariusz (Silentiarios), poeta 41 Pawe z Eginy, lekarz 36, 90 Pelagiusz, twrca pelagianizmu 119 Pepin May (Krtki), krl Frankw 65 Petronas, wuj Michaa UJ 72 Pimen, metropolita Moskwy 259

384 Pindar, poeta 43, 128, 137, 196 Piotr, car bugarski 108, 123 Piotr ffl, krl Aragonii 212 Piotr de Courtenay, cesarz aciski 207 Piotr Pustelnik (Eremita), krzyowiec 151, 152 Pizydes, Jerzy (Georgios Pisides), poeta 31, 41 Planudes, Maksym (Maksimos), uczony 243, 244, 249 Platon, filozof 34, 35, 127, 129, 133, 134, 139, 184, 186, 250, 251 Pleton, Jerzy Gemist (Georgios Gemistos Plethon), filozof 250-253 Ploty n, filozof 133, 242, 250 Plutarch, pisarz moralista 129, 130 Polibiusz, historyk 38, 130, 188, 260 Porfiriusz, neoplatonik 133 Prodrom, Teodor (Theodoros Prodromos), poeta 190-193 Proklos, neoplatonik 34, 35, 133, 184, 186 Prokopiusz (Prokopios) z Cezarei, historyk 38, 40, 86 Psellos, Micha (Michael) 120, 121, 126, 130, 133, 134, 136, 186-188, 193 Ptochoprodrom (Ptochoprodromos, tosamy z Teodorem Prodromem?), poeta 191, 192 Ptolemeusz I Soter, krl Egiptu 34 Rafael (Raffaelo Santi), malarz 253 Rajmund Saint-Gilles, krzyowiec 151-153 Rajmund z Poitiers, ksi Antiochii 157 Rajner z Montferrat, zi Manuela I Komnena 167 Reginald, ksi Antiochii 161, 162 Robert Guiscard (Przebiegy), ksi normaski w Italii 121, 147-149 Robert Krtkoudy, ksi Normandii, krzyowiec 151 Roger I, ksi Sycylii 147 Roger U, krl Sycylii 156, 160, 161 Roger, zi Izaaka JJ Angelosa 182 Roman I Lekapen (Romanos Lekapenos), cesarz bizantyski 107-110, 123, 129, 265 Roman II, cesarz bizantyski 111, 114, 123, 141, 265 Roman UJ Argir (Argyros), cesarz bizantyski 117, 265 Roman IV Diogenes, cesarz bizantyski 120, 121, 125, 150, 165, 263, 266 Roman Melodos (Pieniarz), poeta 42, 43, 87 Romulus Augustulus, ostatni cesarz rzymski 16 Ryszard Lwie Serce, krl angielski 171 Sajf ad-Daula, emir hamdanidzki 108 Salomon, krl izraelski 46 Salutati, Collucio, kanclerz florencki, humanista 245 Samuel, car bugarski 115, 170 Sasanidzi, dynastia perska 22 Sathas, C., bizantynista 193 Scylitzes, Jan zob. Jan Scylitzes Senacherym, Micha (Michael SeiMchereimos), uczony 234 Sergiusz UJ, papie 103 Sergiusz (Sergios), patriarcha Konstantynopola 31 Sergiusz, przywdca paulicjan 81 Sfrantzes, Jerzy (Georgios), historyk 260 Silencjariusz, Pawe zob. Pawe Silencjarusz Skanderbeg (Jerzy Kastriota), przywdca albaskiego powstania antytureckiego 227 Sofroniusz (Sofronios), patriarcha Jerozolimy 29 Stauracjusz (Staurakios), cesarz bizantyski 69, 265 Stefan U, papie 65 Stefan, krl serbski 172 Stefan U, krl wgierski 156 Stefan III, krl wgierski 162 Stefan, syn Bazylego I, patriarcha Konstantynopola 101 Stefan Duszan, krl i car serbski 220-222 Stefan Nemanja, ksi serbski 163, 166, 171, 172 Stefan Wojsaw, ksi Zety 117 Stefan (Stefanos) z Aleksandrii, uczony 35, 90 Stryfnos, Micha (Michael), szwagier Izaaka U Angelosa 172 Sycyliota, Konstantyn (Konstantionos Sikeliotes), poeta 129 Symeon, car bugarski 101, 102, 104-108, 111, 114, 170,207,220 Symeon Logoteta (Logotetes) lub Metafrastes, hagiograf 131 Symeon Nowy Teolog (Neos Theologos), mistyk-poeta 135, 136 Symonida (Simonis), crka Andronika II, ona krla serbskiego Milutina 214 Symplicjusz (Simplikios), neoplatonik 34 wiatosaw, wielki ksi kijowski 111, 114

