Iskraksiazka

GLOBALIZACJA GOSPODARKI WIATOWEJ
WYPISY Z LITERATURY
selekcja i opracowanie WIESAW ISKRA
Warszawa 2010
SPIS TRECI
1. GOSPODARKA WIATOWA JAKO OBIEKT GLOBALIZACJI ..............................
2. RAPORTY KLUBU RZYMSKIEGO O GOSPODARCE WIATOWEJ ................... 13 Raport Denisa Meadowsa ................................................................................... 13 Raport Michaia Mesarovica i Eduarda Pestela .................................................. 17 Raport Jana Tinbergena ....................................................................................... 20 Raport Amilcara Herrary ..................................................................................... 23 Raport Kinga i Schneidera ................................................................................... 25 3. WIATOWA DEBATA O GLOBALIZACJI I ENTUZJACI I OPONENCI ......... 29 Wielka semka (G8) ........................................................................................... 30 Francis Fukuyama, Thomas L. Friedman, Henry Kisinger ................................. 31 Dyskutanci z Davos ............................................................................................. 42 4. DEBATA WIATOWA O GLOBALIZACJI II SCEPTYCY I KRYTYCY................ 47 wiatowe Forum Spoeczne z Porto Alegre........................................................... 47 Joseph E. Stiglitz, H.P. Martin i M. Schuman ..................................................... 49 Mahathir Ben Mohammad, Samir Amin, George Soros ..................................... 59 Jan Pawe II i Benedykt XVI ............................................................................... 70 5. PODSTAWOWE CECHY GLOBALIZACJI............................................................... 77 Czy naleao tu siga w gb odlegej historii? .................................................. 77 Jakie wspczesne procesy globalizacj uksztatoway?...................................... 80 Jakie cechy globalizacji naley wprowadzi do jej definicji?.............................. 93 6. WSPZALENO GLOBALIZACJI I INFORMATYZACJI PROCESW GOSPODARCZYCH ................................................................................................ 97 7. ROLA KONKURENCJI W GLOBALIZACJI.............................................................. 101 Oblicze konkurencji zglobalizowanej .................................................................. 101 Granice konkurencji zglobalizowanej.................................................................. 105 8. ROLA KORPORACJI TRANSNARODOWYCH........................................................ 117 Blaski i cienie korporacji transnarodowych......................................................... 117 Jak zreformowa globalny ad korporacyjny? ..................................................... 121 9. PASTWA NARODOWE A GLOBALIZACJA.......................................................... 125 Rozkwit pastw narodowych w XIX stuleciu...................................................... 125 Ograniczania pastw narodowych w warunkach globalizacji ............................. 126
10. USA I UE WOBEC WYZWA GLOBALIZACJI ................................................... 133 Podejcie europejskie .......................................................................................... 134 Metody dziaania Stanw Zjednoczonych .......................................................... 137 Marzenie europejskie w ocenie amerykaskiego myliciela (J. Rifkina) ....... 143 Mentalno typu pywaj albo to ..................................................................... 149 Kto jest wydajniejszy? ........................................................................................ 155 11. ROLA GLOBALNYCH ORGANIZACJI FINANSOWYCH I HANDLOWYCH ... 165 Rola MFW i Banku wiatowego ........................................................................ 165 Rola GATT i wiatowej Organizacji Handlu ...................................................... 173 12. WSPZALENO GLOBALIZACJI I REGIONALIZACJI GOSPODARKI WIATOWEJ ......................................................................................................... 187 Tradycyjne i wspczesne koncepcje regionalizacji ........................................... 187 Wpyw regionalizacji na globalizacj ................................................................. 190 13. WSPZALENO GLOBALIZACJI I POLARYZACJI GOSPODARKI WIATOWEJ ......................................................................................................... 195 Przejawy i pomiary polaryzacji ........................................................................... 195 Miejsce Polski w nierwnomiernym rozwoju Europy......................................... 205 Przyczyny polaryzacji .......................................................................................... 211 Dodatkowe fakty i oceny .................................................................................... 216 14. GLOBALNE KRYZYSY EKONOMICZNE ............................................................. 225 Kryzys w latach 19291933................................................................................. 225 Kryzys roku 2008 i lat pniejszych ................................................................... 227 15. WIZJA SPRAWIEDLIWEJ GLOBALIZACJI W UJCIU AMERYKASKIEGO NOBLISTY (J.E. STIGLITZA) ............................................................................. 235 Sze reformatorskich przeksztace ................................................................... 235 Wszechobecno ubstwa .................................................................................... 236 Potrzeba pomocy zagranicznej i odduenia ....................................................... 237 Denie do wikszej uczciwoci w handlu ......................................................... 238 Ograniczenia liberalizacji .................................................................................... 239 Ochrona rodowiska naturalnego ........................................................................ 241 Wadliwy system zarzdzania globalizacj .......................................................... 241 Demokratyzacja globalizacji................................................................................ 243 WYKAZ WYKORZYSTANEJ LITERATURY......................................................... 263
NOTA INFORMACYJNA
Globalizacja gospodarki wiatowej jest w uczelniach krajowych przedmiotem nowym, wykadanym zaledwie od kilku lat. Chocia zdya obrosn ju obfit literatur, to nie ma wrd niej jednak autentycznego podrcznika akademickiego. Dlatego studenci odsyani s do rozproszonych i trudno dostpnych publikacji, co utrudnia im naleyte opanowanie przedmiotu i uzyskanie w peni zadowalajcych wynikw. To uciliwe ograniczenie skonio mnie do przygotowania na ten temat wypisw z moliwie najlepszej literatury autorw krajowych i zagranicznych. W tym celu opracowaem koncepcj przedmiotu, wyodrbniajc 15 podstawowych tematw, a w ramach kadego z nich po kilka wzowych problemw. Do zaprogramowanej w ten sposb tematyki dobraem korespondujc z ni literatur, a nastpnie wyselekcjonowaem z niej takie fragmenty, ktre zawieray kwintesencj wspczesnej wiedzy o globalizacji i pozwalay na zbudowanie zwartej caoci. Dwa z pitnastu tematw podstawowych napisaem osobicie. Po zweryfikowaniu uksztatowanych w ten sposb tekstw utwierdziem si w przekonaniu, e do pojawienia si w tej dziedzinie autentycznego podrcznika akademickiego mona go uzna za jego skrcon wersj.
Wiesaw Iskra
Globalno w sensie transplanetarnego powizania zaznacza sw obecno w najrniejszych dziedzinach ycia spoecznego w komunikowaniu si, w podrowaniu, w produkcji, na rynkach, w obiegu pienidza, w finansach, w organizacjach, w wojskowoci, w ekologii i w wiadomoci. J.A. SCHOLTE
1. GOSPODARKA WIATOWA JAKO OBIEKT GLOBALIZACJI
Pod pojciem gospodarki wiatowej mona rozumie zbiorowo rnorodnych organizmw i instytucji funkcjonujcych zarwno na poziomach krajowych, jak i na szczeblu midzynarodowym, tzn. np. regionalnym, ponadregionalnym lub globalnym (takich jak np.: przedsibiorstwa krajowe i midzynarodowe/transnarodowe, gospodarki narodowe, pastwa, ugrupowania integracyjne, organizacje midzynarodowe) bezporednio lub porednio zajmujcych si dziaalnoci gospodarcz oraz powizanych z sob w pewien caociowy system poprzez sie midzynarodowych stosunkw ekonomicznych. Tak rozumiana gospodarka wiatowa moe by oczywicie ujmowana dynamicznie, to znaczy jako pewien system znajdujcy si w staym ruchu i rozwoju, poniewa tworzce j elementy (tj. wspomniane rnorodne organizmy i instytucje gospodarcze oraz czca je sie wzajemnych stosunkw ekonomicznych) ulegaj nieustannym przemianom. Zarwno bowiem rozmaite organizmy i instytucje prowadzce rnego rodzaju dziaalno gospodarcz (produkcyjn, handlow, usugow, bankow itd.), jak i utrzymywane przez nie z innymi organizmami midzynarodowe powizania gospodarcze (o charakterze np. produkcyjnym, handlowym, usugowym, finansowym) podlegaj staym przeksztaceniom, mog si rozwija lub zanika, tworzy bd odtwarza w zmieniajcych si formach, strukturach, konfiguracjach itp. Kategoria ta ma jednoczenie charakter historyczny, to znaczy, e moga zaistnie dopiero na okrelonym etapie rozwoju historycznego, czyli wtedy, gdy powstay i rozwiny si jej podstawowe elementy skadowe. Oznacza
9
Globalizacja gospodarki wiatowej
to zatem, e o istnieniu gospodarki wiatowej moemy mwi wwczas, gdy funkcjonoway ju np. w ramach poszczeglnych gospodarek narodowych okrelone organizmy i instytucje gospodarcze (np. przedsibiorstwa produkcyjne, handlowe, banki), ktre nawizyway i utrzymyway midzy sob, na odpowiednio szerok skal, nieprzypadkowe i w miar trwae midzynarodowe stosunki ekonomiczne (np. handlowe i finansowe). Praktycznie sytuacja taka zaistniaa dopiero w momencie uksztatowania si kapitalizmu, std te istnienie gospodarki wiatowej czy si zazwyczaj z powstaniem i rozwojem kapitalizmu. Z samej definicji gospodarki wiatowej wynika ju, e jej gwnymi podmiotami s lub mog by: - przedsibiorstwa krajowe (narodowe); - przedsibiorstwa midzynarodowe (korporacje transnarodowe); - gospodarki narodowe poszczeglnych krajw wraz z instytucj pastwa; - midzynarodowe (regionalne) ugrupowania integracyjne; - midzynarodowe organizacje gospodarcze. Pierwszym etapem procesu umidzynarodowiania si przedsibiorstw jest umidzynarodowienie sfery wymiany. Dokonuje si to zazwyczaj poprzez eksport wasnych produktw bd import niezbdnych do produkcji surowcw, materiaw, pfabrykatw itp. T wanie drog przedsibiorstwo krajowe nawizuje najczciej pierwsze kontakty zagraniczne, zapoznaje si z warunkami dziaania na rynku midzynarodowym, a reagujc na rnorodne sygnay pynce z tego rynku (np. sygnay cenowe, koniunkturalne, z zakresu polityki handlowej) dostosowuje si do warunkw na nim panujcych.
10
I chocia jest usytuowane w konkretnej gospodarce narodowej (kraju), wcza si w system midzynarodowych powiza i zalenoci. Drugim etapem umidzynarodowienia jest pene wejcie przez przedsibiorstwo dotychczas krajowe na rynek zagraniczny (midzynarodowy) poprzez podjcie za granic produkcji towarw lub podjcie tam innej bezporedniej dziaalnoci gospodarczej, czego motywem moe by np. ch rozszerzenia skali produkcji i zbytu, ch zdobycia nowego rynku, ominicia t drog barier handlowych, administracyjnych. Na tym etapie przedsibiorstwo przestaje ju by przedsibiorstwem krajowym, a staje si przewanie przedsibiorstwem midzynarodowym (korporacj transnarodow), czyli jakociowo nowym, innym podmiotem gospodarki wiatowej. Trzecim wreszcie etapem umidzynarodowienia przedsibiorstwa jest jego globalizacja, tzn. cakowite umidzynarodowienie i przedsibiorstwa, i jego dziaalnoci, a wic pene przestawienie si na dziaanie w skali rynku midzynarodowego (wiatowego), tzn. globalny zasig dziaalnoci, globalna strategia, np. produkcyjna i handlowa, globalna polityka itd.
RDO
Wspczesna gospodarka wiatowa, pod red. Kisiel-owczyc A.B., Gdask 1997, s. 913.
11
2. RAPORTY KLUBU RZYMSKIEGO

O GOSPODARCE WIATOWEJ
Raport Denisa Meadowsa

W 1968 r. z inicjatywy woskiego przemysowca Aurelio Peccei powsta Klub Rzymski. Pocztkowo byo to zgrupowanie prywatnych osb, ok. 80 naukowcw i praktykw z rnych krajw. Wbrew panujcej jeszcze wwczas (cho ju wygasajcej) euforii powojennego boomu, czya ich wiadomo krytycznego pooenia ludzkoci i wola przeciwdziaania narastajcym zagroeniom. W sierpniu 1970 Klub zaproponowa opracowanie raportu na ten temat Zespoowi Dynamiki Systemw z MIT, kierowanemu przez Dennisa L. Meadowsa. W marcu 1972, po uprzednich krytycznych dyskusjach nad uzyskanymi wynikami, raport zosta opublikowany w USA, a jego wydania w 30 jzykach osigny czny nakad 10 milionw egzemplarzy. Ten bestseller XX wieku odnis nie tylko wikszy sukces czytelniczy ni Kahna Rok 2000, ale te by nieporwnywalnie waniejszy. Bez adnej przesady mona stwierdzi, e mimo zajadej lecz tylko czciowo uzasadnionej krytyki ze strony wielu k, zmieni on w wiatowej opinii publicznej sposb widzenia wiata. Przyczyni si do tego niewtpliwie fakt, e kryzys naftowy roku 1973 niemal natychmiast i namacalnie potwierdzi wag ostrzee raportu, ktry jak mona sdzi sta si niezamierzenie animatorem ruchu ekologicznego w wielu krajach wiata. Raport Meadowsa, wbrew temu co mu przypisywano, nie jest prognoz, lecz wielowariantowym scenariuszem. Ogranicza si on do sfery materialnej dziaalnoci czowieka, okrela fizyczne granice wzrostu, ukazujc jednoczenie co si stanie (i kiedy), jeli trendy z lat 19001970 bd kontynuowane.
13
Raport bierze pod uwag pi zmiennych: ludno, nieodnawialne surowce, zanieczyszczenie rodowiska, ywno i kapita przemysowy. Midzy tymi czynnikami istniej dynamiczne wspzalenoci i sprzenia zwrotne. Zesp Meadowsa bada po kolei, co si stanie w cigu najbliszych 100130 lat, jeli np. ludno i produkcja ywnoci bd wzrasta w dotychczasowym tempie nastpi gd. Jeli za utrzyma si dotychczasowa aktywno przemysowa, system wiatowy ulegnie zaamaniu ju ok. 2025 r. na skutek wyczerpania wielu surowcw nieodnawialnych. Przykady mona mnoy. Komputerowa symulacja, ktr 16 naukowcw prowadzio przez 1,5 roku, ukazaa w postaci ptli dodatnich sprze zwrotnych (bdne koa) wszelkie moliwe skutki niekontrolowanego wzrostu. Opinia publiczna uznaa te wyniki za wizj Apokalipsy, a jedna z konkluzji, przypisana Meadowsowi, uzyskaa rwnie popularne co nielogiczne miano wzrostu zerowego. Tymczasem, podkrelmy raz jeszcze, raport zespou Meadowsa nie kreli adnej jednoznacznej prognozy, zawiera natomiast osiem scenariuszy, z ktrych trzy przewiduj zaamanie systemu wiatowego w okresie 20252035, a dalsze trzy przed rokiem 2100. Kolejny scenariusz zapowiada powoln degeneracj systemu, ktry jednak nie ulegnie zaamaniu przed 2100 r., a ostatni scenariusz zakada ogln rwnowag systemu ok. 2000 roku pod warunkiem spenienia siedmiu warunkw, z ktrych pierwszy brzmi: stabilizacja liczby ludnoci ju od 1975 r. Poniewa warunek ten nie zosta speniony, wiemy ju na pewno, e w kocu wieku XX system wiatowy bdzie nadal niestabilny, a raczej jeszcze bardziej niestabilny ni kiedykolwiek przedtem. W modelu Meadowsa czynnik czasu odgrywa rol elementu determinujcego. Bdem byoby sdzi, e jeli wspomniane powyej warunki (polityki
14
stabilizacyjne) zostan spenione nie w 1975, lecz dopiero w 2000 roku, to problem sprowadzi si tylko do tego, e stabilno systemu wiatowego zostanie osignita z odpowiednim opnieniem. Nic podobnego! Wwczas, jak twierdzi Meadows, stanu rwnowagi nie mona by ju w ogle osign: Liczba ludnoci i kapita przemysowy osignyby tak wysokie poziomy, e powstayby niedobory ywnociowe i surowcowe przed rokiem 2100. W zakoczeniu raportu zesp Meadowsa stwierdza, e ju wczeniej wielu wybitnych mylicieli proponowao wprowadzenie jakiego stanu spoeczestwa pozbawionego wzrostu. Teraz, jak kae wnioskowa tre raportu, wprowadzenie takiego stanu stao si koniecznoci, ba! warunkiem przetrwania ludzkoci. A najbardziej podstawow definicj stanu rwnowagi wiatowej Meadows formuuje nastpujco: liczba ludnoci i kapita s w zasadzie stae, a siy, ktre mogyby je zwikszy lub zmniejszy, znajduj si w starannie kontrolowanej rwnowadze. Stan rwnowagi nie oznacza jednak stagnacji. W rozdziale zatytuowanym Wzrost w stanie rwnowagi czytamy m.in.: Kada ludzka dziaalno, ktra nie wymaga duego zuycia nie dajcych si zastpi zasobw naturalnych ani nie powoduje powanego zniszczenia rodowiska, moe rozwija si nieograniczenie. U podstaw takiego rozwoju lee bdzie postp techniczny, odpowiadajcy potrzebom czowieka i wymogom jego rodowiska naturalnego. Jak wspomniano poprzednio, ksika zespou Meadowsa uzyskaa w wiecie ogromny rozgos, stajc si przedmiotem zacitych dyskusji i polemik, a take napastliwych opinii. Te ostatnie pominiemy, naley natomiast przedstawi zasadne zarzuty merytoryczne. Oto najwaniejsze z nich:
15
- Raport traktuje wiat jako jedn cao, ignorujc zrnicowanie ekonomiczne i cywilizacyjne poszczeglnych regionw. Tymczasem jest oczywiste, dla wiata nie ma jednej jedynej strategii rozwojowej; - Raport ogranicza si do analizy zalenoci midzy wielkociami czynnikw fizycznych, abstrahuje natomiast wiadomie od czynnikw spoecznych i ustrojowych. Stwierdzenie autorw, i te ostatnie nie poddaj si naukowej analizie formalnej, nie osabia zasadnoci wysunitego tu zarzutu; - Raport zakada, e wszystkie badane wielkoci zmienne cechuje wzrost wykadniczy, ktry w ywioowym przebiegu musi prowadzi do destabilizacji systemu wiatowego. Mamy tu niewtpliwie do czynienia z demonizacj tego zjawiska. Po pierwsze bowiem, teza Meadowsa jest w przyblieniu suszna tylko w odniesieniu do dwch wielkoci (ludno i dewastacja rodowiska naturalnego), natomiast w tak kategorycznym ujciu nie ma ona zastosowania w stosunku do trzech pozostaych zmiennych. Po drugie za, w raporcie nie uwzgldnia si faktu, e wzrost wykadniczy jest wanie cech postpu technologicznego, ktry moe przyczynia si do zagodzenia wielu ogranicze fizycznych; - W raporcie zakada si ponadto dla analizowanego okresu 130 lat stae tempo wzrostu wykadniczego wszystkich czynnikw, tymczasem tempo to jest zmienne w czasie. wiadczy o tym np. obnianie jednostkowej materiao- i energochonnoci produkcji przemysowej, co oznacza, i zuycie surowcw ronie wolniej ni produkt. Ostatnio niektre kraje rozwinite osigny nawet zero-energetyczny wzrost gospodarczy; - W raporcie popeniono istotne bdy obliczeniowe i prognostyczne. Dwa przykady:
16
Jak stwierdzi Thomas J. Boyle, profesor uniwersytetu McGill w Montrealu, w raporcie zawyono 10-krotnie przysze rozmiary dewastacji rodowiska naturalnego, powodowanej przez dziaalno przemysow; W raporcie oszacowano, e wiatowe zasoby ropy naftowej, wynoszce w 1970 r. 61 mld ton, wystarcz na 20 do 31 lat. W roku 1989 natomiast, mimo e od 1972 wydobyto ponad 50 mld ton, rezerwy wzrosy do 135 mld ton i wystarcz na dalsze 44 lata aktualnego wydobycia. Raport Meadowsa wywoa tak wiele krytycznych opinii, e niepodobna ich tu cytowa. Nawanica ta budzi zreszt podejrzenia co do intencji wielu utytuowanych krytykw, dla ktrych spektakularny sukces zaledwie 30-letniego wwczas doktora z MIT musia by deprymujcym przeyciem. Dua cz krytyk bya ponadto uwarunkowana ideologicznie. Dwadziecia lat po Granicach wzrostu Donella i Dennis Meadows opublikowali ksik Beyond the Limits, ktra przynosi nie tylko weryfikacj i aktualizacj poprzednich bada, ale stanowi przede wszystkim jeszcze bardziej stanowcze ostrzeenie, oparte na nowym modelu wiatowego systemu, uwzgldniajcym zaistniae ju zmiany strukturalne.
Raport Michaia Mesarovica i Eduarda Pestela

Ludzko w punkcie zwrotnym tak brzmi tytu II raportu dla Klubu Rzymskiego, opracowanego przez 42-osobowy zesp naukowcw pod kierunkiem dwch profesorw: Michaia D. Mesarovica z uniwersytetu w Cleveland (Ohio, USA) oraz Eduarda Pestela z politechniki w Hannowerze. Przysz ewolucj wiata autorzy przedstawili w oparciu o nowy model systemowy, ktry pod wieloma wzgldami rni si zasadniczo od modelu Meadowsa. Jest to model komputerowy, bliszy rzeczywistoci nie tylko pod wzgl17
dem ilociowym, ale przede wszystkim strukturalnym. wiat nie jest ju traktowany jako jedna cao. Wyrniono 10 regionw wiata, a zachowanie si systemu w okresie 50 lat (do 2025 r.) analizowane jest na piciu poziomach: indywidualnym, grupowym, demograficzno-ekonomicznym, technicznym i rodowiska naturalnego. Ich porwnanie ukazuje rnice w priorytetach elementw systemu, przyjtych w I i II raporcie. Podstawow przesank II raportu jest rozrnienie dwch rodzajw wzrostu, wystpujcych w przyrodzie: wzrost niezrnicowany, ktry ma charakter wykadniczy oraz wzrost organiczny, ktrego tempo, regulowane przez potrzeby organizmu, jest zrnicowane. Na przykadach zaczerpnitych z biologii Mesarovic i Pestel ilustruj sw tez: np. u ssakw wzrost wykadniczy ma miejsce tylko w fazie embrionalnej, w nastpnym okresie ciy ulega on zwolnieniu, za po narodzinach osobnika nastpuje dalsze spaszczanie krzywej wzrostu, ktry ustaje po osigniciu dojrzaoci. W naturze wzrost organiczny dokonuje si wedug planu generalnego, ktrego system wiatowy jednak nie posiada. Nastpnym krokiem w tym rozumowaniu powinien wic by by wniosek o koniecznoci wprowadzenia gospodarki planowej w skali caego wiata, ale tak daleko autorzy raportu si nie posuwaj. Po stwierdzeniu, e taki plan generalny wymaga dopiero opracowania, pada sformuowanie, ktre mona uzna za kwintesencj raportu: ...ludzko znalaza si w punkcie zwrotnym swej historii. Stoimy w obliczu decyzji: albo bdziemy kroczy, jak dugo si jeszcze da, drog rakowatego, niezrnicowanego wzrostu, albo wejdziemy na drog wzrostu organicznego. Sformuowanie problemu przez Mesarovica/Pestela jest intelektualnie frapujce, ale ma dwa sabe punkty: po pierwsze, nie zostao choby w przyblieniu zdefiniowane co w odniesieniu do spoeczestwa i gospodarki ten
18
wzrost organiczny oznacza, a po drugie jak, jakimi metodami, zrealizowa taki plan generalny (gdyby ju zosta opracowany). Niezalenie jednak od wszystkich moliwych zastrzee, oraz przyjmujc e w wzrost organiczny odpowiada okreleniu sustainable, naley przyzna autorom II raportu racj gdy twierdz, e dokd istniejca przepa w poziomie dobrobytu utrzyma si lub nawet zwikszy, system wiatowy nie bdzie mg wej na drog wzrostu organicznego. Pomimy wiele innych wtpliwoci, jakie budzi ten raport (choby moliwo efektywnej absorbcji tak ogromnych kwot przez kraje, ktrych ludno stoi jeszcze przed progiem wspczesnej cywilizacji techniczno-przemysowej). Zauwamy natomiast, e Misarovic i Pestel ostrzegajc, i na podjcie skutecznej pomocy za 10 lub 20 lat bdzie przypuszczalnie ju za pno, przewiduj eksplozj agresji biednej i godujcej czci ludzkoci przeciw spoeczestwom bogatym w postaci nasilenia szantau i terroru, take przy uyciu bomb atomowych domowej roboty, co moe sparaliowa normalne ycie. Ta jedna prognoza zaczyna si ju sprawdza, a wszyscy moni tego wiata s wobec tej groby rwnie bezsilni, jak wobec przyczyn, ktre j wywoay. Tu ujawnia si caa groza dylematu koca XX wieku: z jednej strony trudno da od mieszkacw bogatej Pnocy, by przez okres jednego pokolenia zrezygnowali z 20% swego dochodu na rzecz biednego Poudnia; z drugiej za strony jeli to nie nastpi, spoeczno wiatowa rozpadnie si ostatecznie na dwa wrogie obozy, toczce midzy sob walk na mier i ycie. Orwellowska wizja Roku 1984 spenia si z niewielkim tylko opnieniem, cho w zupenie innych uwarunkowaniach. Z komunistycznym totalitaryzmem nie ma ona ju nic wsplnego.
19
Raport Mesarovica i Pestela by pomylany jako konstruktywna alternatywa wobec jednostronnoci ogranicze fizycznych i katastrofizmu scenariuszy Meadowsa. W II raporcie wprowadzono rzeczywicie wiele nowych elementw, przyjto odmienne priorytety, odrzucono w zaoeniach tez o typowoci wzrostu wykadniczego. Raport ten zawiera ponadto niezwykle cenne rozwaania o wzrocie ludnoci, o zasobach surowcowych, o sytuacji ywnociowej, ekologicznej i innych, egzystencjalnych problemach. Wszystko to jest prawd, a jednak, gdy dotrze si do sedna sprawy, wwczas dzi, po 20 latach, nasuwa si wniosek, i drugi raport jest potwierdzeniem pierwszego. Albowiem: planu generalnego nie ma, luka dobrobytu nie zmniejsza si lecz zwiksza, brak wic moliwoci zastpienia wzrostu niezrnicowanego (wykadniczego) przez wzrost organiczny. Okazuje si e to, co Mesarovic i Pestel traktowali na wstpie swych rozwaa w trybie warunkowym, jest rzeczywistoci: Jeeli pod pojciem wzrost rozumie si tylko wzrost wykadniczy, to nie ulega wtpliwoci, e proces wzrostu musi by bezwarunkowo zahamowany. Tak wic wracamy do osawionego wzrostu zerowego, od ktrego wszyscy si odegnuj i czyni tak nie bez racji, albowiem wyegzekwowa go nie mona, a zdemonizowany przez Meadowsa wzrost wykadniczy wcale nie determinuje caoksztatu rzeczywistoci gospodarczej wiata. W pewnej mierze moe to by rdem nadziei, ale w adnej mierze nie pomniejsza wagi ostrzee, pyncych z obu pierwszych raportw dla Klubu Rzymskiego. Raport Jana Tinbergena Poczynajc od II Raportu,1 osi wikszoci prognoz globalnych staj si projekcje przyszej pozycji krajw sabo rozwinitych w gospodarce wiato20
wej. Sprowadzaj si one do postulatu redukcji (u Leontiefa nawet likwidacji) luki dobrobytu. O ile jednak Mesarovic i Pestel widz rozwizanie problemu dysproporcji rozwojowych w zewntrznej pomocy inwestycyjnej dla krajw gospodarczo zacofanych, a Leontief kadzie nacisk na uruchomienie impulsw endogennych (oparcie si gwnie na wasnych zasobach przy uzupeniajcej tylko pomocy zewntrznej), to praca zespou Tinbergena, zwana od tytuowego skrtu raportem RIO, eksponuje tez o koniecznoci przebudowy (reshaping) midzynarodowego adu ekonomicznego, ktry musi obj
caoksztat stosunkw gospodarczych w relacji Pnoc-Poudnie. Teza bya niewtpliwie na czasie. Tego nowego adu domagay si kraje Trzeciego wiata ju od I sesji UNCTAD w 1964 r., ktr jako korespondent prasowy miaem mono obserwowa na salach obrad i, co waniejsze, w kuluarach. Rozmach imprezy w genewskim Paacu Narodw nie sta w adnej proporcji do skutecznoci podjtych uchwa. Bogate kraje Pnocy nie byy zainteresowane w realizacji propozycji dla siebie niekorzystnych, gdy oznaczajcych redystrybucj powanych kwot do krajw rozwijajcych si oraz specjalne (ulgowe) traktowanie ich w sferze handlu i kredytw. Po 10 latach sytuacja ulega jednak zmianie. Gdy Tinbergen zaczyna prac nad raportem RIO, Zachd trwa jeszcze w szoku naftowym, system walutowy z Bretton Woods lea ju w gruzach, a powojenny boom gospodarczy mia si ku kocowi. Zaleno bogatych pastw od reszty wiata dotara do wiadomoci monych. Zwaszcza zaleno od ropy naftowej, ktrej gwne zoa znajduj si wszak w Trzecim wiecie, a ktrej producenci, zorganizowani w kartelu OPEC, stali si partnerami o wikszej sile przetargowej. W tych warunkach dugofalowe ostrzeenia granic wzrostu nabray wprawdzie palcego wprost znaczenia, ale rwnoczenie powstao zapotrze21
bowanie na recepty konstruktywne. Gwn z nich by niewtpliwie raport RIO,2 ktry po raz pierwszy w tak stanowczoci wysun tez, e nowy ad ekonomiczny wymaga jednoczesnego zbudowania w skali wiatowej nowego, sprawiedliwego adu spoecznego. Zostaa przedstawiona koncepcja wiatowej polityki spoeczno-ekonomicznej, opartej tu istotne novum! na wsplnocie interesw, wzajemnym zrozumieniu i solidarnoci. To, co dzi brzmi wrcz banalnie, wwczas musiao mie posmak utopijnej abstrakcji. Jaki wsplny interes moe mie np. Wall Street z ndzarzami w Bangladeszu? Jaka solidarno moe istnie midzy Exxonem a rzdami Libii czy Iranu, ktre cho dalekie od komunizmu nacjonalizujszyby wiertnicze amerykaskiego giganta naftowego? Dopiero na tym tle ujawnia si nowatorstwo i odwaga autorw raportu RIO. Ich recepta musiaa jednak zosta tak wywaona, aby bya strawna zarwno dla Pnocy, jak i dla Poudnia. Strategi, proponowan w raporcie, wyznaczaj dwie tezy: po pierwsze, kraje sabo rozwinite musz w peni i racjonalnie wykorzysta posiadane zasoby materialne i ludzkie, w zwizku z czym i tu druga teza niezbdna jest pomoc finansowa, technologiczna i organizacyjna ze strony krajw rozwinitych. Pomoc ta, wynoszca na pocztku lat 70. ok. 0,4% produktu narodowego tych krajw, powinna wzrosn do jednego procenta ju po roku 1980. Jak stwierdzimy pniej, zalecenie to nie zostao oczywicie spenione, a rwnie na papierze pozostaa wikszo propozycji, ktre raport RIO sformuowa w zakresie 10 podstawowych problemw nowego adu wiatowego od midzynarodowego systemu walutowego po redukcj zbroje. Prognozy ilociowe, kwantyfikujce przyszy rozwj gospodarczy wiata ogem i w podziale na regiony, s w raporcie RIO mniej wyeksponowa22
ne, ni w omwionych wczeniej scenariuszach. Przy zaoeniu optymalnych warunkw szacuje si, e zalenie od wariantu produkt wiatowy wzronie w cigu 42 lat 19702012 realnie od 5,8 do 9 razy, a w przeliczeniu na 1 mieszkaca od 3,2 do 5 razy. W ujciu globalnym szacunek ten zakada wic rednioroczn dynamik od 4,4 do 5,5 proc. podczas gdy w okresie najwikszej prosperity lat 19501970 produkt wiatowy wzrasta po 4,9%. Powtrzenie tego rekordu w cigu 42 lat jest niemoliwe. Ale nawet ten optymistyczny szacunek napawa autorw raportu RIO trosk. Odwoujc si do swych oblicze w skali regionalnej, pisz: Wida wic, e nawet gdy kraje Trzeciego wiata bd mogy osign ambitn stop wzrostu i utrzyma j w cigu 4050 lat, to i tak jednostka yjca na ktrym z najbogatszych obszarw wiata (grny decyl) bdzie jeszcze miaa 6 razy wikszy dochd realny od jednostki yjcej na najuboszych obszarach (dolny decyl). Innymi sowy, 5-procentowy wzrost przyjty za cel dla Trzeciego wiata, w zestawieniu z przyblion ekstrapolacj wzrostu w wiecie rozwinitym, w dalszym cigu nie zmniejsza w sposb istotny dysproporcji dochodw. Musz te pozosta wtpliwoci czy wszystkie kraje Trzeciego wiata bd mogy osign i utrzyma roczny wzrost dochodu na osob, wynoszcy 5%. Raport Amilcara Herrary Raport Katastrofa czy nowe spoeczestwo? Latynoamerykaski model wiata zosta na zlecenie Klubu Rzymskiego opracowany w argentyskiej Fundacji Bariloche przez 10-osobowy zesp pod kierunkiem prof. A. Herrary. Jest to jedyny raport, ktrego Klub Rzymski nie przyj. Powodem tej wyjtkowej decyzji bya zapewne fikcja ustrojowa polegajca na zaoeniu, e ju od roku 1980 (!) spoeczestwo Nowego adu bdzie mie charakter
23
socjalistyczny: wszystkie rzdy zaczn prowadzi polityk opart na zasadach rwnoci, sprawiedliwoci spoecznej i rzeczywistej partycypacji caej ludnoci w dochodzie. Implikacje tego zaoenia maj zasadnicze znaczenie dla projekcji liczbowych. Model ekonometryczny Herrary obejmuje okres 100 lat 19602060, z wyodrbnieniem dekad i podziaem wiata na 4 regiony (kraje rozwinite, Azja, Afryka i Ameryka aciska). Raport ten stanowi optymistyczn w zamyle antytez omwionych ju projekcji katastroficznych. Gwn ide jest tu pogld, e ogranicze rozwoju wiata nie stwarzaj bariery fizyczne (jak u Meadowsa), ale warunki polityczno-spoeczne. Naley do nich niesprawiedliwa struktura wadzy i podziau bogactw, a take hierarchia wartoci, stworzona przez kapitalizm (maksymalizacja zysku, wzrostu, wydajnoci itp.). Autorzy nie neguj istnienia barier fizycznych, ale twierdz, e np. skuteczna kontrola przyrostu ludnoci wymaga uprzedniej poprawy jej warunkw bytowych. W myl raportu, celem dziaalnoci gospodarczej nie powinna by maksymalizacja zysku, lecz zaspokojenie ludzkich potrzeb. Punktem wyjcia s potrzeby podstawowe, ktre skwantyfikowano miernikami fizycznymi (wyywienie ilo kalorii i protein na osob, liczba mieszka i innych dbr trwaych na rodzin, okres ksztacenia podstawowego itd.). Na tej podstawie ustalono wielko dochodu, niezbdnego dla zaspokojenia potrzeb podstawowych ludzi we wszystkich regionach wiata. Dalszy wzrost ma by zrnicowany midzy regionami w taki sposb, by umoliwi stopniowe likwidowanie luki rozwojowej. Zakada si wic, e gdy kraje rozwinite osign w cenach 1960 produkt rzdu 4500 USD per capita, ich wzrost gospodarczy ulegnie zwolnieniu do 12 proc. rocznie, a uzyskana w ten sposb nadwyka inwestycyjna zostanie przeznaczona na przyspieszenie rozwoju w regionach za24
cofanych. W istocie jest to teza bardzo bliska idei wzrostu organicznego Mesarovica i Pestela. Model ten nie oznacza wic zastopowania dalszego wzrostu gospodarczego w regionie krajw rozwinitych, ktrego produkt per capita ronie (w cenach 1960) z 1402 USD w 1960 do 4778 USD w 2000 i 9470 USD w 2060 roku. Relacje tych wielkoci w stosunku do innych regionw obniaj si w okresie 19602060 z 3,8:1 do 1,6:1 wobec Ameryki aciskiej, z 10,2:1 do 3,6:1 w przypadku Afryki oraz z 15,6:1 do 6,2:1 wobec Azji. W tym modelu Azja jest jedynym regionem, ktry nie osignie zaspokojenia potrzeb podstawowych ze wzgldu na zbyt wysoki przyrost naturalny ludnoci i niedobr ywnoci. Szacunki efektw w modelu Herrary s na tle innych scenariuszy wrcz optymistyczne. Raport Kinga i Schneidera Albo si zmienimy, albo znikniemy z Ziemi ostrzegaj autorzy raportu, ktry w odrnieniu od 18 poprzednich ekspertyz dla Klubu, jest jedynym dotd raportem Rady Klubu Rzymskiego. Zosta on opracowany i opublikowany dla udokumentowania, e 100-osobowe grono wiatowych osobistoci z 53 krajw, mimo rnic pogldw na poszczeglne zagadnienia, proklamuje wsplne stanowisko i wsplne cele. Raport, sporzdzony w 1990 r. przez wczesnego prezydenta Klubu, A. Kinga oraz sekretarza generalnego Klubu B. Schneidera, jest lektur rwnie przygnbiajc, co dramatyczn. Wszystkie zagroenia egzystencjalne, ktrym bya powicona wikszo poprzednich raportw nie tylko istniej nadal, ale ulegy spotgowaniu. Coraz bardziej zaciska si ptla sprze
25
zwrotnych midzy wzrostem ludnoci, niedoborem ywnoci, rosncym zuyciem energii, nadcigajc katastrof klimatyczn, zanieczyszczeniem rodowiska i pogbiajc si przepaci rozwojow wzdu linii Pnoc-Poudnie. Nowy prezydent Klubu Rzymskiego, Ricardo Diez-Hochleitner, stwierdzi w przedmowie do Raportu: Niebezpieczestwa, ktre zagraaj ludzkoci s dzi z wyjtkiem, by moe, zagroenia atomowego przypuszczalnie wiksze i blisze, ni w 1972 roku (gdy ukaza si raport Meadowsa). Przy utrzymaniu dotychczasowych trendw, postpujca polaryzacja wiata doprowadzi ju ok. roku 2025 do tego, e niewielki obz bogatych (1/ 5 ludnoci) znajdzie si w obleniu przez miliardy ludzi biednych i zawiedzionych. Czy moemy sobie wyobrazi taki wiat przyszoci, w ktrym pastwa bogate, dysponujce nowoczesn broni, odgrodz si jak w getcie od reszty globu, by powstrzyma inwazj hord godujcych, niewyksztaconych i bezrobotnych? takie pytanie pada w raporcie Rady Klubu Rzymskiego, ktry w myl okrelenia prezydenta Niemiec, Richarda von Weizsckera, sta si sumieniem ludzkoci. Pytanie to nie odnosi si jednak do przyszoci. Ono dotyczy ju teraniejszoci. Wzorem innych pastw rwnie Niemcy przystpiy do tego odgradzania si od reszty wiata akurat wtedy, gdy Raport Rady Klubu ujrza wiato dzienne. Zagroenia egzystencjalne dla ludzkoci i planety-Ziemi wynikaj std, e ludzka rasa w niepohamowanym deniu do materialnych zyskw w coraz szybszym tempie pldruje zasoby natury. W obliczu tego procesu trac wiarygodno wielkie doktryny polityczne i ekonomiczne, ktre poprzedn io
motywoway ludzi do dziaania i okrelay jego reguy. Nasz system jeszcze nie rozpad si ostatecznie, ale demokracja nie jest patentowan recept. [...] W obecnie praktykowanej formie demokracja nie jest ju szczeglnie do26
brze przystosowana do stojcych przed nami zada. Kompleksowo i techniczna natura wielu wspczesnych problemw sprawia, e wybrani przedstawiciele narodu nie zawsze mog we waciwym czasie podejmowa kompetentne decyzje. Klub Rzymski nie zaleca oczywicie zmiany ustroju i wprowadzenia dyktatury, postuluje natomiast uruchomienie oddolnej presji spoecznej oraz zmian postaw politykw. Obecnie nie s oni zdolni do stawienia czoa dugofalowym problemom egzystencjalnym, gdy dziaaj w horyzoncie czasowym swojej kadencji, a wic zaledwie kilku lat. Postulat ten jest szczeglnie wany te z tego powodu, e na rzdy spada coraz wiksza odpowiedzialno za ksztat i kierunki rozwoju gospodarczego. W raporcie podkrela si nieodzowno i sprawcz rol rynku jako instytucji spoecznej, rwnoczenie jednak zostaje wyranie stwierdzone: Przy pomocy samych tylko mechanizmw rynkowych nie mona rozwiza tych problemw globalnych, ktre wymagaj dugofalowego strategicznego podejcia lub dotycz sfery podziau (dochodu). To samo odnosi si do problemw energii, ochrony rodowiska, bada podstawowych i sprawiedliwoci. Skuteczne dziaania w tych dziedzinach s moliwe tylko przy ingerencji pastwa, ktra jest procesem politycznym i czsto wykorzystuje mechanizmy rynkowe jako narzdzia polityki pastwowej. Gwnym przesaniem raportu jest teza, e ludzko posiada rodki materialne dla odwrcenia zbliajcej si katastrofy. RDO ALBINOSKI S., Bogactwo i ndza narodw, Warszawa 1996, s. 4651.
27
Przypisy
Raport ten zosta opracowany w cigu trzech lat przez midzynarodow grup 21 ekspertw pod kierownictwem naukowym prof. Jana Tinbergena. Polskie wydanie ukazao si pod tytuem O nowy ad midzynarodowy, PWE 1978. 2. W aneksie do raportu RIO zamieszczono owiadczenia 14 wspautorw, wyraajce ich osobiste pogldy o konstrukcji i treci raportu. Wielu z nich podkrela jak to sformuowa S. Brucan e raport jest trafnym kompromisem midzy pogldami i interesami najwaniejszych si wiatowych, s. 322.
1.