385 Tamara, krlowa gruziska 205 Tamerlan zob. Timur Leng Tarazjusz (Tarasios), patriarcha Konstantynopola 67, 68 Telec, chan bugarski 65 Teodor Angelos, cesarz Tesaloniki 207, 208 Teodor I Laskarys (Theodoros Laskaris), cesarz bizantyski (nicejski) 206, 207, 266 Teodor II Laskarys, cesarz bizantyski (nicejski) 209, 234, 243, 266 Teodor Studyta (Studites), teolog 88 Teodor z Sykeon, w. 37 Teodora (Theodora), cesarzowa, crka Konstantyna VIII 117, 120, 265,266 Teodora, ona Jana I Tzymiskesa 111 Teodora, ona cesarza Teofila, regentka 72, 73 Teodora, ona krla jerozolimskiego Baldwina H! 167, 168 Teodoryk Wielki, krl Ostrogotw 21, 22, 263 Teodota (Theodote), druga ona Konstantyna VI 67 Teodozjusz (Theodosios) I Wielki, cesarz rzymski 16, 265 Teodozjusz II, cesarz wschodniorzymski (bizantyski) 56, 229, 265 Teodozjusz ITT, cesarz bizantyski 265 Teofanes (Theofanes), inaczej Teofan Grek, malarz 256 Teofanes Nonnos zob. Nonnos, Teofanes Teofanes Wyznawca (Homologetes), kronikarz 86,87 Teofano (Theofano), ona Romana II i Nicefora HFokasa 111 Teofil (Theofilos), cesarz bizantyski 71, 86, 92, 265 Teofilakt (Theofylaktos), arcybiskup Ochrydy 193 Teofilakt Symokata (Symokattes), historyk 39 Teokryt, poeta 40, 192 Teoktyst (Theoktistos), doradca regentki Teodory 72 Terwel, chan bugarski 61, 105 Timur Leng (Kulawy), Tamerlan, zdobywca mongolski 225 Tomasz (Thomas) Magister, filolog 249 Tomasz Sowianin, przywdca powstania 70, 71,84 Tomasz z Akwinu, filozof 242 Tomisaw, krl chorwacki 108 Tornikes, Jerzy (Georgios), uczony 193 Totila, krl Ostrogotw 26 Trybonian (Tribonianos), prawnik 23 Tryfiodor (Tryfiodoros), poeta 40 Trykliniusz, Demetriusz (Demetrios Triklinios), filolog 249 Tukidydes, historyk 38, 39 Tyberiusz n Konstantyn (Tiberios Konstantinos), cesarz bizantyski 265 Tyberiusz Ul, cesarz bizantyski 26, 49, 265 Tzachas zob. Czaka Tzetzes, Jan zob. Jan Tzetzes Umur, emir Aydinu 220 Urban U, papie 151 Urban V, papie 222 Utman, kalif 59 Yasari, Giorgio, autor pierwszej historii sztuki 201 Yergerio, Pier Paolo, humanista woski 245 Yillehardouinowie, rd francuski rzdzcy ksistwem Achai 209 Walens, cesarz rzymski 265 Wasyl I, wielki ksi moskiewski 240 Wergiliusz Maro, Publiusz, poeta 31 Wilhelm I, krl Sycylii 161 Wilhelm II, krl Sycylii 172 Wilhelm (de Yillehardouin) I, ksi Achai 210 Wilhelm (de Yillehardouin) II, ksi Achai 211 Wilhelm Zdobywca, krl angielski 151 Wilhelm z Montpellier, m bratanicy Manuela I Komnena 182 Wadysaw UJ Warneczyk, krl polski i wgierski 227 Wodzimierz, chan bugarski 101 Wodzimierz, wielki ksi kijowski 114, 115 Wojsaw zob. Stefan Wojsaw Wolter (Yoltaire, waciwie Francois Marie Arouet), myliciel i pisarz 9 Wukan, syn Stefana Nemanji 172 Zenon, cesarz bizantyski 21, 265 Zoe, cesarzowa, ona Romana III Argira, Michaa IV i Konstantyna IX Monomacha 117, 120, 141-143, 265 Zoe Karbonopsyna (Karbonopsine), ona Leona VI, regentka 103, 104, 106, 107, 110 Zonaras, Jan (loannes), historyk 194 Zygmunt Luksemburski, krl wgierski, pniej cesarz niemiecki 224