28
3. WIATOWA DEBATA O GLOBALIZACJI I ENTUZJACI I OPONENCI
We wspczesnym wiecie tocz si dwie debaty. Jedna powicona postsocjalistycznej transformacji systemowej, albo, innymi sowy, tranzytologiczna, w ktrej uczestnicz przedstawiciele rnych nauk spoecznych; ma ona, z oczywistych powodw, charakter sporu pasjonujcego nie tylko specjalistw, lecz powoli wygasa. Druga nabierajca dopiero rozpdu dotyczy globalizacji, zwaszcza ekonomicznej, ktra jest podstawow tendencj wspczesnego etapu rozwoju gospodarki wiatowej. Z byskawiczn wrcz karier problematyki globalizacji mamy do czynienia dopiero od niedawna. Jeszcze do poowy lat osiemdziesitych pojcie globalizacja nie znajdowao si w obiegu potocznym i wrd publicystw, ani w obiegu naukowym. Dopiero w latach dziewidziesitych staje si problematyk osiow w ekonomi; w socjologii za wrcz centralnym pojciem dyskursu naukowego na temat przemiany spoecznej. Myl globalistyczna wkroczya w now faz. Globalizacja staa si punktem odniesienia dla zrozumienia nowej epoki. Do dyskusji wczaj si coraz szersze rzesze uczestnikw renomowanych organizacji midzynarodowych, rodowisk spoecznych, praktycznie cay wiat. Bardzo wielu autorw wypowiada si nie tylko w formie traktatw czy monografii naukowych, lecz esejw i tekstw publicystycznych; publicystyka to czsto kontynuacja pracy naukowej. Uczestnikami wiatowej debaty na temat globalizacji stali si nie tylko uczeni (socjologowie, politolodzy, ekonomici), ale rwnie mowie stanu, przywdcy partii oraz ruchw spoecznych i organizacji midzynarodowych, publicyci, a take
29
demonstranci uliczni, jakkolwiek logika mas rni si od logiki elity. Protesty przeciwnikw globalizacji stay si trwaym elementem nowoczesnego ycia politycznego (i umysowego). Nie jest moliwe ani celowe uwzgldnienie literalnie wszystkich dramatis personae czynnych w tej sferze ycia spoecznego. Jest to zbyt szeroka paleta wtkw. Ograniczamy si przeto do najbardziej wpywowych. Wielka semka (G8) Gosy domagajce si wiatowej redystrybucji dochodw, redukcji zaduenia oraz wikszej pomocy ze strony krajw rozwinitych na rzecz krajw nierozwinitych brzmi coraz mocniej. Protesty antyglobalistw wskazuj, e trzeba znale nowe zasady legitymizacji instytucji i procedur towarzyszcych globalizacji, skoro kurczy si sia pastw narodowych; wymaga to jednak globalnej koordynacji. Problemem tym zajmuje si midzy innymi szczyt przywdcw najbogatszych krajw (G8), ktry przemawia jzykiem bardziej stanowczym ni ONZ, ktra, zwaszcza w tym zakresie, jest mao skuteczna. semka naley do najpowaniejszych globalnych aktorw (globalplayer) wywierajcych wpyw na ksztatowanie si nowej architektury gospodarki, jeli nie liczy transnarodowych korporacji. Spord piciuset najwikszych korporacji tego typu, a 407 naley do wielkiej semki, wcznie z decydentami politycznymi. Szacuje si, e czonkowie klubu omiu reprezentuj ponad 80% wiatowej technologii komputerowej i ponad 90% produkcji hightech. W grupie G8 najsilniej oddziaywa triada, ktr tworz USA, Japonia i Europa Zachodnia (RFN, Wielka Brytania, Wochy, Francja),
30
w zwizku z czym dzisiejszy etap procesu globalizacji bywa niekiedy nazywany triadyzacj. Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa to wielka semka a nie organizacje typu Midzynarodowego Funduszu Walutowego czy wiatowej Organizacji Handlu lub ONZ bd ksztatowa gospodark wiatow XXI wieku. Mona powiedzie, e regularnie spotyka si komitet zarzdzajcy (w ramach istniejcych moliwoci) wsplnymi interesami najbardziej rozwinitych gospodarczo krajw wiata. Jeffrey Sachs. Pisze on: Kraje G8 powinny przyj do wiadomoci surow rzeczywisto Afryki, regionu andyjskiego i innych regionw na wiecie. Powinny przysta na anulowanie dugw najbardziej zdesperowanym krajom z tych regionw, a take przyzna miliardy dolarw na zwalczanie chorb, szczeglnie AIDS, malarii, grulicy i innych nioscych miertelne zagroenie. Powinny rwnie stworzy nowy mechanizm pomocy, eby umoliwi take tym najbiedniejszym z biednych skorzystanie na rozwoju techniki. Jeeli pastwa G8 poka wiatu, e rozumiej dobre i ze realia globalizacji i e s gotowe okaza pomoc krajom, ktre nie nadaj za zmianami, mog tym samym zapocztkowa proces eliminacji coraz ostrzejszych a i coraz bardziej niebezpiecznych podziaw midzy zwolennikami i przeciwnikami globalizacji.1 Francis Fukuyama, Thomas L. Friedman, Henry Kisinger Francis Fukuyama naley od kilkunastu lat do najbardziej arliwych apologetw globalizacji w jej obecnym ksztacie, jego teksty s stale serwowane polskiej czytajcej publicznoci. Wielokrotnie wyraa swoje credo: Uwaam globalizacj za jedn z najbardziej postpowych si we
31
wspczesnym wiecie. We wspczesnym wiecie globalizacja sprzyja obnianiu ubstwa, a na dusz met stwarza mieszkacom krajw rozwijajcych si szanse doczenia do krajw przodujcych.2 Jest to prawdopodobnie najbardziej entuzjastyczny i najgorliwszy zwolennik opcji globalizacji neoliberalnej. Jak zauway trafnie niedawno prof. W. Morawski, nauki spoeczne w cigu ostatnich 10 lat take w Polsce funkcjonoway pod niesabncym wraeniem zawartej w jego bestsellerze The End of History and the Last Man tezy, wedug ktrej nie istnieje adna systemowa alternatywa dla neoliberalnego kapitalizmu. Skoro system liberalnej demokracji funkcjonuje najgbiej w USA, to zdaniem F. Fukuyamy bdzie automatycznie przyjty przez wszystkich, gdy jest systemem najbardziej racjonalnym. To stanowisko, e zwycia liberalna demokracja jako jedyny moliwy wariant rozwoju ludzkoci, pocigno za sob dwa praktyczne nastpstwa: byskawiczny rozwj konsumeryzmu jako filozofii ycia i przemianowanie rodkw przekazu w narzdzie rozrywki, ktra staa si gwn treci kultury. Logicznym krokiem rozwoju kapitalistycznej gospodarki rynkowej jest powstanie rynku globalnego, z czym najczciej utosamiana jest globalizacja. A rynek okaza si, jak wiadomo, jedyn racjonaln form gospodarowania. Std jasny jak soce niosek: im wicej rynku, tym lepiej, im bardziej globalny, tym bardziej efektywny i twrczy i tym wicej nadziei dla ludzkoci na powszechn pomylno. Polacy wskutek dowiadcze z gospodark planow i reglamentowan oraz kapitalizmem nomenklaturowym i politycznym po roku 1989 bardziej zdaj si wierzy w ten logiczny wniosek ni Francuzi czy Niemcy.3 F. Fukuyama naley do wskiego grona publicystw, ktrzy potrafili wywoa globaln debat; F. Fukuyama jako pierwszy przystpi do dyskusji
32
na temat przyszoci po roku 1989, o czym wiadcz takie jego ksiki jak Koniec historii. Ostatni czowiek, Czas zaufania. Wedug niego po rewolucji neoliberalnej nadejdzie na zawsze neoliberalizm. Rewolucje liberalne w myli ekonomicznej niekiedy wyprzedzay sam ruch na rzecz wolnoci politycznej, innym razem za postpoway tu za nim. Liberalne zasady ekonomiczne stanowice wolny rynek, rozprzestrzeniajc si spowodoway bezprecedensowy dobrobyt materialny i to zarwno w krajach rozwinitych, jak i w tych, ktre pod koniec drugiej wojny wiatowej byy czci ubogiego Trzeciego wiata. Nastpio ostateczne zaspokojenie aspiracji ludzkich przez kapitalizm. Ewolucja form ludzkiego spoeczestwa ma swj wyrany fina i nie jest procesem ad infinitum. U kresu historii liberalizm nie ma powanych konkurentw ideologicznych. Tak oto przedstawia si ostatnia faza ideologicznej ewolucji ludzkoci wedug koncepcji F. Fukuyamy, ogoszonej w 500 lat po Kolumbie. F. Fukuyama, jak sam sdzi, rozstrzygn wreszcie dylemat drczcy od dawna wielu uczonych i mylicieli, a mianowicie do jakiego szczebla rozwoju cywilizacja ludzka dosza i ku czemu zmierza wiat. Czy w stron Apokalipsy, czy te Arkadii (Raju, Nowej Atlantydy itd.). Ot zmierza on, jak si okazuje, ku Arkadii, poniewa ustay ju zmiany ustrojowe determinujce zagroenia i bariery postpu, co utorowao drog do urzeczywistnienia znanej formuy Leibniza: wiat nasz jest najlepszy z moliwych. Poniewa historia jest tylko ewolucj idei, to osigna ona ju swj kres, gdy idee liberalizmu wziy gr nad wszystkimi innymi. Oto nagle okazuje si, e jest tylko jedna recepta, jedna droga, jeden model i jeden sposb ycia. Triumf Zachodu i zachodniej idei przejawia si w cakowitym wyczerpaniu si si ywotnych alternatyw systemowych wobec zachodniego liberalizmu.
33
Ten triumfalizm jest jednak cokolwiek przesadny. Skrajne oceny krytyczne wpisuj koncepcj Fukuyamy do rzdu fantastyki naukowej. Ale jego tezy zyskay wielk przychylno m.in. dlatego, e daway moliwo atwej interpretacji wszelkich moliwych dawnych i obecnych wyzwa globalnych, wszelkich niezliczonych sprzecznoci i konfliktw utrzymujcych si do dzisiaj, poczynajc od renesansu islamu w jego ultraortodoksyjnych i redniowiecznych formach, a do obecnych wani etnicznych, z powodu ktrych nie nastpio jeszcze cakowite zwycistwo zachodniego liberalizmu. Jakiekolwiek odchylenie od liberalnej normy bd to w Pretorii, czy w Teheranie poddaje si prostemu objanieniu w kontekcie koca historii jako recydywy tego, co stare, jako przejciowe, przypadkowe odchylenie od oglnej reguy; swym przypadkowym charakterem podkrelajc jej uniwersalno. Jako aposto i chwalca samoregulacji wolnorynkowej Fukuyama daje entuzjastyczn ocen kapitalizmu globalnego, jaki wyoni si po roku 1989, uznajc go za nowy, wspaniay wiat (la belle poque). Wizja koca historii zaczerpnita od Hegla, ktry przecie nie sdzi, e nic ju w dziejach si nie zdarzy, tylko e ludzko dosza do etapu, kiedy nie wyania si autodestrukcyjnych. W listopadzie 2000 r. podczas pobytu w Warszawie F. Fukuyama stwierdzi, e transformacja, ktra dokonaa si w Polsce jest cudem ekonomicznym i politycznym jakiego zapewne nie dowiadczy ju wicej w yciu... Ale wasza transformacja potwierdza tez, e doszlimy do koca historii. To wanie napisaem w Kocu historii i przez ostatnie dziesi lat nie zaszo nic, co skonioby mnie do zmiany pogldw. Wspczesn manifestacj ruchw historycznych jest globalizacja. wiat integruje si dziki rozwojowi technologii, handlu i inwestycjom, dziki wymianie
34
pomysw, co pobudza wzrost gospodarczy i umoliwia rozprzestrzenianie si demokracji. Tam, gdzie rozwija si gospodarka, demokracja idzie w jej lady. To wanie s postpowe siy w wiecie, jedyne, ktre daj biednym krajom szanse na rozwj. To globalizacja daje biednym krajom szanse awansu w krtkim czasie.4 W caoci rozumowania F. Fukuyamy nietrudno dostrzec rodzaj ideologicznego uzasadnienia dla globalizacji, dokonujcej si pod egid Stanw Zjednoczonych AP. Polemika z orientacj F. Fukuyamy i jego zwolennikw zajmuje poczesne miejsce we wszystkich powanych dyskusjach o teraniejszoci i przyszoci. wiadczy o tym m.in. przemwienie wygoszone 10 grudnia 1999 r. w Sztokholmie przez Guntera Grassa z okazji wrczenia mu nagrody Nobla. Ze zgroz obserwujemy, e kapitalizm od chwili, gdy jego brata, socjalizm, uznano za zmarego, popad w mani wielkoci i zacz hula bez skrpowania. Powtarza bdy pono nieyjcego brata w ten sposb, e si dogmatyzuje. Woln gospodark rynkow podaje za jedyn prawd, upaja si swymi prawie nieograniczonymi moliwociami i rzuca si w szalecz gr, to znaczy robi wiatowe fuzje tylko po to, eby maksymalizowa dochody. Nic dziwnego, e kapitalizm tak samo jak komunizm, ktry sam sob si udawi okazuje si niereformowalny. Jego dyktat ma na imi globalizacja. I po raz kolejny twierdzi si z duym przekonaniem o wasnej nieomylnoci, e nie ma alternatywy.5 Tam, gdzie Fukuyama ma gotowe odpowiedzi, pojawiaj si wszelako najbardziej pryncypialne pytania, czy istotnie cywilizacja zachodnia wytworzya takie serwomechanizmy, ktre praktycznie czyni j bezpieczn przed egzystencjalnymi zagroeniami, jak utrzymuje Fukuyama, czy te jest wrcz przeciwnie, jak utrzymuj niektrzy krytycy globalizacji?
35
Czy faktycznie nastpi kryzys alternatywnego widzenia przyszoci spoeczestwa? Czy model cywilizacji, ktry uprawia tzw. Pnoc, moe by uniwersalny, a styl rozwoju i sposb ycia waciwy dla tego modelu jedynie suszny i racjonalny?. W swej najnowszej ksice Does America Need a Foreign Policy H. Kisinger dystansuje si od lansowanego szeroko pogldu, e wzrost gospodarczy i nowa technologia informacyjna przenosi wiat niemal automatycznie w now er dobrobytu i politycznej rwnowagi. Uwaa to za iluzj, gdy wiatowy ad wymaga konsensusu, ktry zakada, e rnice pomidzy tymi, ktrzy korzystaj z globalizacji, a tymi ktrzy trac a mog zachwia stabilnoci i postpem, s takie, i ci drudzy dostrzegaj jednak jak szans na popraw swego pooenia dziki wasnemu wysikowi. Zglobalizowane rynki otwieraj perspektywy niewyobraalnego bogactwa, ale jednoczenie spoeczestwa, pastwa staj si podatne na wstrzsy z uwagi na pogbiajc si przepa pomidzy biednymi a bogatymi; tymi, ktrzy yj w zglobalizowanym wiecie Internetu, a tymi ktrzy pozostaj poza nim. Spoeczestwa staj si dwuwarstowym systemem; z jednej strony zglobalizowane elity czsto yjce w ufortyfikowanych przedmieciach i poczone wyznawanymi wartociami i technologiami; z drugiej za cae populacje yjce w miastach, podlegajce naporowi rnych radykalnych ideologii obiecujcych im wyzwolenie od tego, co postrzegaj jako hegemoni globalizacji utosamian przy tym z dominacj Ameryki. Kissinger alarmuje: przywdcy wiata nie mog ignorowa coraz wikszego rozziewu midzy tymi, ktrzy korzystaj z dobrodziejstw globalizacji, a reszt wiata. Zarwno w ramach poszczeglnych pastw i pomidzy nimi. aden system ekonomiczny nie moe si bowiem utrzyma bez podstawy politycznej.
36
Demonstracje przeciwko globalizacji, przy caym ich nihilizmie, bezmylnym wandalizmie, s ostrzeeniem, e midzynarodowemu systemowi grozi kryzys legitymizacji. Sens amerykaskiej doktryny globalnej polega na wyraaniu interesw i liderstwa w warunkach wspczesnego kapitalizmu i utrwalania modelu anglosaskiego. Za miarodajne w tym zakresie mona uzna wyznania Thomasa L. Friedmana zaprezentowane w jego ksice Lexus i drzewo oliwne.6 Jest to czoowy amerykaski ekspert w dziedzinie stosunkw midzynarodowych, wieloletni komentator New York Timesa, dwukrotny laureat nagrody Pulitzera, ktry dugo obserwowa system globalny w dziaaniu. Mona powiedzie, e jest to typowy reprezentant nowej amerykaskiej globalistycznej szkoy mylenia na temat stosunkw midzynarodowych w nowej epoce globalizacji, ktra zastpia zimn wojn (ta epoka globalizacji ma dziesi lat, jak zauwaa). W ksice swej prbuje wyjani przyczyny, ktre sprawiy, e ta globalizacja staa si pod koniec XX wieku dominujcym systemem midzynarodowym. Patrzc z tego punktu widzenia, ksika jest pomylana jako wkad do literatury prbujcej zdefiniowa postzimnowojenny wiat. Trzeba przy tym zacz od uwiadomienia sobie, e powsta nowy midzynarodowy system globalizacja. To jest to co, na czym naley si skupi. Nastanie epoki globalizacji umoliwiy przemiany w sposobie komunikowania si, inwestowania i patrzenia na wiat; chodzi tu o demokratyzacj technologiczn, finansw i informacji, ktre s sercem dzisiejszego systemu globalizacji. Czynnikiem, ktry szczeglnie umoliwi nastanie epoki globalizacji jest przemiana w sposobie naszego patrzenia na wiat, tj. demokratyzacja informacji. Dziki telewizji, antenom
37
satelitarnym syszymy i patrzymy przez kad niemal cian. Ta rewolucja zacza si od globalizacji telewizji. Z kolei szybkie upowszechnienie si Internetu przymio wszystko, czego dotd bylimy wiadkami. Internet stanowi apogeum demokratyzacji informacji. Zejcie si pod koniec lat osiemdziesitych rewolucji informacyjnej i tych trzech demokracji obalio, zdaniem Th. Friedmana, wszystkie waniejsze ideologiczne propozycje bdce alternatyw dla wolnorynkowego kapitalizmu. Tocz si dyskusje na temat alternatywy dla wolnego rynku i globalnej integracji, padaj propozycje trzeciej drogi, ale jak na razie nic sensownego si z tego nie wyonio. Nie moe bowiem istnie system, ktry potrafiby znaczco zagodzi brutalno kapitalizmu, a jednoczenie umoliwia stae podnoszenie poziomu ycia. Ludzie, ktrym nie podoba si darwinowska brutalno kapitalizmu wolnorynkowego, nie dysponuj obecnie adn gotow ideologi alternatywn. Historyczna debata nad tym, ktry system najskuteczniej prowadzi do podwyszenia poziomu ycia, jest skoczona. Odpowied brzmi: kapitalizm wolnorynkowy. Gdy pastwo zda sobie z tego spraw, gdy dostrzee reguy rzdzce wolnym rynkiem w dzisiejszej globalnej gospodarce i zdecyduje si jej podporzdkowa, wkada na siebie co, co nazywam zotym kaftanem bezpieczestwa. Zoty kaftan bezpieczestwa jest strojem waciwym obecnej epoce globalizacji. Zimna wojna miaa swj mundurek Mao, marynark Nehru i rosyjskie futro. Globalizacja ma nie tylko zoty kaftan bezpieczestwa. Kady kraj, ktry go jeszcze nie woy, wkrtce to zrobi. Zszywanie i popularyzowanie zotego kaftana bezpieczestwa rozpocza brytyjska premier, pani Margaret Thatcher. Thatcherowsko-reaganowska rewolucja dosza do skutku, bo wikszo obywateli tych dwch gwnych potg ekonomicznych zrozumiaa, e
38
dotychczasowy system, e znaczna ingerencja pastwa w gospodark nie zapewnia naleytego wzrostu gospodarczego.7 Aby woy zoty kaftan bezpieczestwa kraj musi zaakceptowa albo przynajmniej pokaza, e zamierza zaakceptowa nastpujce zote reguy: uczyni sektor prywatny motorem wzrostu gospodarki, utrzyma niski poziom inflacji i stabilne ceny, odchudzi administracj pastwow, rwnoway budet, a najlepiej dy do nadwyki, likwidowa lub obnia ca na towary importowane, usuwa bariery dla zagranicznych inwestorw, eliminowa kontyngenty i krajowe monopole, zwiksza eksport, prywatyzowa pastwowe fabryki i zakady usug komunalnych, przeprowadza deregulacje rynkw kapitaowych, wprowadzi wymienialno wasnej waluty, otworzy rynek akcji i obligacji dla zagranicznych inwestorw, zwikszy konkurencj na rynku wewntrznym przez deregulacje gospodarki, zdecydowanie zwalcza korupcj wrd urzdnikw pastwowych, wprowadzi konkurencj i prywatny kapita do sektora bankowego i telekomunikacyjnego oraz da obywatelom moliwo wyboru rnych konkurencyjnych form ubezpieczenia emerytalnego, oszczdzania w midzynarodowych funduszach emerytalnych i inwestycyjnych. Kiedy zszyje si to wszystko razem, otrzymuje si zoty kaftan bezpieczestwa. Niestety, kaftan ten ma tylko jeden rozmiar. A zatem jednych cinie, drugich uwiera, nie jest ani adny ani wygodny, ale jest obowizujcym strojem w obecnym historycznym sezonie. W ostatniej czci swojej pracy Th. Friedman nawietla rol, jak odgrywaj Stany Zjednoczone i jak musz odgrywa, eby utrzyma stabilno nowego systemu. Ot, jeli spojrzy si na globalizacj jak na system midzynarodowy, ktry odgrywa dzi dominujc rol na wiecie, i wemie si pod uwag atrybuty jakie musz mie kraje lub firmy, by si
39
w nim pozytywnie rozwija, dochodzi si do wniosku, e Ameryka ma wicej aktyww a mniej zobowiza do tego systemu ni jakikolwiek inny wany kraj. Wiele krajw w Europie i w Azji dopiero zaczyna przemiany, dostosowujce ich spoeczestwa do globalizacji, a niektre w ogle jeszcze nie stany na starcie, podczas gdy Wuj Sam jest ju na pierwszym wirau i pdzi co si w nogach. Tak jak Ameryka wygraa wycig w kosmosie, tak teraz wygrywa wycig w cyberprzestrzeni. To postindustrialny wiat, a Stany Zjednoczone s dzi dobre we wszystkim, co jest postindustrialne. Stany Zjednoczone s najlepsze we wszystkich nowych miarach potgi waciwych dla epoki globalnej. Globalizacja jest dzi rodkiem rozprzestrzeniania po wiecie fascynacji Ameryk, waciwej dla epoki postmacdonaldowskiej. Globalizacja globalizuje wzorce angloamerykaskiego kapitalizmu. Globalizuje amerykask kultur i symbole. Globalizuje to, co w Ameryce najlepsze i najgorsze. Tak czy owak jest to model, ktry reszta wiata musi naladowa.8 Splot siy Stanw Zjednoczonych i amerykaskich interesw strategicznych, w poczeniu z rewolucj informacyjn (produktem made in America), umoliwiy nastanie epoki globalizacji i s odpowiedzialne za jej amerykaskie oblicze. Cho wikszo Amerykanw zdaje sobie spraw z rnicy pomidzy globalizacj a amerykanizacj, to dla reszty wiata nie jest to oczywiste. Dla wielu spoeczestw globalizacja to amerykaska potga, amerykaski eksport i inwazja amerykaskiej kultury. My, Amerykanie, jestemy apostoami Szybkiego wiata, wrogami tradycji, prorokami wolnego rynku i najwyszymi kapanami zaawansowanych technologii. Chcemy zarwno szerzenia si naszych wartoci, jak i naszych restauracji Pizza Hut. Chcemy, by wiat poda za nami i przyj demokracj oraz kapitalizm.9
40
Szczeglna odpowiedzialno spoczywa na kraju, ktry ma najwiksze moliwoci w tym wzgldzie, czyli na Stanach Zjednoczonych. Th. Friedman wyjania, e globalna arogancja to co innego ni imperializm. Z imperializmem mamy do czynienia wtedy, kiedy fizycznie zmusza si innych, by postpowali wedug obcych, narzuconych wzorcw. Globalna arogancja za to wiadomo, e nasz kulturalny i ekonomiczny wpyw jest tak silny i wszechobecny, e nie trzeba si ucieka do przemocy, by oddziaywa na ycie innych. To wanie decyduje o sile obecnego poczenia amerykanizacji i globalizacji. Z punktu widzenia trwaoci globalizacji Stany Zjednoczone musz zachowa jak najlepsz form dzi, jutro i na zawsze. Nie tylko mog, ale musz by wiatem przewodnim dla caego wiata. 10 Ksika Th. Friedmana przedstawia reprezentacyjn wizytwk globalistyki amerykaskiej; stanowi odzwierciedlenie pogldw charakterystycznych dla opcji neoliberalnej, ale w jej wersji racjonalnej. Tematycznie obejmuje ona zarwno lexus, tj. globalizacj powodujc zasadnicze zmiany, jak i drzewo oliwne, tj. zwizki z ojczyzn, kultur, tradycj, domem rodzinnym. W toku swoich rozwaa autor dochodzi do wniosku, e postzimnowojenna globalizacja ksztatuje si pod wpywem trzech czynnikw. Pierwszy to tradycyjna rwnowaga pomidzy pastwami narodowymi, jednak w epoce globalizacji to Stany Zjednoczone s jedynym supermocarstwem, a wszystkie inne pastwa s w rnym stopniu im podporzdkowane. Drugi czynnik to rwnowaga pomidzy pastwami a globalnymi rynkami, na ktrych dziaaj miliony inwestorw nazywanych przez Th. Friedmana elektronicznym stadem, ktre pasie si na takich superrynkach jak Wall Street, Hongkong, Londyn, Frankfurt.
41
Trzeci, zdaniem autora, cakowicie nowy czynnik, to rwnowaga pomidzy jednostk a pastwem; globalizacja daa jednostkom si oddziaywania zarwno na rynki, jak i pastwa, jakiej nigdy dotd nie miay. Dyskutanci z Davos W globalizacji jak w soczewce ogniskuj si zmiany wspczesnego wiata. Jedne s warunkami i przyczynami, inne za skutkami. Symbolem globalizacji i globalnego kapitalizmu w ogle sta si ekskluzywny klub profesora Klausa Schwaba w Davos, znany jako wiatowe Forum Ekonomiczne nieformalna paszczyzna dialogu politykw i przedstawicieli biznesu. Co roku na pocztku lutego okoo tysica przedsibiorcw, finansistw, mw stanu i intelektualistw zbiera si w szwajcarskim orodku narciarskim. Zyska on oglnowiatowy rozgos. Wielu analitykw wskazuje na to, e Forum w Davos ma sens jako miejsce, gdzie toczy si prba dialogu pomidzy amerykaskimi promotorami globalizacji a przedstawicielami organizacji pozarzdowych, jako e bez udziau Ameryki nie mona rozwiza adnego powanego problemu. Struktura uczestnikw Forum w Davos staje si coraz bardziej pluralistyczna. S tam przedstawiciele wiatowej elity biznesu i pozarzdowych korporacji (nie znaczy to jednak, e jest to elita uniwersalna, istniej te silne elity w pastwach muzumaskich, w Chinach czy w Indiach). S rwnie ludzie reprezentujcy rzdy. Politycy z krajw sabo rozwinitych stanowili w 2001 r. ponad poow wszystkich 400 politykw obecnych w Davos (na ogln liczb 2000 uczestnikw). Pod wzgldem oskare pod adresem krajw bogatych nie odstawali oni od przedstawicieli organizacji pozarzdowych. Wskutek tego uczestnicy skupiaj swoj uwag nie tylko na przewidywaniach odnonie do jednego z najwaniejszych wskanikw,
42
jakim posuguje si wiatowy biznes, a mianowicie na tempie wzrostu produktu krajowego brutto (dla ekonomistw liczby te s po prostu wite) na 1 mieszkaca. Tematem spotkania w Davos w 2001 r. byo utrzymanie rozwoju gospodarczego i budowa mostw ponad podziaami spoecznymi i regionalnymi. W dyskusji wzili udzia liczni przedstawiciele tzw. Trzeciego wiata, odrzucajcy model globalizacji, w rezultacie ktrego bogaci staj si bogatszymi a biedni biedniejszymi oraz pogbiaj si nierwnoci pomidzy bogat Pnoc a biednym Poudniem. W Davos, gdzie od kilku lat mwi si o kosztach globalizacji, nikt nie kryje, e krytyczn ocen wymusiy gwatowne protesty przeciwnikw. Pomimo krytyki ze strony przeciwnikw globalizacji, uczestnicy sesji w Davos nie odwaaj si negowa ich racji, czy np. oskara o komunistyczne inspiracje. Celem kontestatorw za nie jest odrzucenie globalizacji w ogle, lecz denie do innej globalizacji. Szwajcarski profesor Pierre de Senardenas opublikowa niedawno ksik Opanowa globalizacj, w ktrej tumaczy co robi, aby korzyci z globalizacji przewaay nad jej kosztami. Powany dziennik szwajcarski La Tribune de Genve napisa zoliwie po ostatnim spotkaniu w Davos, e std nigdy nie wysza adna nowa myl. Za wczenie jest jednak mwi o tym, e Davos obumiera. Sesje odbywajce si corocznie w Davos nie tylko przyczyniy si do nagonienia problematyki objtej kompetencj globalistyki ekonomicznej, lecz take unaoczniy, e trzeba odrni tre od formy tego procesu. Znaczenie poznawcze Klubu w Davos polega m.in. na tym, e ujawni si tam z ca wyrazistoci asymetryczny charakter procesu globalizacji, tzn. e rne czci naszej planety, rne kraje s w rnym stopniu nim objte. Uwiadomiono sobie te konieczno wprowadzenia regulacji
43
do gospodarki wiatowej. Ju w 1996 r. Klaus Schwab, zaoyciel i przewodniczcy wiatowego Forum Ekonomicznego w Davos stwierdzi, e polityczni i gospodarczy przywdcy musz zademonstrowa, w jaki sposb moe funkcjonowa nowy kapitalizm globalny tak, aby suy on nie tylko menederom i inwestorom, ale wikszoci ludzi. Std wzio si haso spotkania w Davos Mosty nad podziaami: mapa drogowa dla globalnej przyszoci. Ludzie z Davos sprawuj kontrol nad wielkimi organizacjami midzynarodowymi, rzdz w wielu pastwach, kontroluj przewaajc cz zasobw gospodarczych. Jest wic rzecz zrozumia, e homo davosiensis sta si symbolem globalnego kapitalizmu. Z powodu krytyki, z jak spotkay si debaty prowadzone w Davos (a nie rzeczywistych intencji), doszo do modyfikacji dawniejszego kursu. W rezultacie w 1999 r. mottem wiatowego Forum Ekonomicznego w Davos bya responsible globality (odpowiedzialna globalno), kiedy to po raz pierwszy pooono mocny akcent na spoeczne aspekty gospodarki wiatowej. O nowych wyzwaniach mwi te R. Herzog, wczesny prezydent Niemiec. Gdy przemawiaem na Forum w 1995 r., nie mwiem jeszcze o globalizacji. Dzisiaj moemy o niej mwi. Proces ten bowiem ju si dokona.11 W jaki sposb wiatowe Forum Ekonomiczne w Davos chce wystpowa przeciwko bezdusznej globalizacji? Na to pytanie odpowiada prof. Klaus Schwab: wiat potrzebuje dwch fundamentalnych zmian. Musimy wyznaczy instytucje i rozpocz procesy, ktre zintegruj wartoci ludzkie w ujciu holistycznym. Jako pokolenie znajdujce si na rozdrou musimy wzi na siebie historyczn odpowiedzialno. Globalizacja moe by szans stworzenia nowego, bardziej wiadomego, demokratycznego,
44
humanistycznego i silnego spoeczestwa. Czowiek z Davos to nie tylko homo oeconomicus, ale rwnie osoba chcca poprawi stan wiata.12 Nie pado jednak pytanie, czy moe naleaoby stworzy jaki zupenie inny system ekonomiczny, albo skoro nie daje si zlikwidowa przepaci midzy biednymi i bogatymi czy nie naleaoby przekaza im akceptowalnej drogi wyjcia z ubstwa. RDO CHOAJ H., Ekonomia polityczna globalizacji, Warszawa 2003, s. 3135.
Przypisy
Sachs J., O globalizacji i jej przeciwnikach, Rzeczpospolita, 7.07.2001. Fukuyama F., Globalizacja do bicia, Wprost, 19.03.2009. 3 Krasnodbski Z., Historia pewnego zudzenia, Rzeczpospolita, 2.03.2002. 4 Fukuyama F., Globalizacja bez koca, Gazeta Wyborcza, 25.11.2000. 5 Cyt. za Gazeta Wyborcza, 31.12.1999. 6 Friedman T.L., Lexus i drzewo oliwne. Zrozumie globalizacj, Pozna 2001. 7 Tame, s. 141. 6 Tame, s. 464. 9 Tame, s. 467. 10 Tame, s. 576. 11 Cyt. za Wprost z 7.02.1999. 12 Schwab K., Duch Ziemi, Wprost, 21.02.2001.
1 2
45
4. DEBATA WIATOWA O GLOBALIZACJI II SCEPTYCY I KRYTYCY
wiatowe Forum Spoeczne w Porto Alegre W wir walki politycznej o oblicze globalizacji wczyy si masowe rzesze demonstrantw antyglobalistw, ktrzy stosuj tzw. kryterium uliczne. Reprezentuj oni powane ruchy spoeczne. I tak jako antytez konferencji w Davos w 2001 zorganizowano w dniach 2530 stycznia wiatowe Forum Spoeczne w brazylijskim miecie Porto Alegre (Anty-Davos). Podano, e uczestniczyo 12 tysicy osb ze 100 krajw, reprezentujc 500 organizacji politycznych, etnicznych, kobiecych, zawodowych, ekologicznych oraz 463 parlamentarzystw z 27 krajw. Inny wiat jest moliwy! byo hasem tej imprezy grupujcej przeciwnikw neoliberlanej polityki ekonomicznej. Bya to kontynuacja tym razem intelektualna licznych demonstracji poczwszy od Seattle poprzez Seul po Prag i Porto Alegre. Na oblicze antyglobalizacyjnego Forum w Porto Alegre w Brazylii wywara wpyw przynajmniej w pewnym stopniu samowiadomo i koloryt waciwy dla Ameryki aciskiej, gdzie najwikszym krajem jest wanie Brazylia. Ameryka aciska nie jest nowicjuszem w procesie, ktry ma swe dawne korzenie. W cigu ponad 500-letniego okresu swej historii przebya ona skomplikowan i dramatyczn drog do globalizacji. W okresie wielkich odkry geograficznych potne centra cywilizacji zachodniej pkuli (Aztekowie, Inkowie, Mayowie) albo zostay zniszczone, albo podporzdkowane silniejszym strukturom merkantylnym. Dwie prby (po kryzysie 19291933 oraz po II wojnie wiatowej) wyzwolenia si z gorsetu peryferyjnoci byy przeniknite konfrontacj pomidzy strategi fritredersk, pync ze wia47
towych centrw, z jednej strony, z drugiej za strony pastwowym protekcjonizmem obliczonym na stworzenie wasnej bazy techniczno-ekonomicznej. Obecnie zaczyna torowa sobie drog prba syntezy obu tych kierunkw strategicznych, przy czym w proporcjach odpowiednich do osobliwoci cywilizacyjnych i narodowo-historycznych. Naley pamita, e w Ameryce aciskiej istotn rol w ksztatowaniu wiadomoci spoecznej odegra koci ze synn teologi wyzwolenia, zwizan z istnieniem ubstwa na tym kontynencie i akcentowaniem, e taka sytuacja jest niesprawiedliwa (tzw. opcja preferencyjna na rzecz ubogich). Przeciwnicy neoliberalnej globalizacji z nieludzk twarz, obecni na Forum w Porto Alegre, nie wykazywali wcale prowincjonalnego dyletantyzmu, zdajc sobie spraw z tego, e na problem wiatowy moliwa jest tylko wiatowa odpowied i e nie wystarczy tylko w sposb uzasadniony krytykowa obecnego kursu globalizacyjnego. Trzeba zaproponowa co konkretnego, jeli chodzi o formuowanie odpowiedzi na nastpujce pytania: Czy moe istnie system spoeczny zapewniajcy wszystkim niezbdne dobra materialne? Jak ma wyglda handel midzynarodowy, by nie rujnowa krajw biednych? I wreszcie jak kontrolowa grabiecze dziaania midzynarodowego kapitau spekulacyjnego? Przypomniano, e podziay pomidzy bogatymi i biednymi krajami pogbiaj si; prawie miliard bezrobotnych to zastraszajca liczba. Zadaniem Forum byo sformuowanie projektu globalizacji wyrastajcej ze wsppracy spoeczestw obywatelskich, a nie dyktatu rynku, globalizacji praw ludzkich, praw kobiet, praw mniejszoci etnicznych i ochrony rodowiska. Podkrelano, e nie odrzuca si globalizacji samej w sobie, lecz jej zdominowanie przez kapita finansowy i handlowy (nie produkcyjny), oraz narzucanie neoliberalnej koncepcji rozwoju ekonomicznego. Duo miejsca
48
powicono informatyce i mediom, albowiem rewolucja cyfrowa spowodowaa, i obszar komunikacji sta si podstaw procesu globalizacji. Ale ta sfera ulega szybkiemu procesowi monopolizacji. Kilka potnych grup kapitau kontroluje coraz wiksz cz mediw, ktre przestaj by rodkiem komunikacji i informacji. Merkantylizacja mediw pozbawia je podstawowych celw: obiektywnej informacji i upowszechniania kultury. Satelitarne kanay telewizyjne s zdominowane przez jedn opcj polityczn neoliberalizm fetyszyzujcy gospodark rynkow. Podczas zgromadzenia w Porto Alegre byo wiele demagogii i taniego populizmu. Nie zmienia to faktu, e krytycy globalizacji nabieraj siy, gdy ich postulaty, formuowane nawet w skrajnych postaciach, odzwierciedlaj autentyczne problemy, czy choby nurtujce pytania. Dlaczego antyglobalici z coraz wiksz moc domagaj si debaty z gwnymi rzecznikami globalizacji? wiatowe Forum Spoeczne w Porto Alegre stanowio prb przeciwstawienia si darwinistycznej wizji stosunkw midzyludzkich i spoeczestwu opartemu na prawach dungli, ktrym patronuje neoliberalizm rodem z Davos. Gwne przesanie Forum dotyczy nie walki z globalizacj jako tak, gdy t naley uzna za nieodwracalny etap rozwoju cywilizacji. Zdaniem uczestnikw Forum moliwa jest taka globalizacja, ktra przyzna prawo wspdecydowania ludziom i spoecznociom lokalnym oraz spoeczestwom. Joseph E. Stiglitz, H.P. Martin i M. Schuman W globalizacji Stiglitz dostrzega zalety, ale eksponuje jej cienie. Ci, ktrzy zorzecz globalizacji, czsto przeoczaj pynce z niej korzyci. Jednak49
e jej ordownicy, jeli w ogle mona ich porwnywa, bywaj nawet bardziej nieobiektywni. Dla nich globalizacja (zazwyczaj zwizana z akceptacj wiccego tryumfy kapitalizmu w stylu amerykaskim) to postp; kraje rozwijajce si musz j zaakceptowa, jeli maj si rozwija i skutecznie walczy z ubstwem. Wielu ludziom w rozwijajcym si wiecie globalizacja nie przyniosa jednak obiecanych korzyci ekonomicznych. W wyniku powikszajcej si przepaci midzy posiadajcymi a nieposiadajcymi coraz wiksza liczba osb w Trzecim wiecie yje w skrajnej ndzy, utrzymujc si za mniej ni dolara dziennie. Mimo wielokrotnych obietnic zmniejszenia ubstwa, skadanych w cigu ostatniej dekady XX stulecia, faktycznie liczba yjcych w biedzie zwikszya si wwczas prawie o 100 milionw. A dziao si to w czasie, gdy cakowity dochd wiatowy wzrasta przecitnie o 2,5 procent rocznie. W Afryce ogromne aspiracje, jakie ludzie mieli po wyzwoleniu si spod panowania kolonialnego, w duej mierze si nie ziciy. Przeciwnie, kontynent pogra si coraz gbiej w niedoli, w miar jak spaday dochody i obnia si poziom ycia. Z trudem wywalczona w ostatnich kilku dziesicioleciach poprawa wskanika oczekiwanej dugoci ycia zacza zanika. Wprawdzie gwn przyczyn ponownego spadku tego wskanika jest plaga AIDS, ale ndza jest rwnie zabjcza. Nawet kraje, ktre porzuciy afrykaski socjalizm, poradziy sobie z ustanowieniem w miar uczciwego rzdu, zrwnowayy budet i utrzymyway nisk inflacj, stwierdziy, e po prostu nie s w stanie przycign zagranicznych inwestorw. A bez tych inwestycji nie mog osign trwaego wzrostu. Globalizacja nie tylko nie spowodowaa ograniczenia ubstwa, lecz take nie przyniosa sukcesu w zapewnieniu stabilnoci. Kryzysy w Azji i Ameryce
50
aciskiej zagroziy gospodarkom i stabilnoci we wszystkich krajach rozwijajcych si. Istniej obawy, e finansowa zaraza moe si rozprzestrzeni na cay wiat, e zaamanie si jednej waluty kraju wschodzcego bdzie oznaczao zaamanie si rwnie innych walut. Przez jaki czas, w 1997 i 1998 roku, kryzys azjatycki zdawa si stwarza takie zagroenie dla caej gospodarki wiatowej. Globalizacja i wprowadzenie gospodarki rynkowej nie przyniosy spodziewanych efektw w Rosji i wikszoci innych krajw dokonujcych transformacji systemowej od komunizmu do rynku. Zachd powiedzia tym krajom, e nowy system gospodarczy przyniesie im bezprecedensowy dobrobyt. Zamiast tego przynis bezprecedensow bied: pod wieloma wzgldami dla wikszoci ludzi gospodarka rynkowa okazaa si nawet gorsza, ni przewidywali ich komunistyczni przywdcy. Kontrast midzy transformacj w Rosji, przeprowadzon zgodnie z zaleceniami midzynarodowych instytucji gospodarczych, a transformacj w Chinach, zaprojektowan samodzielnie, nie mgby by wikszy: o ile w 1990 roku produkt krajowy brutto Chin stanowi 60 procent PKB Rosji, o tyle pod koniec tej dekady sytuacja si odwrcia. W Rosji doszo do bezprecedensowego wzrostu ubstwa, natomiast w Chinach do jego bezprecedensowego spadku. Krytycy globalizacji stwierdza Stiglitz oskaraj kraje Zachodu o hipokryzj i maj racj. Kraje Zachodu nakoniy biedne kraje do zniesienia barier handlowych, ale wasne bariery utrzymay na nie zmienionym poziomie, uniemoliwiajc krajom rozwijajcym si wywz ich podw rolnych i tym samym pozbawiajc je rozpaczliwie potrzebnych dochodw z eksportu. Stany Zjednoczone byy oczywicie jednym z gwnych winowajcw, co gboko przeywaem. Kiedy byem przewodniczcym Zespou Doradcw
51
Ekonomicznych, usilnie walczyem przeciwko tej hipokryzji. Ona nie tylko wyrzdza krzywd krajom rozwijajcym si, lecz rwnie kosztuje Amerykanw, zarwno jako konsumentw, paccych wysze ceny, jak i jako podatnikw, finansujcych ogromne subwencje, idce w miliardy dolarw. Moje zmagania a nazbyt czsto nie przynosiy sukcesw. Przewaay partykularne interesy handlowe i finansowe a kiedy przeniosem si do Banku wiatowego, a nazbyt jasno widziaem tego konsekwencje dla krajw rozwijajcych si.1 Gdyby nawet Zachd kontynuuje Stiglitz nie by winien hipokryzji, to i tak kierowa globalizacj w sposb zapewniajcy mu zagarnicie nieproporcjonalnie duej czci korzyci kosztem krajw rozwijajcych si. Nie chodzi tylko o to, e kraje rozwinite odmwiy otwarcia swoich rynkw dla importu dbr z krajw rozwijajcych si na przykad utrzymujc kwoty importowe na mnstwo wyrobw, od tekstyliw po cukier zarazem domagajc si, by kraje te otworzyy swoje rynki dla importu produktw z krajw bogatszych. I nie chodzi te tylko o to, e kraje rozwinite dotoway swoje rolnictwo, utrudniajc krajom rozwijajcym si konkurencj, a zarazem upieray si, by kraje rozwijajce si zniosy subwencjonowanie wasnych dbr przemysowych. Kiedy si przyjrzy terms of trade po ostatnim (smym) porozumieniu handlowym z 1995 roku, to wida wyranie, e jego efektem netto byo relatywne obnienie si cen otrzymywanych za wasne produkty przez niektre najbiedniejsze kraje wiata w porwnaniu z cenami paconymi przez nie za towary importowane. W konsekwencji niektre najbiedniejsze kraje wiata stay si faktycznie jeszcze ubosze. Z kolei na rozlunieniu kontroli rynkw kapitaowych w Ameryce aciskiej i w Azji skorzystay zachodnie banki. Regiony te natomiast ucierpiay,
52
kiedy gorcy pienidz spekulacyjny (pienidz napywajcy do jakiego kraju i z niego odpywajcy, niejednokrotnie z dnia na dzie, tak e czsto trudno zgadywa, czy wpynie to na aprecjacj, czy na deprecjacj jego waluty), ktry wczeniej napyn do tych krajw, nagle odwrci kierunek swego biegu. Gwatowna ucieczka tego pienidza pozostawiaa po sobie krach walutowy i osabione systemy bankowe. Nie tylko w przypadku liberalizacji handlu, lecz take kadego innego aspektu globalizacji wysiki podejmowane nawet w zdawaoby si dobrej wierze przynosiy czsto skutki odwrotne do zamierzonych. Kiedy programy bd dotyczce rolnictwa, bd infrastruktury, zalecone przez Zachd, opracowane przy udziale zachodnich doradcw i finansowane przez Bank wiatowy lub innych donatorw kocz si niepowodzeniem, biedni ludzie w rozwijajcym si wiecie i tak musz spaca zacignite na nie kredyty, chyba e dugi s w jakiej formie umarzane. Podczas gdy pod zbyt wieloma wzgldami korzyci z globalizacji s mniejsze, ni utrzymuj jej ordownicy, to pacona za ni cena jest wiksza w kategoriach niszczenia rodowiska naturalnego, korumpowania procesw politycznych i tego, e szybka cieka zmian nie pozostawia krajom czasu na adaptacj kulturow. Kryzysy, pocigajc za sob masowe bezrobocie, wywoyway dugotrway rozpad wizi spoecznych od zamieszek w miastach Ameryki aciskiej po konflikty etniczne w innych miejscach na wiecie, na przykad w Indonezji. Problemy te wcale nie s nowe znaczc zmian jest natomiast coraz bardziej zacieka reakcja na caym wiecie przeciwko polityce napdzajcej globalizacj. Przez cae dziesiciolecia woania biedakw w Afryce i w rozwijajcych si krajach w innych czciach globu nie byy na Zachodzie sy53
szane. Ci, ktrzy pracowali w krajach rozwijajcych si, zdawali sobie spraw, i co nie jest w porzdku, kiedy obserwowali, e kryzysy staj si coraz powszechniejsze i ronie liczba ubogich. Nie mieli jednak sposobu na zmian regu gry ani wpywu na midzynarodowe instytucje finansowe, ktre je sformuoway. Konserwatywni politycy, tacy jak Jacques Chirac, wyrazili zatroskanie, e globalizacja nie polepsza ycia tym, ktrzy najbardziej potrzebuj obiecanych im korzyci. Prawie dla kadego jest jasne, e co poszo kompletnie nie tak, jak trzeba. Niemal z dnia na dzie globalizacja staa si najbardziej palcym problemem naszych czasw, czym, o czym si dyskutuje od sal konferencyjnych po artykuy wstpne w gazetach oraz w szkoach wszdzie na wiecie. Dlaczego globalizacja sia, ktra przyniosa tyle dobrego staa si tak kontrowersyjna? Uczestnictwo w handlu midzynarodowym pomogo wielu krajom rozwija si znacznie szybciej, ni byoby to moliwe bez niego. Handel z zagranic pomaga w rozwoju gospodarczym wtedy, gdy eksport danego kraju pociga za sob wzrost gospodarczy. Cigniony przez eksport wzrost by najwaniejszym punktem polityki przemysowej, ktra wzbogacia wiele krajw Azji i sprawia, e miliony ludzi stay si tam znacznie zamoniejsze. Dziki globalizacji wiele osb na wiecie yje dzi duej ni przedtem, a poziom ich ycia jest znacznie wyszy. Ludzie na Zachodzie mog uwaa niskie pace w zakadach firmy Nike za wyzysk, ale dla ogromnej liczby osb w rozwijajcym si wiecie praca w fabryce jest duo lepszym rozwizaniem od pozostawania na wsi i uprawiania ryu. Globalizacja zmniejszya poczucie izolacji istniejce w wielu krajach rozwijajcych si i zapewnia licznym ich mieszkacom dostp do wiedzy nieosigalny przed stuleciem nawet w krajach najbogatszych. Same protesty
54
przeciwko globalizacji s efektem tego procesu. Powizania midzy aktywistami ruchu antyglobalizacyjnego z rnych czci wiata, zwaszcza za porednictwem Internetu, stworzyy presj, ktrej wynikiem byo zawarcie mimo sprzeciwu wielu potnych pastw midzynarodowego traktatu o nieuywaniu min ldowych (przeciwpiechotnych). Traktat ten, podpisany przez 121 pastw w 1997 roku, zmniejszy prawdopodobiestwo okaleczania przez miny dzieci i innych niewinnych ludzi. Podobnie, dobrze zsynchronizowana presja publiczna zmusia spoeczno midzynarodow do darowania dugw krajom najuboszym. Oprcz negatywnych stron globalizacji przynosi ona czsto poytki. Zezwolenie w 1992 roku na import amerykaskiego mleka na Jamajk mogo zaszkodzi wacicielom miejscowych gospodarstw mleczarskich, ale oznaczao te, e biedne dzieci bd miay tasze mleko. Wejcie nowych firm zagranicznych moe by niekorzystne dla chronionych przedsibiorstw pastwowych, lecz firmy te mog si rwnie przyczynia do wprowadzania nowych technologii, otwierania dostpu do nowych rynkw i powstawania nowych gazi gospodarki. Pomoc zagraniczna, inny aspekt zglobalizowanego wiata, mimo wszystkich swych wad przyniosa milionom ludzi dobroczynne skutki, czsto niemal nie zauwaone: partyzantom filipiskim, po zoeniu przez nich broni, stworzono miejsca pracy w ramach programu finansowanego przez Bank wiatowy; programy irygacyjne przeszo dwukrotnie zwikszyy dochody rolnikw, cieszcych si z uzyskania dostpu do wody; programy edukacyjne doprowadziy do likwidacji analfabetyzmu na obszarach wiejskich. Z uwagi na szczeglny rozgos (indeks cytowa, przekady na jzyki obce) i istotny wpyw na styl mylenia publicznego, a nawet niektre stereotypy mylowe, ktre ciesz si powszechnym uznaniem, prezentujemy gon pra55
c H.P. Martina i M. Schumanna Die Globalisierungs-falle. Jest to widoczne na przykadzie tezy, e wiat zaczyna si dzieli na 20% mniejszoci beneficjentw i 80% zmarginalizowanych. Pod koniec wrzenia 1995 r. Michai Gorbaczow zaprosi do San Francisco 500 czoowych politykw (eksprezydent Bush, pani Margaret Thatcher, George Shulz i in.), bossw gospodarki i naukowcw, ktrzy mieli wskaza drog do nowej cywilizacji XXI wieku. Dyscyplina obrad bya surowa; 5 minut na wprowadzenie do tematu (dyskusja w grupach tematycznych), a na wypowied w dyskusji cile 2 minuty. Ten globalny trust mzgw orzek, e w nadchodzcym stuleciu wystarczy 20% zdolnej do pracy populacji, aby gospodarka wiatowa normalnie si rozwijaa. wiat jest jedn wielk struktur. W poszukiwaniu taszej siy roboczej, korzystniejszych warunkw, kapita przemieszcza si z szybkoci wiata. Tak naprawd wszystkim tym rzdz wielkie korporacje i grupy finansistw, ktrzy gotowi s podzieli si zyskami jedynie z wsk elit najbardziej wykwalifikowanych specjalistw i menederw. Wikszo ca 80% jest waciwie do niczego niepotrzebna. Z podziau upw otrzymuje jedynie ochapy, zapewnia si jej rwnie tittyainment (termin lansowany przez Zbigniewa Brzeziskiego). Nadchodzi spoeczestwo jednej pitej. Takie ostrzeenie mona znale wanie w ksice Martina i Schumanna. Troch wstydliwie przypominaj oni sowa K. Marksa, ktry tak opisywa realia swoich czasw (w 1865 r.). Jest powszechn tendencj produkcji kapitalistycznej, aby nie podnosi przecitnych stawek pacowych, ale je obnia i redukowa warto pracy do jej minimalnego progu.
56
Martin i Schumann formuuj wiele propozycji przeciwko spoeczestwu formuy 20:80. W kocu jestemy obecnie bogatsi o bezcenne wartoci historycznego dowiadczenia, e w pojedynk aden nard nie wydostanie si z puapki globalnego rynku. Dlatego trzeba szuka nowych rozwiza. Pragnc zapobiec powrotowi do gospodarczego nacjonalizmu, naley dy do tego, aby pozbawiony granic rynek uregulowa za pomoc systemu czerpicego z dowiadcze pastwa dobrobytu w taki sposb, by wszyscy obywatele mieli udzia w olbrzymich zyskach dziki osiganej wydajnoci. Tylko wwczas uda si utrzyma szerokie jeszcze poparcie dla otwartego, globalnego systemu rynkowego. Projekty i strategie powstrzymania trendu ksztatowania si spoeczestwa jednej pitej ju istniej. Najwaniejszym krokiem byoby ograniczenie politycznej wadzy aktorw na rynkach finansowych. Pobierajc podatek obrotowy od handlu walutami i od kredytw zagranicznych, banki emisyjne, rzdy sidemki (G7) nie musiayby tak bezwarunkowo poddawa si dyktatowi bankierw. Zamiast hamowa inwestycje cigle zawyanym oprocentowaniem i zwalcza inflacj, ktra w ogle nie zagraa, mogliby wszystkimi siami zacz z powrotem rozwija wolno dla przedsibiorczoci przez nisko oprocentowane kredyty z bankw emisyjnych i w ten sposb przyspiesza rozwj i zwiksza zatrudnienie. Koniecznie naleaoby to powiza z proekologiczn reform podatkow, ktra rygorystycznie obniy zuycie surowcw i podniesie warto siy roboczej przez obnianie wydatkw socjalnych. Powszechna zgoda panuje take co do koniecznoci ulepszenia zasigu i efektywnoci systemw edukacyjnych. Wszystkie te propozycje maj wszelako wspln przesank, ktrej obecnie brak: zdolne do dziaania rzdy. Jednak takiego rozwizania wyznawcy rynku nie s w stanie przedstawi. Z tego
57
wanie powodu uprawiana dotychczas polityka globalnej integracji nie ma przyszoci. Utopii samoregulujcego si rynku hoduj dzisiaj ci wszyscy, ktrzy wypisali na swych sztandarach likwidacj pastwa dobrobytu i bezwarunkow deregulacj. Neoliberalna szkoa ekonomii zapenia cae biblioteki ksikami, w ktrych usiuje udowodni, e to postp i metody zarzdzania powodoway kryzys pracy, a nie midzynarodowe powizania gospodarki i konkurencji. S to jednak rozwaania czysto akademickie. Na co dzie obydwa te zjawiska s ze sob nierozerwalnie zwizane, dopiero globalne powizania zapewniaj bowiem postpowi technicznemu si przebicia, ktra dzisiaj niektrych ludzi spycha na spoeczny margines. Swego czasu, w zotych latach szedziesitych XX wieku prezydent John F. Kennedy mg oczekiwanie na wzrost powszechnego dobrobytu wyrazi za pomoc prostej formuy: Jeeli wzbiera przypyw, podnosz si wraz z nim wszystkie dki na wodzie. Jednak fala deregulacji, liberalizacji i prywatyzacji za rzdw Reagana doprowadzia do sytuacji ekonomicznej, w ktrej ta metafora przestaa obowizywa. Wprawdzie produkt krajowy brutto na gow mieszkaca USA wzrs w latach 19731994 o jedn trzeci, ale rwnoczenie przecitna paca robocza brutto dla wszystkich zatrudnionych nie sprawujcych funkcji kierowniczych a wic dla niemal trzech czwartych ogu pracujcych spada o 19%. Mimo tego uwaa si, e amerykaskie spoeczestwo jako cao nie zbiedniao. Adaptacja do modelu amerykaskiego nie wynika z kapitalistycznej samowoli. Presj na przedsibiorstwa i ich menedersk czowk wywiera midzynarodowy rynek finansowy, serce procesu globalizacji.
58
Cay wiat sta si jednym rynkiem. Wizja wiata jako homogenicznej globalnej wioski kanadyjskiego myliciela Marshalla McLuhana spenia si tylko pozornie. Podczas gdy komentatorzy i politycy nieustannie i ju do znudzenia posikuj si t metafor, rzeczywisto pokazuje jak w istocie powierzchowny i cienki jest ten rzekomy wzrost. Przenie, uproci, zredukowa, zwolni; ekonomia wysokiej wydajnoci i high technology poera prac spoeczestwu dobrobytu i wypluwa jego konsumentw. Autorzy ksiki twierdz, e ludzko wpada w puapk, ktr przygotowa postp technologiczny i globalizacja gospodarki wiatowej. To jest ostrzeenie, e polityka neoliberalnej globalizacji prowadzi do konfliktw spoecznych. Cho nie s rewolucjonistami, dostrzegaj niebezpieczestwo rewolucyjnych wstrzsw spoecznych. Martin i Schumann domagaj si zachowania nadreskiego kapitalizmu, zachodnioniemieckiego pastwa opiekuczego, poniewa najwaniejsz gwarancj dla demokracji jest sprawiedliwo. Zagraa temu proces globalizacji spowodowany nie tylko postpem technicznym, lecz take realizacj neoliberalnej ideologii wolnego rynku. Mahathir Ben Mohammad, Samir Amin, George Soros W przemwieniu na Sesji ONZ 29.11.1999 r. Mahathir stwierdzi, e z powodu doktryny wolnego handlu wiat moe sta si tylko biedniejszy. Mahathir zwyciy w sporze z MFW. Gdyby jego zdaniem Malezja uczynia to, co zaleca MFW, doszoby do zniszczenia kraju i do destrukcji caego spoeczestwa malezyjskiego. Doszoby do tego nie z powodu zej woli MFW, lecz z powodu braku wiedzy o lokalnej rzeczywistoci, niedostatecznej szerokoci pogldw oraz wskiego podejcia ze strony ekspertw MFW.
59
Zdecydowane wypowiedzi Mahathira bin Mohamada obwiniaj midzynarodowych spekulantw o rozptanie kryzysu finansowego w rejonie Azji Poudniowo-Wschodniej. Jego stanowisko spotkao si z krytycznym przyjciem w wielu krajach Zachodu. Rwnoczenie efekty dziaalnoci Mahathira bin Mohamada zyskay nader pozytywn ocen w wielu krajach wiata. Proces globalizacji wprawiaj w ruch cztery gwne siy: 1) masowa sie komunikacji zdolna do przesyania informacji w skali caego wiata w reimie czasu realnego, 2) kapita, ktry nabiera rzeczywicie globalnego charakteru i wymaga dyscypliny rynkowej, nie uznajcej granic politycznych ani geograficznych, 3) korporacje, ktre d do liderstwa na rynku wiatowym i uskutecznienia operacji wszdzie tam, gdzie produkcja, podzia albo handel przynosz korzyci ekonomiczne, 4) konsumenci, ktrych gusty i wiedza o najlepszych produktach na wiecie bd okrela ich wybr kupowanych towarw. W przemwieniu na posiedzeniu Krlewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie 20 maja 1997 r. Mahathir bin Mohamad stwierdzi, co nastpuje: O globalizacji mwi si wiele, traktujc j jako proces albo sytuacj zwiastujc pontne perspektywy dla przyszoci naszej planety. Zarazem globalizacja wywouje niemao obaw w krajach, w ktrych uzyskanie niepodlegoci nie zapewnio oczekiwanych rezultatw. Zaledwie stay si one narodami w penym znaczeniu tego sowa, nie mog zapomnie o swojej narodowej identycznoci, ktr uzyskay cakiem niedawno. Nawet te kraje pozaeuropejskie, ktre nigdy nie byy koloniami, nie s zdolne do odrzucenia dyktowanych propozycji, jak naley rzdzi krajem, jak si sprawowa. Globalizacja moe oznacza dla krajw rozwijajcych si tylko jedno utrat posiadanej przez nie nominalnej niezalenoci bez adnej kompensacji. Jeli zglobalizo60
wany wiat znajdzie si pod panowaniem kilku krajw, mog one na kadego naoy areszt i skierowa pod sd. Chodzi nie tylko o przestpcw i terrorystw. Zglobalizowany wiat nie bdzie wcale demokratyczny. Bdzie on przynalea do krajw najsilniejszych, ktre bd narzuca swoj wol pozostaym krajom ich pooenie nie bdzie lejsze ni w tych czasach, kiedy byy one koloniami krajw bogatych. Wyglda na to, e w cigu ycia dwu pokole krg historii zatoczy koo. Proces dekolonizacji, rozpoczty pidziesit lat temu, zakoczy si w cigu dwudziestu lat. I zanim kraje zostay w peni niezalene, zaczyna si rekolonizacja. Premier Malezji wielokrotnie wypowiada si na temat globalizacji gospodarki wiatowej, rwnie przed kryzysem finansowym lat 19971998. wiat rzeczywicie wstpi w now er. W wiecie bez granic produkcja towarw i usug moe przybra rzeczywicie globalny charakter. Rozwj ekonomiczny jest moliwy, jeli zostanie dokonany wybr na rzecz wsppracy, a nie konfrontacji i wyzysku. Uczony arabskiego pochodzenia Samir Amin, dyrektor afrykaskiego orodka Forum Trzeciego wiata w Dakarze najmuje si z perspektywy socjologii, ekonomii politycznej i historii teori wspczesnego systemu wiatowego oraz krytyk europocentryzmu. Jest on jednym z prominentnych uczestnikw wiatowej debaty na temat globalizacji we wspczesnym wiecie. Szczeglnie chodzi o natur (charakter) teje globalizacji (uywa on okrelenia mondializacja), konkretnie za o relacje pomidzy globalizacj a westernizacj. Jego zdaniem, ktre jest charakterystyczne dla wielu autorw, proces globalizacji stanowi po prostu globaln dyfuzj zachodniego modernizmu, tj. rozszerzon westemizacj, upowszechnienie zachodniego kapitalizmu i zachodnich instytucji na caym
61
wiecie. Syntez swoich pogldw wyoy on w pracy Kapitalizm w erze globalizacji.2 Samir Amin rozpatruje procesy globalizacji i jej skutki dla krajw peryferyjnych w perspektywie historycznej. Kapitalistyczna globalizacja przebya kilka faz. Pierwsza przypada na lata 15001800, kiedy wielkie kompanie handlowego centrum europejskiego przy pomocy monarchii absolutnych Starego wiata dokonyway ekspansji w Azji, Afryce i Ameryce aciskiej. Druga faza przypada na lata 18001945, tj. na epok klasycznego kolonializmu, ktrego istot byo zawadnicie lokalnych rynkw i blokowanie industrializacji krajw peryferyjnych. Na lata 19451990 przypada trzecia faza, niespjna i niejednoznaczna, kiedy ekspansja centrum zostaa zahamowana w rezultacie upadku systemu kolonialnego, prb samodzielnego rozwoju modych pastw i aktywne oddziaywanie ze strony drugiego wiata. Wreszcie faza obecna, ktra zacza si jeszcze w ramach fazy poprzedniej i charakteryzuje si now ofensyw centrum na reszt wiata, mniej rozwinitego. Dla S. Amina globalizacja to ideologiczny dyskurs sucy legitymizacji strategii imperialistycznego kapitau.3 Uywa on okrelenia imperializm w sensie ekonomicznym na okrelenie immanentnie waciwej kapitaowi tendencji mondializacji, zagarnicia rnych rynkw narodowych (chocia, oczywicie, ekonomiczna ekspansja bya wspierana rodkami politycznymi). Wiek XX pokaza dostatecznie wyranie: imperializm to nie stadium kapitalizmu, lecz immanentna jego cecha oczywista, bd ukryta w cieniu. Pogld na transformacj globalnego systemu kapitalistycznego XX wieku zaprezentowa on w rozprawie Ekonomia polityczna XX wieku opublikowanej w amerykaskim czasopimie Monthly Review (czerwiec 2000 r.). S. Amin daje krtki przegld ekonomii politycznej transformacji globalnego
62
systemu kapitalistycznego w XX wieku. W ekonomii politycznej XX wieku dominoway postacie wielkich klasykw (Adam Smith, David Ricardo, a nastpnie Karol Marks). Triumf globalizacji koca wieku wypromowa nowe pokolenie liberaw starajcych si za wszelk cen wykaza, e kapitalizm jest nie do przezwycienia, poniewa wyraa potrzeby odwiecznej, transhistorycznej racjonalnoci. Walras, gwna posta w tym nowym pokoleniu, stawa na gowie, aby udowodni, e rynki same si reguluj. Uczyni to z rwnie niewielkim powodzeniem, jak dzisiejsi ekonomici neoliberalni. Ideologia triumfujcego liberalizmu zredukowaa dzisiejsze spoeczestwo do zbiorowiska jednostek. Nastpnie, idc ladem takiej redukcji stwierdzono, e kreowana przez rynek rwnowaga zarwno tworzy optymalne spoeczestwo, jak i gwarantuje stabilno i demokracj. Wszystko byo gotowe do zastpienia analizy sprzecznoci kapitalizmu rzeczywistego teori kapitalizmu wyimaginowanego.4 Belle poque przed I wojn wiatow ukoronowaa wiek radykalnych przeobrae globalnych, ktrych znamionami bya pierwsza rewolucja przemysowa i powstanie nowoczesnego buruazyjnego pastwa narodowego. Stare regiony peryferyjne epoki merkantylizmu (Ameryka aciska oraz brytyjskie i holenderskie Indie Wschodnie) zostay wykluczone z udziau w tej podwjnej rewolucji, a stare pastwa azjatyckie (Chiny, sutanat otomaski i Persja) wcielono wraz z now globalizacj jako peryferie. Triumf zglobalizowanego kapitau (USA, Japonia, Europa) doprowadzi do takiej polaryzacji bogactwa w historii wiata, jakiej ludzko nigdy nie zaznaa w cigu caej swej historii. Globalizacja celebrowana w 1900 r., uznana ju wtedy za koniec historii, bya jednak wieym faktem, nastpia w drugiej poowie XIX wie63
ku. Wydawao si, e globalizacja finansowa znalaza stabiln form swojego rozwoju w standardzie wiata (uwaano, e tak bdzie wiecznie). Z takim samym euforyzmem, z jakim mwi si dzi o globalizacji finansowej, mwio si te o umidzynarodowieniu transakcji moliwym dziki nowym papierom wartociowym. Triumf belle poque trwa niespena dwie dekady. Pod koniec wieku XX nastpi strukturalny kryzys systemu kapitalistycznego, ktry bardzo przypomina kryzys z koca XIX wieku. Wskaniki wzrostu nierwnoci w wiecie kapitalistycznym skoczyy dramatycznie w gr; w czasie dwch ostatnich dziesicioleci XX w. najbogatsze 20% ludzkoci zwikszyo swj udzia w produkcie globalnym z 60 do 80%. Dla niektrych globalizacja okazaa si pomylna. Natomiast dla przytaczajcej wikszoci zwaszcza dla narodw Poudnia, ktre poddano jednostronnym strukturalnym programom dostosowawczym oraz tych narodw na Wschodzie, ktre przeywaj dramatyczn demolk spoeczn jest ona katastrof. Temu kryzysowi strukturalnemu towarzyszy jednak obecna rewolucja technologiczna. Zarzdzanie krajami, ktre sprowadza si do brutalnej zmiany ukadu si na korzy kapitau, umoliwio ponowne narzucenie recept wolnorynkowych. Marksa i Keynesa wyrugowano z myli spoecznej, a teoretycy czystej ekonomii zastpili analizy wiata rzeczywistego spekulacjami na temat kapitalizmu wyimaginowanego. Chwilowy sukces tej reakcyjnej utopii jest jednak zwykym objawem zmierzchu czary zastpiy rozum i krachu finansowego. Nacisk globalizacji zmusi kraje G7 do wypracowania nowej strategii i wywoa kryzys w myli liberalnej. Gwny ekonomista Banku wiatowego, Joseph Stiglitz, zaproponowa debat na temat Konsensusu powaszyngtoskiego. Tego byo jednak za duo dla rzecznika hegemonii USA, sekretarza skarbu Lawrence Summersa, ktry doprowadzi do usunicia Stiglitza ze sta64
nowiska. Przyjta przez triad pod kierownictwem USA strategia stawia sobie za cel stworzenie jednolitego wiata, ktry byby zorganizowany wedug dawnych dopeniajcych si zasad jednostronnej dyktatury panujcego kapitau korporacji ponadnarodowych (TNK) oraz rozszerzenia amerykaskiego imperium nuklearnego w taki sposb, aby wszystkie pastwa musiay mu ulec. Ta wizja jednobiegunowego wiata wywouje coraz wiksz konsternacj ze strony idei globalizacji wielobiegunowej. Skutki zachodzcego obecnie procesu globalizacji s dwojakie. Po pierwsze, wzmaga si tendencja panowania gospodarki wiatowej i rynku wiatowego nad polityk i ideologi pastw narodowych. Po drugie, narasta polaryzacja poziomw rozwoju, poniewa rynki towarw i kapitaw nabieraj coraz bardziej wymiaru wiatowego, a rynki siy roboczej pozostaj w narodowej segmentacji. Imperialistyczna tendencja bya zaguszona w pierwszych dziesicioleciach powojennych; kiedy kapitalizm w krajach centrum funkcjonowa w reimie welfare state, dawne kolonie i zalene terytoria Azji, Afryki i aciskiej Ameryki dyy do wkroczenia na drog rozwoju niezalenego. Wreszcie istniaa przewaga w stosunku do pierwszego wiata ze strony wiata drugiego. Ale trwao to niedugo. W1975 r. zosta odrzucony zaproponowany przez trzeci wiat projekt nowego adu ekonomicznego. Model welfare state ustpi miejsca podejciu neoliberalno-monetarystycznemu. Na przeomie lat 1980/1990 nastpi kolaps wiata socjalistycznego. Jednostronna logika kapitalizmu zwyciya i przejawiaa si wszdzie w sposb mniej lub bardziej jednakowy: wzrost procentu od poyczek, ograniczenie wydatkw na potrzeby socjalne, rezygnacja z polityki maksymalnego zatrudnienia, ewolucja systemu podatkowego z korzyci dla bogatych, deregulacja sfery ekonomicznej, a zwaszcza socjalnej, prywatyzacja itd. W odniesieniu do
65
wiatowej peryferii model taki prowadzi do jej rekompradoryzacji i nowego etapu zalenoci (w zakresie zaduenia, handlu zagranicznego, technologii). Centrum, jak utrzymuje S. Amin, bdzie nadal dy do dominacji poprzez podtrzymywanie piciu monopoli: monopolu najnowszych technologii, monopolu w zakresie kontroli strumieni finansowych na poziomie globalnym, monopolu w zakresie dostpu do zasobw naturalnych planety, monopolu informacji i mass mediw, monopolu broni masowej zagady. W ten sposb ksztatuje si wiatowa hierarchia, w ktrej w d i z dala od centrum (USA, Wielka Brytania, Niemcy, Japonia itd.) formuj si rne poziomy peryferii, a wic Wschodnia i Poudniowo-Wschodnia Azja, Europa Wschodnia, Rosja, Indie, Ameryka aciska. Jeszcze niej i dalej plasuje si Afryka i wiat arabsko-muzumaski, ktre s coraz bardziej zmarginalizowane i pozostawione same sobie. Procesy polaryzacji bd zachodzi i w centrum, rdzennej wiatowej hierarchii, gdzie take powstaj spoeczestwa rnych szybkoci. Oglnie biorc, wedug schematu S. Amina wspczesna globalizacja, albo mondializacja, nie niesie niczego dobrego wikszej czci ludzkoci, a przede wszystkim peryferiom. Przykadem metamorfozy pogldw czoowej postaci wiata kapitalistycznego jest George Soros, filozof, midzynarodowy finansista i zarazem filantrop. Pogldy G. Sorosa znalazy swj wyraz przede wszystkim w ksice Kryzys wiatowego kapitalizmu, ktra spotkaa si z burzliwymi polemikami. Punktem wyjcia rozwaa G. Sorosa jest krytyka klasycznego kapitalizmu, a dokadniej sceptycyzm co do tego, czy wolnorynkowa gospodarka rzeczywicie stwarza rwne szans i moliwoci i czy darwinowska zasada przetrwania tylko najsilniejszych osobnikw gatunku prowadzi do faktycznej demokracji, czy te raczej niesusznie eliminuje z konkurencji pewne seg66
menty spoeczestwa, spychajc je na margines. Sama gospodarka kapitalistyczna, jeli jest pojmowana tylko jako gra interesw, prowadzi do chaosu; pod grob rozpadu rynek musi by uzupeniony przez instytucje wspdziaania i wartoci czce spoeczestwo. Globalizacja za gospodarki wiatowej czyni to zadanie palcym dla caego globu. Wszyscy jestemy czci wiatowego systemu kapitalistycznego, ktry charakteryzuje si nie tylko wolnym handlem, ale co najwaniejsze swobodnym przepywem kapitau. System ten silnie sprzyjajc kapitaowi doprowadzi do gwatownego rozwoju wiatowych rynkw finansowych. Powsta zglobalizowany system kapitalistyczny. Obecny stan rzeczy jest nie do utrzymania, bo rynki s w swej istocie niestabilne. Fundamentalizm rynkowy, ktry u progu lat osiemdziesitych sta si ideologi dominujc, sprawi, e wiatowy system kapitalistyczny jest chory i trudny do podtrzymania. Fundamentalizm rynkowy odgrywa istotn rol w wiatowym systemie kapitalistycznym. Dostarcza on ideologii, ktra nie tylko jest bodcem dla wielu najwybitniejszych uczestnikw rynku, ale take napdza polityk. G. Soros domaga si wic odejcia od wolnorynkowego fundamentalizmu, ktry uwaa obecnie za wiksze niebezpieczestwo ni totalitaryzm, oraz zwrotu w kierunku interwencji pastwa. Upadek socjalizmu, uznany wczeniej przez F. Fukuyam za dowd wyszoci kapitalizmu i koniec historii walk systemowych, jest dla Sorosa tylko dowodem na to, e kapitalizm rwnie moe zawali si pod ciarem wasnej wielkoci, rozlecie pod wpywem si odrodkowych, przegra z innym systemem na skutek ortodoksyjnego przywizywania do wolnorynkowych metod zarzdzania, ktre przeksztacaj ludzi w kolejne generacje ogupiaych zwierzt rynkowych. Spoeczestwo otwarte, ktrego Soros jest gor67
cym ordownikiem, jest czym wicej, anieli przeciwiestwem spoeczestwa zamknitego. Jest to spoeczestwo alternatywnych dziaa, trzeciej drogi, konstruktywnych i pozytywnych celw. Jednakowo idea spoeczestwa otwartego maluje si nader mglicie. Wraz z ustanowieniem transnarodowych i transpastwowych systemw wymiany informacji i komunikowania, ktrych nikt nie jest w stanie powstrzyma, spoeczestwo otwarte nie musi, tak jak niegdy spoeczestwo kapitalistyczne, odwoywa si do spolaryzowanych postaw politycznych. Naley przezwyciy ciasnot horyzontw poznawczych i intelektualnych, bdcych produktem rzekomo otwartego spoeczestwa amerykaskiego. Ludzko musi mie swobod mylenia i dziaania, ktrej jedynym ogranicznikiem jest tylko wsplny interes. Ten interes wykracza dzisiaj poza granice interesu narodowego. G. Soros akceptuje rol USA jako lidera Wolnego wiata, wszake wrd Wielkiej Sidemki (G-7) emituj one najsilniej zwalczany przeze leseferystyczny fundamentalizm. Esencj wywodw G. Sorosa wyraaj takie jego sowa: Pech chce, e znw zagraa nam wycignicie bdnych wnioskw z lekcji historii. Tym razem niebezpieczestwo pochodzi nie od komunizmu, ale od fundamentalizmu rynkowego. Obie te skrajnoci s szkodliwe. To, czego nam brak, to waciwa rwnowaga midzy polityk i rynkiem. Dzi wiatowy system kapitalistyczny zblia si do apogeum swej potgi. Jest on z pewnoci zagroony przez trwajcy obecnie kryzys, ale jego supremacja ideologiczna jest niczym nie ograniczona. Chc tu wyjani, e nie pragn upadku kapitalizmu. Mimo niedostatkw jest on lepszy ni rozwizania alternatywne. Pragn natomiast uchroni wiatowy system kapitalistyczny przed samozniszczeniem. Aby regulowa prawdziwie globaln gospodark i oddziaywa na ni stabilizuj68
co, musimy mie do dyspozycji jaki oglnowiatowy system uksztatowania decyzji politycznych. Sowem, trzeba nam globalnego spoeczestwa, ktre stanie si oparciem dla naszej globalnej gospodarki. 5 Jesieni 2000 roku ukazaa si nowa ksika G. Sorosa Open Society: Reforming Global Capitalism. Pozycje metodologiczne autora pozostay takie same, wiele dawnych myli zostao wszake rozwinitych. Podejmujc analiz wspczesnej problematyki oglnowiatowej, autor skupia uwag na charakterze i istocie globalizacji. Wedug niego gwnym rdem globalizacji jest bezprecedensowa mobilno kapitau finansowego. Tym samym prawidowoci rynku zaczynaj dziaa w skali wiatowej, ale bynajmniej nie rozwizuj wielu problemw, ktre powstaj tak na poziomie poszczeglnych krajw, jak i regionalnym. Siy rynkowe nie mog zwaszcza rozwiza problemw globalnych, wysuwajcych si na plan pierwszy w nowym stuleciu. Wedug G. Sorosa system kapitalistyczny moe by traktowany na podobiestwo imperium, ktre jest bardziej globalne ni jakiekolwiek imperium w czasach minionych. Jest mu bowiem podporzdkowany cay wiat. Nie jest to imperium w sensie geograficznym, jest ono prawie niewidoczne i nie ma struktury formalnej. Pomimo braku przywizania do okrelonego terytorium, system posiada wszelako swoje centrum i swoje peryferie. Centrum dostarcza kapitau, a peryferie ten kapita uytkuj. Centrum jest rwnie inspiratorem wszelkich innowacji, miejscem gdzie odbywa si analiza i synteza informacji. Gwna osobliwo centrum polega na tym, e tylko ono samodzielnie okrela polityk ekonomiczn i trzyma w swym rku ekonomiczne losy krajw nalecych do peryferii.6 G. Soros nie widzi przeszkd, by nadchodzc epok scharakteryzowa jako epok niestabilnoci gospodarczej i spoecznej oraz nieokrelonoci.
69
Autor skupia wic uwag na rodkach pozwalajcych zapobiec zjawiskom kryzysowym, ale nie usuwajcych skutkw kryzysw. Za najwaniejsze instytucje zdolne do efektywnego dziaania w tym kierunku uwaa on Midzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank wiatowy i Midzynarodow Organizacj Handlu, przy czym wskazuje nawet na konkretne metody ich dziaania, jak np. preferencyjne linie kredytowe. Propozycje te z pewnoci nie pozwalaj na rozwizanie wikszoci problemw spowodowanych przez globalizacj; nie mona w tym przypadku nie zwrci uwagi na oglniejsze determinanty, ktre wychodz nawet poza ramy czysto ekonomiczne. Przecie wszystkie te organizacje, wymienione przez autora, stanowi finansowe struktury cakowicie kontrolowane przez czoowe zachodnie mocarstwa. Jan Pawe II i Benedykt XVI Koci jest bardzo krytyczny wobec globalizacji takiej, jaka jest obecnie praktykowana. Nie negujc samego procesu, chciaby on, aby bya to globalizacja dla czowieka, a nie tylko dla biznesu, globalizacja solidarnoci. Formua ta lansowana przez Jana Pawa II wyraa pragnienie ludzi, ktrzy nie mog duej y w wiecie drapienego kapitalizmu i nieludzkiego neoliberalizmu. Jest rzecz znamienn, e Koci katolicki nie ogosi np. w jakiej specjalnej encyklice swej doktryny w sprawie globalizacji. Ale ju w cytowanym nader czsto fragmencie encykliki Centesimus annus Koci odnis si pozytywnie do tego zjawiska, gdy zachodzi ono w sferze gospodarczej. Jan Pawe II podczas wizyty na pocztku 1999 r. w Meksyku zaznaczy, e dopki globalizacja kieruje si tylko prawami rynku w interesie najwikszych potentatw, jej skutki mog by tylko negatywne. Takie jak w przypadku podejcia do gospodarki jako do wartoci najwyszej, ignorowanie bezrobocia,
70
upadku wielu sub spoecznych, niszczenia rodowiska naturalnego, przyrody, przepaci pomidzy biednymi i bogatymi, niesprawiedliwej konkurencji, ktra narzuca biednym narodom coraz wiksze upokorzenia. Papie stwierdzi (w Meksyku), e nie mona godzi si z tym, aby globalizacja i kapitalizm czyy si z narastajcymi nierwnociami spoecznymi, szerzc si w wielu miejscach wiata bied oraz niesprawiedliwoci spoeczn. Niestety, mimo wagi sw papiea i ich nonoci, tak si nie dzieje. Nie tylko w Ameryce, ale rwnie w USA. Kapitalizm ogarniajcy cay prawie wiat musi w obecnej fazie swego rozwoju przynie dalsze pogbianie si nierwnoci. I nic tu nie pomog wezwania nawet najwikszych autorytetw, gdy tak wanie dziaaj wewntrzne mechanizmy redystrybucyjne wolnego rynku. Mg przekona si o tym rwnie papie, porwnujc bied Meksyku z bogactwem USA. Zmiana takiego stanu rzeczy wymaga istotniejszej przebudowy midzynarodowego adu ekonomicznego.7 Koci nie proponuje jednak konkretnego systemu ekonomicznego. W swym przemwieniu do czonkw Papieskiej Akademii Nauk Spoecznych 25 kwietnia 1997 r. Jan Pawe II stwierdzi, i zbyt wielu jest nadal na wiecie ludzi ubogich, ktrzy nie maj dostpu do najmniejszej nawet czstki bogactwa, z jakiego korzysta mniejszo. W ramach tzw. globalizacji gospodarki moliwe jest atwe przemieszczanie rodkw produkcji, dokonywane wycznie w celu osignicia maksymalnego zysku i w ramach bezpardonowej walki z konkurencj. Praktyka ta, cho z jednej strony zwiksza moliwoci znalezienia pracy i osignicia dobrobytu w niektrych regionach, pozostawia zarazem na uboczu inne regiony, mniej uprzywilejowane, i moe powikszy bezrobocie w krajach o dawnych tradycjach przemysowych. Globalna organizacja pracy, wykorzystujca skrajne ubstwo mieszkacw
71
krajw rozwijajcych si, prowadzi czsto do sytuacji bezwzgldnego wyzysku, ktry urga podstawowym wymogom ludzkiej godnoci 8. W wywiadzie, dla woskiego dziennika La Repubblica z 20 sierpnia 1997 r. Jan Pawe II stwierdzi: Samo ju okrelenie globalizacja wcale mi si nie podoba. Jest wiat, rodzina ludzka, rodzina narodw i to jest pierwsza rzeczywisto. Poprzedza ona rozwj technik komunikacji, ktre pozwalaj tylko jednej czci ycia osign wymiar wiatowy. Globalne jest przede wszystkim wsplne dziedzictwo powiedziabym czowiek ze swoj specyficzn natur na obraz Boga i caa ludzko ze swym pragnieniem wolnoci i godnoci. Wydaje mi si, e przede wszystkim na tym poziomie naley mwi o ruchu globalizacji, cho jest on tu mniej widoczny, a nawet napotyka przeszkody. Wracajc do tematu globalizacji: jest przede wszystkim wane Koci nieustannie to powtarza by czowiek mia pierwszestwo przed gospodark i rynkiem, aby uzasadniona konkurencja nie zdusia solidarnoci pojmowanej w najszerszym sensie; trzeba, aby gromadzenie osobistego bogactwa pozwolio zmniejszy nierwnoci zamiast przyczynia si do ich pogbiania, aby nieporwnywalna warto ycia zostaa uznana, a istota ludzka nie bya nigdy upokarzana, eby czowiek uwiadamia sobie swoj godno istoty chcianej i kochanej przez Boga. Te wszystkie rzeczy mieszcz si w gruncie rzeczy w porzdku ewangelicznym9. W innym miejscu (wiatowy Dzie Pokoju, 1 stycznia 1998 r.) Jan Pawe II stwierdzi, e jeli naszym celem jest globalizacja bez marginalizacji, to nie moemy pozwoli, by w wiecie yli obok siebie ludzie niezmiernie bogaci i skrajnie ubodzy, ndzarze nie posiadajcy nawet przedmiotw pierwszej potrzeby i tacy, ktrzy beztrosko marnotrawi dobra pilnie potrzebne innym. Tego rodzaju kontrasty s obraz godnoci czowieka.