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH

Abydos 103 Achaja zob. Morea Acheloos 106, 107 Adana 103, 153, 157 Adrianopol 55, 102, 106, 115, 150, 171, 206, 207, 221-223, 232, 264 Adriatyk 106, 116, 148, 153, 160, 161, 166, 209, 210, 261 Afrodito 38 Afryka 11, 16, 21-23, 26, 30, 53, 57, 59, 61, 71, 75, 263 Akka 114, 167 Akra zob. Akka Akroinon 62 Akwizgran 69 Alanowie 21 Alajehir zob. Filadelfia 215 Albania, Albaczycy 115, 153, 226-228, 239 Aleksandria 34, 35, 48, 53, 78, 119 Aleppo 110, 111 Amalekici 80 Amalfi 14, 66 Amida (dzi. Diyarbakir) 108 Amorion 62, 70, 71 Anadolu Hisar 228 Anatolikon 61, 69 Anchialos 65, 106 Andros 91 Anglia, Anglicy, Anglosasi 11, 147, 148, 160, 181, 221, 224 Ani 118, 120, 124 Ankara (ant. Ankyra) 71, 264 Ankona 161, 164 Ankyra zob. Ankara Antakya zob. Antiochia Antalya zob. Attalia Antiochia (dzi. Antakya) 27, 39,48, 53, 78,111, 119, 125, 152, 153, 155, 157, 161, 162, 187

Apulia 147 Arabia, Pwysep Arabski 22, 28, 54 Arabowie 12, 28, 54, 55, 59-62, 64, 66, 7173, 75,79,98-100, 103, 108, 110, 111, 116, 118, 122, 123, 137, 147, 226, 263 Aragonia 212, 228 Arelje 253 Argos 55 Arkadiopol (Arkadiupolis) 171 Armenia, Armeczycy 12, 27, 28, 61, 108, 120, 122, 124, 125, 137, 143, 167, 263 Armenia Cylicyjska 156, 161 Armeska Wyyna 54, 79, 109 Arta 234, 236 Asinu 198, 199 Ateny 34, 55, 77, 138, 175, 193, 199, 233 Aten ksistwo 205, 214 Athos 140, 220, 248, 257, 259 Attalia (dzi. Antalya) 159 Attyka 175, 233 Aulona (Walona, dzi. Ylora) 153 Awarowie 27, 28, 55, 56, 59, 60, 69, 70, 78, 79, 103, 263 Awinion 224 Aydin 214, 220 Azja 56, 238 Azja Mniejsza 12, 27, 29, 45, 54, 57, 61, 62, 64, 66, 69, 70, 73, 76, 79, 81, 82, 84, 86, 107-109, 114, 118, 120, 121, 124, 125, 147, 150-156, 158, 164, 171, 175, 176, 179, 205-209, 211, 213-215, 225, 227, 232, 233, 263 Azja rodkowa 118, 147, 261 Baalbek 114 Baczkowo 124 Bagdad 71, 91, 92, 118, 168, 208, 263 Baleary 21, 66