72
W 1999 r. odbyo si posiedzenie papieskiej Rady Iustitia et Pax powicone tematowi Ubodzy i wykluczeni: ubstwo w erze globalizacji. W swym przemwieniu papie przypomnia zasady magisterium w kontekcie obecnej tendencji do deregulacji rynku. Potrzeby gospodarki rynkowej, odznaczajcej si wysokim stopniem konkurencyjnoci, nie powinny przekrela podstawowego prawa kadego czowieka do pracy. Koci bynajmniej nie gosi tej zasady po to, by potpi liberalizacj rynku jako tak, ale domaga si, by j postrzegano ze wzgldu na prymat czowieka, ktremu winny by podporzdkowane systemy gospodarcze. Znamy z historii wiele przykadw upadku systemw gospodarki planowanej, ktre ograniczay swobody obywatelskie i gospodarcze. Samo to jednak nie wiadczy o wyszoci systemw bdcych ich przeciwiestwem. Dowiadczenie pokazuje, niestety, e gospodarka planowa dziaajca w sytuacji bezwarunkowej wolnoci nie jest bynajmniej najbardziej korzystna dla ludzi i dla spoeczestwa. 10 W ordziu papieskim na XXXIII wiatowy Dzie Pokoju (1 stycznia 2000 r.) czytamy: [procesy globalizacji] cho stwarzaj pewne zagroenia, otwieraj te niezwyke i wielce obiecujce moliwoci, wanie z punktu widzenia celu, jakim jest przeksztacenie ludzkoci w jedn rodzin, opart na wartociach sprawiedliwoci, rwnoci i solidarnoci. Krytyczna, ale wywaona ocena globalizacji znajduje rwnie potwierdzenie w encyklice Benedykta XVI z 27 lipca 2009 r. Pomimo niektrych wymiarw strukturalnych, ktrym nie trzeba zaprzecza, ale ktrych te nie naley absolutyzowa, globalizacja, a priori, nie jest ani dobra, ani za. Bdzie tym, co uczyni z niej osoby [Jan Pawe II]. Nie powinnimy by jej ofiarami, lecz protagonistami, postpujc rozumnie, prowadzeni przez mio i prawd. lepe sprzeciwianie si jej oznaczaoby bdn postaw, uprze73
dzenie, ignorowanie procesu zawierajcego rwnie aspekty pozytywne, co niosoby ryzyko utraty wielkiej okazji do skorzystania z wielu oferowanych przez ni sposobnoci rozwoju. Procesy globalizacji odpowiednio pojmowane i zarzdzane daj moliwo wielkiej redystrybucji bogactw w wymiarze planetarnym, co nigdy wczeniej nie miao miejsca. Jeli natomiast bd le zarzdzane, mog przyczyni si do wzrostu ubstwa i nierwnoci, a take dotkn kryzysem cay wiat. Trzeba poprawi ich czasem powane zaburzenia wprowadzajce nowe podziay midzy narodami i w samych narodach oraz sprawi, eby redystrybucja bogactw nie dokonywaa si rwnoczenie z redystrybucj ubstwa albo wprost z jego pogbieniem, o co moglibymy si lka w zwizku z niewaciwym zarzdzaniem obecn sytuacj. Przez dugi czas mylano, e ubogie narody powinny pozosta na poziomie ustalonego studium rozwoju oraz zadowoli si filantropi narodw rozwinitych. Linia podziau midzy krajami ubogimi nie jest tak wyrana jak w czasach ,,Populorum progressio, jak ju sygnalizowa Jan Pawe II. Powiksza si bogactwo wiatowe pojmowane globalnie, ale wzrastaj nierwnoci. W bogatych krajach uboej nowe kategorie spoeczne i rodz si nowe formy ubstwa. W sferach najbardziej ubogich niektre grupy ciesz si pewnego rodzaju rozrzutnym i konsumpcyjnym nadrozwojem w sposb nie do przyjcia kontrastujcym z trwaymi sytuacjami nieludzkiej ndzy. Trwa skandal niewiarygodnych nierwnoci.
74
RDO CHOAJ H., Ekonomia polityczna globalizacji, Warszawa 2003, s. 7879, 116119, 162163, 165169, 260263. STIGLITZ J.E., Globalizacja, Warszawa 2004, s. 2225. BENEDYKT XVI, Grzechy globalizacji, Gazeta Wyborcza 1112.07.2008 r. Przypisy
STIGLITZ J.E., Globalizacja, PWN, Warszawa 2004, s. 24. Por. AMIN S., Capitalism in the Age of Globalisation, London 1997. 3 AMIN S., Les defits de la mondialisation, Paris 1996, s. 334. 4 AMIN S., Ekonomia polityczna XX wieku, Monthly Review, New York, Juni 2000 (cyt. za Lew Nog 2001, nr 13, s. 207). 5 SOROS G., Kryzys wiatowego kapitalizmu, Warszawa 1999, s. 2526. 6 SOROS G., Open Society: Reforming Global Capitalism, LondonNew York 2000, s. 171 172. 7 G.W. KOODKO, Moja globalizacja czyli dookoa wiata i z powrotem, Toru 2001, s. 150. 8 Spoeczestwo 1977, nr 3, s. 715. 9 Cyt. za Forum, 31.08.1997. 10 Zob. Spoeczestwo 2000, nr 1.
1 2
75
5. PODSTAWOWE CECHY GLOBALIZACJI
wiatowa debata o globalizacji pozbawia obserwatorw jednolitego na ni spojrzenia. Dlatego rozproszone punkty widzenia chcielibymy tu doprowadzi do wsplnego mianownika, zidentyfikowa podstawowe procesy, ktre wchodz w skad globalizacji i na tej podstawie sprbowa j zdefiniowa w wersji rozszerzonej. W tym celu sformuujemy pytania, a odpowiadajc na nie bdziemy poszukiwa tych najwaniejszych cech, ktre zakrelaj kontury globalizacji zdefiniowanej. Czy naleao tu sign w gb odlegej historii? Pogldw, ktre przenosiy globalizacj w odleg przeszo jest w literaturze wiele,1 a najbardziej skrajny wiza globalizacj z pocztkami ludzkich dziejw. W tym kontekcie przypominano, e ludzko narodzia si w Afryce i w cigu minionych tysicleci rozpezaa si po caej planecie. Historyczny proces zaludniania i zagospodarowania planety by w ramach tego pogldu utosamiany z procesem globalizacji. Pokrewne pogldy, chocia bardziej powcigliwe, tak daleko w gb historii nie sigay. Ich autorom chodzio o okresy, kiedy formoway si wielkie staroytne imperia o charakterze midzynarodowym imperium rzymskie, otomaskie, chiskie i inne. Chocia byy to struktury nietrwae i miay charakter przejciowy, to tym niemniej ich powstawanie i rozwj starano si zaliczy do globalizacji. Jeszcze inni, mniej skrajni autorzy, sigali w wiekach XV i XVI do wielkich odkry geograficznych, ktrych dokonali europejscy podrnicy
77
(Kolumb, Vasco da Gama, Amerigo Vespucci, Ferdynand Magellan i inni). Poniewa w swoich podrach i geograficznych odkryciach pokonywali wielkie, planetarne przestrzenie, to na tej wanie podstawie zaliczono ich do globalizatorw. Za odkrywcami nowych ldw i kontynentw poszli kolonizatorzy, najpierw europejscy, a pniej pozaeuropejscy. Pocztki kolonizacji przypady na przeom XV i XVI wieku. Hiszpania i Portugalia opanoway Ameryk Poudniow i rodkow, wybrzee Zachodniej Afryki oraz cz Wysp Poudniowo-Wschodniej Azji. W okresie od XVI do XVII wieku kolonialnymi metropoliami stay si takie kraje, jak Wielka Brytania, Holandia, Belgia i Francja, a w drugiej poowie XIX wieku Stany Zjednoczone, Japonia oraz Niemcy i Wochy. Wielka Brytania, ktrej terytorium wynosio 310 tys. km2 skolonizowaa 33 mln km2 terytoriw cudzych, Francja zdobya 10 mln km2 terytoriw, posiadajc 500 tys. km2 wasnej przestrzeni. Holandii i Belgii przypado po 2 mln km 2. Na tej podstawie proces kolonizacji te wczono do globalizacji. Do zaprezentowanego rejestru pogldw historycznie zdeterminowanych mona jeszcze doczy koncepcj dwch faz globalizacji. Pierwsza z nich miaa si zacz na pocztku XX wieku, kiedy kapitalizm rozwija si ju na unowoczenionych podstawach, a gospodarka rynkowa upowszechniaa si nie tylko w krajach gospodarczo rozwinitych, lecz w swoj orbit wczya rwnie kraje opnione w rozwoju. Proces globalizacji trwaby, wedug tej koncepcji, dalej, gdyby nie przerway jej takie tragiczne wydarzania historyczne, jak I i II wojny wiatowe. Zwolennicy tej koncepcji uznali, e po II wojnie wiatowej
78
uksztatowaa si druga faza globalizacji, ktra przetrwaa do dzisiejszego dnia. W tym rozumowaniu wystpuje jednak logiczna niekonsekwencja. Chodzi bowiem to, e globalizacja jest ex definitione zjawiskiem planetarnym, obejmujcym ca gospodark wiatow. Tymczasem po I wojnie wiatowej, z ktrej wyonia si rewolucja padziernikowa w Rosji, rozpocz si proces rozdwajania gospodarki wiatowej na dwie przeciwstawne czci. Po II wojnie wiatowej rozdwojenie to radykalnie si rozszerzyo i pogbio. Obok wiatowej gospodarki rynkowej uksztatowaa si wiatowa gospodarka centralnie planowana, a midzy nimi zawisa elazna kurtyna. To planetarne rozdwojenie przetrwao 70 lat. Elementarna logika podpowiada, e w tym historycznym okresie globalizacji by nie mogo. W poszukiwaniu odpowiedzi na pierwsze pytanie udao si wic ustali, e w oglnowiatowej debacie o globalizacji ujawniy si pogldy, ktre wyprowadzay j z minionych stuleci, czy te tysicleci. My natomiast chcemy tu stwierdzi, e tych bardzo odlegych procesw milenijnych migracji ludnoci, zamierzchych imperiw, wielkich odkry geograficznych i zwizanej z nimi kolonizacji wcza do globalizacji nie naley. One maj swoje wasne nazwy, ktre na trwae weszy do obiegu historycznego i edukacyjnego, i tak powinno pozosta. Jestemy przekonani, e globalizacj naley potraktowa jako zjawisko wspczesne, dwudziestowieczne i w ostatecznym rachunku zlokalizowa j w kocowych dziesicioleciach wieku XX, zdajc sobie jednoczenie spraw, e jej korzenie sigaj do okresw wczeniejszych. W ten sposb okrelilimy nasz wyjciow pozycj, ktra pozwala sformuowa nastpne pytanie i sprbowa na nie odpowiedzie.
79
Jakie wspczesne procesy globalizacj uksztatoway? Dla uporania si z tak sformuowanym pytaniem scharakteryzujemy najpierw trzy fundamentalne przeksztacenia w ramach wspczesnego kapitalizmu, ktre w drugiej poowie wieku XX wprowadziy go do globalizacji. Chodzi, po pierwsze, o przeksztacanie kapitalizmu narodowego, ktry w XIX wieku doprowadzi do rozkwitu pastw etnicznie uksztatowanych, w kapitalizm ponadnarodowy z rosncymi w si korporacjami transnarodowymi. Drugie przeksztacenie dotyczy wyzbywania si opiekuczych funkcji pastwowych, ktre sformoway si w trzech pierwszych dziesicioleciach po zakoczeniu II wojny wiatowej. Nieoczekiwany odwrt od nich zacz si ujawnia od koca lat 70. XX wieku. W tym kontekcie mwiono rwnie niekiedy o przeksztaceniu kapitalizmu z ludzk twarz w kapitalizm z drapienym obliczem. Po trzecie, chodzi nam o przeksztacenie bezrobocia umiarkowanego z pierwszych dziesicioleci po II wojnie wiatowej w bezrobocie umasowione, co z narastajc intensywnoci ujawnio si w ostatnich dziesicioleciach. Interpretujc przeksztacenie pierwsze naleaoby przypomnie, e kraje, ktre funkcjonoway w formacji poprzedzajcej kapitalizm (w feudalizmie) borykay si z rozsadzajcym je rozbiciem dzielnicowym. Tak byo w Niemczech, Francji, Woszech, Polsce i w innych krajach. Nierzadko udzielni ksita prowadzili midzy sob wojny lokalne. Podstaw dziaalnoci spoeczno-gospodarczej stanowio wwczas rolnictwo z pozarynkowym (naturalnym) rozdzielnictwem wytworzonych produktw.
80
Dopiero po rewolucji przemysowej w wielu pastwach europejskich i pozaeuropejskich (koniec XVIII wieku i wiek XIX), ktr uruchomi rozwijajcy si kapitalizm, sytuacja zmienia si w sposb zasadniczy. Produkcja wytworzona w fabrykach popyna szerokim strumieniem na rynki wewntrzne i zagraniczne. Rosnca wymiana towarowa wkraczaa rwnie w sfer relacji midzydzielnicowych w ramach poszczeglnych pastw, zacieniajc coraz bardziej ich wzajemne powizania. Rozwijajce si rynki wewntrzne stay si w zwizku z tym ekonomicznym fundamentem coraz silniejszych pastw narodowych. W ten wanie sposb dziewitnastowieczny kapitalizm doprowadzi do rozwoju i rozkwitu pastw narodowych i w tym wanie sensie sta si kapitalizmem narodowym. W konsekwencji od ostatnich dziesicioleci XVIII wieku do poowy wieku XIX w rozwoju wczesnych spoeczestw dominowa wymiar narodowy. Pastwa narodowe uwaane byy za podstawow form politycznej organizacji spoeczestw, a suwerenno narodow zaliczano do najwyszych wartoci. Ze spontanicznie dziaajcego rynku zaczy wyrasta coraz wiksze przedsibiorstwa, czemu sprzyjaa fabryczna, zmechanizowana produkcja i nasilajca si konkurencja. Z czasem powikszajce si przedsibiorstwa przestaway mieci si w granicach rynkw narodowych i zaczy przeksztaca si w korporacje transnarodowe. Umacniay si i stanowiy coraz groniejsz konkurencj dla pastw narodowych, poniewa za pomoc swoich filii aktywnie wkraczay na ich teren, przejmujc kontrol nad coraz wiksz czci potencjau ekonomicznego i naukowo-technicznego, wczeniej kontrolowanego przez te pastwa. Przegrupowanie si na rzecz korporacji transnarodowych, kosztem pastw narodowych, dokonywao
81
si rwnie w sferze handlu midzynarodowego oraz midzynarodowych przepyww kapitau i technologii. Oznacza to wic, e kapitalizm w swoim dugofalowym rozwoju uruchomi najpierw potne siy rynkowe, ktre skonsolidoway ze sob odosobnione dzielnice, doprowadzajc w ten sposb do rozkwitu pastw narodowych, a nastpnie te same siy rynkowe powoay do ycia korporacje transnarodowe, ktre coraz bardziej zagraaj sabncym ekonomicznie pastwom narodowym. Szerszego komentarza wymaga rwnie przeksztacenie zwizane z ograniczeniem opiekuczych funkcji pastw kapitalistycznych. Era pastwa opiekuczego zostaa zapocztkowana pod koniec XIX wieku w Niemczech pod rzdami Bismarcka. W pierwszej poowie wieku XX idea ta rozszerzaa swj zasig, co midzy innymi znalazo wyraz w amerykaskim New Dealu, kiedy (1935 r.) wprowadzono ustaw o zabezpieczeniu spoecznym oraz zasikach dla ubogich i bezrobotnych. Po II wojnie wiatowej nastpio upowszechnienie pastwowych funkcji opiekuczych w krajach gospodarczo rozwinitych, co w pierwszej kolejnoci dotyczyo Europy Zachodniej ze Skandynawi na czele. W ocenach tego zjawiska pojawia si teza o powstawaniu kapitalizmu z ludzk twarz. Tego typu zmiany nie wynikay z samoczynnie dziaajcego mechanizmu rynkowego, czy te z dobrowolnej zbiorowej inicjatywy warstw najbogatszych, chocia w tych rodowiskach znajdowali si ludzie spoecznie uwraliwieni. Upowszechnienie tego procesu byo raczej uzalenione od postaw i inicjatyw samej ludnoci pracujcej, ktra coraz aktywniej bronia swoich ywotnych interesw. Po II wojnie wiatowej zwizki zawodowe
82
zwielokrotniy szeregi i zaktywizoway swoj dziaalno. Socjalne dania, strajki i demonstracje weszy do standardowego arsenau ich zorganizowanej samoobrony. O zdobycie wadzy walczyy partie socjaldemokratyczne, ktre w swoich hasach wyborczych zabiegay o poparcie ludnoci pracujcej i w jakim stopniu uwzgldniay jej interesy. Partie te zdobyway kontrol nad organami pastwowymi i w okresie swoich rzdw musiay si z podjtych zobowiza rozlicza, rozbudowujc w wikszym lub mniejszym stopniu pastwowe funkcje opiekucze. W Europie Zachodniej najbardziej pod tym wzgldem wyrniay si pastwa skandynawskie, ale i pozostae kraje z tego regionu (Niemcy, Francja, Wielka Brytania itd.) nie pozostay daleko w tyle. W krajach zachodnioeuropejskich, zwaszcza we Francji i Woszech, silne byy rwnie partie komunistyczne, ktre miay due wpywy w zwizkach zawodowych, co prowadzio do radykalizacji ich da. W rywalizacji z komunistami o wpywy wrd ludnoci pracujcej radykalizoway si rwnie partie socjaldemokratyczne. Sytuacja ta wywieraa pozytywny wpyw na rozbudow opiekuczych funkcji poszczeglnych pastw zachodnich. Rzdzce na zachodzie elity nie mogy rwnie ignorowa tego, co dziao si w sferze socjalnej za elazn kurtyn. Generalnie kraje zza elaznej kurtyny nie mogy na Zachodzie imponowa. Charakteryzowa je bowiem niski poziom rozwoju i niskie dochody ludnoci. Ale powszechne tam ubstwo dzielono rwnomiernie i mimo upokarzajcego niedostatku opiekucze funkcje pastw rozbudowano na szerok skal. Wprowadzono bezpatne nauczanie modziey we wszystkich typach szk (nie wyczajc szk wyszych), bezpatn sub zdrowia (wraz z bezpatnymi lekarstwami), bezpatne skierowania na wczasy i do sanatoriw oraz bezpatny przydzia
83
mieszka (pod koniec z rosncymi ograniczeniami). Dla zachodniej opinii publicznej nie mniej istotne znaczenie mia rwnie fakt, e za elazn kurtyn proklamowano zasad penego zatrudnienia. Wszystkie te fakty, si swojej obiektywnej wymowy, zostay wczone do rywalizacji midzy Wschodem i Zachodem. Zachodnioeuropejskie zwizki zawodowe mogy dowodzi, e ci zza elaznej kurtyny s, co prawda, biedni, ale ochron socjaln mimo wszystko rozbudowali. Takich i podobnych argumentw nie mona byo zlekceway, i one w jakim stopniu trafiy do celu. Rzdy zachodnie, kontrolowane przez socjaldemokratw, rozbudoway socjalne funkcje swoich pastw. Uznay mianowicie, e zatrudnieni maj prawo do polepszania warunkw swojej pracy, wyszych wynagrodze, wypoczynku i innych wiadcze socjalnych, e powinny by upowszechnione prawa do podwyszonych zasikw dla bezrobotnych, chorych i upoledzonych, a take do patnych urlopw, ubezpiecze zdrowotnych oraz innych wiadcze. W celu wywizania si z wymuszonych w ten sposb zobowiza rzdy zachodnie wprowadziy progresywne opodatkowanie ludnoci, skaniajc warstwy bogatsze do zwikszonych wiadcze na rzecz caego spoeczestwa. Bogatszym nie musiao si to podoba. Dlatego krytyczne uwagi o rozbudowie opiekuczych funkcji pastw zachodnich daway o sobie zna od samego pocztku. Jednake szczeglne nasilenie takiej krytyki ujawnio si dopiero w latach 80. ubiegego stulecia, kiedy w sferze teorii ekonomicznej nastpio przegrupowanie si miedzy neokeynesistami i neoliberaami na rzecz tych ostatnich, a w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii ster wadzy przejli neoliberalnie zdeterminowani politycy. Wwczas dokonano te odwrotu od aktywnego podtrzymywania opiekuczych funkcji pastw w wikszoci krajw zachodnich.
84
Reasumujc przeprowadzony wywd mona si posuy komunikatywnym uoglnieniem Tadeusza Kowalika: W okresie midzywojennych stwierdzi on a w Niemczech nawet ju u schyku wieku XIX, za czasw Ottona Bismarcka, pracownicy wywalczyli uprawnienia tworzce podstawy pastwa opiekuczego. Ulego ono radykalnemu rozszerzeniu i upowszechnieniu w pierwszym wierwieczu po II wojnie wiatowej. Teoretycznie uzasadnienie dla pastwa opiekuczego dostarczyli dwaj Brytyjczycy: J.M. Keynes ([1936] 2003) z jego teori niedostatecznego popytu jako bariery wzrostu oraz Lord Beveridge (1944), autor programu penego zatrudnienia. W pierwszym wierwieczu po II wojnie wiatowej pastwo opiekucze stao si niekwestionowanym standardem zachodniego wiata. Odwrt zacz si w czasie rzdw Margaret Thatcher (19791990) w Wielkiej Brytanii i Ronalda Reagana (19811988) w Stanach Zjednoczonych. Zmasowany atak na pastwo opiekucze nie doprowadzi jednak, cho mia to w swoim programie, nawet w tych dwch krajach do zasadniczego zmniejszenia redystrybucji dochodu narodowego. Jednake w wyniku polityki liberalizacji, deregulacji i prywatyzacji powstao i utrzymuje si dotychczas wysokie bezrobocie i (lub) wzrosa liczba ludzi biednych i wykluczonych (underclass), w USA take wrd pracujcych, lecz otrzymujcych niskie wynagrodzenie.2 Trzecie z zasygnalizowanych ju przeksztace dotyczyo umasowienia bezrobocia, co ze szczeglnym nasileniem ujawnio si w ostatnich dziesicioleciach. Dla potwierdzenia tej tezy przytoczymy dane o zmianach stopy bezrobocia w omiu reprezentatywnych krajach.
85
rdo: BEAN C., LAYARD P.R.G., NICKELL S., The Rise in Unemployment: A Multicountry Study, Economica 1986.
Tabela 1. Stopa bezrobocia (w %) 19561966 19671974 W. Brytania 2,5 3,4 Wochy 6,5 5,6 Francja 1,5 2,5 Niemcy 1,4 1,1 Australia 2,2 2,1 USA 5,0 4,6 Szwecja 1,7 2,2 Japonia 1,7 1,3
19751979 5,8 6,8 4,9 3,5 5,5 6,9 1,9 2,0
19801983 10,9 8,6 7,5 5,4 7,2 8,4 2,8 2,3
1985 13,2 10,5 10,1 8,6 8,2 7,1 2,6 2,6
Najbardziej czytelne wnioski wynikaj z porwnania okresw najbardziej od siebie oddalonych (lat 19801983 z latami 19561966). W czterech z omiu porwnywanych krajw stopa bezrobocia wzrosa od. 1,3 do 1,7 raza, a w czterech pozostaych jeszcze bardziej. Tendencj t potwierdzaj rwnie dane, z ktrych wynika, e od pocztku lat 70. do pocztku lat 90. w ramach ODCE bezrobocie zwikszyo si z 11 do 30 milionw. W latach 90. tendencja do utrwalenia wysokiej stopy bezrobocia zachowaa si, a w ramach ostatniego globalnego kryzysu nastpi jej dalszy wzrost. W 2009 r. prac w gospodarce wiatowej stracio 27 mln osb, a czne zarejestrowane bezrobocie w wiecie wynioso 212 mln osb. Do tego trzeba doda, e bezrobocie niezarejestrowane byo przynajmniej trzykrotnie wiksze. W raportach ODCE opublikowano szacunki, e bezrobocie w krajach czonkowskich moe w 2010 r. zwikszy si z 37,2 mln do 57 mln. Do procesw zwizanych z globalizacj zaliczono take midzynarodowe przepywy towarw, usug, kapitau i technologii. Poniewa wszystkie te przepywy trwaj i urzeczywistniaj si od stuleci, to wraz z nimi globalizacj uznano take za zjawisko wielowiekowe. W literaturze
86
s one rozpatrywane autonomicznie w postaci wyodrbnionej, ale jednoczenie spina si je swoist terminologiczn klamr i identyfikuje z internacjonalizacj ycia gospodarczego. Po takim terminologicznym zabiegu treci internacjonalizacji ycia gospodarczego staj si wanie midzynarodowe przepywy towarw, usug, kapitau i technologii. Dlatego, poszukujc zwizku globalizacji z internacjonalizacj ycia gospodarczego, trafimy jednoczenie na midzynarodowe przepywy towarw, usug, kapitau i technologii, ktre si w ostatnich dziesicioleciach radykalnie zintensyfikoway i zrestrukturyzoway, i w takiej odnowionej postaci wlay si do globalizacji. Ich syntetyczny przegld zaczniemy od midzynarodowych przepyww towarw i usug. Przepywy towarw i usug dokonyway si w ramach handlu wiatowego. Dziewitnastowieczny handel wiatowy odbywa si pod dyktando Europy na czele z Wielk Brytani i w tym sensie by handlem monocentrycznym. Z upywem czasu w ramach handlu wiatowego aktywizoway si pastwa pozaeuropejskie. Kocowe dziesiciolecia XIX wieku i pierwsza poowa wieku XX doprowadziy do spektakularnego awansu ekonomicznego Stanw Zjednoczonych na arenie midzynarodowej. W drugiej poowie XX wieku Japonia przeksztacia si w drugie po USA mocarstwo ekonomiczne, wielokrotnie zwikszajc sw pozycj w handlu wiatowym. Ostatnie dziesiciolecia wieku XX i pierwsze dziesiciolecie biecego stulecia wydwigny do gry Chiny, doprowadzajc je do wiatowej awangardy handlowej. W ten sposb w cigu ostatnich dwch stuleci w miejsce monocentrycznego handlu wiatowego uksztatowa si policentryczny handel wiatowy. Proces ten wci trwa, poniewa w ramach wiatowego peletonu handlowego aktywizuj si Indie, Brazylia i inne kraje.3
87
W ostatecznym rachunku dochodzimy do wniosku, e policentryzacj handlu wiatowego naley uzna za jeden z przejaww globalizacji. Nie mniej wane dla globalizacji znaczenie miay ilociowe, jakociowe i strukturalne przeksztacenia, jakie dokonay si w handlu wiatowym w ostatnich dziesicioleciach XX wieku i w pierwszym dziesicioleciu biecego stulecia. Chodzi tu, po pierwsze, o radykalne przyspieszenie obrotw handlu wiatowego w stosunku do wzrostu produktu wiatowego (wiatowego PKB) i po drugie, o gbok, wielowarstwow przebudow jego struktury towarowej. Pierwszy z zasygnalizowanych procesw znalaz swj wyraz w zmianach udziau wiatowego eksportu w produkcie wiatowym. Wskanik tego udziau zwikszy si z 8% w 1950 r. do 17% w 1980 r. i do okoo 25% w 2000 r.4 Oznacza to wic, e kraje funkcjonujce w gospodarce wiatowej coraz szerzej otwieray si na wzajemn wymian handlow, coraz bardziej si od siebie uzaleniay i coraz bardziej wzajemnie si wspomagay. 5 Kierunki i intensywno zmian w towarowej strukturze handlu wiatowego zaprezentujemy na przykadzie jego eksportu. I tak, wzrost udziau w eksporcie wiatowym (w latach 19822006) uzyskay nastpujce grupy towarowe:6 - produkcja przemysu przetwrczego z 59,6% do 72,6%, - maszyny i urzdzenia z 28,1% do 37,4%, - towary chemiczne z 7,7% do 10,3%, - dodatkowe towary przetworzone z 23,9% do 24,9%, - czarne i kolorowe metale oraz ich produkty z 4,9% do 7,6%. Cztery nastpne grupy towarowe zmniejszyy swj udzia w eksporcie wiatowym:
88
- ywno z 8,3% do 4,1%, - surowce z 5,8% do 3,7%. - paliwa mineralne z 22,6% do 14,4%, - wyroby wkiennicze z 5,5% do 4,5%. Z przeprowadzonego zestawienia wynika, e podstawowe przegrupowanie w towarowej strukturze handlu wiatowego dokonao si midzy towarami surowcowo-rolniczymi (cznie z paliwami mineralnymi) a towarami przemysowo przetworzonymi na korzy tych ostatnich. Warto na marginesie zauway, e zaprezentowanych oblicze dokonano w cenach biecych (zmieniajcych si). Zmienno cen ze szczegln si ujawnia si przy eksporcie paliw mineralnych, w tym zwaszcza ropy naftowej i gazu ziemnego, najpierw w latach 70., a nastpnie na pocztku biecego stulecia. Wwczas pod wpywem szokw naftowych ceny eksportowanych paliw mineralnych gwatownie si zwikszyy, co znalazo swj nieuchronny wyraz w przejciowym wzrocie udziau tej grupy towarowej w eksporcie wiatowym: w latach 19721982 z 10,1% do 22,6%, a nastpnie w latach 19972007 z 7,8% do okoo 15%. Do odnotowanych ju przeksztace strukturalnych w ramach handlu wiatowego chcielibymy doczy jeszcze dwa przegrupowania dodatkowe, ktre dla globalizacji maj nie mniejsze znaczenie. Chodzi tu w pierwszej kolejnoci o wzrost udziau towarw wysoce technologicznych w eksporcie wiatowym, co si gwnie ujawnio w eksporcie pastw gospodarczo rozwinitych.7 Statystyczne dane dowodz, e wzrost udziau wysoce technologicznej produkcji w eksporcie krajw gospodarczo rozwinitych by przejawem
89
generalnej tendencji, ktra si tam ujawnia w ostatnich dziesicioleciach i ma bezporedni zwizek ze wspczesnym postpem naukowo-technicznym. Kolejne strukturalne przegrupowanie, ktre chcemy odnotowa, dotyczy przyspieszenia wiatowej wymiany usug w stosunku do cakowitych obrotw handlu wiatowego. W latach 19802005 rednioroczny przyrost eksportu usug w skali wiatowej wynis 7,9%, a rednioroczny przyrost caego eksportu wiatowego 6,4%. Podobnie byo z importem usug, ktrego rednioroczny przyrost w skali wiatowej wynis 7,4%, a rednioroczny przyrost caego wiatowego importu 6,4%. Nie ulega wic wtpliwoci, e udzia usug w caym handlu wiatowym szybko si zwiksza, co mona rwnie uzna za jeden z przejaww globalizacji. W dokonywanej tu analizie chodzi rwnie o uwzgldnienie szerszego zasigu przemian strukturalnych, w tym zwaszcza strukturalnego przegrupowania midzy strumieniami towarw i usug z jednej strony, a strumieniami kapitau z drugiej. Dynamika midzynarodowych przepyww kapitau okazaa si niewspmiernie wiksza (nierzadko dwukrotnie wiksza) od dynamiki przepyww towarw i usug. Tak np. w latach 1985 1995 rednioroczne przyrosty midzynarodowych obrotw handlowych wyniosy 7%, a midzynarodowych przepyww bezporednich inwestycji zagranicznych 16%. W tym sensie mona powiedzie, e w drugiej poowie XX wieku midzynarodowe stosunki gospodarcze zostay dodatkowo zdynamizowane przez transgraniczne przepywy kapitau. W dekadzie lat 90. wywz bezporednich inwestycji zagranicznych zwikszy si 5 razy a ich przywz 6,3 raza. Ale w roku 2001 w okresie cyklicznego zaamania gospodarczego wywz bezporednich inwestycji zagranicznych zmniejszy si ponad dwukrotnie (z 1379,5 do 620,7 mld
90
USD). Po przezwycieniu recesji gospodarczej nastpio ponowne ich przyspieszenie (w 2005 r. ich przyrost wynis 25%), ale szczytowego poziomu z roku 2000 osign si nie udao. Istotne znaczenie ma w tej dziedzinie fakt, e w pierwszej poowie XX wieku dominujce strumienie kapitau przepyway z krajw gospodarczo rozwinitych do opnionych w rozwoju, w tym zwaszcza do krajw skolonizowanych. W drugiej poowie minionego stulecia kierunki przepyww kapitaowych zmieniy si. Ich gwne strumienie zaczy przepywa midzy pastwami gospodarczo rozwinitymi. W latach 19891994 udzia pastw gospodarczo rozwinitych w wiatowym wywozie bezporednich inwestycji wynosi 89%; do roku 2000 jeszcze bardziej si zwikszy, osigajc 92%. W nastpnych latach nastpia pewna korekta w d, ale w 2004 r. rozpatrywany wskanik by cigle wysoki i wynosi 87%. Kraje najbiedniejsze, w ktrych zamieszkuje 51% wiatowej ludnoci, otrzymay tylko 8% oglnego przypywu bezporednich inwestycji zagranicznych (w latach 19902004). Podstawowymi sferami, do ktrych przepywaj w wiecie bezporednie inwestycje zagraniczne, s finanse, produkcja, transport i komunikacja oraz handel i budownictwo. W ostatnich dziesicioleciach nastpio rwnie strukturalne przegrupowanie midzy bezporednimi inwestycjami zagranicznymi i spekulacyjnymi inwestycjami portfelowymi na rzecz tych ostatnich. W 1993 r. mielimy ju do czynienia z trzykrotn liczbow przewag inwestycji portfelowych nad bezporednimi inwestycjami zagranicznymi. Ale pod koniec dekady lat 90. spekulacyjny kapita portfelowy wyczuwa ju zapewne zbliajc si do gospodarki wiatowej recesj. Dlatego po 1989 r. liczbowa przewaga inwestycji portfelowych nad inwestycjami bezporednimi
91
skurczya si do 1,3. W 2001 roku, kiedy zbliajca si recesja staa si faktem, spekulacyjny kapita portfelowy zacz si gwatownie wycofywa z obiegu midzynarodowego, tracc przejciowo liczbow przewag nad bezporednimi inwestycjami zagranicznymi. W 2001 r. rozpatrywany wskanik skurczy si do 0,3. Ale po zakoczeniu recesji midzynarodowe przepywy inwestycji portfelowych ponownie zintensyfikoway si. W 2004 roku uzyskay one ponownie 3,5-krotn liczbow przewag nad bezporednimi inwestycjami zagranicznymi. Midzynarodowe przepywy kapitau, w tym rwnie spekulacyjnego, stanowi integraln cz wiatowego systemu finansowego, ktry swoim zasigiem obejmuje rynki walutowe, kredytowe, ubezpieczeniowe oraz rynki papierw wartociowych, ktre w ostatnich dziesicioleciach w wikszym lub mniejszym stopniu wymkny si spod pastwowego regulowania. Midzynarodowe oligarchie finansowe oraz poszczeglni finansowi multimiliarderzy podejmowali czsto skoordynowane wysiki, ktre przeksztacay agendy finansowe poszczeglnych pastw w bezsilnych obserwatorw inspirowanych z zewntrz wydarze. Tak np. w 1992 roku instytucje finansowe Wielkiej Brytanii i Woch nie byy w stanie obroni swoich krajw przed podwykami kursw walutowych, ktre byy zainspirowane przez midzynarodowych graczy finansowych. Podobnie stao si w 1995 roku w Niemczech i Japonii. W celach spekulacyjnych wielcy finansowi gracze przerzucali z jednego kraju do innego miliardy dolarw, doprowadzajc w konsekwencji do destabilizacji ich ycia wewntrznego. W taki wanie sposb w latach 90. przez wiele krajw wiata przetoczyy si fale kryzysw walutowo92
finansowych. Najpierw kryzysy te dotkny Ameryk Poudniow (Meksyk, Argentyna, Brazylia), dotary do Azji Poudniowo-Wschodniej (Malezja, Indonezja, Korea Poudniowa), a nastpnie wstrzsny gospodark rosyjsk. Elitom rzdzcym w USA i w innych krajach gospodarczo rozwinitych mogo si wydawa, e kryzysy walutowo-fmansowe do nich nie dotr, poniewa byy wywoywane przez ich wasnych miliarderw finansowych. Na dusz met tego typu iluzje nie potwierdziy si. Na pocztku 2008 roku okazao si, e kryzys finansowy jak bumerang powrci do Stanw Zjednoczonych i zwielokrotnion si uderzy najpierw w ich bankowofinansowy system, a nastpnie w ca amerykask gospodark. Kryzysogenne impulsy przeniosy si prawem echa do caej gospodarki wiatowej i gboko j zdestabilizoway. Gospodarka wiatowa stana przed obliczem globalnego kryzysu. Jakie cechy globalizacji naley wprowadzi do jej definicji? W poszukiwaniu odpowiedzi na tak sformuowane pytanie odpowiada nam metodologiczne nastawienie J.A. Schltea, ktry stwierdzi: Celem definiowania nie jest wybr jednego moliwego sposobu konceptualizowania, ktry by zapewni powszechn akceptacj, lecz umoliwienie gbszego wniknicia w badany przedmiot, ktrego rezultat mona skutecznie zakomunikowa innym i podda pod dyskusj. Zmienno definicji sprawia, i konieczne si staje, aby kade sformuowanie byo moliwie jak najbardziej klarowne, precyzyjne, zwarte, jednoznaczne, spjne i przekonujce. Jeli jest klarowna, dobra definicja szybko si przyjmuje i zarazem odsania jakie gbsze aspekty przedmiotu. Jeli jest precyzyjna, kreli ostre kontury
93
przedmiotu. Jeli jest zwarta, dostarcza wikszej wiedzy przy uyciu mniejszej liczby sw. Jeli jest jednoznaczna, pozostawia najmniej niedomwie i nie zmusza czytelnika do snucia wasnych domysw. Jeli jest spjna, zapewnia spjno caemu rozumowaniu, w ktrym si jej uywa. Jeli jest przekonujca, odwouje si do przekonujcych dowodw empirycznych i do zrozumiaych potrzeb praktycznych. Nie ma wtpliwoci, e definicje speniajce w caoci powysze kryteria nie istniej, ale lepsze spord nich blisze s omwionego ideau.8 W trakcie rozpatrywania podstawowych procesw, ktre globalizacj uksztatoway, doszlimy, po pierwsze, do wniosku, e mona j potraktowa jako przeduenie internacjonalizacji ycia gospodarczego i e tym wanie stwierdzeniem naley rozpocz definiowanie jej pojcia. Trzeba, po drugie, wyeksponowa wspczesn rewolucj naukowo-techniczn w jej informatycznej postaci, ktra stworzya fundament dla globalizacji technologicznej. Podstawowe znaczenie dla globalizacji miay, po trzecie, liberalizacja, deregulacja i prywatyzacja ycia gospodarczego w skali krajowej i midzynarodowej. Do definicji globalizacji naley, po czwarte, wczy takie fundamentalne zjawiska, jak przeksztacenie kapitalizmu narodowego w kapitalizm ponadnarodowy, wyzbywanie si opiekuczych funkcji pastwowych oraz umasawianie bezrobocia. W ramach zdefiniowanej globalizacji trzeba, po pite, usytuowa korporacje transnarodowe, ktre w jej rozwoju odgrywaj rol awangardow. Nie mona, po szste, pomin i takiego historycznego wydarzenia jak upadek realnego socjalizmu w skali midzynarodowej, co doprowadzio do poczenia przeciwstawnych czci gospodarki wiatowej.
94
W wietle odnotowanych stwierdze jestemy skonni sdzi, e globalizacja jest ostatnim, najbardziej rozwinitym stadium internacjonalizacji ycia gospodarczego na naszej planecie, kiedy nastpio radykalne przyspieszenie i restrukturyzacja midzynarodowych przepyww towarw, usug, kapitau i technologii; kiedy na ogromn skal upowszechnia si rewolucja naukowotechniczna na czele z komputerem, Internetem, technik kosmiczn i innymi rewelacyjnymi osigniciami; kiedy wewntrz poszczeglnych krajw i na arenie midzynarodowej wdroono liberalizacj, deregulacj i prywatyzacj rodkw produkcji; kiedy pod wpywem potniejcych korporacji transnarodowych kapitalizm z ludzk twarz zacz przeksztaca si w formacj z drapienym obliczem, zmuszajc poszczeglne pastwa do wyzbywania si swoich opiekuczych funkcji oraz przeksztacania bezrobocia umiarkowanego w bezrobocie masowe i kiedy upadek realnego socjalizmu doprowadzi do poczenia ze sob przeciwstawnych czci gospodarki wiatowej w jedn planetarn cao.
RDO ISKRA W., Podstawowe cechy globalizacji, Ekonomiczno-Informatyczny Kwartalnik Teoretyczny WSE-I, 2010, nr 24 (w przygotowaniu).