387 Bakan (Stara Panina) 69, 79, 150 Bakany, Pwysep Bakaski 12, 26, 27, 55, 59, 60, 66, 76, 102, 106, 116, 120, 147150, 153, 156, 158, 160, 163, 166, 170, 171, 186, 210, 215, 223, 225, 228, 253, 261, 263 Bari 98, 121, 147, 263 Bawit 48 Bazylea 226 Bejrut 114 Belgrad (ant. Singidunum) 43, 120, 156, 166 Beocja 175 Bitola 209 Bitynia 53, 214 Bizancjum (Byzantion), miasto 11 Bizancjum, Cesarstwo Bizantyskie passim Bliski Wschd 9, 14, 106, 109, 114, 118, 122 Bojana 253 Bosfor 11, 28, 55, 61, 73, 80, 103, 152, 155, 159, 168, 171, 201, 205, 215, 221, 228, 229, 230 Bonia 163 Braniczewo 156, 166, 167 Brindisi 161 Bulgarofygon (ant. Burtudizon) 102 Bugaria, Bugarzy 12, 14, 56, 60-62, 65-70, 73, 74, 91, 97, 98, 101-111, 114-118, 121, 123, 124, 143, 149, 150, 163, 170, 171, 182, 207, 208, 210-212, 215, 223, 224, 227, 238-241, 248, 263, 264 Burgas 65 Burgundowie 21 Bursa zob. Prusa Burtudizon zob. Bulgarofygon Byzantion zob. Bizancjum Cefalii 198 Cejlon 35 Ceuta zob. Septem Cezarea (Kaisareia) w Kapadocji (dzi. Kayseri) 54, 120 Cezarea (Kaisareia) w Palestynie (dzi. Kajsarije) 114 Chalcedon (Chalkedon) 168 Chazarowie 28, 61, 62, 98 Chersonez 64 Chilandari 257 Chiny 26, 53 Chios 164, 230 Chonai 199 Chorwacja, Chorwaci 108, 121, 153, 163, 166 Clermont 151 uer 253, 257 Cylicja 103, 111, 155, 158, 161, 167, 264 Cylicyjskie Wrota 152 Cypr 47, 54, 60, 64, 103, 111, 170, 171, 198, 210, 245 Czarne Morze 21, 55, 69, 71, 73, 102, 118, 148, 168, 206, 210, 222, 224, 227, 238 Czarnogra 98, 117 Czechy 221, 224 Dafni 199 Daleki Wschd 235, 238 Dalmacja 21, 64, 98, 153, 163, 166 Damaszek 28, 92, 114, 167 Damietta 72 Dania 221 Dara43 Dardanele 103, 171, 205, 207, 222 Deani 257 Delhi 225 Dewelt (Debeltos) 55 Didymoteichon 171 Divrigi zob. Tefrike Diyarbakir zob. Arnida Dniepr 21, 73 Dorylaion (dzi. Eskigehir) 152, 159 Dunaj 21-23, 27, 43, 55, 60, 102, 109, 111, 114-116, 118, 150, 156, 210, 222, 224, 227 Dyrrachion (Durazzo, Dracz, dzi. Durresi) 115, 147-149, 153, 166, 209 Dywin 29 Edessa (dzi. Urfa) 53, 108, 116 Efez 45, 180, 193, 214, 234, 264 Egejskie Morze 12, 55, 64, 103, 111, 156, 169, 205, 210 Egipt 11, 16, 27, 29, 33, 48, 56, 71, 72, 75, 79, 107, 114,239,263 Emeza (Emesa, dzi. Homs) 42, 114 Epir 148, 175, 205-212, 214, 215, 221, 226, 233-236, 238 Erewan 48 Eskigehir zob. Dorylaion Eubea 175, 205 Eufrat 43, 83, 108, 110, 115, 137 Eurazja 10 Europa 9, 12-14, 21, 54, 56, 68, 76, 106, 114, 118, 123, 124, 151, 153, 160, 173, 201, 206, 207, 209, 211, 215, 220, 221, 223, 225-227, 238, 261

388

Europa rodkowa 55, 224 Europa Zachodnia, Zachd 10, 21, 26, 27, 65, 68, 73, 79, 80, 84, 86, 98, 116, 120, 124, 147, 149, 151, 153, 154, 156, 158, 159, 161, 164-166, 172, 174, 177, 179, 180, 182, 183, 187-189, 191, 200, 201, 208, 212, 213, 219, 222, 224226, 254, 261, 265 Ferai 241 Ferrara 227, 250 Filadelfia (dzi. Alagehir) 215
Filipopol (Filippupolis, dzi. Plowdiw) 55, 171,