95
Przypisy
Rozwinity przegld wiatowej debaty o globalizacji mona znale w ksice Henryka Choaja Ekonomia polityczna globalizacji, wydanej przez Fundacj Innowacja i WSSE, Warszawa 2003. 2. KOWALIK T., Systemy gospodarcze, Fundacja Innowacja, Warszawa 2005, s. 4145. 3. Do pierwszej dziesitki wspczesnych potg handlowych (na podstawie udziau w eksporcie wiatowym z 2007 roku dane w procentach) mona zaliczy nastpujce pastwa: Niemcy 10,2%; Chiny 9,4%; USA 9,0%; Japonia 5,5%; Francja 4,2%; Wochy 3,8%; Kanada 3,7%; Holandia 3,7%; W. Brytania 3,3%; Belgia 3,3%; rdo: Rossyjskij Statisticieskij Jegodnik 2008, Moskwa 2008, s. 836. 4. Por. FAMINSKI J.P., Globalizacja nowoje kaczestwo Mirowoj ekonomiki, Moskwa 2009, s. 51. 5. Dla przykadu mona poda, e w latach 19892004 udzia eksportu w PKB poszczeglnych krajw zwikszy si: USA z 9,3% do 9,8%; Niemcy z 32,8% do 38,4%; Francja z 24,0% do 26,0%; W. Brytania z 23,5% do 24,9%; Japonia z 10,8% do 13,6%; Chiny z 13,7% do 39,8%; Indie z 7,2% do 14,0%; Brazylia z 9,7% do 18,1%. rdo: Balance of Payments Statistics yearbook, Washington, 1996, 2001, 2005. 6. Monthly Bulletin of Statistics, 1993 May, 1998 May, 1999 May, 2001 November, 2002 November, 2007 November. 7. Midzy rokiem 1970 i 2004 wskaniki tego udziau zwikszyy si w stopniu nastpujcym: USA z 12% do 34%; Japonia z 20% do 24%; Niemcy z 16% do 17%; W. Brytania z 17% do 24%; Francja z 14% do 19%; Holandia z 16% do 29%; Szwecja z 12% do 17%; Dania z 12% do 20%; Finlandia z 3% do 19%; Irlandia z 2% do 34%. rdo: FAMINSKI J.P., Globalizacja nowoje kaczestwo Mirowoj ekonomiki, Moskwa 2009, s. 43. 8. SCHOLTE J.A., Globalizacja, Sosnowiec 2006, s. 58.
1.
96
6. WSPZALENO GLOBALIZACJI I INFORMATYZACJI PROCESW GOSPODARCZYCH
Informacja jest gwnym produktem naszych czasw, a Internet sta si gwnym narzdziem jej wytwarzania i przesyania. Gos w telefonie, obrazy na ekranie czy nawet decyzje kierownictwa mona zamieni na jedynki i zera, a potem przesa. Internet jest rwnie okrelany jako symbol albo wizytwka globalizacji (przyjmuje si, e Internet narodzi si w 1995 r.) 1. Proces globalizacji gospodarki wiatowej mg dokona si dopiero wtedy, kiedy zaistniay odpowiednie warunki w sferze technicznej gwatowna ekspansja sieci Internetu ogarniajcej ca planet. Globalna wioska zamienia si w wiosk Internetu. To Internet pozwoli funkcjonowa gospodarce globalnej jako jednolitemu megasystemowi w realnym czasie i w skali caej planety. Globalizacja jest dyktowana przez innowacje techniczne i elektroniczne. To one m.in. generoway procesy globalizacji gospodarki wiatowej. Nowe technologie (czno satelitarna, Internet) przyczyniy si w sposb zasadniczy do finansowej, ekonomicznej, technologicznej i kulturowej jednoci wiata. Stanowi one techniczn baz procesu globalizacji w ogle. Nauka, innowacja, technologie s endogeniczne, a nie egzogeniczne wobec procesu globalizacji. Postp techniczny jest gwnym czynnikiem pogbiajcym internacjonalizacj procesu gospodarowania. Globalizacja tkwi swoimi korzeniami w rewolucji informacyjnej. Nie mona pisa o globalizacji gospodarki wiatowej w oderwaniu od obecnej rewolucji naukowotechnicznej. Tak jak kiedy symbolem rodzcego si kapitalizmu
97
przemysowego by myn parowy itd., tak symbolem gospodarki globalnej jest Internet, ktry po raz pierwszy w historii ludzkoci eliminuje bezporedni kontrol pastwa nad informacj. Pozwala on na byskawiczne uzyskiwanie informacji przez podmioty gospodarujce i przyczynia si do integracji jednostki ludzkiej ze wiatow sieci komunikacyjn. Tak wic powstanie gospodarki globalnej wie si z rewolucj informacyjn, obejmujc skokowy postp w gromadzeniu, przetwarzaniu i przesyaniu informacji. Skokowy rozwj technologii informacyjnych to jest rewolucja, a nie po prostu innowacja w sferze elektroniki informacyjnej. Kiedy takie skoki wymagay setek lat, a przynajmniej dziesicioleci2 (nie jest wykluczone, e za kilkanacie lat komputery i Internet stan si reliktem historycznym). Globalizacja rynkw staa si moliwa pod koniec XX stulecia dziki niewyobraalnym wrcz zmianom w technologiach transportowych i komunikacyjnych w odniesieniu do towarw i usug. Nie jest przypadkiem, e proces globalizacji nastpi dopiero wtedy, gdy zaistniaa odpowiednia baza techniczna, a wic gdy kraje najbardziej gospodarczo rozwinite weszy w tzw. epok postindustrialn i przeksztaciy si w spoeczestwa informacyjne w rezultacie rewolucji informacyjnej (termin rewolucja informacyjna jest odpowiedni dla charakterystyki naszych czasw). Er informacji wie si z nadejciem Internetu, ktry przeksztaci nasz planet w przysowiow globaln wiosk, ale wychodzenie z epoki industrialnej zaczo si wczeniej o jedno pokolenie. Wraz z eksplozj Internetu zostay odkryte nowe horyzonty dla dziaalnoci gospodarczej. Powstay e-gospodarka, e-biznes, e-finanse, e-bankowo, e-administracja itd. nadajc nowe formy przedsibiorczoci.
98
Rewolucja informacyjna zmienia zasadniczo byt ludzki i dziaalno gospodarcz (ale w odrnieniu od rewolucji przemysowej jej obiektem jest nie tyle produkcja materialna, ile sam czowiek, a w szczeglnoci jego wiedza)3. Oparta na poczeniu komputera z sieci Internetu rewolucja informacyjna stworzya komunikacyjn jedno wiata. Silny rozwj powiza cznoci komunikacyjnej obsuguje byskawicznie transakcje finansowe i inne w skali globalnej. Cech charakterystyczn cywilizacji informacyjnej, jaka ksztatuje si w rezultacie rewolucji informacyjnej, jest wiodca rola kapitau intelektualnego jako rda przewagi konkurencyjnej uzyskiwanej we wspczesnej gospodarce wiatowej. Postp techniczny w zakresie transportu, telekomunikacji i technologii informacyjnych, a take rozwj wiedzy uczyniy wspczesny wiat bardziej zintegrowanym pod kadym wzgldem. Powstaje gospodarka oparta na wiedzy (nie ma jeszcze penej jasnoci co do dokadnego znaczenia tego pojcia). W kadym razie nie jest ono tosame z pojciem informacji, gdy informacja ze wzgldu na swoj tre nie wyczerpuje problematyki wiedzy teoretycznej, nauki. Znaczenie postpu naukowo-technicznego dla globalizacji gospodarki wiatowej podkrela L. Klein: Techniczne podstawy globalizacji to technika komputerowa i infrastruktura telekomunikacji, strumienie informacyjne, szybki transport, a take upowszechnienie wiedzy dziki wymianie naukowej i rnymi rodzajami wymiany intelektualnej.4
99
RDO CHOAJ H., Ekonomia polityczna globalizacji, Warszawa 2003, s. 260263. Przypisy
Najbardziej rzetelna analiza roli Internetu zostaa przedstawiona w pracy amerykaskiego socjologa i ekonomisty Manuela Castellsa w pracy Galaktyka Internetu opublikowanej w 2001 r. (tumaczenie na jzyk polski w 2003 r.). Autor zaznacza, e rozpoczyna od przesanek historycznych i kulturowych zwizanych z jego powstaniem, gdy dostarczaj one wskazwek zarwno w aspekcie technologicznym, jak i spoecznym. Jego zdaniem Internet to nie tylko technologia: jest on rodkiem sucym komunikacji. i materialn infrastruktur danej formy organizacyjnej (podobnie jak bya ni fabryka) (CASTELLS M., Galaktyka Internetu, Pozna 2003, s. 159). 2. Por. GRBLER A., Technology and Global Change, International Institut for Applied Systems Analysis, Laxenberg, Cambridge University Press 1998. 3. Arnulf Grbler opiera swoj monografi na podstawie krytycznej analizy i syntezy wielkiej liczby bada przeprowadzonych na Zachodzie, poczynajc od J. Schumpetera. Teoretyczne uoglnienia wynikaj z przebadania materiau faktycznego dotyczcego ostatnich 250 lat. Co si tyczy technologii, to wedug autora obejmuje ona dwa komponenty, tj. hardware, a wic jej podstawy przedmiotowe, oraz software, czyli kompleks wiedzy koniecznej dla ich wytworzenia. 4. KLEIN L., Globalization: A Challenge to National Economies. A Paper Presented to the Round-table Conference The Global Economy, Boston 1997, December, p. 1.
1.
100
7. ROLA KONKURENCJI W GLOBALIZACJI
Oblicze konkurencji zglobalizowanej Konkurencja (w odrnieniu od walki o ycie) jest zasadniczym wymiarem zorganizowanego ycia spoecznego. Jest naturalnym zjawiskiem w yciu gospodarczym i gwnym rdem tworzenia bogactwa. Konkurowanie o eksploatacj zasobw naturalnych i tworzenie nowych sztucznych zasobw w celu zaspokojenia indywidualnych i zbiorowych potrzeb przy niszych kosztach i wyszej jakoci w znaczcy sposb przyczynio si do wzrostu materialnego i niematerialnego poziomu dobrobytu i promocji wyszej jakoci ycia. Konkurencja, bdc jedn z napdowych si innowacji technologicznych i wzrostu produktywnoci, stymulowaa wzrost aspiracji ludzkich i umoliwiaa coraz bardziej rekordowe osignicia. Nowa era konkurencyjnoci wyonia si na przestrzeni ostatnich 20 30 lat. Do jej pojawienia przyczynia si globalizacja. Jak ju widzielimy globalizacja zmienia otoczenie dziaalnoci gospodarczej. Jest to wynikiem przejcia od okrelonych terytorialnie gospodarek narodowych, do otwartej przestrzeni gospodarek globalnych. Globalizacja zwiksza prawdopodobiestwo, e globalna konkurencja moe prowadzi do globalnej dominacji. Konkurencyjno staa si podstawowym celem przemysowcw, bankierw, handlowcw. Przemysowcy, politycy, ekonomici, finansici, technologowie i zwizkowcy przyjli metafor konkurencyjnoci jako swoje kredo. Imperatyw konkurencyjnoci jest zawsze w centrum ich dyskusji i propozycji. adne inne sowo nie jest tak czsto uywane w przemwieniach politycznych, gazetach, ksikach, na kursach i seminariach na temat zarzdza-
101
nia. Bitwa o konkurencyjno jest najczciej dyskutowan bitw w przecigu ostatnich dwudziestu lat. Jak reagowa na ludzkie obawy dotyczce zatrudnienia? Odpowied brzmi: zwikszy konkurencyjno. Odpowied wyjania tytu rzdowego dokumentu, jaki ukaza si w Zjednoczonym Krlestwie w 1994 roku: Konkurencyjno i zatrudnienie. Czy programy szk wyszych powinny by zmodyfikowane i dlaczego? Odpowied brzmi trzeba przystosowa programy do potrzeb przemysu, aby ten sta si bardziej konkurencyjny. Czy kraje s zainteresowane rozwojem i lepszym wykorzystaniem technologii? Odpowiedzi jest: naley koncentrowa si na konkurencyjnoci. W roku 1985 Wsplnota Europejska zaaprobowaa po raz pierwszy w swojej historii wsplny Program Bada i Rozwoju Technologii. Wycznym celem nowego programu bya poprawa naukowych podstaw europejskiego przemysu z nadziej na wzmocnienie konkurencyjnoci na poziomie midzynarodowym. Konkurujc z technologi tak brzmi tytu raportu rzdu holenderskiego dla holenderskiego parlamentu opublikowanego w czerwcu 1993 roku, w ktrym zawarte s perspektywy holenderskiej polityki w zakresie technologii. Gwnym celem jest tu znowu poprawa pozycji Holandii w wycigu technologicznym. To samo kulturowe to kryje si za Pocigiem do konkurencji, sloganem wykorzystywanym przez Berlitza (Belgia) w celu promocji swojego szeciomiesicznego intensywnego programu nauki jzyka japoskiego. Aprender a competir (uczy si, aby sta si konkurencyjnym), to motto jest uywane przez Euroforum University w El Escorial, stworzonym przez Complutenses University, wspieranym przez Komitet Doradczy do spraw Bada i Roz102
woju w Przemyle (Industrial R&D Advisory Committee) przy Komisji Unii Europejskiej. Zwolennicy credo konkurencyjnoci s gboko przekonani, e konkurencyjna gospodarka rynkowa jest jedynym skutecznym rozwizaniem problemw i wyzwa, przed ktrymi stoj gospodarki i spoeczestwa na wiecie. Ich stanowisko odnosi si nie tylko do krajw wysoko rozwinitych, ale do wszystkich krajw, regionw i firm na wiecie. Podobnie uwaaj oni, e wzrost uczestnictwa krajw i firm afrykaskich w wolnym rynku jest rozwizaniem wzrastajcego zuboenia i spoeczno-politycznych zaburze na kontynencie afrykaskim. To samo rozwizanie proponuj krajom Ameryki aciskiej. Podobnie uwaaj oni, e walk z ekologicznym wyniszczeniem naszej planety mona wygra zwikszajc swobod firm: jeeli mechanizmy rynkowe zostan cakowicie zliberalizowane, mechanizmy konkurencyjnoci wypracuj niezbdn rwnowag midzy kosztami a cenami; koszty zatruwania rodowiska bd ponoszone przez firmy, co bdzie prowadzio do urealnienia cen i stopniowego wprowadzania procesw i produktw przyjaznych dla rodowiska, ktre bd preferowane przez klientw i inwestorw. Pena liberalizacja handlu wiatowego zgodnie z zaoeniami GATT jest uwaana za warunek konieczny, przy zaoeniu, e wszyscy zastosuj je w caoci i bd ich przestrzega. Powszechne wykorzystanie i zastosowanie zasad i regu konkurencyjnej gospodarki rynkowej w zarzdzaniu gospodark i spoeczestwem na poziomie globalnym jest widziane jako najbardziej skuteczne rozwizanie, poniewa wykorzystanie politycznych, demokratycznych metod rzdzenia wiatem opartych na globalnych przepisach i procedurach wydaje si by niezwykle trudne i nierealne. Dlatego te, z powodu braku takich przepisw i procedur, jedynym demokratycznym rozwizaniem jest
103
jak prbuje si nas przekona pozostawienie decyzji siom rynkowym, tzn. pozwolenie najbardziej konkurencyjnym firmom, regionom i krajom na wskazanie wiatu, w ktrym kierunku ma zmierza i jaki jest najlepszy sposb, aby to zrobi. W takiej sytuacji strategiczna rola pastwa i midzynarodowych, midzyrzdowych organizacji jest nastpujca: - Pastwo musi tworzy najbardziej korzystne uwarunkowania gospodarcze i spoeczno-polityczne na poziomie krajowym, ktre bd promoway i wzmagay midzynarodow konkurencyjno firm i caej gospodarki narodowej. - Midzynarodowe i midzyrzdowe organizacje takie jak GATT, MFW, Bank wiatowy, Organizacja do spraw Wyywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacja Narodw Zjednoczonych do spraw Owiaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Organizacja Narodw Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysowego (UNIDO) musz wspiera i wzmacnia wszystkie formy wsppracy, ktre z jednej strony sprzyjaj ekspansji zasad i regu wolnej, konkurencyjnej gospodarki rynkowej, a z drugiej strony maj na celu promowanie bardziej zrwnowaonych stosunkw PnocPoudnie i lepszy dla rodowiska i spoecznie moliwy do przyjcia rozsdny rozwj, dziki szerokiemu zastosowaniu zasad kapitalistycznej, konkurencyjnej gospodarki rynkowej. Dlaczego konkurencyjno staa si takim dominujcym credo? Dlaczego ekonomiczna konkurencyjno jest dla prywatnych i publicznych decydentw celem najwaniejszym? Jak to jest moliwe, e rodek, modalno (konkurencja midzy firmami i podmiotami gospodarczymi) stay si podsta-
104
wowym celem dla wszystkich podmiotw gospodarczych i dla caego spoeczestwa? Tak jak kada jednostronna wizja czy ideologia, Biblia konkurencyjnoci opiera si na bardzo uproszczonych zaoeniach. Podstaw jest tu koncepcja zakadajca, e nasze gospodarki i spoeczestwa s zaangaowane w technologiczn, przemysow i gospodarcz wojn na poziomie globalnym. Std gwnym celem powinno by stanie si wystarczajco silnym, aby pokona konkurentw. Dla Amerykanw gwnymi konkurentami s Japoczycy i mieszkacy Europy Zachodniej, dla Japoczykw s nimi mieszkacy Europy Zachodniej i Amerykanie. Za dla mieszkacw Europy Zachodniej inni mieszkacy Europy Zachodniej, Japoczycy i Amerykanie. Dla mieszkacw Korei Poudniowej, gwnymi konkurentami s Japoczycy, mieszkacy Singapuru, Chiczycy z Tajwanu i coraz czciej Chiczycy z kontynentu. Granice konkurencji zglobalizowanej Pomimo swojej popularnoci, konkurencyjnoci daleko jest od tego, aby sta si skutecznym i dobrym rozwizaniem obecnych problemw nowego globalnego wiata i naszych spoeczestw. Przesadne konkurowanie jest nawet rdem niepodanych, przewrotnych efektw. Najbardziej uderzajcym rezultatem stosowania ideologii konkurencji jest to, e powoduje ona strukturalne znieksztacenia w funkcjonowaniu samej tylko gospodarki, nie wspominajc jej niszczycielskich spoecznych efektw. Po pierwsze, dla wielu Amerykanw stao si jasne, e midzynarodowa konkurencja gospodarcza okresu zeszej dekady okazaa si konkurencj w zakresie ograniczania liczby miejsc pracy i obniania standardu ycia. Do105
piero teraz Europejczycy zaczynaj zdawa sobie spraw z tego, e poszukiwanie midzynarodowej konkurencyjnoci prowadzone jest kosztem ludzi niemoliwym do przyjcia. Produktywna konkurencja gospodarcza bierze si z innowacji technologicznych i racjonalizacji przemysu. Zwikszanie liczby bezrobotnych nie jest sposobem na wzbogacenie si kraju. Nie suy temu rwnie zuboanie posiadajcych prac przez obcinanie pacy. Pierwszym rezultatem ideologii wojny konkurencyjnej jest to, e Pnocni Amerykanie, Europejczycy i Japoczycy konkuruj ze sob ze szkod dla najbardziej naraonych ludzi w swoich spoeczestwach. Niedawno, jeden ze zwolennikw tej ideologii wyrazi to samo w odmienny sposb. Zapyta on mianowicie, jak firmy brytyjskie mog by konkurencyjne wobec firm z Poudniowej Korei, Indonezji lub Chin, skoro nie nastpio dalsze ograniczenie ochrony spoecznej w Europie, a zarobki s wci 30, 40, 50 razy wysze ni w krajach azjatyckich. Jak wida rozwizania proponowane przez liderw gospodarczych i politycznych skaniaj si w kierunku ograniczenia opieki spoecznej i obnienia pacy realnej. Trudno jednak uwierzy, aby mogo zaistnie jakie rozsdne rozwizanie problemu konkurencyjnoci midzy krajami, w ktrych ludzie pracuj 2200 godzin rocznie za 1000 USD, a krajami, w ktrych ludzie pracuj 1600 godzin rocznie za 30 000 USD. W takich warunkach czyst demagogi jest twierdzenie, e konkurencyjno tych ostatnich wzronie dziki obnieniu kosztw siy roboczej. Drugim rezultatem jest to, e jeeli kady konkuruje z kadym, to cakowicie zatraca si warto konkurencyjnoci. Jak Emile Van Lennep, byy sekretarz generalny Organizacji Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju pokaza,
106
odrzucajc jakkolwiek diagnoz i rozwizanie wsplnych problemw krajw czonkowskich w kategoriach konkurencyjnoci: W stosunku do kogo powinna by bardziej konkurencyjna Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju? Czy w stosunku do caego wiata? Czy w stosunku do ksiyca? My nie moemy argumentuje Samuel Brittan by wszyscy konkurencyjni wobec siebie.1 Jeeli kady konkuruje z kadym, to prdzej czy pniej system si zawali. Aby system mg przetrwa potrzebuje on wieloci i zrnicowania jego elementw. Logika konkurencyjnoci usiuje zmniejszy rnorodno w ramach systemu poprzez eliminacj tych z jego uczestnikw, ktrzy nie s w stanie obroni si przed dominujcymi siami i silnymi uczestnikami. W tym znaczeniu przyczynia si do rozwoju odrzucenia spoecznego: ludzie, firmy, miasta i narody, ktre nie s konkurencyjne pozostaj w tyle i nie stanowi ju historii. Trzecim efektem ideologii konkurencyjnoci jest to, e jest ona zalepiona. Widzi tylko jeden wymiar spoecznej i ludzkiej historii, tj. ducha rywalizacji. Duch rywalizacji i agresja s silnym motorem do dziaania, motywowania i innowacji. Jest on jednak jakby wyizolowany i nie zwizany z innymi motorami dziaania, takimi jak duch wsppracy i solidarnoci. Wsppraca jest podstawowym zjawiskiem, jakie na przestrzeni wiekw zaistniao w spoeczestwie. Konkurencja i wsppraca, agresywno i solidarno s dwoma wspistniejcymi, czsto konfliktowymi wymiarami ycia czowieka i spoeczestwa. Ideologia konkurencyjnoci albo ignoruje, albo dewaluuje wspprac, albo te instrumentalizuje j zgodnie ze swoj logik, tak jak to wystpuje w przypadku wikszoci porozumie kooperacyjnych midzy firmami i aliansw strategicznych. Czwartym rezultatem jest redukcjonizm i sekciarski fundamentalizm.
107
Ideologia konkurencyjnoci nie do, e posuguje si jednym okiem, to jeszcze do tego to oko jest chore. Nie widzi mianowicie waciwej skali nawet tej ograniczonej liczby rzeczy, ktre widzi. Konkurencyjno ogranicza cay proces warunkw ycia i rozwoju czowieka i spoeczestwa, od percepcji, motywacji i zachowa homo economicus do homo competitor. One wszystkie (percepcja, motywacja, zachowania) albo nie maj adnej wartoci, o ile nie s podporzdkowane konkurencyjnoci, albo nie maj nic wsplnego z ekonomi. Typowa magiczna formua ideologii ekonomicznie zdominowanej konkurencyjnoci brzmi: wracajmy do pracy. Ta formua zakada, e kiedy ludzie pracuj, to robi rzeczy tylko zwizane z prac. Ideologia konkurencyjnoci zmniejsza niemal do zera sens i pojcie ekonomii. Ekonomia oznacza reguy obowizujce w domu, tzn. rzdzenie jednostk spoeczn tak jak rodzin. W rodzinie istnieje oczywicie zjawisko konkurencji o dominacj i swobod midzy matk i ojcem, rodzicami i dziemi, dziadkami i modszym pokoleniem. Ale rodzina zapewni sobie waciwy rozwj, poniewa jej wewntrzna wsppraca i solidarno nie tylko wspistniej z konkurencj, ale nawet przewaaj. W znacznej mierze to co jest dobre dla rodziny okazuje si by dobre dla miasta, narodu i globalnego spoeczestwa. Ideologia konkurencyjnoci nie dostrzega, e rynek nie jest jedyn rzecz, ktra si liczy i ktra okrela rozwj gospodarczy i spoeczny dobrobyt ludzi i krajw. Chocia wolny rynek dominowa w latach osiemdziesitych, wcale nie ma pewnoci, e system rynkowy poradzi sobie z niezwykymi napiciami, ktre s wynikiem przyspieszenia na przykad degradacji demograficznej i degradacji rodowiska naturalnego. Wielu badaczy rynku koncentruje si na tym najbogatszym miliardzie ludzi, cakowicie
108
pomijajc szanse lece w pozostaych miliardach aspirujcych do lepszej jakoci ycia. Nie chodzi jednak o to, aby przeciwstawia si rynkowym i nierynkowym siom i sprzecza si o to, co jest waniejsze i istotne. Tak na prawd i jedno i drugie jest wane. Wane jest take to, e najwyszej wagi i o strategicznym znaczeniu s zrwnowaone wzajemne powizania midzy nimi. Im bardziej ideologia konkurencyjnoci nie dostrzega wszystkiego, a to co dostrzega widzi w sposb nieodpowiedni, tym bardziej twierdzi si, e to co widzi to wycznie rzeczywisto. Sekciarski fundamentalizm teologw, duchownych i wyznawcw ideologii konkurencyjnoci mona tylko porwna do religijnego fundamentalizmu, ktry cechuje islamizm, neokatolicyzm i indyjski buddyzm w niektrych regionach. Fundamentalici konkurencyjnoci s agresywni w swojej teorii, lepi w swoim podejciu i sekciarscy w swoich ocenach i sdach. S po prostu aroganccy. Przedstawione stanowisko nie odnosi si przeciw konkurencyjnoci per se, ale przeciw przesadzie zawartej w ideologii i praktyce konkurencyjnoci. W rzeczywistoci istniej strukturalne ograniczenia przesadnej konkurencji biorce si std, e nie jest ona w stanie rozwiza takich problemw, jak: - wypaczenia gospodarcze; - spoeczno-ekonomiczne nierwnoci wewntrz narodw i midzy nimi oraz marginalizacja znacznych czci wiata; - eksploatacja i uszkodzenie globalnych systemw wspierania ycia (rosnce pustynnienie, erozja gleb, wyginicie wielu gatunkw rolin i zwierzt, zatrucie rzek i mrz itp.);
109
- koncentracja sieci globalne).
wadzy
w dziwnych
jednostkach
gospodarczych
(ponadterytorialne, ponadnarodowe firmy, informacyjne i komunikacyjne Konkurencja midzy samymi firmami nie jest w stanie poradzi sobie z dugookresowymi problemami wiata. Rynek nie moe bra pod uwag przyszoci: jest jakby w sposb naturalny krtkowzroczny. Scalanie tysicy krtkowzrocznych organizacji wcale nie prowadzi do tego, e wsplnie lub kada z osobna dostrzeg rzeczywisto i uwiadomi sobie, w jakim kierunku podaj, ani te do zapewnienia kierownictwa, porzdku i bezpieczestwa z pewn dugookresow wiadomoci. To samo dotyczy konkurencji midzy pastwami. Przesadne podkrelanie tego prowadzi w sposb nieunikniony do powstania klimatu wycigu szczurw i globalnych wojen gospodarczych. Obnia zdolno wadz pastwowych do stawiania odpowiednich priorytetw na waciwym poziomie krajowym i globalnym. Nasuwa si zatem taki wniosek, e tam gdzie interes firm konkurujcych wie si z interesem konkurujcych pastw dochodzi do przeciwnej, ni mona by intuicyjnie przypuszcza, ewolucji wbrew mechanizmom rynkowym, np.: - nowych form protekcjonizmu lub obronnej polityki przemysowej. Aby lepiej konkurowa z innymi pastwami, wspomaga si lokalne firmy, oferujc ochron lub sztuczne przewagi; - technonacjonalizmu przez ograniczanie przepywu wiedzy jako czynnika umoliwiajcego wiksz konkurencyjno produkcji;
110
- kooperacji jako rozwizania, ktre pomoe utrzyma konkurentw z dala od rynku. Innymi sowy, konkurencja rynkowa traci na znaczeniu w kontekcie konkurujcych pastw. To samo dotyczy konkurencji rynkowej w kontekcie konkurujcych ze sob blokw regionalnych. Efektywny system konkurencji rynkowej midzy firmami wymaga wsppracy midzy pastwami na poziomie globalnym. W szeroko dyskutowanej na wiecie pracy Konkurencyjno: niebezpieczna obsesja profesor Paul Krugman wyranie pokazuje, e konkurencyjno jest nic nie znaczcym sowem w odniesieniu do narodowych gospodarek. Szerzej mwic, w swoim artykule robi trzy uwagi: Po pierwsze argumentuje, e niepokj co do konkurencyjnoci, z empirycznego punktu widzenia jest nieuzasadniony. Po drugie, prbuje pokaza, e tumaczenie problemw gospodarczych konkurencj midzynarodow nie jest atrakcyjne dla wielu ludzi. Po trzecie, twierdzi, e obsesja na tle konkurencyjnoci jest nie tylko za ale i niebezpieczna, poniewa wpywa na polityk wewntrzn i zagraa midzynarodowemu systemowi gospodarczemu. Rozwaanie spraw w kategoriach konkurencyjnoci prowadzi, porednio i bezporednio do prowadzenia zej polityki gospodarczej w zakresie wielu problemw zarwno krajowych, jak i zagranicznych, wszystko jedno czy to w opiece zdrowotnej, czy w handlu. Co wicej ideologia konkurencyjnoci daje priorytet narzdziom i systemom. Mylc o fabryce 2005 roku, wyobraamy sobie bardziej wyszukane systemy maszyn (roboty, narzdzia sterowane cyfrowo, elastyczne komrki, zintegrowane komputerowo procesy wytwrcze) i mniej ludzi. Ludziom przywizuje si uwag jedynie w momencie, w ktrym zastanawiamy si jak
111
dostosowa ich umiejtnoci do wymaga nowych technologii. Mylc o telekomunikacji i mass mediach przyszoci, kadziemy nacisk na centra komunikacyjne, wyposaenie rnego rodzaju central, inteligentne terminale, sieci, komputery, wkna optyczne, superdrogi, szerokopasmowej komunikacji, satelity, kable. Dopiero potem przychodz na myl ludzie, i to te w bardzo ograniczony sposb, tzn. jako producenci i konsumenci. W ten sposb ideologia konkurencyjnoci uwica wyszo kosztw oraz korzyci finansowych w krtkim okresie. Dominuje logika trzymiesicznych raportw. Prymat bior krtkowzroczne intencje akcjonariuszy. Dominacja krtkookresowych celw wywouje nadprodukcj w pewnych regionach i braki w innych. Nawet badania i rozwj s przesiknite logik finansow biorc gr nad logik przemysow i polityczn. Z powodu racjonalizacji, lepy imperatyw konkurencyjnoci idc w lad za fuzjami i akwizycjami prowadzi do zamykania zakadw badawczych, ktre w wielu wypadkach byy dochodowe. Dajc wyczny priorytet doskonaoci, konkurencyjno podtrzymuje i wzmacnia strukturalne zrnicowania midzy regionami oraz midzy krajami, a nawet w ich ramach. Wrd analitykw istnieje zgodno co do tego, e Wsplny Rynek ustanowiony w styczniu 1993 roku oraz Unia Gospodarcza i Monetarna, ktra bya zawarta do 1997 roku, jeszcze pogbia istniejce nierwnoci midzy regionami Wsplnoty Europejskiej, o ile logik konkurencyjnoci i wewntrzny europejski wolny rynek pozostawi si samym sobie bez np. wsplnej dla Europy polityki fiskalnej. To samo dotyczy zrnicowania midzy krajami na poziomie globalnym. Hiperkonkurencyjno sprawia, e gospodarczo silne i bogate kraje stay si jeszcze silniejsze i bogatsze dziki zachodzcej na poziomie wiatowym in112
tegracji gospodarczej krajw wysoko rozwinitych. Kilka nielicznych wyjtkw czsto przytaczanych jako zaprzeczenie powyszego twierdzenia, czyli cztery mae smoki z Azji Poudniowo-Wschodniej, jest cile biorc wyjtkiem od reguy, poniewa nie s one przykadem stosowania konkurencyjnoci. Swj szybki wzrost i sukces handlowy zawdziczaj temu, e w cigu ostatnich czterdziestu lat z przyczyn ekonomicznych i polityczno-strategicznych stay si terenem inwestowania i lokalizacji firm ponadnarodowych z krajw wysoko rozwinitych. Firmy zachodnie znalazy w tych krajach niezwykle korzystny klimat pod wzgldem spoecznym i politycznym (tani sil robocz, saboci bd brak zwizkw zawodowych, stabilne, autorytarne rzdy polityczne). Gospodarcze rnice midzy krajami nakadaj si i s jeszcze nawet wzmacniane przez rnice spoeczne i odrzucenie, powstajce w wyniku oddziaywania ideologii konkurencyjnoci. Uzbrojona jedynie w prawa rynku konkurencyjno powoduje wykluczenie czci podmiotw gospodarczych: wszyscy s zaproszeni na obiad, ale tylko nieliczne jednostki, firmy, grupy spoeczne i regiony bd miay prawo podej do stou, tzn. tylko ci, ktrzy uzyskaj swj bilet czy kart dostpu, poniewa bd bardziej konkurencyjni od innych. Jedynie zwycizcy maj prawo kontynuowa swoj drog i walczy o przysze podboje. Coraz czciej ludzie akceptuj i przyswajaj sobie logik zwycizcy. Coraz czciej rwnie wizi spoeczne i poczucie wsplnoty wrd jednostek, wsi, grup spoecznych, miast i krajw staj si rzadsze, mniej autentyczne, mniej widoczne i mniej trwae. Wsplne dobro i wsplny interes redukuj si jedynie do wygrywajcych firm ponadnarodowych zaangaowanych w technologiczne i gospodarcze wojny w globalnej
113
gospodarce. Po raz kolejny kobiety nalece do mniejszoci narodowych staj si najbardziej zagroon grup spoeczn. Ideologia konkurencyjnoci pogarsza wszelakiego rodzaju problemy tosamoci. W takich warunkach trudno jest mwi o istnieniu demokratycznych rzdw i instytucji. Moe istnie formalna demokracja, ale nie bdzie miaa ona znaczenia tam, gdzie dominuje logika wojen gospodarczych i prawo silniejszego, a prawa sabszych s ograniczane jedynie do roli dobrego szeregowca produkcji (o ile oczywicie umoliwiony zostanie im dostp do pracy) i konsumenta (w ramach rozsdnych kosztw publicznej pomocy dla biednych). Erozja rynkw narodowych osabia pozycj pastwa wobec si globalizacji, podczas gdy sieci firm ponadnarodowych dostrzegy moliwo wykorzystania ich na swoj korzy. To stwarza powane problemy, poniewa wiele z patologii konkurencyjnego kapitalizmu zaczyna wystpowa w skali wiatowej. Na przykad: - w kontekcie deregulacji i liberalizacji rynku, wzrost mobilnoci finansowego i przemysowego kapitau prowadzi do omijania ustanowionych ram prawnych stworzonych na podbudowie pastwa; - we wzrastajcej liczbie finansowych i przemysowych sektorw istnieje silna tendencja w kierunku tworzenia struktur oligopolistycznych. Dopuszcza si regionalne i globalne alianse i fuzje firm, argumentujc, e kto musi sprzyja konkurencyjnoci pastwa i regionu na poziomie wiatowym; - prawo pracy i programy opieki spoecznej s osabiane i stopniowo likwidowane, podczas gdy masowe bezrobocie bdzie jednym z gwnych problemw spoecznych w cigu najbliszych 1520 lat, przy czym
114
twierdzi si, e zwikszanie konkurencyjnoci firm lokalnych jest najlepszym sposobem na odtworzenie miejsc pracy w danym kraju; - znowu narasta obojtno w stosunku do tych odrzuconych (wzrost spoecznej nieakceptacji i nietolerancji, odczania si regionw); - podnosz si gosy domagajce si moratorium lub likwidacji przepisw o ochronie rodowiska w imi konkurencyjnoci. Czy na podstawie powyszych informacji mona odpowiedzie na pytanie: czy konkurencja moe rzdzi planet? Odpowied brzmi: nie. Konkurencja jest niewystarczajc i nieodpowiedni reakcj na nowe formy wspistnienia i wsplnego rozwoju, jakich wymaga skoczony wiat i coraz bardziej wzajemnie zaleny i wzajemnie na siebie oddziaujcy system globalny. Rola konkurencyjnoci jako specyficznej modalnoci rynkowej musi zosta ponownie przemylana i zredefiniowana w wietle warunkw i dynamiki nowego globalnego wiata. RDO Granice konkurencji. Grupa Lizboska, Warszawa 1996, s. 134147, 150. Przypisy
1
Granice konkurencji. Grupa Lizboska, Warszawa 1996, s. 142.
115
8. ROLA KORPORACJI TRANSNARODOWYCH
Blaski i cienie korporacji transnarodowych Dla wielu ludzi korporacje ponadnarodowe s symbolem wszystkiego, co ze w globalizacji; wielu powiedziaoby, e s one pierwotn przyczyn jej problemw. Spki te s bogatsze od wikszoci krajw w rozwijajcym si wiecie. Przychody amerykaskiej korporacji General Motors w 2004 r. wyniosy 191,4 miliarda USD, wicej ni PKB ponad 148 krajw. W roku fiskalnym 2005 przychody amerykaskiej firmy detalicznej Wal-Mart wyniosy 285,2 miliarda USD, wicej ni czny PKB Afryki subsaharyjskiej. Korporacje te s nie tylko bogate, ale te potne pod wzgldem politycznym. Jeli jakie rzdy decyduj si naoy na nie podatek lub regulacje, ktre im nie odpowiadaj, gro przeniesieniem si do innego kraju. Zawsze bowiem istnieje taki kraj, ktry chtnie przyjmie przychody z ich opodatkowania, ich miejsca pracy i zagraniczne inwestycje. Przedsibiorstwa s nastawione na zyski, a to oznacza, e robienie pienidzy jest ich priorytetem. Korporacje utrzymuj si przy yciu dziki obnianiu kosztw w kady moliwy sposb dozwolony przez prawo. Unikaj pacenia podatkw, gdy to moliwe; niektre skpi na ubezpieczeniach zdrowotnych swoich pracownikw; liczne prbuj ogranicza wydatki na usunicie spowodowanych przez siebie zanieczyszcze. Czsto rachunek jest podwyszany przez rzdy krajw, w ktrych prowadz swoj dziaalno. Niemniej jednak korporacje znajduj si w centrum uwagi, jako czynniki transmitujce korzyci z globalizacji do krajw rozwijajcych si, pomocne w podnoszeniu stopy yciowej w wielu stronach wiata. Umoliwiaj produktom krajw rozwijajcych si docieranie na rynki krajw wysoko uprze117
mysowionych; zdolnoci nowoczesnych korporacji do informowania producentw niemal natychmiast o tym, czego sobie ycz midzynarodowi konsumenci, s niezmiernie korzystne dla obydwu stron. Korporacje s te nonikami transferu technologii z krajw wysoko uprzemysowionych do krajw rozwijajcych si, pomagajcymi w przerzucaniu mostw nad luk wiedzy, dzielc je od siebie. Kierowanie co roku blisko 200 miliardw USD bezporednich inwestycji zagranicznych do krajw rozwijajcych si wpywa na zwanie luki zasobw. Korporacje przynosz zatrudnienie i wzrost gospodarczy krajom rozwijajcym si, a tanie produkty coraz lepszej jakoci krajom rozwinitym, obniajc koszty utrzymania i przyczyniajc si w ten sposb do utrzymania niskiej inflacji i niskich stp procentowych. Wobec tego, e korporacje znajduj si w samym centrum procesu globalizacji, mona je wini za wiele z jej wad, tak samo jak uznawa ich zasugi w dokonanych przez ni osigniciach. Tak jak w przypadku globalizacji nie naley zastanawia si, czy jest dobra, czy za, lecz jak mona j uksztatowa, by speniaa lepiej swoje zadanie, rwnie w sprawie korporacji naley rozway, co mona zrobi, eby zminimalizowa wyrzdzane przez nie szkody i zmaksymalizowa ich wkad w budow dobrobytu naszego spoeczestwa? Jest rzecz oczywist, dlaczego korporacje ponadnarodowe odgrywaj centraln rol w globalizacji: potrzebuje ona organizacji o ogromnym zasigu, eby obj cay glob ziemski, powiza rynki, technologi i kapita krajw rozwinitych ze zdolnociami produkcyjnymi krajw rozwijajcych si. Problem polega na tym, jak mona zapewni, eby kraje rozwijajce si odnosiy z tego wiksze korzyci i eby ponosiy mniejsze koszty.