Indus 28 Irak 48, 114 Iran 114, 238 Italia, Italczycy 11, 12, 14, 21, 23, 26, 57, 59, 64-66, 79, 98, 110, 116, 118, 121, 134, 147, 151, 156, 158, 160, 161, 164, 181, 210, 226, 227, 234, 237, 245, 252, 256, 263, 264; zob. te Wochy Izmir zob. Smyrna Izmit zob. Nikomedia Iznik zob. Nicea Izrael, Izraelici 80, 81 Jaksartes (Syr-daria) 147 Jarmuk 28 Jemen 53 Jerozolima 27, 29, 48, 53, 78, 88, 114, 119, 140, 153 Joskie Morze 166 Joskie Wyspy 205, 210 Jordan 28 Kaffa 221 Kair 48 Kajsarije zob. Cezarea w Palestynie Kalabria 147 Kalykadnos 171 Kapadocja 54, 79, 120, 137, 179 Kartagina 22, 48, 61 Karyes 257 Kaspijskie Morze 62 Kastoria 198 Kaukaz 22, 28, 60, 62, 118, 210 Kayseri zob. Cezarea w Kapadocji Kefalinia 166 Kelebia 43 Keos 233, 234 Kerkira zob. Kortu Kijw 103, 109, 114, 115, 197 Kiti47 Klimowa 47 Kokotnica 207 Konstancja na Cyprze 54 Konstancja nad Jeziorem Bodeskim 245 Konstantynopol passim Konya zob. Ikonion Korea 238 Korfu (dzi. Kerkira) 160, 166, 234, 264 Korsyka 21 Korynt 55, 160, 194, 264

207, 222 Flandria 175 Florencja 199, 227, 231, 245, 249, 250, 253, 264 Francja, Francuzi 11, 154, 159-161, 175, 181, 211,212,221,224,241 Frankowie 21, 22, 27, 65, 66, 68, 69, 182 Frygia 62, 121 Gaeta 66 Galata 174, 213, 223, 229, 245 Galia, Galowie 21, 241 Galipol (Gallipolis) 222, 264 Gaza 37, 53 Genua, Genueczycy 163, 179, 210, 213, 214, 221-225, 229 Germanicea (Germanikeia, dzi. Maraj) 64, 110 Gibraltar 61 Gibraltarska Cienina 21 Graanica 196, 253, 257, 258 Grecja, grecki pwysep 11, 55, 58, 68, 72, 106, 160, 166, 170, 183, 194, 198, 199, 205-207, 209, 210, 214, 215, 223, 226, 234, 236, 248, 253 Grecy staroytni 14, 55, 147, 250 Grecy-Bizantyczycy 79, 157, 175, 183, 221, 224, 229, 230, 239, 245 Grecy nowoytni 55 Gruzja, Gruzini 14, 124 Halicz 167 Hercegowina 98 Hiszpania 11, 21, 26, 71, 151, 224 Holandia 21 Horas zob. Emeza Iberyjski Pwysep 21 Ikonion (dzi. Konya) 121, 164, 206, 208 Indie 53, 220