118
Chocia wiele korporacji, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, nadal twierdzi, e s odpowiedzialne wycznie wobec swoich akcjonariuszy, to coraz wicej z nich uznaje, e ich odpowiedzialno siga dalej. Nadal wchodzi tu w gr egoistyczny interes: robienie czego dobrego rwnie moe by korzystne dla biznesu, za czynienie za moe narazi korporacje na kosztowne procesy sdowe. Ze postpowanie moe rwnie zaszkodzi dobremu imieniu (image) spki: negatywna opinia, otaczajca amerykask spk obuwnicz Nike, po tym, jak jej dostawcy w Wietnamie le traktowali miejscowych robotnikw, oraz gniew wywoany zabjstwem Kena Saro-Wiwy w Nigerii, na tle oskare, e angielsko-holenderska spka naftowa Shell podtrzymywaa junt wojskow, ktra go zamordowaa, byy to gosy ostrzegawcze. Dyrektorzy spek zdali sobie spraw, e mog by obwiniani za sprawy dziejce si tysice mil od ich gwnych siedzib. Podobne wypadki doprowadziy do wysunicia przez spki pewnej liczby dobrowolnych inicjatyw dla poprawy pooenia swoich pracownikw i spoecznoci, wrd ktrych prowadz swoj dziaalno. Podczas gdy coraz wicej korporacji uwaa spoeczn odpowiedzialno biznesu za integralny element dobrego biznesu (a pewne badania sugeruj, e spoecznie odpowiedzialne przedsibiorstwa s lepiej od innych notowane na giedach), dla wielu przedsibiorstw, ich dyrektorw i pracownikw, odpowiedzialno spoeczna staje si tak samo kwesti moraln, jak i ekonomiczn. Spki mona uwaa za wsplnoty, za ludzi pracujcych razem dla wsplnego celu powiedzmy, nad wytworzeniem produktu lub wywiadczeniem usugi. Gdy tak razem pracuj, troszcz si wzajemnie o siebie, o wsplnoty, w ktrych pracuj, oraz o t szersz wsplnot wiat, w ktrym wszyscy yjemy. To oznacza, e spka nie moe np. zwolni pracownika w mo119
mencie, kiedy przestaje by potrzebny, lub e moe wydawa wicej pienidzy na ograniczenie zanieczyszcze ni jest zobowizana wyda wedug przepisw prawa. Takie spki mog oczywicie zyska nie tylko przez unikanie zej reklamy, omwionej powyej, ich korzy moe polega na przyciganiu siy roboczej o lepszej jakoci i wyszym morale; ich robotnicy czuj si lepiej dziki temu, e pracuj w spce, ktra jest spoecznie odpowiedzialna. Ruch odpowiedzialnoci spoecznej biznesu (Business Social Responsibility, BSR) dopomg w doprowadzeniu do zmian w mentalnoci wielu korporacji pracujcych w nich osb. Rwnie ciko pracowa nad uksztatowaniem narzdzi sucych do tego, eby spki dorosy do swoich ideaw: rozwija si schematy rachunkowoci, ktre rejestruj patnoci na cele spoecznoci i oddziaywania na rodowisko, a te z kolei pomagaj przedsibiorstwom lepiej widzie pene konsekwencje swojej dziaalnoci. Niestety, w wiecie bezwzgldnej konkurencji bodce dziaaj czsto nawet przeciwko tym, ktrzy maj jak najlepsze intencje. Spka grnicza, ktra woli skpi na nakadach na cele bezpieczestwa i ochrony rodowiska, bdzie w stanie przebi w przetargu firm o porwnywalnej skutecznoci, ktra prowadzi zdrow polityk w sprawach rodowiska. Spka naftowa, ktra gotowa jest posuy si apownictwem dla uzyskania dostpu do ropy naftowej po niszej cenie, bdzie wykazywaa wysze zyski ni porwnywalna spka, ktra tego nie robi. Bank, ktry chtnie pomaga swoim klientom w unikaniu lub uchylaniu si od podatkw, moe by w lepszej kondycji przynajmniej jak dugo nie zostanie przyapany ni bank, ktry odradza klientom tego rodzaju manipulacje. Jest jeszcze dalszy problem. Dzisiaj, wszystkie spki, nawet najgorsze pod wzgldem zanieczyszczania rodowiska czy stosunkw ze swoimi robot120
nikami, wynajmuj firmy public relations do wychwalania ich odpowiedzialnoci korporacyjnej, ich troski o rodowisko naturalne i prawa robotnikw. Korporacje nabieraj biegoci w manipulowaniu swoim image i nauczyy si zabiera gos na rzecz spoecznej odpowiedzialnoci nawet wtedy, gdy nadal si od niej uchylaj. W rezultacie ruch BSR, mimo caej swojej wanoci, nie wystarczy. Musi zosta uzupeniony surowszymi przepisami prawnymi. Ci, ktrzy rzeczywicie traktuj powanie wysze standardy, powinni chtnie przyjmowa regulacje wspierajce kodeksy postpowania, za ktrymi si publicznie opowiadaj, poniewa takie regulacje bd chroni ich przed nieuczciw konkurencj ze strony tych, ktrzy nie s zwolennikami takich standardw. Jak zreformowa globalny ad korporacyjny? Krokiem we waciwym kierunku byoby spowodowanie, eby spki bray pod uwag wszystkich zainteresowanych pracownikw i spoecznoci, w ktrych dziaaj, a nie tylko swoich akcjonariuszy. Nie moe by np. tak, e prowadzenie waciwej polityki w odniesieniu do rodowiska naturalnego miaoby narusza ich powiernicz odpowiedzialno wobec akcjonariuszy, nawet gdyby miay przez to ucierpie zyski. Jest jeszcze duo innych dziaa, ktre kraje wysoko uprzemysowione mog podejmowa, eby utrudni korporacjom unikanie odpowiedzialnoci za przestpstwa najgorszego gatunku. Jak zaznaczylimy poprzednio, istnieje obecnie szerokie uznanie niszczycielskich skutkw korupcji i potrzeby jej zwalczania zarwno po stronie poday, jak i popytu. Uchwalenie w 1997 r. w Stanach Zjednoczonych ustawy Foreign Corrupt Practices Act byo wanym krokiem we waciwym kierunku. Kady rzd powinien uchwali tak
121
ustaw o praktykach korupcyjnych uprawianych w stosunkach z zagranic, a na rzdy, ktre nie zapewniaj ich wprowadzenia w ycie lub wykonalnoci naley nakada kary. Jest to kolejna kwestia, ktra powinna by wprowadzona do programu rundy rozwojowej negocjacji handlowych, co dotychczas jest kwesti nawet nietknit. apownictwo powinno zosta uznane za nieuczciw praktyk konkurencyjn i tak jak kada inna nieuczciwa praktyka konkurencyjna, postawiona poza prawem w reguach WTO powinno by poddane sankcjom. Tajemnica bankowa utrudnia problem zwalczania korupcji, oferujc bezpieczne miejsce dla nieuczciwie nabytych pienidzy. Bezporednio po kryzysie w Azji Wschodniej podniosy si gosy ze strony MFW i Skarbu Pastwa Stanw Zjednoczonych o wicej przejrzystoci na azjatyckich rynkach finansowych. Gdy kraje rozwijajce si wskazay, e jednym z problemw w ledzeniu przepyww finansowych bya tajemnica bankowa w zagranicznych placwkach bankw zachodnich, nastpia zdecydowana zmiana tonu. Pienidz jest na tych tzw. zagranicznych rachunkach nie dlatego, e klimat wysp Kajmanw jest bardziej pocigajcy dla bankw; pienidz pynie tam dlatego, e wanie tam znajduje okazje do unikania podatkw, praw i regulacji. Istnienie takich moliwoci wcale nie jest przypadkow luk. Tajno zagranicznych orodkw bankowych istnieje, poniewa ley w interesie pewnych grup w krajach wysoko uprzemysowionych. Midzy krajami wysoko uprzemysowionymi istnia pewien ukad o koniecznoci ograniczenia tajemnicy bankowej, ale w sierpniu 2001 r. prezydent Bush zawetowa go. Nastpnie, gdy zostao wykryte, e tajemnica bankowa bya wykorzystana do finansowania terrorystw majcych zwizek z atakiem z 11 wrzenia, Stany Zjednoczone zmieniy zdanie ale tylko w tych
122
przypadkach, gdy w gr wchodzi terroryzm. Inne formy tajnoci pomimo swoich niszczycielskich skutkw dla spoeczestw w caym wiecie i tak szkodliwych dla rozwoju s nadal dopuszczalne; zreszt tajemnica bankowa jest dodatkow drog powikszania przez korporacje zyskw (netto) po opodatkowaniu, przypadajcych ich wacicielom. Spoeczno midzynarodowa powinna moliwie szybko rozszerzy reguy ograniczajce tajemnic bankow na dziedziny inne ni terroryzm. Grupa krajw G-8 mogaby sama tego dokona, po prostu przez zakazanie swoim bankom prowadzenia interesw z bankami z innych jurysdykcji, ktre by si tej regule nie podporzdkoway. Stany Zjednoczone udowodniy, e dziaalno zbiorowa moe by efektywna; okazaa si efektywna kadc kres posugiwaniu si bankami do finansowania terroryzmu. Takie samo rozwizanie naleaoby podj przeciwko korupcji, sprzeday broni, handlowi narkotykami i uchylania si od pacenia podatkw. W caej tej ksice dowodz, e polityka i ekonomia s ze sob cile powizane: korporacje uywaj swojej siy finansowej do ochrony przed ponoszeniem penej odpowiedzialnoci za spoeczne skutki swoich dziaa. Dlaczego mielibymy oczekiwa, e mog odnie si bardziej entuzjastycznie do tych reform ni do innych skromniejszych prb utemperowania ich naduy? Jednym z faktw, ktry napawa mnie nadziej, jest ruch korporacyjnej odpowiedzialnoci spoecznej. Wzrasta liczba przedsibiorstw, ktre nie chc bra udziau w wycigach o lepsze warunki inwestycyjne. Chodzi o takie firmy, jak te, ktre w Stanach Zjednoczonych i innych krajach popieray Foreign Corupt Practices Act. Rwnie spoeczestwo obywatelskie odgrywa bardziej aktywn rol, monitorujc dziaalno wielkich spek grniczych
123
i spek przemysu przetwrczego, ktre dokonuj naduy w stosunku do swoich robotnikw. Nowe technologie, ktre przyczyniy si do rozwoju globalizacji, zostay wykorzystane do zwrcenia uwagi wiata na te naduycia, tak e nawet ci, ktrzy nie mieli wielkich skrupuw moralnych, zostali zmuszeni do liczenia si z konsekwencjami swoich dziaa. Trzeba jednak liczy si z istniejcymi realiami i zdawa sobie spraw, e nie bdzie atwo je zmieni: nie powinnimy uwaa korporacji ani za otrw, jak je czsto przedstawiano, ani za hojnych dobroczycw krajw rozwijajcych si. Ograniczona odpowiedzialno bya jednym z filarw podtrzymujcych wzrost nowoczesnego kapitalizmu, ale w warunkach globalizacji jej naduycia przybray skal globaln; bez sugerowanych tu reform, skutki jej istnienia mog sta si o wiele gorsze. Wniosek z tego rozdziau, jak zreszt z caej ksiki jest prosty: najwaniejsze s bodce, a rzdy i spoeczno midzynarodowa musz jeszcze usilniej pracowa nad zapewnieniem, eby bodce, ktrymi kieruj si korporacje, uwzgldniay sytuacj tych, ktrzy ponosz konsekwencje dziaa korporacji, zwaszcza tych sabszych w rozwijajcej si czci wiata.
RDO STIGLITZ J.E., Wizja sprawiedliwej globalizacji, Warszawa 2007, s. 201224.
124
9. PASTWA NARODOWE A GLOBALIZACJA
Rozkwit pastw narodowych w XIX stuleciu Okoo 150 lat temu obnika kosztw komunikacji i transportu wywoaa co, co mona uzna za zwiastuna globalizacji. A do owego czasu handel mia przewanie charakter lokalny; dopiero zmiany, jakie miay miejsce w XIX wieku, doprowadziy do uksztatowania si gospodarek narodowych i pomogy w umocnieniu pastwa narodowego. Na rzdy zostay naoone nowe zadania: rynek mia za zadanie tworzy wzrost, czemu jednak towarzyszyo pojawianie si nowych problemw spoecznych, a w pewnych przypadkach rwnie ekonomicznych. Rzdy przyjy na siebie nowe role, polegajce na zapobieganiu powstawania monopoli, budowie podstaw nowoczesnych systemw zabezpieczenia spoecznego, regulowaniu dziaalnoci bankw i innych instytucji finansowych. Wszystkie te zmiany wzmacniay si wzajemnie: sukces odnoszony dziki realizacji nowych zada pomaga w ksztatowaniu i umacnianiu procesu budowy pastwa, a zwikszone zdolnoci pastwa narodowego prowadziy do jeszcze wikszych sukcesw w umacnianiu gospodarki i podnoszenia indywidualnego dobrobytu. Konwencjonalna wiedza, jakoby rozwj Stanw Zjednoczonych by wynikiem niczym nieskrpowanego kapitalizmu, jest bdna. Nawet dzisiaj rzd amerykaski peni gwn rol np. w dziedzinie finansw. Jest twrc lub gwarantem znacznej czci wszelkich kredytw: z programami zabezpieczenia hipotecznego, poyczkami studenckimi, eksportem i importem, spdzielczoci i drobn wytwrczoci. Rzd nie tylko reguluje dziaalno bankw i ubezpiecza depozytariuszy, ale nawet stara si zapewni dopyw kredytu do grup spoecznych nienaleycie obsugiwanych oraz, przynajmniej dotych125
czas, do wszystkich regionw kraju a nie tylko do wielkich centrw finansowych. Z historycznego punktu widzenia, rzd Stanw Zjednoczonych odgrywa jeszcze wiksz rol w gospodarce, jeli chodzi o promowanie rozwoju, cznie z rozwojem technologii i infrastruktury. W XIX wieku, gdy centraln dziedzin gospodarki byo rolnictwo, rzd stworzy cay system uniwersytetw rolniczych i ksztacenia eksternistycznego. Hojne przydziay ziemi sprzyjay budowie kolei elaznych w zachodniej czci kraju. W tym czasie rwnie sfinansowa pierwsz lini telegraficzn, a w wieku XX opaci badania, ktre doprowadziy do powstania Internetu. Stany Zjednoczone odnosiy sukcesy m.in. wanie dziki roli, jak peni ich rzd w popieraniu rozwoju, regulowaniu rynkw i wiadczeniu podstawowych usug socjalnych. Problem, wobec ktrego stoj dzisiaj kraje rozwijajce si, polega na tym, czy ich rzdy bd w stanie odgrywa porwnywaln rol? Postpujcy proces globalizacji z jednej strony nakada na pastwa narodowe nowe wymagania zajcia si problemami wzrostu nierwnoci i niepewnoci z nim zwizanych, z drugiej za w rnorodny sposb ogranicza ich zdolno do reagowania na niekorzystne zjawiska, jakie ze sob niesie. Ograniczania pastw narodowych w warunkach globalizacji Globalizacja sprawia, e siy rynkowe stay si tak potne, i rzdy wikszoci krajw czsto nie s w stanie nad nimi zapanowa. Rzdy, ktre usiuj podda swojej kontroli przepywy kapitau, mog okaza si bezsilne wobec tych, ktrzy znajd sposb na obejcie obowizujcych regulacji. Pastwo moe wprawdzie chcie podwyszy pac minimaln, ale jeli dziaajce
126
w nim spki zagraniczne zdecyduj si z tego powodu przenie swoj dziaalno do krajw o niszych pacach, wwczas stanie si to niemoliwe. Zdolno rzdw do kontrolowania dziaa osb lub spek jest te coraz bardziej ograniczana przez porozumienia midzynarodowe, ktre wdzieraj si w sfer suwerennych praw poszczeglnych pastw do podejmowania decyzji. Rzd pragncy zapewni, by banki poyczay pewn cz swojego kapitau niedostatecznie obsugiwanym dziedzinom, lub eby prowadzona przez nie ksigowo dokadnie odzwierciedlaa prawdziw sytuacj spki, moe nie mie moliwoci wydania odpowiednich ustaw. Podpisanie midzynarodowych porozumie handlowych moe rwnie uniemoliwi rzdom regulowanie przypyww i odpyww gorcego pienidza spekulacyjnego, nawet pomimo to, e liberalizacja rynku kapitaowego moe prowadzi do kryzysw gospodarczych. Rola pastwa narodowego, ktre przez ubiege ponad ptora wieku byo orodkiem wadzy politycznej i (w szerokim zakresie) ekonomicznej, zostaje dzisiaj ograniczona z jednej strony, przez siy globalnej gospodarki, a z drugiej przez polityczne dania przekazania wadzy. Globalizacja cilejsza integracja krajw wiata wywoaa potrzeb rozszerzenia dziaa zbiorowych, wsppracy ludzi i krajw w rozwizywaniu wsplnych problemw. Istnieje ogromna liczba problemw zwizanych z handlem, kapitaem czy rodowiskiem naturalnym ktre mona traktowa wycznie na paszczynie globalnej. Skoro za pastwa narodowe zostay osabione, to na paszczynie midzynarodowej musz zosta stworzone odpowiednie globalne instytucje demokratyczne, ktre bd mogy skutecznie zajmowa si problemami wynikajcymi z globalizacji.
127
W rzeczywistoci globalizacja gospodarcza wyprzedzia globalizacj polityczn. Mamy chaotyczny, nieskoordynowany system globalnego zarzdzania bez globalnego rzdu, za to z szeregiem instytucji i porozumie traktujcych o rnych problemach: od globalnego ocieplania atmosfery, poprzez handel midzynarodowy, a do przepyww kapitau. Ministrowie finansw dyskutuj o globalnych sprawach finansowych w MFW, nie zwracajc uwagi na to, jak ich decyzje wpyn na rodowisko naturalne lub globalne zdrowie. Ministrowie ochrony rodowiska mog za domaga si dziaa ograniczajcych emisj gazw cieplarnianych, ale nie dysponuj rodkami umoliwiajcymi im wyegzekwowanie ich podjcia. Istnieje oczywista potrzeba powoania do ycia silnych instytucji midzynarodowych, ktre podejm wyzwania, jakie przynosi ze sob globalizacja gospodarcza; jednak dzisiaj zaufanie do istniejcych ju instytucji jest coraz sabsze. Gwnym tego powodem jest, jak ju zauwaylimy, obserwowany w nich powszechnie deficyt demokracji. Wynikiem ich dziaa s decyzje, ktre nazbyt czsto nie odpowiadaj interesom mieszkacw rozwijajcego si wiata. Sytuacj pogarsza jeszcze fakt, i mieszkacy krajw uprzemysowionych, ktrych rzdy wyznaczaj kierunki globalizacji gospodarczej, nie osignli jeszcze wystarczajcego poziomu zrozumienia dla innych, niezbdnego do naleytego funkcjonowania globalnej wsplnoty. Oczywicie, gdy widzimy trzsienia ziemi w Turcji, gd w Etiopii lub tsunami w Indonezji obrazy, ktrych dostarczenie do kadego domu umoliwia nam globalizacja odczuwamy wspczucie dla ich ofiar i entuzjastycznie wystpujemy z pomoc. Ale to nie wystarczy. Kiedy rozwijao si pastwo narodowe, poszczeglne osoby czuy si zwizane z innymi w ramach narodu nie tak cile, jak z tymi, ktre yy
128
w ich lokalnych spoecznociach, ale daleko cilej ni z pochodzcymi spoza pastwa narodowego. Problem polega na tym, e razem z postpami globalizacji nie id w parze odpowiednie zmiany poczucia wizw lojalnoci. Te rnice w ustosunkowaniu si najbardziej dramatycznie pokazuje wojna. Amerykanie skrupulatnie licz, ilu onierzy amerykaskich zgino, ale gdy podano do wiadomoci szacunkowe dane dotyczce zabitych Irakijczykw, a pidziesiciokrotnie wysze, nie wywoao to specjalnego poruszenia. Torturowanie Amerykanw wywoaoby oburzenie, ale tortury zadawane przez Amerykanw, jak si okazao, nie wywoay adnych reakcji (poza czonkami ruchu antywojennego), a znalazo si nawet wielu takich, ktrzy stanli w ich obronie jako rodkw koniecznych dla bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych. Takie asymetrie maj swoje odpowiedniki w sferze gospodarczej. Amerykanie ubolewaj nad utrat miejsc pracy u siebie w kraju, ale nie obchodz ich rosnce moliwoci zatrudnienia ludzi znacznie od nich uboszych za granic. Wikszo z nas bdzie spdza ycie lokalnie we wasnych spoecznociach, stanach czy krajach. Europejczycy niekiedy z trudnoci ucz si, jak by Niemcem, Wochem lub Brytyjczykiem, a jednoczenie Europejczykiem. Pomocna okazaa si cilejsza integracja gospodarcza. Podobnie dzieje si na paszczynie globalnej moemy y lokalnie, ale coraz wicej bdziemy musieli myle globalnie, uwaa si za czonkw spoecznoci globalnej. Umoliwi nam to co wicej ni tylko traktowanie innych z respektem; spowoduje, e bdziemy myleli o tym, co jest uczciwe i sprawiedliwe np. jak bdzie wyglda uczciwy lub sprawiedliwy system handlowy? Nauczy nas to patrze cudzymi oczami, by umie oceni, czy to, co uwaamy za suszne i uczciwe, byoby takie nadal, gdybymy si znaleli w sytuacji innych.
129
Dziki temu bdziemy umieli zdecydowa, kiedy naley wprowadzi w ycie normy i regulacje potrzebne, aby nasz globalny system funkcjonowa sprawnie, a kiedy mona, okazujc respekt dla suwerennoci narodowej, pozwoli kademu krajowi na podejmowanie niezalenych decyzji. Zmiana mentalnoci bdzie miaa istotne znaczenie, gdy zmieni si sposb zarzdzania globalizacj, co najprawdopodobniej niebawem nastpi. W tym rozdziale nawietlilimy olbrzymie zmiany w ustosunkowaniu si do globalizacji, ktre miay miejsce w samym tylko ostatnim dziesicioleciu. Debata przestaa, w duym stopniu, toczy si w kategoriach: kto przeciw, a kto za globalizacj. Zdalimy sobie spraw z pozytywnego potencjau globalizacji: niemal poowa ludnoci wiata Azja, w tym Chiny i Indie znajduje si w toku integracji z globaln gospodark; okoo 2,4 miliarda ludzi, ktrych kraje objte byy systemem kolonialnym i eksploatacj, wojnami i chaosem wewntrznym, dowiadczyy przez ostatnie wierwiecze, lub nawet duej, bezprecedensowego tempa wzrostu gospodarczego. Jest to wydarzenie o historycznych wymiarach i naley je rwnie umieci w historycznym kontekcie. Nawet w najbardziej pomylnych latach dla krajw zachodnich, w czasie rewolucji przemysowej lub te podczas boomu po drugiej wojnie wiatowej, wzrost gospodarczy rzadko by szybszy ni 3% rocznie. Przecitny roczny wzrost w Chinach za ostatnie trzy dekady by trzykrotnie wyszy. Sukcesy te zostay osignite m.in. dziki globalizacji. Ale zobaczylimy rwnie ciemniejsz stron globalizacji: recesje i depresje, ktre przyniosa ze sob niestabilno globalna; degradacj rodowiska naturalnego, gdy globalny wzrost przebiega bez globalnych regu; Afryk, kontynent ogoocony ze swych zasobw, ze swoich bogactw naturalnych, pozostawiony sobie z ciarem dugw przewyszajcym jego zdolno patnicz. Nawet kraje uprze130
mysowione zaczynaj krytykowa globalizacj, poniewa przynosi niepewno i nierwno gospodarcz, a materializm ekonomiczny gruje nad innymi wartociami, poniewa kraje zdaj sobie spraw, e ich dobrobyt, a nawet przetrwanie, zaley rwnie od innych, ktrym nie mona zawierzy, jak np. niestabilne reimy naftowe na Bliskim Wschodzie i gdzie indziej. Zrozumiano te, e pomimo wzrostu sytuacja wikszoci mieszkacw moe si pogarsza. Teoria trickle-doum, zgodnie z ktr dopki trwa wzrost, dopty wszyscy odnosz z tego korzyci, ju kilkakrotnie okazaa si faszywa. Niektrzy twierdz, e globalizacja jest nieunikniona i mimo wad trzeba j po prostu zaakceptowa. Lecz odkd przewaajca cz wiata doczekaa si demokracji, to naley przypuszcza, e jeli globalizacja nie bdzie przynosi korzyci znaczcej wikszoci ludzi, wwczas wikszo ta w kocu na to zareaguje. Mona byo j przez krtki czas wprowadza w bd, skoni, by uwierzya bajkom obiecujcym w przyszoci wspania nagrod za dzisiejsze wyrzeczenia ale po upywie z gr wierci wieku, takie bajki przestaj by wiarygodne. Ju przedtem zdarzay si odwroty od globalizacji wedug wszelkich miar stopie integracji gospodarczej po pierwszej wojnie wiatowej obniy si, i moe si to jeszcze raz powtrzy. wiat widzia ju objawy reakcji przeciw globalizacji, nawet w tych krajach, ktre najwicej z niej skorzystay, gdy pojawiy si sprzeciwy wobec prb wykupu spek w krajach rozwinitych przez firmy indyjskie, chiskie lub arabskie. Niektrych problemw zwizanych z globalizacj nie da si unikn i powinnimy nauczy si radzi sobie z nimi: istniejce od dawna teorie ekonomiczne dowodz, i globalizacja bdzie prowadzi do wzrostu nierwnoci w krajach uprzemysowionych, gdy pace, zwaszcza robotnikw o niskich kwalifikacjach, znikuj. Tendencji do spadku pac mona przeciwdziaa,
131
ale wwczas wzronie bezrobocie. Nawet najtsi politycy nie s w stanie przeciwstawi si tym prawom ekonomicznym, choby chwytali si wszelkich moliwych sposobw. Mog natomiast pomc poszczeglnym spoeczestwom w dostosowaniu si do tej wielkiej transformacji caego globalnego spoeczestwa, tak jak pastwo narodowe z gr sto lat temu pomogo w uprzemysowieniu. Dzisiaj rozumiemy, e wiele problemw globalizacji wynika z naszych wasnych dziaa e jest rezultatem tego, jak kierowalimy globalizacj. Jak widz te masowe ruchy, zwaszcza w Europie, domagajce si skrelenia dugw, i jak widz przywdcw krajw uprzemysowionych nawoujcych o uczciwszy system handlu, o rozwizanie problemu globalnego ocieplania klimatu, a jednoczenie zobowizujcych si do obnienia o poow ubstwa do 2015 r., to nabieram otuchy. Lecz midzy tymi deklaracjami a rzeczywistoci istnieje luka bowiem wielu z tych demokratycznych przywdcw stoi na czele ludzi, ktrzy obecnie s w peni oddani tym wzniosym celom, ale tylko tak dugo, jak dugo ich to nic nie kosztuje. Mam nadziej, e ta ksika pomoe zmieni t mentalno gdy ci, ktrzy yj w rozwinitym wiecie, zobacz wyraniej konsekwencje polityki prowadzonej przez ich rzdy. Mam nadziej, e we wszystkich krajach wielu ludzi przekona si, e naprawd Moliwy jest inny wiat. A nawet wicej: Inny wiat jest konieczny i nieunikniony. RDO STIGLITZ J.E., Wizja sprawiedliwej globalizacji, Warszawa 2007, s. 3242.
132
10. USA I UE WOBEC WYZWA GLOBALIZACJI
Polityk globaln mona okreli jako polityk zagraniczn prowadzon w skali caego wiata zgodnie z wyznaczonymi interesami, z uyciem odpowiednich rodkw i metod, ktre pozwalaj na osignicie zaoonych celw. Jest to caoksztat polityk i relacji midzy danym podmiotem (zwykle pastwem) a innymi aktorami sceny midzynarodowej, w tym polityki zagranicznej i obronnej, handlowej, kulturalnej itp. Polityka globalna jest wynikiem posiadania interesw w odlegych rejonach wiata i wypywa ze zdolnoci do ich skutecznego realizowania. Efektywne jej prowadzenie umoliwiaj osignicia wspczesnej cywilizacji, bez ktrych koordynacja dziaa i komunikacja w skali caego wiata byaby utrudniona. To wanie zjawisko globalizacji, ktre najprociej mona okreli jako proces wzrastajcych wspzalenoci midzy spoeczestwami w taki sposb, e wydarzenia na jednym kracu wiata maj coraz wiksze znacznie i wpyw na ludzi i spoeczestwa w odlegych rejonach globu, powoduje, e polityka prowadzona przez poszczeglne kraje, organizacje czy ugrupowania integracyjne zyskaa nowy charakter i wymiar w skali globalnej. Jeli rozpatrywa przypadek Stanw Zjednoczonych i Unii Europejskiej w kontekcie ich wewntrznych i zewntrznych uwarunkowa, mona zauway, e USA w peni odpowiadaj kryteriom wskazujcym na zdolno (potencja) do prowadzenia polityki w skali caego globu. wiatowa supremacja Ameryki opiera si na dominacji tego kraju w prawie wszystkich dziedzinach. Wyjtek stanowi tu sfera gospodarcza, w przypadku ktrej Unia Europejska jest uznawana za partnera bdcego w stanie konkurowa cho nie we wszystkich sektorach z potg gospodarcz USA.
133
Podejcie europejskie Zgodnie z kryterium potgi mona przyj, e Uni Europejsk wyrnia polityka oparta na tzw. mikkiej sile (soft power), przez ktr rozumie si zdolno do osigania celw na drodze perswazji i stopniowego pozyskiwania zwolennikw. Wedug J.S. Nyego jest to sprawienie, e inni bd chcieli tego, czego ty chcesz, czyli wywieranie wpywu na innych uczestnikw stosunkw midzynarodowych poprzez dziaania porednie.1 Wpyw ten musi si zatem opiera na elementach, ktre bd przycigay inne podmioty, skaniay do naladowania i podobnych zachowa. U podstaw tego typu dziaa ley denie do osignicia podobnego poziomu dobrobytu oraz przyjcia tych samych wartoci co soft power. Wrd stosowanych metod funkcjonowania znajduj si: negocjacje, pokojowe rozwizywanie sporw, dyplomacja oraz poszanowanie prawa midzynarodowego, w ramach rnych instytucji midzynarodowych. Za przykad tego typu dziaania moe suy proces poszerzania UE o nowe pastwa czonkowskie z Europy rodkowej i Wschodniej. Powodowane wizj swego czonkostwa w Unii, byy one zdolne do podjcia w bardzo krtkim czasie fundamentalnych reform we wszystkich dziedzinach. Czonkostwo w UE odegrao wic rol katalizatora zmian w byych krajach bloku wschodniego. Unia okazaa si bardzo atrakcyjn struktur midzynarodow, bdc w stanie przyciga do swojego grona coraz to nowe kraje, gotowe do podjcia wysikw gospodarczych i spoecznych. Europejczycy odwouj si w swoich dziaaniach do norm prawa midzynarodowego oraz konwencji i umw, a take polegaj na opinii spoecznoci midzynarodowej. Su temu porozumienia gospodarcze i handlowe, ktrymi wi ze sob kraje i organizacje. Ten sposb dziaania zalicza si do multilateralnych metod osigania celw, ktre to metody polegaj na stosowaniu
134
rodkw mikkich, opartych na zaangaowaniu we wspprac midzynarodow, w przeciwiestwie do twardych, zwizanych z si wojskow i grob stosowania sankcji ekonomicznych. Wedug Europejczykw rozwizania napi i konfliktw istniejcych w rodowisku midzynarodowym nie naley szuka w podejmowaniu doranych akcji dyplomatycznych czy operacji militarnych, ale w dochodzeniu ich przyczyn. Takiego podejcia wymaga bowiem niezwykle zoony charakter stosunkw midzynarodowych, zwaszcza wspczenie po zakoczeniu zimnej wojny i rozpadzie Zwizku Radzieckiego. Dlatego przy ocenie danego zagroenia i poszukiwaniu metod podjcia stosownej akcji Unia zwraca uwag na lece u podoa danego konfliktu elementy religijne, etniczne i narodowociowe oraz rnice historyczne. Dziaania UE s ukierunkowane na przeciwdziaanie i zapobieganie, a take na pomoc, ktra ma sprzyja podniesieniu warunkw ycia ludnoci z terenw objtych konfliktem oraz oglnej poprawie sytuacji gospodarczej krajw biednych i rozwijajcych si. Wyrazem tego jest najwyszy na wiecie poziom wydatkw na pomoc rozwojow, pod wzgldem ktrego UE zdecydowanie wyprzedza inne kraje. Potrzeba tego rodzaju dziaania jest szczeglnie widoczna w kontekcie walki z terroryzmem. Unia opowiada si tu za podejciem wielowymiarowym przez podjcie szerokiej gamy rodkw i instrumentw. W przeciwiestwie do okresu zimnej wojny, kiedy to zagroenie byo widoczne i moliwe do zidentyfikowania, nowy jego typ ma charakter rozproszony, jest ono trudne do zlokalizowania i nie jest wycznie militarne. Dlatego te w Europejskiej strategii bezpieczestwa z grudnia 2003 roku Unia deklaruje podjcie rnych dziaa zalenie od typu zagroenia. W odniesieniu do proliferacji broni masowego raenia UE zaproponowaa kontrol eksportu oraz rodki nacisku
135
politycznego i ekonomicznego. W myl unijnych zaoe zjawisko terroryzmu winno by zwalczane za pomoc sub wywiadowczych, policyjnych, sdowniczych i wojskowych cile ze sob wsppracujcych. Wobec tzw. pastw upadych (failed states) niezbdne jest zastosowanie cznie rodkw militarnych i humanitarnych sucych przywrceniu porzdku. Konflikty regionalne wymagaj natomiast rozwiza w gwnej mierze politycznych, przy czym instrumenty wojskowe czy policyjne s konieczne w fazie pokonfliktowej. Wanym elementem pozostaj rodki ekonomiczne, ktre zarwno pomagaj odbudowywa zniszczon gospodark, jak i wspieraj tworzenie spoeczestwa obywatelskiego i systemu wadz cywilnych. Europa odznacza si wiksz tolerancj wobec zagroe i ich naturalnego wystpowania. Nie jest bowiem moliwe cakowite wyeliminowanie zagroe dla bezpieczestwa, a jedynie ich minimalizowanie bd te waciwe reagowanie na nie lub zapobieganie im. Dlatego w sytuacjach kryzysw i napi midzynarodowych pastwa europejskie koncentruj si gwnie na rodkach pozasiowych, czyli dyplomacji, pomocy rozwojowej i humanitarnej lub sankcjach gospodarczych. Kwestia ta jest zwizana z problemem legitymizacji uycia siy w stosunkach midzynarodowych i jej zgodnoci z obowizujcymi normami prawa midzynarodowego. Ze wzgldu na interwencj wojskow w Iraku pod przewodnictwem USA sprawa ta jest jedn z najbardziej draliwych w stosunkach midzy Europ i Ameryk. Jeli pomin szczegy problemu legalnoci interwencji zbrojnej w wietle obowizujcego prawa mona orzec, e Unia Europejska stoi na stanowisku uycia siy z wyczeniem przypadku indywidualnej i zbiorowej samoobrony jako ostatniej instancji, wwczas gdy wszystkie inne rodki pokojowego rozstrzygania sporu zostay wykorzystane i jest to usankcjonowane
136
przez Rad Bezpieczestwa ONZ (wojna nie jest nieunikniona, a sia winna by uyta tylko jako ostateczno)2. UE traktuje uycie siy zbrojnej jako jeden z wielu instrumentw dziaania, ktry w ostatecznoci mgby zosta zastosowany, jednak tylko w cisym zwizku z innymi elementami, takimi jak: operacje typu budowania i utrzymania pokoju po konflikcie, programy rekonstrukcji zniszczonej infrastruktury, budowa spoeczestwa obywatelskiego, pomoc humanitarna, materialna i finansowa. Podejcie to wynika z powszechnie przyjtej opinii o zoonoci systemu midzynarodowego, bdcej nastpstwem dowiadcze historycznych, zwaszcza budowy integracji europejskiej po II wojnie wiatowej3. n Metody dziaania Stanw Zjednoczonych Dobr rodkw i instrumentw obecnej polityki zagranicznej USA jest efektem dowiadcze koca lat 90. XX wieku, przede wszystkim wydarze z 11 wrzenia 2001 r., kiedy to doktryna polityczna i wojskowa Ameryki ulega znacznym przewartociowaniom. W obliczu nasilenia si zagroe terrorystycznych i ryzyka rozprzestrzenienia broni masowego raenia, Ameryka stana przed zadaniem ponownego okrelenia swojej misji i interesw na arenie midzynarodowej. Sytuacja ta spowodowaa dojcie do gosu tych si politycznych, ktre uzasadniay zaangaowanie USA w zaprowadzeniu porzdku w najbardziej zapalnych punktach globu.4 Z tego wzgldu interwencje militarne prowadzone na niespotykan dotd skal (Afganistan, Irak) stay si tym instrumentem dziaania USA, ktry mia w zaoeniu spowodowa poszerzenie strefy bezpieczestwa i pokoju.5
137
W przeciwiestwie do krajw europejskich Ameryka reprezentuje typ tzw. twardej siy (hard power), odznaczajcy si wiksz skonnoci do uycia siy wojskowej i metod opartych na bezporedniej konfrontacji. Z tego powodu budet obronny USA i wydatki na bezpieczestwo znacznie przekraczaj poziom, jaki na jaki skonni byliby si zgodzi Europejczycy. Wzmocnieniu bezpieczestwa USA ma m.in. suy program obrony przeciwrakietowej (Missile Defence), znajdujcy si obecnie w fazie tworzenia. Zakada on obron terytorium Stanw Zjednoczonych przed uderzeniami rakiet balistycznych ze strony tzw. wrogich pastw (rogue states), do ktrych zaliczono m.in. Kore Pnocn, Irak i Iran. Ataki terrorystyczne na Nowy Jork i Waszyngton z 2001 roku spowodoway, e metody i instrumenty zapewnienia bezpieczestwa zmieniy si na bardziej jednostronne z elementami siy, nacisku i militarnej perswazji. Dlatego te sposb dziaania Stanw Zjednoczonych w rodowisku midzynarodowym uzyska miano polityki unilateralnej. Charakteryzuje si ona nieliczeniem si z sojusznikami i innymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych, relatywizmem w podejciu do norm prawa midzynarodowego, ignorowaniem organizacji i opinii spoecznoci midzynarodowej. Poleganie gwnie na swojej sile militarnej i brak woli do podejmowania pokojowych rodkw rozwizywania sporw to najpowaniejsze zarzuty wysuwane przez krytykw polityki zagranicznej USA, wrd ktrych na czoo wysuwaj si kraje UE. Z drugiej jednak strony sposb dziaania USA to nie tylko metody i instrumenty charakterystyczne dla neorealistycznej wizji rzeczywistoci midzynarodowej. Wprawdzie dziki administracji G.W. Busha stay si one dominujc cech amerykaskiej polityki zagranicznej, to jednak oprcz niej
138
USA realizuj drug strategi o orientacji liberalnej w dziedzinie stosunkw gospodarczych. Jej pocztki sigaj jeszcze lat 40. XX wieku, kiedy to USA postanowiy zaangaowa si w odbudow gospodarki wiatowej po okresie wielkiego kryzysu lat 30. oraz zniszcze spowodowanych II wojn wiatow.6 Reguy wolnego handlu, demokracji oraz sie powiza instytucjonalnych legy u podstaw liberalnej gospodarki wiatowej. Budowa nowego porzdku w dziedzinie stosunkw gospodarczych opieraa si na przewiadczeniu, e zintegrowane gospodarki rynkowe krajw demokratycznych bd stanowiy najlepsz ochron amerykaskich interesw, a take ugruntoway ich pozycj oraz rozszerzay wpywy. Obecny sposb podejmowania dziaa na arenie wiatowej przez USA jest wynikiem ewolucji i dynamicznego rozwoju stosunkw midzynarodowych po okresie zimnej wojny, kiedy to USA uzyskay pozycj najsilniejszego mocarstwa na wiecie. Efektem takiej sytuacji byo uaktywnienie si si politycznych w USA, ktre dyy do podjcia takiej polityki, ktra odpowiadaaby w peni interesom i celom realizowanym przez jedyne supermocarstwo.7 Niezalenie bowiem od de prezydenta obecnie sprawujcego swj urzd, sytuacja taka nastpiaby wczeniej czy pniej i faktem stayby si jednostronny sposb postpowania, realizacja partykularnych interesw, ignorowanie opinii spoecznoci midzynarodowej czy poleganie na sile wojskowej. Cele deklarowane przed administracj G.W. Busha dotyczce utrzymania pokoju i promowania wartoci demokratycznych s realizowane za pomoc rodkw, ktre trudno uzna za sprzyjajce pokojowym zachowaniom tych podmiotw, do ktrych s adresowane. Polityka zagraniczna obecnego prezydenta i jej najbardziej charakterystyczne elementy, takie jak unilateralizm, akcje prewencyjne czy operacje wyprzedzajce,8 nie s niczym nowym.