389 Kos 54 Kosowe Pole 223 Kreta 12, 71, 72, 103, 111, 175, 205, 210, 221, 230, 345, 263 Krym 61, 64, 98, 221 Ktezyfont (Ktesifon) 28 Kumani (Poowcy) 118, 150, 241 Kurbinovo 198, 199 Kyrenia 47 Kyzikos 59, 207 Lagudera 198, 199 Laodycea (Laodikeia, dzi. Latakia) 103, 153 Larnaka 47 Latakia zob. Laodycea Lebunion 150 Lesbos 164, 245 Lewant 158, 179, 181, 182 Liban 48 Liege 141 Loara 28, 147 Lombardzka Liga 164 Londyn 141, 225, 258 Longobardowie 10, 12, 26, 57, 59, 64-66 Lyon 211, 264 aciskie Cesarstwo 206, 209, 211, 212, 228, 234, 264 Macedonia 106, 125, 148, 170, 172, 198, 205, 209, 218, 220, 223, 235, 257 Madianici 80 Madziarzy 102, 110, 153 Malatya zob. Melitena Malta 98 Mamistra (ant. Mopsuestia) 111, 157 Mantzikert 120, 125, 144, 155, 165 Maraj zob. Germanicea Marica 150, 208, 223 Marmara morze 59, 61, 150, 197, 229 Martyropol (Martyropolis, dzi. Mayferkat) 108 Mauretania 21 Mayferkat zob. Martyropol Meander 164 Medyna 28, 59, 147, 263 Mekka 28, 263 Melitena (Melitene, dzi. Malatya) 72, 108, 125, 156 Membid 110 Menteje 214 Mesembria (dzi. Nesebyr) 238, 253 Messyna 118 Messyska Cienina 116, 147 Mezopotamia 12, 27, 28, 33, 75, 109, 114, 116, 118 Mowie 241 Mileseva 253 Mistra 215, 228, 231, 238, 240, 250-254, 257-259, 265 Mongoowie 208, 214, 225, 238, 241 Monreale 198 Mopsuestia zob. Mamistra Morawa w Serbii 156, 227 Morawy 98 Morea (Achaja) 205, 209-211, 214, 231, 237, 238, 240, 246, 250 Moskiewskie Wielkie Ksistwo 14 Moskwa 141, 199, 225, 248, 258, 259 Myriokefalon 164166, 264 Naissus zob. Nisz Naupaktos 234 Neapol 14, 66, 228 Neopatrai 193 Nerezi 197-199 Nesebyr zob. Mesembria Nicea (Nikaia, dzi. Iznik) 67, 152, 186, 206, 215, 233-235, 264 Nicejskie Cesarstwo, Nicejczycy 207-211, 233-235, 264 Niemcy 11, 21, 159-161, 171, 175, 181, 221 niemieckie cesarstwo 154, 156, 159 Nikomedia (dzi. Izmit) 215, 264 Nikopol 224, 264 Nikozja 245 Nil 38 Niniwa 28, 263 Nisz (ant. Naissus) 23, 166, 167, 223, 227 Nizybis (Nisibis, dzi. Nusaybin) 108 Normanowie 118, 119, 123, 147, 148, 153156, 159, 160, 166, 178, 181, 195, 196, 226, 263, 264 Norymberga 171 Nowogrd Wielki 256 Numidia 21 Nusaybin zob. Nizybis Nymfaion 207 Ochryda 193, 235, 253, 257, 258 Orontes 210

390 Osmanowie zob. Turcy osmascy Ostrogoci 21, 22, 26, 161, 263 Otranto 147 Pad 26 Padwa 245, 256, 260 Paflagonia 168 Palermo 71, 161, 198, 212 Palestyna, Ziemia wita 11, 16, 27, 48, 53, 75, 86, 151, 157,159, 171,173-175,179,248,263 Panonia 102 Pary 48, 141, 225 Patras 55, 85 Pelagonia 209, 211, 264 Peloponez 12, 15, 55, 56, 85, 175, 205, 207, 211, 212, 214, 215, 224, 226, 228, 231, 237, 246, 250-252 Perm47 Persja, Persowie 22, 23, 26-28, 30, 31, 33, 34, 41, 49, 53-55, 57, 118, 231, 240, 241, 263 Perska Zatoka 53 Pieczyngowie 102, 109, 118, 120, 150 Piza, Pizaczycy 154, 163, 179 Pliska69, 115 Powdiw zob. Filipopol Poimanenon 207 Polska 26, 221, 224, 238 Polowcy zob. Kumani Pont, okrg pontyjski 168, 175 Ponthiou 65 Pontyjskie Gry 206 Preslaw 101, 106, 114, 115 Prusa (dzi. Bursa) 215 Rawenna 21, 26, 45, 49, 65, 138 Rimini 250 Rodos 54, 214 Romania 10 Rosja 9, 21 Rum 121, 156 Rumeli Hisar 228 Rumuni 248 Ru, Rusowie 10, 14, 73, 103, 109, 111, 114, 115, 118, 150, 160, 191, 201, 239, 241, 256 Rzym, Cesarstwo Rzymskie 9-11, 14-16, 22, 23, 28, 30, 32, 43, 44, 48, 78, 83, 100, 122, 123, 131, 158, 161, 231, 233, 236, 263, 265 Rzym, miasto 15, 30, 44, 47, 48, 66, 74, 97, 103, 119, 140, 161, 173, 175, 181, 211, 213 Sakkara 48 Saloniki zob. Tesalonika Samosaty (Samosata, dzi. Samsat) 98 Sardyka (Sardika lub Serdika, dzi. Sofia) 55, 69, 166, 223, 227 Sardynia 21, 66 Scytowie 241 Selducy zob. Turcy Selducy Septem (dzi. Ceuta) 61 Serbia, Serbowie 12, 23, 98, 108, 150, 155, 156, 160, 163, 165, 166, 171, 172, 206, 209-212, 214, 215, 221-223, 227, 228, 234, 239, 241 Serrai 220, 241 Silistra 114 Singidunum zob. Belgrad Sirmium (dzi. Sremska Mitrovica) 166 Skandynawowie 73 Sklawinie 59 Skopje 115, 197,212,258 Stawianie 26-28, 55, 56, 59, 60, 78, 79, 85, 91, 103, 122, 248, 263 Smyrna (dzi. Izmir) 150, 214, 215 Sofia zob. Sardyka 55, 166, 253 Sopocani 253 Sparta 77, 240 Sremska Mitrovica zob. Sirmium Stambu 48 Staro Nagoriino 257 Stiri 199 Struma 115 Studenica 253, 257 Sultandag 164 Swebowie 21 Sycylia 12, 21, 66, 71, 73, 79, 88, 103, 116, 118, 147, 151, 155, 156, 160, 172, 181, 197, 210, 212, 214, 264 Sydon 114 Sykeon 37 Synaj, gra 47, 92, 135 Syrakuzy 59, 118,251 Syr-daria zob. Jaksartes Syria, Syryjczycy 11, 12, 16, 27, 29, 33, 45, 48, 53, 54, 57, 58, 60, 64, 75, 79, 86, 114, 116, 118, 124, 152, 156, 157, 214, 239, 261, 263, 264 Szkocja 9 rdziemne Morze 55, 151, 224 rdziemnomorze 15, 22, 53, 173, 210