139
Byy one praktykowane w latach wczeniejszych. Za przykad moe tu suy liczba interwencji zbrojnych i operacji militarnych podejmowanych w czasie prezydentury B. Clintona, ktra bya uwaana za bezkonfliktow, dc do pokojowego rozwizywania sporw midzynarodowych. Do dziaa tych naleay: operacja wojskowa na terenie byej Jugosawii (Bonia, Chorwacja, Serbia, Czarnogra) trwajca od 1992 roku do momentu ogoszenia pokoju w Dayton w roku 1995 oraz interwencje zbrojne na Haiti (19941996), w Somalii (1997), w Zairze (Kongo, 19961997), w Liberii (1997), w Sudanie (1998), Afganistanie (1998), Iraku (1998), Serbii i Kosowie (1999). 9 W przeciwiestwie do czasw wspczesnych okres zimnej wojny jest uwaany za czas, kiedy USA dziaay w sposb multilateralny, co przejawiao si w promocji zasad bezpieczestwa zbiorowego. Wwczas to zostao utworzone NATO, powoano szereg instytucji wielostronnych oraz poczto budowa wspzalenoci w ramach gospodarki wiatowej. Naley jednak podkreli, e USA zawsze rezerwoway sobie moliwo podejmowania akcji jednostronnych, chocia nigdy nie ogosiy tego jako doktryny. Okres zimnej wojny mimo nie do koca przychylnych opinii na temat sposobu dziaania USA stworzy obraz Ameryki jako jedynej przeciwwagi dla ZSRR, zdolnej do skutecznego odstraszania pastw bloku wschodniego. Stany Zjednoczone postrzegano jako obroc wiata zachodniego i wartoci demokratycznych. Jednake mimo deklaracji przywizania do regu wsppracy multilateralnej USA pokazay, e s w stanie dziaa jednostronnie, czego dowodem bya wojna w Wietnamie i liczne interwencje zbrojne w Trzecim wiecie (w krajach Ameryki aciskiej, w Libanie wiatach 19821984, w Libii wiatach: 1981, 1986 i 1989, w Iranie w okresie 19871988, na Filipinach w roku 1989).10 Rnica, jaka istnieje midzy administracja G.W. Busha a je140
go poprzednikami, sprowadza si do stylu jego dziaania, a nie do gwnych zaoe doktryny i strategii dziaania. Tym, co prezydent Bush zmieni w sposb zdecydowany, byo ogoszenie unilateralnego sposobu dziaania jako oficjalnej doktryny polityki zagranicznej. Denie do zachowania pewnej rwnowagi midzy celami i interesami narodowymi USA a wizerunkiem mocarstwa, ktre zdolne do podejmowania samodzielnych akcji stara si jednak wsppracowa z innymi uczestnikami, zostao zarzucone wraz z kocem kadencji prezydenta Clintona.11 Luny stosunek USA do zobowiza wynikajcych z uczestnictwa w organizacjach midzynarodowych nie oznacza, e Waszyngton cakowicie ignoruje ich znaczenie i rol, jak speniaj w stosunkach midzynarodowych. Przynaleno Stanw Zjednoczonych do organizacji midzynarodowych jest traktowana w taki sposb, aby czonkostwo w nich nie wizao rk i nie ograniczao manewrw USA na arenie midzynarodowej. Nie zmienia to jednak faktu, e Stany Zjednoczone s gorcymi zwolennikami przystpowania pastw do organizacji midzynarodowych, tworzenia ugrupowa integracyjnych i porozumie. Tworzenie tego typu struktur jest uznawane za poszerzanie strefy bezpieczestwa i stabilizacji, ktra bezporednio sprzyja wzmacnianiu bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych.12 Co wicej, przystpienie USA do organizacji nadaje jej peniejszy wymiar i stanowi swego rodzaju legitymizacj jej funkcjonowania. Niemniej jednak nasuwa si wniosek, e USA traktuj organizacje instrumentalnie, to znaczy powouj si na ich zasady czy cele, bd korzystaj z ich pomocy wycznie wtedy, gdy odpowiada to realizacji ich interesw.13 Jeli wzi pod uwag praktyk midzynarodow, mona stwierdzi, e w polityce USA dominuje tendencja do unikania zobowiza wynikajcych z uczestnictwa w ukadach, porozumieniach
141
czy konwencjach midzynarodowych, ktre to obligacje mogyby kolidowa z realizacj rozlegych interesw. Za najbardziej race przykady amerykaskiego relatywizmu wobec traktatw i umw midzynarodowych oraz niechci do przyjmowania zobowiza midzynarodowych uwaa si odrzucenie przez Senat USA ukadu o cakowitym zakazie prb z broni jdrow (Comprehensive Nuclear Test-Ban Treaty, CTBT), sprzeciw Waszyngtonu wobec projektu konwencji poddajcej kontroli bro biologiczn (Biological and Toxin Weapons Convention, BTWC), a take odrzucenie porozumienia o zakazie produkcji min przeciwpiechotnych czy wycofanie si z ukadu ABM (Anti-Balistic Missile) w zwizku z programem budowy amerykaskiej tarczy antyrakietowej (Missile Defence, MD). Powany problem stanowi take odmowa USA ratyfikacji protokou z Kioto, wprowadzajcego regulacje majce na celu ograniczenie emisji gazw cieplarnianych do atmosfery, oraz sprzeciw wobec utworzenia Midzynarodowego Trybunau Karnego (International Criminal Court, ICC).14 Stany Zjednoczone opieraj sw potg globaln na dominacji w dziedzinie militarnej i gospodarczej. Na arenie midzynarodowej dziaaj poprzez nawizywanie licznych porozumie gospodarczych i handlowych, tworzenie sieci sojuszy polityczno-wojskowych oraz systemu baz, ktre maj suy utrzymaniu stabilnoci w Europie, Azji i na Bliskim Wschodzie.15 Ponadto USA dysponuj przewag w zastosowaniu najnowoczeniejszych technologii komunikacyjnych i informatycznych. Nikt nie jest w stanie dorwna Amerykanom pod wzgldem stopnia rozwinicia sub wywiadowczych, transportu lotniczego, systemw obrony przeciwlotniczej, transportu morskiego, sub medycznych oraz moliwoci prowadzenia operacji poszukiwawczo-ratowniczych. USA maj nieporwnywalne z innymi krajami zdolnoci koordyno142
wania i przetwarzania informacji oraz precyzj w zdalnym osiganiu lub niszczeniu celw. Wszystkie te elementy wiadcz o moliwoci podejmowania przez Amerykanw interwencji zbrojnych niemal bez ogranicze czasowych i przestrzennych. S te oznak zdolnoci do prowadzenia dziaa militarnych w kilku miejscach globu jednoczenie, a przynajmniej w dwch wielkich konfliktach w Europie i Azji Wschodniej.16 Polityka budowania wizi poprzez wspprac i wyznaczanie wsplnych celw jest sposobem, ktry ma zapewni USA poparcie i akceptacj dla ich dziaa. Stany Zjednoczone chc i s w stanie podejmowa akcje samodzielnie, bez pomocy z zewntrz. Potrzebuj one jednak sojusznikw i partnerw, ktrzy by te operacje wspierali. Dogodnym instrumentem dziaania USA jest wic mechanizm dokooptowywania sojusznikw.17 Dziki niemu Ameryka nie czuje si zwizana sztywnymi reguami dziaania, jak ma to miejsce w przypadku organizacji midzynarodowej. W zamian zostaje wprowadzony element wsppracy oparty na wzajemnych korzyciach i zobowizaniu udzielenia pomocy. System ten jest dla Stanw Zjednoczonych korzystny z kilku powodw. Z jednej strony tworzy on rozleg sie kontaktw bezporednich lub porednich z jedyn potg globaln, pod amerykask protekcj lub parasolem ochronnym. Z drugiej za strony charakter zobowiza USA jest na tyle elastyczny, aby nie prowadzi do krpujcych ukadw, niezgodnych z amerykaskimi celami. Marzenie europejskie w ocenie amerykaskiego myliciela (J. Rifkina) Ameryk rni od wszystkich wczeniejszych eksperymentw politycznych jej bezgraniczna nadzieja i entuzjazm, optymizm czasami tak intensywny, e wprost powalajcy. Jest to kraj cakowicie pochonity moliwo143
ciami, miejsce, gdzie jedynym naprawd liczcym si drogowskazem jest cige wprowadzanie udoskonale, a postp uwaa si za co tak oczywistego jak wschd soca. Amerykanie od dawna zdaj sobie spraw z ich szczeglnej sytuacji. Ameryk traktuj jako miejsce schronienia dla kadego, kto marzy o lepszym yciu i jest gotw zaryzykowa, by tu zamieszka. Z przykroci musz jednak stwierdzi, e Ameryka nie jest ju tym wspaniaym krajem, ktrym bya. Owszem, wci jest najpotniejsz gospodark wiata, a jej militarna obecno nie ma odpowiednikw w historii. eby jednak by wielkim krajem, trzeba by dobrym krajem. To prawda, e na caym wiecie ludzie s odbiorcami amerykaskiej kultury i konsumentami amerykaskich wyrobw. Rap, filmy akcji i inne rodzaje rozrywki, a take markowa odzie podbijaj cay wiat. Ameryka bywa nawet obiektem zazdroci, ale nie jest ju przedmiotem podziwu, jak to byo dawniej. Amerykaskie marzenie, niegdy tak podane, staje si coraz czciej obiektem drwin. Amerykaski styl ycia nie stanowi ju rda inspiracji, uwaany jest za co niemodnego, a co gorsza, budzi strach lub odraz. Nawet sami Amerykanie po gbszym namyle coraz czciej dochodz do wniosku, e gdzie zgubili drog, pobdzili. Nie maj pewnoci, kim s i czego broni, nie wiedz, co ich motywuje i inspiruje, i to zarwno w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym. Do pewnego stopnia za obecne niezbyt komfortowe samopoczucie Amerykanw odpowiedzialne jest wanie amerykaskie marzenie. Rwnie wane jest to, e amerykaskie marzenie zostao okaleczone, pozbawiono go czci jego istoty, pozostawiajc otoczk, a usuwajc rdze.
144
eby zrozumie istot amerykaskiego marzenia, trzeba przede wszystkim zda sobie spraw z tego, e miao ono dotyczy wycznie Ameryki. Nie zamierzano dzieli si nim lub go eksportowa do innych miejsc na wiecie. Jego sia leaa w partykularyzmie, a nie w uniwersalizmie. Amerykaskie marzenie moe by realizowane tylko na amerykaskiej ziemi. Terytorialna wyjtkowo marzenia stanowia o jego atrakcyjnoci i sprawia, e Ameryka odniosa tak wielki sukces. Wpisanie go w kontekst wycznie amerykaski powoduje, e staje si ono coraz bardziej podejrzane i coraz mniej pasuje do wiata, w ktrym pocza si ksztatowa wiadomo globalna. Pierwsi pielgrzymi, ktrzy wyldowali na Plymuth Rock w 1620 roku, naprawd wierzyli, e przysa ich tutaj Bg, wyrwawszy uprzednio z jarzma europejskich przeladowcw. Naleeli do ostatniej grupy protestanckich reformatorw, byli uchodcami, ktrzy uwaali si za nowych Izraelitw. Swoj niebezpieczn podr przyrwnywali do ucieczki ydw z Egiptu, ktrzy po czterdziestu latach wdrwki po pustyni dotarli za spraw Jahwe do Kanaanu, Ziemi Obiecanej. Dzisiaj Stany Zjednoczone nie mog ju uchodzi za wzr ruchliwoci spoecznej skierowanej ku grze. Nie oznacza to, e dla rodowitych Amerykanw i nowych imigrantw moliwoci si zamkny. Jednak brak ju swobodnego ruchu w gr po drabinie spoecznej, ktry w swoim czasie uczyni z Ameryki kraj godny zazdroci caego wiata. W obecnej sytuacji dziwne jest to, e w cigu niespena wierwiecza Nowy i Stary wiat zamieniy si rolami. Jeszcze sto lat temu Europa tracia swoich mieszkacw miliony ludzi pozbawionych moliwoci egzystencji ryzykoway ycie i zdrowie, eby zacz wszystko od nowa na innym kontynencie. Owi nowi imigranci byli peni obaw, ale te peni nadziei. Najczciej uciekali od dugiej historii dziedzicznych przywilejw i podziaw kla145
sowych, ktre bogatym gwarantoway wadz, a biednych skazyway na beznadziej. Opuszczali kontynent, na ktrym naleao si dostosowa do zasad mwicych, e kady powinien zna i akceptowa swoje miejsce w yciu. Przybywali do Ameryki, gdzie kady mia sam decydowa o swoim losie i dy do realizacji wasnych marze. Teraz awans spoeczny jest w Ameryce trudniejszy. Milionom Amerykanw coraz ciej przychodzi realizowanie swoich marze. Chocia jest coraz wicej dowodw na to, e niegdysiejsze wspaniae marzenie, dla wielu stao si koszmarem, amerykaski mit awansu jest jednak wci ywy. A jak si maj sprawy w Europie, przywizanej do podziaw kastowych, sptanej struktur kastow, bdcej istnym czycem, z ktrego ucieky miliony ludzi, aeby rozpocz nowe ycie w amerykaskim raju? Stary wiat powoli staje si krain nowych moliwoci. Coraz wicej emigrantw wybiera Europ, a nie Ameryk. Europa jest z pewnoci miejscem bardziej obiecujcym dla tych, ktrzy chc poprawy swojego pooenia. Wedug danych zebranych przez Luxembourg Income Study, instytucj dysponujc najbardziej wiarygodnymi informacjami na temat dystrybucji dochodw, pod wzgldem nierwnoci dochodw Stany Zjednoczone znajduj si na 24. miejscu listy wrd pastw rozwinitych gospodarczo. Za nimi s tylko Rosja i Meksyk. We wszystkich osiemnastu najbardziej rozwinitych krajach europejskich rnice midzy dochodami biednych i bogatych s mniejsze. W Stanach Zjednoczonych osoba o przecitnie wysokich zarobkach osiga dochd 5,6 razy wyszy ni osoba o niskich dochodach z uwzgldnieniem podatkw, zasikw i liczebnoci rodziny. W krajach Europy Pnocnej dochd typowej osoby o wysokich zarobkach jest tylko trzykrotnie wyszy ni dochd osoby o niskich za146
robkach. W krajach Europy rodkowej wskanik ten waha si midzy 3,18 a 3,54. Chocia nierwnoci zwikszaj si rwnie w Europie, to ich wzrost z wyjtkiem Wielkiej Brytanii jest niewielki w porwnaniu ze znacznym wzrostem nierwnoci dochodw, jaki od trzydziestu lat obserwujemy w Stanach Zjednoczonych. Pace i inne zwizane z nimi dochody s najlepsz wskazwk obrazujc ruchliwo spoeczn. Spord dwudziestu najbardziej rozwinitych krajw wiata USA byy w latach osiemdziesitych na ostatnim miejscu pod wzgldem tempa wzrostu wynagrodze pracowniczych. rednie wynagrodzenie w owym czasie spadao o 0,3 procent rocznie. Na pocztku lat dziewidziesitych przecitne wynagrodzenie w USA wzrastao nieznacznie, o okoo 0,1 procent rocznie. We wszystkich krajach europejskich pace rosy szybciej. W latach 19952000 przecitna paca w USA wzrosa o 1,6 procent, a wic wci mniej ni w krajach europejskich. Wzrost dochodw zosta jednak zniwelowany przez gwatowny spadek cen na giedzie w 2000 roku. Jak podaje Bureau of Labor Statistics, nawet w okresie szybkiego wzrostu gospodarczego w drugiej poowie 2003 roku przecitna paca za godzin pracy w biurach i fabrykach wzrosa poza stanowiskami kierowniczymi tylko o 3 centy, co ledwie rekompensowao inflacj. Jest to najpowolniejszy wzrost pac w Ameryce od ponad czterdziestu lat. Ponadto ubywa stanowisk, na ktrych mona byo zarobi 17 dolarw za godzin, a zamiast nich powstaj miejsca pracy ze stawk 14,50 dolara za godzin. W tym samym czasie zyski firm, wyraone jako procent dochodu narodowego, osigny najwyszy poziom od lat szedziesitych. Ruchy zwizane z awansem spoecznym najlepiej wida m.in. w sektorze produkcyjnym. Praca na stanowiskach wymagajcych niewykwalifikowanej
147
lub nisko wykwalifikowanej siy roboczej stanowi czsto punkt wyjcia do wspinaczki po szczeblach dochodw. W 1979 roku wynagrodzenia w sektorze produkcyjnym w USA byy najwysze w porwnaniu z innymi krajami uprzemysowionymi. Do 2000 roku wynagrodzenia w sektorze produkcyjnym w USA spady do poziomu niszego ni poziom wynagrodze notowany w piciu krajach europejskich, a pozostae kraje Europy znacznie zmniejszyy dystans do czowki. Pod wzgldem rnic midzy dochodami osb o wysokich zarobkach (zarabiajcych wicej, ni wynosz zarobki 90 procent siy roboczej) i dochodami osb o niskich zarobkach (zarabiajcych wicej, ni wynosz zarobki zaledwie 10 procent siy roboczej) USA zajmuj zaszczytne pierwsze miejsce, mogc pochwali si najwikszymi nierwnociami w wynagrodzeniach wrd osiemnastu najbardziej uprzemysowionych krajw. Oceniajc wszystkie dane statystyczne, Lawrence Mishel, Jared Bernstein i Heather Boushey z Economic Policy Institute dochodz do wniosku, e ruchliwo spoeczna mierzona wysokoci wynagrodze jest w Stanach Zjednoczonych mniejsza ni w innych krajach OECD (Organizacji Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju). Okazuje si, e Ameryka to kraj moliwoci dla niewielkiej grupy o wysokich zarobkach i kraj ndzy dla sporej rzeszy mao zarabiajcych. W Ameryce yje w biedzie wicej ludzi ni w szesnastu krajach Europy, skd pochodz dane. 17 procent wszystkich Amerykanw, jedna osoba na sze, yje w ubstwie. W Finlandii 5,1 procent ludzi yje w ubstwie, w Szwecji 6,6 procent, w Niemczech 7,5 procent, we Francji 8 procent, w Holandii 8,1 procent, w Belgii 8,2 procent, w Hiszpanii 10,1 procent, w Irlandii 11,1 procent, we Woszech 14,2 procent.
148
Mentalno typu pywaj albo to Jak to si stao, e Ameryka pozwolia si zepchn na koniec listy krajw rozwinitych gospodarczo i na dalekie miejsce za Europ w rankingach dotyczcych nierwnoci dochodw i ubstwa? Odpowiedzi na to pytanie poszukamy, zastanawiajc si, dlaczego niektrzy ludzie staj si bogaci, a inni pozostaj biedni. Amerykanie maj na og leseferystyczne podejcie do biznesu i handlu. Jeli stworz wszystkim warunki do ksztacenia si, pozwol, eby gospodarka dziaaa wedug zasad wolnego rynku, i powstrzymaj rzd od nadmiernego wtrcania si w dziaalno obywateli, to osoby o odpowiedniej motywacji i zdolnociach osign sukces samodzielnie. Ci, ktrym brakuje motywacji lub talentu, nie dorobi si ale taka jest ju kolej rzeczy. Ameryka miaa by zawsze krajem rwnych moliwoci, a nie rwnych rezultatw. Pywaj albo to mwi amerykaskie przysowie. W Ameryce uwaa si, e kady jest sam odpowiedzialny za swj los. Jest to pogld wywodzcy si jeszcze z czasw zdobywania Dzikiego Zachodu, mocno zakorzeniony w wiadomoci narodowej Amerykanw. Nawet ci, ktrzy sprawili, e amerykaskie marzenie stao si sabym echem z przeszoci, co sprowadza si do denia do natychmiastowego sukcesu i rozgosu, wci uwaaj, e s odpowiedzialni za wasny los. adne statystyki i dane napywajce ze wiata nie mog zachwia przekonaniem wikszoci spoeczestwa, e Ameryka wci jest krajem najwikszych moliwoci. W ramach The Pew Global Attitudes Project zapytano Amerykanw, Europejczykw i mieszkacw innych krajw, dlaczego niektrzy ludzie s bogaci, a inni biedni. Dwie trzecie Amerykanw wierzy, e maj sukces w zasigu rki. Zestawcie t liczb z danymi z Niemiec, gdzie 68 procent spoeczestwa
149
ma dokadnie przeciwne zdanie. Wikszo spoeczestwa w krajach europejskich z wyjtkiem Wielkiej Brytanii, Czech i Sowacji uwaa, e o sukcesie decyduj siy niezalene od czowieka. Czciej ni co szsty Amerykanin uwaa, e osobom, ktre nie odnosz sukcesu, nie powiodo si z ich wasnej winy, a nie dlatego e zawinio spoeczestwo. Inne badania potwierdzaj te statystyki. Gdy zapytano Amerykanw, dziki czemu ludzie staj si bogaci, 64 procent odpowiedziao, e dziki osobistemu zaangaowaniu, gotowoci do ryzyka, cikiej pracy i inicjatywie. Dlaczego innym si nie udaje? 64 procent uwaa, e przyczyn niepowodze jest niegospodarno, 53 procent jako powd podaje niedostateczny wysiek, rwnie 53 procent uzasadnia to brakiem zdolnoci. The World Values Survey ustali, i 71 procent Amerykanw uwaa, e biedni maj moliwo uciec od biedy. Tylko 40 procent Europejczykw jest podobnego zdania. To daje do mylenia, zwaywszy, e owe 71 procent Amerykanw zamieszkuje kraj, w ktrym populacja ludzi yjcych w biedzie jest procentowo najwiksza ze wszystkich krajw rozwinitych gospodarczo. Skd ta olbrzymia przepa midzy wiar a rzeczywistoci? Jej przyczyn trzeba znw szuka w amerykaskim marzeniu. w surowym przekonaniu, towarzyszcym pionierom Dzikiego Zachodu, e jeli czowiek nie jest w swoim dziaaniu krpowany zwaszcza przez rzd to moe dy do realizacji swojego marzenia i je zrealizowa. Nic dziwnego, e 58 procent Amerykanw twierdzi, i waniejsze jest, eby mie nieskrpowan przez rzd swobod denia do realizacji wasnych celw, a tylko 34 procent uwaa, e waniejsze jest, by rzd zapewni takie warunki, eby nikt nie cierpia niedostatku.
150
Mitologia Dzikiego Zachodu to niewtpliwie klucz do zrozumienia amerykaskich postaw wobec nierwnoci i ubstwa. Jest jednak w tym mniej przyjemny aspekt. Wielu komentatorw zwraca uwag, e w badaniach nie mona cakowicie pomin czynnika rasizmu. Gdy przyjrzymy si temu problemowi bliej, okae si, e wielu Amerykanw kojarzy bied z czarn Ameryk, mimo e suche liczby wskazuj na przewag biaych wrd osb yjcych poniej granicy ubstwa. Jeeli wyrazimy te liczby w procentach, to okae si, e znacznie wiksza cz spoecznoci czarnych Amerykanw yje poniej granicy ubstwa. Przeprowadzony w 2002 roku spis ludnoci wykaza, e poniej granicy ubstwa yje 8 procent biaych Amerykanw i 24,1 procent Afroamerykanw (w porwnaniu z 22,7 procent w 2001 roku). Po niemal czterystu latach od sprowadzenia do Ameryki pierwszych niewolnikw problem rasowy wci wywiera przemony wpyw na amerykask dusz. Kady, kto przybywa do USA, natychmiast wyczuwa unoszce si w powietrzu napicie o podou rasowym cay kraj jest nim przesycony. Prawd mwic, wielu biaych Amerykanw uwaa, e czarni Amerykanie s leniwi, a w najlepszym razie, lub w najgorszym, genetycznie niezdolni zmieni swoj kondycj. Europejczycy w przeciwiestwie do Amerykanw s bardziej skonni uwaa, e biedni s biedni nie z wasnej winy, lecz ze wzgldu na czynniki spoeczne. Niektrzy analitycy zwracali uwag, e jedn z przyczyn takiego pogldu Europejczykw jest fakt, i do niedawna ich ubodzy nie byli mniejszociami rasowymi, lecz naleeli do biaej rasy kaukaskiej, w zwizku z czym wikszo moga si identyfikowa z ich pooeniem, a nawet im wspczu, majc na uwadze, e ,,I mnie Bg moe zgotowa taki los. 18 Rasa, zwaszcza w Ameryce, gdzie biaa wikszo nie uporaa si jeszcze do
151
koca z dziedzictwem ponad dwustuletniego okresu niewolnictwa, staje si kryterium podziau na nas i innych. atwiej jest pogodzi si z niepokojco du liczb biednych, jeli nie s oni tacy jak my, jeli mona ich traktowa jako odmiennych rasowo, a nawet biologicznie. Biaa Ameryka nie chce uwierzy, e amerykaski styl ycia moe by w jaki sposb odpowiedzialny za ndz, w ktrej tkwi wielu czarnych Amerykanw. Smutna prawda jest taka, e wikszo Afroamerykanw to zastpy ubogich mieszkacw czarnych dzielnic, gdzie moliwoci wydostania si z ndzy s w istocie niewielkie. W rezultacie zatrwaajco wysoki odsetek czarnych mczyzn w wieku od dwudziestu do trzydziestu czterech lat 12 procent siedzi w wizieniu. Mimo to wikszo amerykaskiego spoeczestwa jest obojtna na ich pooenie i nie ma zamiaru zmieni przekonania, e Ameryka jest krajem penym moliwoci. Przy tak wyranych rnicach, istniejcych midzy podejciem wikszoci Amerykanw i Europejczykw do zagadnienia rwnoci szans, nietrudno zrozumie, skd si bior rnice stanowisk wobec pochodnych zagadnie nierwnoci dochodw i ubstwa. Amerykanie chtnie nawouj do indywidualnych wysikw na rzecz pomocy biednym, ale na og nie s skonni do przeznaczania na ten cel pienidzy z podatkw. Jeli bogaci s bogaci, poniewa maj wiksze zdolnoci i ciej pracuj, a biedni s biedni, bo s leniwi albo mao zdolni, to jakakolwiek akcja rzdu niewiele zmieni w tej sytuacji. Ponadto interwencja rzdu stanowiaby niewaciwy sygna byaby informacj, e ci, ktrzy ciko pracuj i s poyteczni, powinni odda cz ciko przez siebie zarobionych pienidzy na rzecz tych, ktrzy nie pracowali w pocie czoa i nie byli wystarczajco zdolni, eby osign sukces. Redystrybucja bogactwa powiadaj niektrzy podwaaaby najgbszy sens
152
amerykaskiego marzenia i byaby kpin z zasad przywiecajcych pionierom Dzikiego Zachodu, ktre stanowi istot dziejw amerykaskiego sukcesu. Wielu Amerykanw wci wierzy, e rynek to najbardziej sprawiedliwy mechanizm dystrybucji bogactwa w spoeczestwie. Europejczycy ze wzgldu na dug tradycj dziedziczenia pozycji spoecznej (niektre pastwa UE do dzi pozostaj monarchiami) s bardziej przyzwyczajeni do mylenia na temat spoeczestwa w kategoriach klasowych i znacznie chtniej dopuszczaj interwencj pastwa w celu wyrwnania dysproporcji. Na kontynencie w nieco mniejszym stopniu w Wielkiej Brytanii rynek nie jest traktowany z takim naboestwem jak w USA. Uwaa si, e pozostawienie si rynkowych bez kontroli prowadzi czsto do niesprawiedliwoci i dlatego trzeba je ujarzmi. Dokonywan przez rzd redystrybucj w postaci transferw i wypat na rzecz tych, ktrym si nie powiodo, uznaje si za odpowiednie antidotum na nieskrpowany kapitalizm rynkowy. Std te wanie po II wojnie wiatowej idea budowania socjaldemokracji (social democracies) systemu mieszanego, w ktrym siy rynku s rwnowaone przez dziaania rzdu zrobia w Europie karier. Jak wynika z danych OECD, w USA na redystrybucj dochodu w postaci transferw i innych wydatkw socjalnych przeznacza si tylko 11 procent PKB, natomiast kraje UE przeznaczaj na te cele ponad 26 procent PKB. USA s wyjtkowo skpe w dziedzinie pomocy ubogim pracownikom. Ustawowa paca minimalna w USA wynosia w latach dziewidziesitych tylko 39 procent redniej pacy, natomiast w UE 53 procent. Rwnie zasiki dla bezrobotnych s nisze w Stanach Zjednoczonych ni w Europie. Rnice midzy amerykaskim a europejskim podejciem do nierwnoci spoecznych i sposobw poprawienia jakoci ycia najlepiej wida na przy153
kadzie zasikw rodzinnych. USA jest jednym z zaledwie trzech uprzemysowionych pastw na wiecie, gdzie nie istnieje przepis o obowizkowym urlopie macierzyskim dla matki lub ojca. Co wicej, wikszo Amerykanw uwaa nawet za niewaciwe wprowadzenie bezpatnych urlopw macierzyskich. W Europie patny urlop macierzyski trwa od trzech i p do szeciu miesicy. W Szwecji matki maj 64 tygodnie urlopu, podczas ktrego otrzymuj 63 procent pensji. W Niemczech, Francji, Austrii, Danii, Holandii, Norwegii, Portugalii i Hiszpanii w czasie urlopu macierzyskiego matki otrzymuj 100 procent swojego wynagrodzenia co najmniej przez trzy miesice. Pracujcy ojcowie i matki w Ameryce byliby zdumieni, gdyby wiedzieli, jak dobrze powodzi si rodzicom za Atlantykiem. Amerykascy ekonomici oraz politycy nieustannie krytykuj przywdcw europejskich za zbyt szeroko zakrojony program wydatkw na cele spoeczne i twierdz, e wysokie podatki konieczne do ich finansowania zmniejszaj ilo pienidzy inwestowanych w powstanie nowych miejsc pracy, podkopuj motywacj przedsibiorcw, deprawuj robotnikw i ich rodziny, wynagradzaj bezproduktywn prac, powoduj, e europejski robotnik jest zbyt drogi, a take nieuchronnie prowadz do jeszcze wikszego uzalenienia udzi od rzdu i ich mniejszej samodzielnoci i pomysowoci. Twierdz oni, e w Stanach Zjednoczonych niezalenie od wszelkich niedocigni gospodarka jest wci bardziej dynamiczna, amerykascy robotnicy s wydajniejsi, a liczba bezrobotnych jest nisza, co dowodzi, ich zdaniem, e amerykaska gospodarka to nadal wzr dla Europy, a nie odwrotnie. Na ile mona im przyzna racj?
154
Kto jest wydajniejszy? Wydajno to wskanik, na ktry ekonomici powouj si najczciej, gdy chc wyjani przyczyny amerykaskiego sukcesu gospodarczego i wykaza wyszo gospodarki USA nad gospodark Unii Europejskiej. Wydajno wyraa si iloci dbr i usug wyprodukowanych w cigu godziny pracy. Od 1820 roku do koca II wojny wiatowej produkcja na godzin rosa w USA rzeczywicie szybciej ni w Europie, a tym samym szybciej ni gdziekolwiek na wiecie, co sprawio, e gospodarka amerykaska staa si najpotniejsz gospodark wiata. Jako istotne przyczyny amerykaskiego sukcesu gospodarczego wymienia si gotowo do ponoszenia ryzyka, przedsibiorczo, innowacyjno, rozmach technologiczny i wiar w dobroczynne skutki niezakconego dziaania kapitalistycznego rynku. Niewtpliwie w kadym z tych argumentw jest troch prawdy. Istniay jednak jeszcze inne korzystne czynniki, ktre wizay si przede wszystkim z pooeniem geograficznym Ameryki. Ju sama rozlego kontynentu sprawiaa, e Ameryka miaa najwikszy rynek wewntrzny na wiecie. Wsplny jzyk uatwia kontakty handlowe. Nawet przy duym napywie imigrantw, przybywajcych falami, zwaszcza po 1890 roku, wci brakowao rk do pracy, co powodowao, e pace utrzymyway si na wysokim poziomie w porwnaniu z pacami w Europie. Wysokie pace byy bodcem do wprowadzania technologii pozwalajcych zmniejszy zatrudnienie i zredukowa koszty produkcji w stosunku do liczby przepracowanych godzin. Budowa transkontynentalnej sieci kolejowej i rozwj telegrafu jeszcze bardziej przyspieszyy wzrost liczby transakcji handlowych.
155
Rwnie istotn rol w rozwoju i wzrocie wydajnoci amerykaskiej gospodarki odgrywaa obfito surowcw znajdujcych si na pnocy USA. Miliony akrw lasw byy rdem taniego drewna do budowy domw, fabryk i miast. Dziki taniej rudzie elaza z Mesabi Range produkcja amerykaskiej stali bya najtasza na wiecie. Olbrzymie poacie yznej i nieuprawianej dotychczas ziemi, ktre cigny si od Indiany po Kaliforni, umoliwiay produkowanie w Ameryce najtaszej na wiecie ywnoci. A odkrycie na poudniowym zachodzie kraju najwikszych na ziemi z ropy naftowej zmienio USA w niekwestionowan potg gospodarcz na pocztku XX wieku. I wreszcie dwa wielkie oceany daway Ameryce wzgldn izolacj od wojen, ktre co jaki czas wybuchay w Europie. Jednoczenie wysokie ca na towary sprowadzane do Ameryki przyczyniy si do rozwoju rynku wewntrznego. Mimo tych wszystkich korzystnych czynnikw naturalnych po II wojnie wiatowej Ameryka zacza traci pozycj wiatowego lidera w dziedzinie wydajnoci. Europa, zdziesitkowana przez dwie wojny wiatowe, w 1945 roku lega w gruzach. Z pomoc amerykaskich finansw przekazanych w ramach planu Marshalla Europa rozpocza odbudow zniszczonej gospodarki. Na uwag zasuguje tempo, w jakim Europa doganiaa Stany Zjednoczone. W 1960 roku amerykaska gospodarka produkowaa prawie dwa razy wicej dbr i usug na godzin ni Francja i Wielka Brytania. W 2002 roku Europa waciwie zrwnaa si z Ameryk pod wzgldem wydajnoci. Wydajno pracy w krajach europejskich wzrosa do 97 procent wartoci osiganej w Ameryce. Notowany w Europie wzrost wydajnoci by szybszy ni w USA przez 50 lat po II wojnie wiatowej. W latach 19501973 wydajno pracy w Eu156
ropie rosa o 4,44 procent rocznie, Ameryce o 2,68 procent. W latach 1973 2000 wzrost wydajnoci w Europie wynosi 2,4 procent rocznie, a w Ameryce 1,37 procent. W latach 19901995 dwanacie krajw UE miao wikszy wzrost wydajnoci ni USA. Wprawdzie w Ameryce wydajno w drugiej poowie lat dziewidziesitych rosa o 1,9 procent rocznie, a wic nieco szybciej ni w Europie (1,3 procent), ale siedem pastw UE wci rozwijao si szybciej. W 2002 roku, chocia wydajno w Ameryce wzrosa, sze krajw europejskich osigno jeszcze wysz wydajno. Od dawna istnieje przekonanie, e amerykascy robotnicy s najwydajniejsi na wiecie. Pewnym zaskoczeniem byo pojawienie si na pocztku lat dziewidziesitych informacji, e doganiaj ich robotnicy japoscy. Ich sukces okaza si jednak krtkotrway. Ju sama myl, e niektre kraje europejskie mogyby przecign amerykaskie firmy i robotnikw, wydawaa si niedorzeczna. Tymczasem w 2002 roku robotnik norweski wytwarza przecitnie w cigu godziny produkt o wartoci 45,55 dolara, podczas gdy robotnik amerykaski o wartoci 38,83 dolara. W Belgii, Irlandii i Holandii rwnie produkowano w cigu godziny pracy wicej ni w USA. To s jednak niewielkie kraje. A jak si sprawy maj w duych, liczcych si krajach? Ot w 2002 roku wydajno pracy w Niemczech bya wysza ni w USA. Robotnik wytwarza tam w cigu godziny rednio produkt o wartoci 39,39 dolara. A na koniec coup de grce: robotnicy francuscy wytwarzali w cigu godziny produkty o wartoci 41,85 dolara, czyli wartoci przekraczajcej warto dbr wyprodukowanych przez robotnikw amerykaskich o 3,02 dolara lub 7 procent. Pod koniec 2002 roku pod wzgldem wydajnoci pracy Francja zajmowaa trzecie miejsce na wiecie, tu za Norwegi i Belgi. Pi innych pastw europejskich Dania, Austria, Wochy, Szwajcaria i Finlandia do157
trzymywao kroku Ameryce w dziedzinie wydajnoci. (Nawiasem mwic, pod wzgldem wydajnoci Japonia zajmowaa odlege siedemnaste miejsce wrd krajw uprzemysowionych). w Europie jest mniejsze procentowo zatrudnienie mniejsza liczba zatrudnionych w stosunku do liczby ludnoci. Ponadto inny jest wiek emerytalny i inna stopa bezrobocia. Jednak rnica ta w 75 procentach wynika z krtszego tygodnia pracy w UE. Okazuje si, e we Francji i waciwie we wszystkich pozostaych krajach Unii Europejskiej robotnicy woleli mie wicej czasu wolnego, ni duej pracowa i dostawa wysze wynagrodzenia. Francuski rzd wprowadzi w 1999 roku trzydziestopiciogodzinny tydzie pracy. Eksperyment francuski jest szczeglnie interesujcy, poniewa zadaje kam amerykaskiemu przekonaniu, e cika praca i dugi tydzie pracy s warunkami niezbdnymi do osignicia zdecydowanie wyszej wydajnoci i podniesienia poziomu ycia pracownikw. Jak ju wspomniaem, wydajno pracy we Francji w 2002 roku bya wysza ni w USA, a robotnicy francuscy mieli znacznie wicej wolnego czasu. Francuzi zdecydowali si na trzydziestopiciogodzinny tydzie pracy midzy innymi w celu utworzenia dodatkowych miejsc pracy. Jeli ludzie bd krcej pracowa mylano zatrudnieni zostan dodatkowi pracownicy, dziki czemu spadnie bezrobocie. Aby mie gwarancj, e wraz ze skrceniem tygodnia pracy nie spadn wynagrodzenia, naoono na pracodawcw przymus utrzymania pacy obowizujcej przy trzydziestodziewiciogodzinnym tygodniu pracy. Z kolei rzd jest zobowizany do subsydiowania firm przez obnienie skadek pracodawcw na ubezpieczenia spoeczne, aby pracodawcy nie ponieli strat z powodu przejcia z trzydziestodziewiciogo158
dzinnego tygodnia pracy na trzydziestopiciogodzinny. Ponadto rzd zachca firmy do tworzenia nowych miejsc pracy, godzc si na subsydiowanie wydatkw socjalnych (emerytury, opieka spoeczna, odszkodowania, ubezpieczenie od bezrobocia) zwizanych z zatrudnieniem pracownikw na niskich stawkach wynagrodzenia. Roczny koszt subsydiowania francuskich przedsibiorstw wynosi okoo 10,6 miliarda dolarw. Spora cz tej sumy pochodzi z tzw. podatku od grzechu, naoonego na papierosy i alkohol. Pozostaa cz tej kwoty ma by uzyskana dziki zwikszeniu zatrudnienia. Wiksze zatrudnienie oznacza mniejsz liczb osb korzystajcych z pomocy rzdu. Nowo zatrudnieni przynosz do domu wypat, wydaj pienidze na rynku i pac podatki, przyczyniajc si do oglnego rozwoju gospodarki francuskiej. Dziki wprowadzeniu w ycie trzydziestopiciogodzinnego tygodnia pracy zostao utworzonych ponad 285 tysicy nowych miejsc pracy. Francuscy pracodawcy, pocztkowo nastawieni sceptycznie, przekonali si do nowego systemu. Zauwayli, e wypoczci i zmotywowani robotnicy mog wytworzy taki sam produkt w cigu siedmiu godzin jak mniej zmotywowani i bardziej zmczeni pracownicy w cigu omiu godzin. Jest jeszcze dodatkowa korzy: przepisy trzydziestopiciogodzinnego tygodnia pracy pozwalaj pracodawcy na wiksz elastyczno w ustalaniu planu pracy w tygodniu. Moe on teraz zada przyjcia do pracy w weekend, wieczorem lub w wito; moe rwnie wymaga od pracownika, eby dostosowa termin urlopu do potrzeb zwizanych z planem produkcji. Przepisy dotyczce trzydziestopiciogodzinnego tygodnia pracy wprowadziy jeszcze inne udogodnienia, i to zarwno dla personelu zarzdzajcego, jak dla robotnikw. Na przykad godziny nie musz by liczone w stosunku tygodniowym, lecz take w miesicznym, a dni w stosunku rocznym. Pra159
cownikw wyszego szczebla zarzdzajcego nie obowizuj ograniczenia dotyczce godzin pracy. Wynagrodzenie za nadgodziny musi by wysze od stawki zasadniczej przynajmniej o 10 procent. Ponadto robotnikowi nie wolno przepracowa wicej ni 180 nadgodzin w roku, o ile nie obowizuje ukad zbiorowy. Wynagrodzenie za prac w nadgodzinach przekraczajcych limit 180 godzin rocznie musi by wysze od pacy podstawowej o co najmniej 20 procent. W sondau przeprowadzonym w 2001 roku wrd dyrektorw korporacji 60 procent respondentw odpowiedziao, e nowe przepisy pomogy w podniesieniu wydajnoci pracy, poniewa umoliwiy wprowadzenie bardziej elastycznych zasad organizacji pracy oraz przyczyniy si do nawizania dialogu z robotnikami, co podnioso ich morale. Dziki temu, e robotnicy maj wicej wolnego czasu, wzrosy obroty kawiarni i kin, wicej ludzi przychodzi na widowiska sportowe i bierze udzia w innych imprezach rozrywkowych. Jak wynika z bada, wikszo spoeczestwa francuskiego ma entuzjastyczny stosunek do skrconego tygodnia pracy. Weekend zaczyna si dla wielu robotnikw w czwartek, a koczy dopiero we wtorek. Matki pracujce maj moliwo wzicia wolnego dnia w rod, kiedy wikszo szk jest we Francji nieczynna. Chocia widoczna w cigu ostatnich dwch lat oglnowiatowa tendencja do wzrostu bezrobocia zakcia korzystny rozwj sytuacji we Francji podobnie jak to byo w USA i we wszystkich pozostaych krajach wiata to gdyby Francja nie wprowadzia krtszego tygodnia pracy, stopa bezrobocia byaby tam niewtpliwie znacznie wysza ni obecnie. W wielu krajach Europy tydzie pracy trwa ju przecitnie trzydzieci dziewi godzin lub mniej, a wikszo pastw zamierza wprowadzi francuski trzydziestopiciogodzinny tydzie. Urlop w caej Europie trwa przecit160
nie sze tygodni, a w wikszoci pastw ustawodawstwo nakada na pracodawc obowizek udzielenia pracownikom urlopu. W USA pracodawcy nie s prawnie zobligowani do zapewnienia pracownikom urlopu o okrelonej dugoci. W wikszoci bran za standard przyjo si uznawa urlop dwutygodniowy. Wedug najnowszych danych OECD (2000) francuscy robotnicy spdzaj w pracy 1562 godziny rocznie. Tymczasem robotnicy amerykascy musz pracowa 1877 godzin rocznie najwicej spord wszystkich pastw uprzemysowionych. Przecitny amerykaski robotnik pracuje teraz o dziesi tygodni w roku wicej ni przecitny niemiecki robotnik i cztery i p tygodnia wicej ni brytyjski. Nawet w Japonii znanej z dugiego, wyczerpujcego dnia pracy robotnicy spdzaj w zakadach 1840 godzin rocznie, czyli o trzydzieci siedem godzin mniej ni w Ameryce. Europa jest znacznie bardziej zaawansowana nie tylko pod wzgldem regulacji dotyczcych krtszego tygodnia pracy, lecz take w dziedzinie nowoczesnego podejcia do problemw zarzdzania personelem. Dziki nowatorstwu w tej sferze robotnicy maj wiksze moliwoci dopasowania pracy do swojego stylu ycia. W Belgii uchwalono przepis o nazwie kredyt czasu, ktry wszed w ycie w styczniu 2002 roku. Przepis ten ma zwikszy elastyczno w czeniu ycia zawodowego z yciem domowym i stanowi aktualizacj ustawy o nazwie przerwy w pracy. Zgodnie z nowymi przepisami kredytu czasu robotnicy mog uzyska maksymalnie rok przerwy w cigu caego okresu pracy zawodowej, mog przerwa prac lub przej na p etatu bez naruszania umowy o prac i bez utraty uprawnie z tytuu ubezpiecze spoecznych. W celu uzyskania takiej przerwy w pracy robotnik musi poinformowa o tym zamiarze pracodawc
161
z trzymiesicznym wyprzedzeniem, ale nie musi uzasadnia swojej proby. Za zgod firmy kredyt czasu moe zosta przeduony do piciu lat. Robotnicy, ktrzy przepracowali do tej pory mniej ni pi lat, otrzymuj od rzdu miesiczn zapomog w wysokoci 379 dolarw. Zapomoga wynosi 505 dolarw w przypadku pracownikw o duszym stau. Robotnicy mog rwnie poprosi o zwolnienie uzasadnione, eby mc zaj si chorym czonkiem rodziny, udzieli pomocy krewnemu lub zaopiekowa si dzieckiem. Kade z tych zwolnie wie si z inn zapomog i przyznawane jest w innym wymiarze czasu. Kady pracownik moe te zmniejszy liczb godzin pracy o 20 procent, co sprowadza si na og do tego, e tydzie pracy ma cztery dni. Robotnicy w wieku powyej pidziesiciu lat mog zmniejszy liczb godzin pracy od jednej pitej do poowy na dowolnie dugi okres. Amerykascy pracodawcy odnieliby si nieufnie do moliwoci przerw w pracy i kredytu czasu. Zastanawialiby si, jak belgijskie firmy s w stanie utrzyma konkurencyjno, stosujc tak elastyczne zasady zatrudnienia. Jeszcze raz naley podkreli, e w 2002 roku robotnicy belgijscy, podobnie jak francuscy, wykazali si wysz wydajnoci pracy, mierzon wytworzon w cigu godziny produkcj, ni robotnicy amerykascy. Europejczycy lubi powtarza, e Amerykanie yj, eby pracowa, podczas gdy Europejczycy pracuj, eby y. Po co zarabia wicej pienidzy pytaj jeli brakuje czasu na cieszenie si nimi? RDO Unia Europejska i Stany Zjednoczone wobec wyzwa globalizacji, pod red. naukow K. ukrowskiej, Warszawa 2006, s. 1622, 3847.