391 Tajkh 124 Taormina 103 Taprobane 35 Taranto 161 Taron 124 Tars 111, 153, 157 Taurus 54, 79, 156, 157 Tbilisi 168 Tebriz 238 Teby w Grecji 160, 264 Tefrike (dzi. Divrigi) 98 Tesalia 148, 193, 205, 215, 221, 241, 264 Tesalonika (dzi. Saloniki) 12, 27, 44, 47, 55, 78, 91, 92, 102, 103, 166, 175, 193, 195, 196, 205, 207, 208, 218-221, 223-226, 237, 238, 241, 245, 253, 256, 264 Tiana (Tyana) 61, 69 Trabzon zob. Trapezunt Tracja 12, 53, 56, 58, 79, 84, 98, 102, 106, 150, 170, 175, 205, 206, 208, 210, 214, 215, 218, 220, 222 Trapezunt (Trebizonda, dzi. Trabzon) 206, 238, 264 Trebizondy cesarstwo 232, 235 Trybalowie 241 Trypolis 153 Tunezja 22, 43 Tunis 211 Turcja 64, 67, 98 Turcy osmascy, Osmanowie 12, 14, 15, 215, 220, 222-228, 230, 231, 237, 240, 241, 244, 249, 252, 260, 264 Turcy Selducy 12, 118, 120, 121, 125, 147-150, 152-155, 159-165, 176, 179, 189, 207, 208, 263, 264 Turkmeni 211 Tyber 15, 231 Tyberiada 114 Tygrys 108, 109, 115, 116 Tymowo 248 Ukraina 118, 150 Ulster 181 Urfa zob. Edessa Uzowie 118, 120 Vlora zob. Aulona Walona zob. Aulona Wandalowie 21-23, 30, 31, 161, 175, 263 Wardar 208 Waregowie 118, 174 Warna 227, 264 Waspurakan 124 Watopedi 257 Wenecja, Wenecjanie 14, 141, 148, 149, 153156, 160, 161, 163, 164, 173-175, 179, 180, 182, 205-208, 210, 212, 214, 221, 225, 226, 229, 230, 251, 256 Wenecka Laguna 66 Wgierskie Niziny, Wielka i Maa 60 Wgry, Wgrzy 26, 102, 120, 153-156, 160, 162, 163, 166, 172, 174, 181, 221, 222, 224, 226, 227, 264; zob. te Madziarzy Widy43, 115 Wielkomorawskie Pastwo 73 Wizygoci 21, 22, 26 Wiochy 10, 11 Woga 60 Wooszczyzna 150 Zadar zob. Zara Zakinthos 166 Zara (dzi. Zadar) 174 Zeta 117 ia 253 Zoty Rg 174, 197, 213, 224, 229 ydzi 63, 221 yzny Pksiyc 63, 221