162
RIFKIN J., Europejskie marzenia. Jak europejska wizja przyszoci zamiewa american dream, Warszawa 2005, s. 3738, 6171, 7478.
PRZYPISY
NYE S.J., The Paradox of America Power, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 89. Stanowisko to jest wyrazem decyzji UE, podjtej przez Rad Europejsk na kanwie debaty dotyczcej interwencji zbrojnej w Iraku, w lutym 2003 roku. Condusions of the European Council, Brussels, 17 February 2003, http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressdata/EN/ declarations/74575.pdf. 3 GNESOTTO N. i inn., Crescent of Crisis. U.S. European Strategy for the Greater Middle East, Mattheas Verlag, 2006. s. 27. 4 HIRSH M., Bush and the world, Foreign Affairs 2002, No. 5. 5 Jest to gwne zaoenie strategiczne dokumentu o charakterze programowym A National Security for a New Century z maja 1997 roku, ktry okreli podstawowe cele i zasady polityki zagranicznej u progu drugiej kadencji administracji Clintona. Jest to jednoczenie kontynuacja opracowanej podczas pierwszej kadencji strategii Engagement and Enlargement (zaangaowania i rozszerzenia) z lutego 1997 roku, ktra bya nastawiona na rozszerzenie grona pastw demokratycznych i wspieranie demokracji na wiecie, w szczeglnoci gospodarcze i militarne wzmocnienie potg demokratycznych, udzielanie pomocy krajom budujcym ustrj demokratyczny i gospodark rynkow, wspieranie tendencji liberalnych w pastwach rzdzonych przez dyktatury i udzielanie pomocy humanitarnej w sposb uatwiajcy krajom najuboszym wyrwanie si z krgu ndzy Rocznik Strategiczny 1997/ 98, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1998, s. 221222. 6 IKENBERRY G.J., Americas Imperial Ambition, Foreign Affairs 2002, No. 5, s. 45. 7 The National Security Strategy of the United States of America, White House, march 2006, rozdzia: Ignite a New Era of Global Economic Growth through Free Markets and Free Trade. 8 Ibidem, rozdzia: Prevent our enemies from threatening us, our allies, and our friends with weapons of mass destruction. 9 Szerzej: KAGAN R., Power and Weakness, Policy Review 2002, No. 2, s. 117. 10 Chronology of US military intervention abroad: http://www.somaliawatch.org/archivesep01/ 010922304.html 11 LEFFLER M.P., Bushs Foreign Policy, Foreign Policy 2004, No. 5, s. 2224. 12 The National Security Strategy..., op. cit. 13 Klasycznym przykadem jest ONZ. Podjcie przez USA akcji militarnych w Kosowie w 1999 roku czy Iraku w marcu 2003 roku byo zignorowaniem braku zgody Rady Bezpieczestwa NZ na podjcie operacji zbrojnej. Przyczynio si to do powanego kryzysu w onie organizacji. Z tego wzgldu pojawiy si liczne gosy oskarajce Stany Zjednoczone o zamanie prawa midzynarodowego i realizowanie polityki hegemonistycznej. 14 EVERTS S., Unilateral America? Lightweight Europe? Managing divergence in transatlantic foreign policy, Centre for European Reform, London 2001, s. 418.
2
163
Globalizacja gospodarki wiatowej MEAD W.R., Special providence: American foreign policy and how it changed the world, Routledge, New York, 2002, s. 49. 16 MANDELBAUM M., The Inadequacy of American Power, Foreign Affairs 2003, No. 5, s. 62; BROOKS S.G., WOHLFORTH W.C., American primacy in perspective, Foreign Affairs 2002, No. 4. 17 Zdaniem Z. Brzeziskiego dominacja Ameryki na arenie midzynarodowej przywodzi na myl wczeniejsze imperia: cesarstwo rzymskie, Chiny, imperium mongolskie, potg Europy Zachodniej, ktra w rzeczywistoci oznaczaa oglnowiatow supremacj cywilizacyjn Europy, podzielon na rywalizujce mocarstwa, a ich dominacja opieraa si na przewadze w pewnych dziedzinach i nie miaa charakteru prawdziwie oglnowiatowego. Wedug dzisiejszych standardw pomimo pewnych podobnych cech byy one mocarstwami regionalnymi. Wedug Brzeziskiego hegemonia Ameryki realizuje si w ramach wiatowego systemu zaprojektowanego przez sam Ameryk, odzwierciedlajcego jej ustrj wewntrzny, oparty na pluralizmie zarwno spoeczestwa, jak i ycia politycznego. BRZEZISKI Z., Wielka szachownica, Warszawa 1998, s. 29. 18 There for the grace of God go I sowa wypowiedziane przez Johna Bradforda (15101555) na widok skazacw prowadzonych na szubienic. Sam Bradford protestant zgin na stosie za herezj z wyroku protestanckiego biskupa (przyp. tum.).
15
164
11. ROLA GLOBALNYCH ORGANIZACJI FINANSOWYCH I HANDLOWYCH
n Rola MFW i Banku wiatowego Aby zrozumie, co poszo nie tak, trzeba si przyjrze trzem najwaniejszym instytucjom, ktre sprawuj rzdy nad globalizacj: Midzynarodowemu Funduszowi Walutowemu, Bankowi wiatowemu i wiatowej Organizacji Handlu. Istnieje poza tym mnstwo innych instytucji odgrywajcych pewn rol w midzynarodowym systemie gospodarczym spora liczba bankw regionalnych, mniejszych i modszych sistr Banku wiatowego, wiele organizacji wchodzcych w skad systemu Narodw Zjednoczonych, takich jak ONZ-towski Program Rozwoju (UNDP) czy Konferencja Narodw Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD). Organizacje te czsto zajmuj stanowisko znaczco odmienne od stanowiska MFW i Banku wiatowego. Midzynarodowa Organizacja Pracy niepokoi si na przykad, e MFW powica zbyt mao uwagi prawom pracowniczym. Z kolei Azjatycki Bank Rozwoju opowiada si za konkurencyjnym pluralizmem, dziki ktremu kraje rozwijajce si miayby do wyboru alternatywne strategie rozwojowe, w tym model azjatycki. Zarwno MFW, jak i Bank wiatowy swymi korzeniami tkwi w II wojnie wiatowej, jako e zostay utworzone w myl postanowie Konferencji Narodw Zjednoczonych w sprawach Walutowych i Finansowych, ktra si odbya w lipcu 1944 roku w Bretton Woods, w stanie New Hampshire. Bya ona zorganizowana w ramach wsplnych wysikw na rzecz sfinansowania odbudowy Europy zdewastowanej podczas wojny oraz uchronienia wiata przed kryzysami gospodarczymi w przyszoci. Waciwa nazwa Banku wiatowe165
go Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD) odzwierciedla jego pierwotn misj; ostatni jej czon, Rozwoju, dorzucono jakby dodatkowo. W owym czasie bowiem wikszo obecnych krajw rozwijajcych si bya jeszcze koloniami i uwaano, e odpowiedzialno za te mizerne wysiki na rzecz rozwoju gospodarczego, ktre mogy by czy zostayby podjte, spoczywa na ich europejskich wadcach. Trudniejsze zadanie zapewnienia stabilnoci gospodarczej w skali wiatowej wyznaczono MFW. Obradujcy w Bretton Woods bardzo dobrze pamitali wiatow depresj lat trzydziestych XX stulecia. Ot prawie trzy czwarte wieku temu kapitalizm musia stawi czoo najpowaniejszemu po dzi dzie kryzysowi. Wielki kryzys obj cay wiat i doprowadzi do bezprecedensowego wzrostu bezrobocia. W najgorszym momencie czwarta cz siy roboczej w Ameryce pozostawaa bez pracy. Brytyjski ekonomista John Maynard Keynes, ktry pniej by jednym z najwaniejszych uczestnikw konferencji w Bretton Woods, przedstawi prost diagnoz i korespondujcy z ni zbir zalece: brak wystarczajcego popytu zagregowanego by przyczyn spadku koniunktury gospodarczej; w stymulowaniu zagregowanego popytu moe pomc polityka pastwa. Kiedy polityka pienina jest nieskuteczna, pastwo moe si zda na polityk fiskaln albo zwikszajc wydatki, albo obniajc podatki. Mimo e modele lece u podstaw analizy Keynesa byy nastpnie krytykowane i udoskonalane, co prowadzio do lepszego zrozumienia, dlaczego siy rynkowe nie doprowadzaj szybko gospodarki do stanu penego zatrudnienia, podstawowa lekcja jest nadal aktualna. Midzynarodowy Fundusz Walutowy uczyniono odpowiedzialnym za zapobieenie kolejnemu kryzysowi wiatowemu. Mia to czyni, wywierajc midzynarodow presj na kraje, ktre nie robiy tego, co do nich naleao,
166
aby podtrzyma popyt zagregowany w skali wiatowej, i pozwalay swoim gospodarkom na popadanie w zastj. Kiedy to potrzebne, mia rwnie zapewnia pynno poprzez udzielanie kredytw krajom przeywajcym dekoniunktur gospodarcz i nie bdcym w stanie stymulowa zagregowanego popytu wasnymi rodkami. Wedug pierwotnej koncepcji zatem MFW by oparty na zaoeniu, e rynek czstokro nie funkcjonuje dobrze e moe prowadzi do masowego bezrobocia i zawodzi w udostpnianiu niezbdnych funduszy, mogcych pomc krajom w uzdrowieniu gospodarki. Fundusz powoano do ycia, opierajc si na przekonaniu, e istnieje potrzeba wsplnego dziaania na poziomie globalnym w celu zapewnienia stabilnoci gospodarczej, tak jak Organizacj Narodw Zjednoczonych powoano do ycia, opierajc si na przekonaniu, e istnieje potrzeba wsplnego dziaania na poziomie globalnym w celu zapewnienia stabilnoci politycznej. MFW jest instytucj publiczn, utworzon z pienidzy podatnikw z caego wiata. Naley o tym pamita, poniewa nie skada on sprawozda bezporednio ani tym obywatelom, ktrzy go finansuj, ani tym, na ktrych ycie oddziauje. Sprawozdania skada natomiast ministerstwom finansw i bankom centralnym. Kontrol nad Funduszem zapewnia skomplikowany system gosowania, oparty w duej mierze na sile gospodarczej, jak dysponoway poszczeglne kraje w chwili zakoczenia II wojny wiatowej. Od tego czasu dokonano pewnych niewielkich zmian, jednak gwne kraje rozwinite nadal graj pierwsze skrzypce, przy czym tylko jeden z nich, Stany Zjednoczone, dysponuje skutecznym prawem weta. (W tym sensie MFW jest podobny do ONZ, w ktrej to, kto ma prawo weta mocarstwa zwyciskie w II wojnie wiatowej jest oparte na historycznym anachronizmie, z tym e w ONZ prawem tym dysponuje pi pastw).
167
Z biegiem lat MFW znaczco si zmieni. Utworzony na podstawie przekonania, e rynek czsto funkcjonuje le, obecnie broni jego supremacji z ogromnym ideologicznym zapaem. Utworzony zgodnie z przekonaniem, e istnieje potrzeba wywierania midzynarodowej presji na poszczeglne kraje, by prowadziy bardziej ekspansywn polityk gospodarcz tak jak zwikszanie wydatkw, zmniejszanie podatkw czy obnianie stp procentowych w celu stymulowania gospodarki dzisiejszy MFW dostarcza rodkw finansowych na og tylko wtedy, gdy dany kraj angauje si w polityk polegajc na obcinaniu deficytu budetowego, podwyszaniu podatkw czy podnoszeniu stp procentowych, co prowadzi do schadzania gospodarki. Keynes przewrciby si w grobie, gdyby si dowiedzia, co si stao z jego dzieckiem. Najbardziej radykalna zmiana w omawianych instytucjach dokonaa si w latach osiemdziesitych XX wieku, w erze, gdy Ronald Reagan i Margaret Thatcher gosili ideologi wolnego rynku w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy stay si wwczas nowymi instytucjami misjonarskimi, za porednictwem ktrych idee te narzucano nieskorym do ich przyjcia ubogim krajom, czsto bardzo potrzebujcym od nich kredytw i subwencji. Ministrowie finansw z biednych krajw byli gotowi sta si konwertytami, gdyby to byo konieczne, eby otrzyma rodki finansowe, chocia ogromna wikszo urzdnikw pastwowych i, co waniejsze, zwykych ludzi w tych krajach pozostawaa sceptyczna. Na pocztku owej dekady dokonano czystki w departamencie bada w Banku wiatowym, ktry wpywa na sposb mylenia i kierunek dziaa Banku. Hollis Chenery, jeden z najwybitniejszych ekonomistw amerykaskich zajmujcych si zagadnieniami rozwoju, profesor Harvardu,
168
ktry wnis fundamentalny wkad do ekonomii rozwoju, jak rwnie innych dziedzin, by zaufanym i doradc Roberta McNamary. McNamara zosta mianowany prezesem Banku wiatowego w 1968 roku. Poruszony bied, jak obserwowa w Trzecim wiecie, McNamara skierowa wysiek Banku na jej wyeliminowanie, a Chenery zaprosi do wsppracy grup pierwszorzdnych ekonomistw z caego wiata. Jednak wraz ze zmian warty w 1981 roku przyszed nowy prezes, William Clausen, i nowy gwny ekonomista, Ann Krueger, specjalistka w dziedzinie handlu midzynarodowego, najlepiej znana z pracy na temat pogoni za rent czyli tego, w jaki sposb poszczeglne grupy interesw wykorzystuj ca i inne rodki protekcjonistyczne do zwikszania swoich dochodw kosztem innych. O ile Chenery i jego zesp skupiali si na zaamywaniu si rynkw w krajach rozwijajcych si i na tym, co moe zrobi pastwo, aby poprawi ich funkcjonowanie i ograniczy ubstwo, o tyle Krueger postrzegaa pastwo jako problem. Rozwizaniem kopotw trapicych kraje rozwijajce si mia by wolny rynek. Nie godzc si z t now ideologi, wielu wybitnych ekonomistw, ktrych skupi wok siebie Chenery, opucio Bank. Mimo e misje obu omawianych instytucji pozostay odmienne, to w tym czasie ich dziaania coraz bardziej si zazbiay. W latach osiemdziesitych Bank wiatowy oprcz dotychczasowych kredytw na takie przedsiwzicia, jak budowa drg czy tam, zacz udziela wsparcia o szerszym charakterze, w formie kredytw na dostosowania strukturalne, czyni to jednak tylko wtedy, gdy MFW wyrazi na to zgod a zgodzie tej towarzyszyy warunki nakadane przez Fundusz na dany kraj. MFW mia si wprawdzie koncentrowa na kryzysach, ale kraje rozwijajce si bez przerwy potrzeboway po-
169
mocy, tote Fundusz sta si nieodcznym elementem ycia niemal wszdzie w rozwijajcym si wiecie. Upadek muru berliskiego stworzy MFW nowe pole dziaania: przewodzenie procesowi przechodzenia do gospodarki rynkowej w byym Zwizku Sowieckim i innych krajach bloku komunistycznego w Europie. Jeszcze pniej, kiedy pogbia si kryzys i nawet przepastne szkatuy MFW wydaway si niewystarczajce, zawezwano Bank wiatowy do dostarczenia dziesitkw miliardw dolarw na natychmiastow pomoc, ale jedynie jako modszy wsplnik wytyczne programw dyktowa Fundusz. W zasadzie istnia podzia pracy. MFW w stosunkach z danym krajem mia si ogranicza do zagadnie makroekonomicznych: do deficytu budetu pastwa, jego polityki pieninej, inflacji, deficytu handlowego, zaduenia zagranicznego. Natomiast Bank wiatowy mia si zajmowa sprawami strukturalnymi: tym, na co rzd wydaje pienidze, instytucjami finansowymi danego kraju, jego rynkiem pracy, polityk handlow. Jednak MFW mia dosy imperialistyczny pogld na spraw: poniewa prawie kada kwestia strukturalna moe oddziaywa na oglne wyniki gospodarki, a tym samym na budet pastwa czy deficyt handlowy, uwaa, e prawie wszystko ley w jego domenie. Czsto brakowao mu cierpliwoci do Banku wiatowego, w ktrym nawet w latach niepodzielnego panowania ideologii wolnego rynku raz po raz dochodzio do kontrowersji na temat tego, jaka strategia najlepiej odpowiadaaby sytuacji danego kraju. MFW sam zna odpowiedzi (na og takie same dla kadego kraju), nie widzia potrzeby caej tej dyskusji i, gdy w Banku zastanawiano si nad tym, co naley robi, uwaa, e dziaa w prni. Obie instytucje mogy przedstawia krajom alternatywne punkty widzenia na niektre wyzwania rozwoju i transformacji i dziki temu wzmacnia
170
procesy demokratyczne. Kieroway si jednak kolektywn wol G-7 (rzdw siedmiu najwaniejszych krajw uprzemysowionych),1 a zwaszcza ich ministrw finansw, i zbyt czsto ostatni rzecz, ktrej chciay, bya pena inwencji demokratyczna debata na temat strategii alternatywnych. P wieku po jego utworzeniu jest jasne, e MFW nie speni swojej misji. Nie uczyni tego, co mia zrobi dostarczy rodkw finansowych krajom przeywajcym spadek koniunktury, umoliwi im tak napraw gospodarki, by zbliya si do stanu penego zatrudnienia. Mimo e w cigu ostatnich pidziesiciu lat nasze zrozumienie procesw gospodarczych niezwykle si pogbio i mimo wysikw MFW w cigu minionego wierwiecza, kryzysy na wiecie byy coraz czstsze i (z wyjtkiem wielkiego kryzysu) gbsze. Wedug niektrych ocen blisko sto krajw stano w obliczu kryzysw. Co gorsze, wiele posuni zalecanych przez MFW, zwaszcza zbyt wczesna liberalizacja rynku kapitaowego, przyczynio si do braku stabilnoci w skali wiatowej. Kiedy za jaki kraj raz popad w kryzys, pienidze i programy MFW nie tylko nie doprowadzay do ustabilizowania sytuacji, lecz w wielu przypadkach faktycznie jeszcze j pogarszay, zwaszcza z punktu widzenia biednych. Funduszowi nie powioda si jego pierwotna misja doprowadzenia do stabilnoci na wiecie; nie by te bardziej skuteczny w wypenianiu nowych misji, ktrych si podejmowa, takich jak przewodzenie transformacji krajw od komunizmu do gospodarki rynkowej. To, e bariery handlowe podnosz ceny pacone przez konsumentw i e subwencje nakadaj ciary na podatnikw jest przedmiotem mniejszego zainteresowania ni zyski producentw, a kwestie ochrony rodowiska i zatrudnienia czsto jeszcze mniejszego; sprawy te s traktowane jako przeszkody, ktre trzeba przezwyciy. Ministrowie finansw i szefowie bankw central171
nych s na og cile zwizani ze rodowiskiem finansistw; wywodz si z firm finansowych i po okresie suby pastwowej do nich wracaj. Robert Rubin, ktry by ministrem skarbu przez wiksz cz okresu opisywanego w tej ksice, przyszed na to stanowisko z najwikszego banku inwestycyjnego, Goldman Sachs, by potem przej do Citigroup, ktra kontroluje najwikszy bank komercyjny, Citibank. Osoba numer dwa w MFW w tym okresie, Stan Fischer, przeszed z MFW prosto do Citigroup. Ludzie ci patrz na wiat oczyma rodowisk finansowych. Decyzje kadej instytucji w naturalny sposb odzwierciedlaj pogldy i zainteresowania tych, ktrzy te decyzje podejmuj; nie jest zatem dziwne, e polityka midzynarodowych instytucji finansowych a nazbyt czsto wykazuje cis zbieno z komercyjnymi i finansowymi interesami tych rodowisk w krajach rozwinitych. Z punktu widzenia chopw w krajach rozwijajcych si, ktrzy si mozol, by spaci MFW dugi swoich krajw, czy biznesmenw, ktrzy si mcz z powodu wysokich podatkw od wartoci dodanej nakadanych wskutek nalega MFW, obecny system jest systemem, w ktrym podatnicy nie maj przedstawicielstwa. Rozczarowanie midzynarodowym systemem globalizacji pod egid MFW narasta w miar, jak obcina si dotacje do paliwa i ywnoci dla biedoty w Indonezji, Maroku czy Papui Nowej Gwinei, jak biedni ludzie w Tajlandii coraz czciej zaczynaj postrzega wzrost zachorowa na AIDS jako wynik wymuszonych przez MFW ci w wydatkach na ochron zdrowia, jak rodzice w wielu krajach rozwijajcych si, ktrzy musz paci za nauk dzieci z powodu tak zwanych programw zwrotu kosztw, dokonuj bolesnego wyboru i nie posyaj swoich crek do szkoy. Pozostawieni bez alternatywy, bez innego sposobu wyraenia swoich trosk i swojej woli zmian, ludzie si buntuj. Ulice nie s oczywicie miejscem do
172
dyskutowania problemw, formuowania polityki czy wykuwania kompromisw. Protesty jednak zmusiy urzdnikw pastwowych i ekonomistw na caym wiecie do pomylenia o alternatywach dla rozwiza uzgodnionych w ramach porozumienia waszyngtoskiego, uchodzcych za jedyn i waciw drog do wzrostu i rozwoju. Staje si coraz bardziej jasne, zarwno dla zwykych obywateli, jak i dla decydentw, i to nie tylko w krajach rozwijajcych si, lecz take w krajach rozwinitych, e globalizacja w formie, w jakiej bya praktykowana, nie przyniosa tego, co obiecywali jej ordownicy czy tego, co moga i powinna przynie. W pewnych przypadkach nie zaowocowaa nawet wzrostem, a kiedy zaowocowaa, nie zapewnia poytku wszystkim. Efekt netto rozwiza ustanowionych przez porozumienie waszyngtoskie zbyt czsto by korzystny dla niewielu kosztem wielu, dla dobrze sytuowanych kosztem ubogich. n Rola GATT i wiatowej Organizacji Handlu W porozumieniu osignitym w Bretton Woods przewidywano powoanie trzeciej midzynarodowej organizacji gospodarczej wiatowej Organizacji Handlu (WTO), ktra regulowaaby midzynarodowe stosunki handlowe, czyli wykonywaa prac podobn do pracy MFW, polegajc na regulowaniu midzynarodowych stosunkw finansowych. Polityka handlowa wpywajca na zuboanie ssiada, zgodnie z ktr podnosi si ca, by kosztem ssiadw podtrzyma wasn gospodark, ponosi w duej mierze win za rozprzestrzenianie si kryzysw i ich gboko. Midzynarodowa organizacja bya potrzebna nie tylko po to, by zapobiega nawrotom kryzysw, ale take po to, by pobudza swobodny przepyw dbr i usug. Chocia Ukad Oglny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) odnis ogromne sukcesy na polu obni173
ania ce, to jednak trudno byo osign ostateczne porozumienie. Dopiero w 1995 roku, po upywie p wieku od zakoczenia wojny i dwch trzecich wieku od wielkiego kryzysu, wiatowa Organizacja Handlu ujrzaa wiato dzienne. Rni si ona znacznie od poprzednio omawianych dwch organizacji. Sama nie ustanawia regu, lecz jest forum dla negocjacji handlowych, a take zapewnia, e porozumienia s dotrzymywane. Idee i intencje, ktre legy u podstaw utworzenia midzynarodowych instytucji gospodarczych, byy dobre, jednak z biegiem lat stopniowo ewoluoway i przeksztaciy si w swoje przeciwiestwo. Keynesistowsk orientacj MFW, kadc nacisk na zawodno rynku i rol pastwa w tworzeniu miejsc pracy, zastpia w latach osiemdziesitych ubiegego stulecia mantra wolnego rynku, stanowica element nowego porozumienia waszyngtoskiego midzy MFW, Bankiem wiatowym i Ministerstwem Skarbu Stanw Zjednoczonych w sprawie waciwej polityki dla krajw rozwijajcych si co zwiastowao zdecydowanie odmienne podejcie do rozwoju gospodarczego i stabilizacji. Wiele rozwiza uwzgldnionych w ramach porozumienia wypracowano w reakcji na problemy powstae w Ameryce aciskiej, gdzie rzdy dopuciy do wymknicia si budetw spod kontroli, a rozlunienie polityki pieninej doprowadzio do galopujcej inflacji. Wybuch wzrostu w niektrych krajach tego regionu w dziesicioleciach bezporednio powojennych nie zosta utrzymany, rzekomo z powodu nadmiernej interwencji pastwa w gospodark. Rozwizania wypracowane w celu uporania si z problemami bezsprzecznie specyficznymi dla krajw latynoamerykaskich, uznano nastpnie za nadajce si do zastosowania wszdzie indziej na wiecie. Nalegano na liberalizacj rynkw kapitaowych, mimo e nie ma dowodw wskazujcych, i
174
pobudza ona wzrost gospodarczy. W innych przypadkach polityka gospodarcza, ktra w kocu znalaza wyraz w porozumieniu waszyngtoskim i ktr wprowadzano w krajach rozwijajcych si, nie bya odpowiednia dla krajw znajdujcych si we wczesnych stadiach rozwoju bd we wczesnych stadiach transformacji systemowej. Protesty przeciwko globalizacji zaczy si podczas konferencji wiatowej Organizacji Handlu w Seattle, poniewa WTO bya najbardziej oczywistym symbolem nierwnoci w skali wiatowej i hipokryzji krajw rozwinitych. Podczas gdy kraje te propagoway i wymuszay otwieranie rynkw krajw rozwijajcych si na import swoich produktw przemysowych, to wasne rynki nadal zamykay przed produktami z krajw rozwijajcych si, takimi jak tekstylia i artykuy rolne. Podczas gdy gosiy, e kraje rozwijajce si nie powinny subsydiowa swojej gospodarki, to nadal dostarczay miliardowych subsydiw wasnym rolnikom, uniemoliwiajc krajom rozwijajcym si konkurowanie. Mimo e zachwalay cnoty konkurencji rynkowej, Stany Zjednoczone byy nader skore do tworzenia globalnych karteli w przemyle stalowym i aluminiowym, kiedy wydawao si, i gaziom tym w Ameryce zagraa import. Stany Zjednoczone nalegay na liberalizacj usug finansowych, natomiast opieray si przed liberalizacj tych usug, w ktrych kraje rozwijajce si miay siln pozycj, takich jak budownictwo i transport morski. Jak ju zauwaylimy, warunki uprawiania handlu byy tak niesprawiedliwe, e nie tylko spowodoway, i biedniejsze kraje nie otrzymyway sprawiedliwego udziau w korzyciach, ale nawet doprowadziy do ograniczenia najbiedniejszego regionu wiata, Afryki subsaharyjskiej. Stany Zjednoczone i Europa udoskonaliy sztuk argumentacji na rzecz wolnego handlu, pracujc jednoczenie nad porozumieniami handlowymi,
175
ktre chroni je przed importem z krajw rozwijajcych si. Sukces krajw wysoko uprzemysowionych ma w duej czci zwizek z tym, e one same ustalaj program obrad a program ten ustaliy tak, e otwarte zostay rynki dbr i usug, na ktrych maj one przewag komparatywn. Negocjatorzy zachodni przyjmuj niemal za pewnik to, e mog panowa nad przebiegiem dyskusji i decydowa o jej wynikach. Gdy Stany Zjednoczone i Unia Europejska nalegaj na to, eby otworzy rynki na usugi, to nie myl (tak jak to logicznie powinny robi) o nich w kategoriach oglnych: czyli e wymagaj duych nakadw pracy, a poniewa obfito siy roboczej wykazuj kraje rozwijajce si, to uczciwa liberalizacja sektora usug powinna by dla tych krajw szczeglnie korzystna. Rozumuj za tak: moemy zliberalizowa usugi o wysokich kwalifikacjach, ktre obecnie reprezentuj nasz przewag komparatywn, i spowodowa, w ten czy inny sposb, by usugi wymagajce duych nakadw niewykwalifikowanej siy roboczej nie zostay zliberalizowane. Od samego pocztku dyskusji maj na myli takie niezrwnowaone porozumienie. Win za t sytuacj naley przypisa naciskom grup interesw, ktre nie pochodz jednak z krajw rozwijajcych si przeciwnych liberalizacji handlu, jak na to skar si jej zwolennicy lecz z krajw wysoko uprzemysowionych, ktre ksztatuj porzdek obrad na swoj korzy. Lista skarg na porozumienie handlowe Rundy Urugwajskiej bya duga. Byo ono tak asymetryczne, e sytuacja najuboszych krajw pogorszya si: Afryka subsaharyjska, najbiedniejszy region ze rednim dochodem nieco ponad 500 USD rocznie na gow, straci okoo 1,2 miliarda USD rocznie. 70% korzyci przypado krajom wysoko uprzemysowionym okoo 350 miliardw USD rocznie. Mimo e wiat rozwijajcy si liczy 85% ludnoci
176
wiata i tworzy niemal poow globalnego dochodu, otrzyma tylko 30% korzyci, przy czym przypady one gwnie krajom o rednim dochodzie, takim jak Brazylia. Runda Urugwajska pogbia istniejce dysproporcje w grze rynkowej. Kraje uprzemysowione nakadaj wobec krajw rozwijajcych si czterokrotnie wysze ca ni wobec krajw rozwinitych. Taki ubogi kraj, jak Angola, paci Stanom Zjednoczonym w postaci ce tyle samo co bogata Belgia, a Gwatemala tyle samo co Nowa Zelandia. Taka dyskryminacja istnieje nawet po przyznaniu przez kraje wysoko rozwinite tzw. preferencji dla krajw rozwijajcych si. Bogate kraje odbieraj krajom ubogim w postaci restrykcji trzy razy wicej ni daj im w ramach pomocy rozwojowej. W centrum uwagi znalaza si liberalizacja przepyww kapitau (tak jak tego chciay kraje rozwinite) oraz inwestycje, zamiast liberalizacji przepyww siy roboczej (ktra mogaby przynie korzyci krajom rozwijajcym si), ktra mogaby spowodowa znacznie wikszy przyrost globalnej produkcji. Oznacza to te, e liberalizacja usug o niskich kwalifikacjach doprowadziaby do znacznie wikszego wzrostu efektywnoci globalnej ni liberalizacja usug o wysokich kwalifikacjach (jak usugi finansowe), stanowicych obszar komparatywnej przewagi krajw wysoko uprzemysowionych. Mimo to negocjacje skupiy si na liberalizacji usug o wysokich kwalifikacjach. Umocnienie praw wasnoci intelektualnej w duej mierze przysporzyo korzyci krajom rozwinitym, a dopiero pniej ujawniy si koszty, ktre ponosz w zwizku z tym kraje rozwijajce si, gdy wycofano z rynku ratujce ycie leki generyczne, a spki z krajw rozwinitych zaczy patentowa wiedz tradycyjn i autochtoniczn.
177
Protesty w Seattle uwiadomiy wprawdzie ministrom handlu panujce niezadowolenie, ale kraje wysoko uprzemysowione nie byy jeszcze gotowe, by zrezygnowa z forsowania liberalizacji. W listopadzie 2001 r. ministrowie handlu spotkali si nastpnie w Doha, w emiracie Quatar, maym kraju nad Zatok Persk, w odlegym miejscu dobrze wybranym dla tych, ktrzy nie chcieli by nagabywani przez demonstrantw o to, co si dziao za zamknitymi drzwiami. Kraje wysoko uprzemysowione przyrzeky, e rozmowy te stanowi bd rund rozwoju; inaczej mwic, zobowizay si utworzy system handlowy, ktry bdzie aktywnie wspiera rozwj i zrewiduje przypadki nierwnowagi zaistniae w poprzednich rundach. Kraje rozwijajce si wahay si przysta na t propozycj z obawy, e zostanie im podsunite nowe nieuczciwe porozumienie handlowe, ktre podobnie jak ostatnie znowu pogorszy ich sytuacj; niepokoiy si, e podczas negocjacji ich argumenty zostan tak przekrcone, e znw zostan zmuszone do podpisania nowego porozumienia wbrew swoim najlepszym interesom. Do obietnic przedkadanych w Doha odniosy si wic sceptycznie, a z tego, jak negocjacje rozwiny si w nastpnych latach, mona wnosi, e ich sceptycyzm by uzasadniony. Negocjacje utkny jednak w miejscu, poniewa wiat wysoko rozwinity odmwi obcicia subsydiw rolnych w rzeczywistoci Stany Zjednoczone wprowadziy w ycie w 2002 r. now ustaw o rolnictwie, ktra niemal podwoia wysoko tych subsydiw. We wrzeniu 2003 r. ministrowie spotkali si ponownie w Cancun miecie, ktrego nazwa w miejscowym jzyku Majw oznacza gniazdo wy i tym okazaa si dla negocjatorw. Ministrowie mieli oceni osignity postp i da negocjatorom wskazwki do zakoczenia rundy rozwoju. Odmawiajc nadal dokonania ustpstw w spra178
wach rolnictwa i w innych wanych kwestiach, ktrymi zainteresowany jest rozwijajcy si wiat co faktycznie oznaczao wycofanie si ze zoonych obietnic kraje wysoko uprzemysowione nalegay na rozpatrzenie ich wasnego programu: redukcji taryf celnych i otwarcia rynkw dla dbr i usug, ktre Unia Europejska i Stany Zjednoczone chciay eksportowa. Chciay nawet narzuci krajom rozwijajcym si nowe dania. Chocia wic kraje uprzemysowione nadal mwiy o rundzie rozwoju, bya to czysta retoryka; zaistniao realne ryzyko, e ta nowa runda, zamiast uniewani niezrwnowaone postanowienia powzite w przeszoci, jeszcze bardziej je zaostrzy. W czwartym dniu spotkania rozmowy zostay przerwane. Nigdy dotd negocjacje handlowe nie zakoczyy si takim rozdwikiem. Nastpne globalne spotkanie ministrw handlu w Hongkongu w grudniu 2005 r. przewidziane pocztkowo jako formalne zamknicie rundy rozwoju nie zakoczyo si katastrof, ale te nie mona go nazwa sukcesem. Szef WTO, Pascal Lamy, potrafi tak dalece ograniczy oczekiwania, e jakiekolwiek porozumienie, nawet takie, ktre miao minimalny wpyw na globalny handel, mona byo w tych okolicznociach uzna za sukces. Wicej wysikw woono w pokierowanie pras ni w wysunicie sensownych ofert. Stany Zjednoczone, ktre dziki swoim olbrzymim subsydiom dla producentw baweny s jej najwikszym w wiecie eksporterem, przy dwiku fanfar zaproponoway otwarcie swoich rynkw dla afrykaskich producentw baweny propozycja niewiele warta, poniewa (bdc dziki subsydiom eksporterem, a nie wielkim importerem baweny) nie bd jej duo importowa. Wydaje si, e obecnie era wielostronnej liberalizacji handlu zblia si (przynajmniej na pewien czas) ku kocowi, podczas gdy w peni uzasadnio179
ne rozczarowanie w krajach rozwijajcych si zbiega si ze wzrostem nastrojw protekcjonistycznych w wiecie rozwinitym. Jeli cokolwiek wyronie z tzw. rundy rozwoju, to i tak nie zasuy ona na tak nazw. Bdzie to za mao zarwno dla stworzenia nowego systemu, ktry byby uczciwy dla krajw rozwijajcych si, jak i dla promocji ich rozwoju: taryfy celne naoone przez kraje wysoko uprzemysowione wobec krajw rozwijajcych si bd nadal o wiele wysze od naoonych wobec innych krajw uprzemysowionych, a kraje wysoko uprzemysowione nadal bd wypaca wysokie subsydia rolne, sprawiajce wielkie kopoty krajom rozwijajcym si. Obecnie realnym zagroeniem nie jest to, czy dojdzie, czy nie dojdzie do porozumienia w sprawie zakoczenia rundy rozwoju, ktre mogoby w znacznym stopniu zaszkodzi krajom rozwijajcym si; skala reform jest tak znikoma, e moe nie mie znaczenia. Kade ewentualne porozumienie sprawi tylko ograniczon szkod albo przyniesie niewielk korzy. Realne zagroenie polega na tym, e wiat moe uzna, i speni postanowienia z Doha i adna nowa runda rozwoju nie jest ju potrzebna. Negocjacje handlowe zejd wic z powrotem na szczebel biznes jak co dzie w nowej rundzie negocjacji znw trudne przetargi lwi cz korzyci przynosi bd krajom wysoko uprzemysowionym. Doha nie zdaa egzaminu. Chocia trudno sprecyzowa dokadnie, czym powinien by uczciwy system globalnego handlu, jasne jest, e w swoim obecnym stanie nie jest on uczciwy, jak te jasne jest, e runda rozwoju nie wniesie wiele, aby ten system uczyni uczciwszym lub bardziej prorozwojowym. Sdz jednak, e moliwe jest zaproponowanie globalnego systemu handlu, ktry bdzie promowa dobrobyt krajw najuboszych i jednoczenie wyjdzie na dobre krajom rozwinitym jako caoci chocia, oczywicie,
180
pewne specjalne interesy korporacji mog na tym ucierpie. Taka bya obietnica rundy dohijskiej. Reformy miayby kosztowa kraje rozwinite niewiele a w wikszoci przypadkw w ogle nic, skoro podatnicy zaoszczdziliby miliardy z subsydiw, konsumenci miliardy z obnionych cen, a kraje rozwijajce si odniosyby niezmierne korzyci. Wobec tego, i Doha nie zdaa egzaminu z wywizania si ze swojej obietnicy, nadal aktualne pozostaje zadanie stworzenia kiedy w przyszoci uczciwego systemu handlowego takiego, ktry ubogim krajom wiata umoliwi rozwj oparty na handlu. Istnieje taki peny program reform, wychodzcy poza sporne kwestie rolnictwa, na ktrych skupiaa si tak dua cz dyskusji: reform, ktre sprzyjaj zarwno ubogim, jak i rozwojowi. Tak wanie powinna wyglda rzeczywista runda rozwoju. Kraje rozwijajce si rni si od krajw rozwinitych a niektre z tych rnic tumacz, dlaczego s one o tyle ubosze. Myl, e kraje rozwijajce si powinny z tego powodu korzysta ze specjalnego i zrnicowanego traktowania, zostaa obecnie szeroko zaakceptowana i uwzgldniona w wielu porozumieniach handlowych. Krajom rozwinitym wolno np. stosowa odchylenia od zasady kraju najbardziej uprzywilejowanego i wprowadza nisze taryfy celne od importu z krajw rozwijajcych si chocia nawet mimo tego tzw. traktowania preferencyjnego, taryfy celne krajw uprzemysowionych dotyczce importu z krajw rozwijajcych si s, jak widzielimy, cztery razy wysze od taryf dotyczcych dbr wytwarzanych w innych krajach wysoko rozwinitych. Obecny system nadaje jednak preferencyjnemu traktowaniu charakter cakowicie dobrowolny i zaleny od kaprysu poszczeglnych krajw uprzemysowionych. Preferencje mona cofa, jeeli kraj rozwijajcy si nie postpuje
181
tak, jak tego chce przyznajcy je kraj rozwinity. Traktowanie preferencyjne stao si instrumentem polityki, narzdziem sucym do podporzdkowania sobie kraju rozwijajcego si. Jedna pojedyncza reforma mogaby jednoczenie uproci negocjacje, promowa rozwj i rozwiza spraw nierwnoci w dzisiejszym systemie. Kraje bogate powinny po prostu otworzy swoje rynki dla krajw uboszych, bez wzajemnoci i bez warunkw ekonomicznych lub politycznych. Kraje o rednim dochodzie powinny za otworzy swoje rynki dla krajw najmniej rozwinitych, przy czym tak jedne, jak i drugie powinny by upowanione do wzajemnego udzielania sobie preferencji, bez obowizku udzielania ich krajom bogatym, by nie musiay si obawia, e import z tych ostatnich zniszczy ich raczkujce gazie przemysu. Rwnie kraje wysoko uprzemysowione odniosyby z tego korzyci, mogyby bowiem szybciej przeprowadza liberalizacj midzy sob co ich gospodarkom nie powinno zaszkodzi i nie musiayby zajmowa si problemami wiata rozwijajcego si. Projekt ten zastpuje zasad wzajemnoci dla wszystkich i midzy wszystkimi krajami bez wzgldu na okolicznoci zasad wzajemnoci midzy rwnymi, ale z utrzymaniem zrnicowania midzy krajami znajdujcymi si w wybitnie odmiennych warunkach. Unia Europejska uznaa zasadno tego podejcia, gdy w roku 2001 jednostronnie otworzya swoje rynki dla najuboszych krajw wiata, znoszc wszystkie (niemal) taryfy celne i ograniczenia handlu, bez dania jakichkolwiek ustpstw politycznych lub ekonomicznych. Racjonalno tego posunicia polegaa na tym, e konsumenci europejscy mogli odnie korzyci z niszych cen i zwikszonej rozmaitoci produktw, poczone ze znikomym kosztem ponoszonym przez europejskich producentw, podczas gdy najubo182
szym krajom mogo to przynie niezmierne korzyci i byoby przekonywajc manifestacj dobrej woli. Inicjatywa europejska powinna zosta rozszerzona na wszystkie kraje wysoko uprzemysowione, a rynki naleaoby otworzy nie tylko i wycznie dla najuboszych, ale dla wszystkich krajw rozwijajcych si (w jednym z punktw, wiadczcym o najwyszej hipokryzji i cynizmie, panujcych w czasie spotkania w grudniu 2005 r. w Hongkongu, Stany Zjednoczone przedoyy ofert otwarcia swojego rynku na 97% dbr wytwarzanych przez kraje najmniej rozwinite, ustalajc t liczb tak, by wyczy z niej jak najwicej takich produktw, jak tekstylia i odzie z Bangladeszu, ktrych nie chciay dopuci na swj rynek; oczywicie, Bangladesz mgby swobodnie eksportowa silniki do odrzutowcw i wszelkie inne dobra, ktrych wytwarzanie nie ley w granicach jego moliwoci). Rozwj jest zadaniem wystarczajco trudnym: nie powinnimy wic ogranicza tego, co kraje rozwijajce si mog zrobi same, eby pomc sobie w rozwoju. Tymczasem tak wanie uczynia Runda Urugwajska, ograniczajc ich zdolno do stosowania rodkw sprzyjajcych uprzemysowieniu. Wpyw, jaki na globaln gospodark wywieraj subsydia rolne wypacane przez Stany Zjednoczone i Europ, rni si od subsydiw, ktrymi kraje rozwijajce si chciayby wspomaga powstawanie u siebie nowych gazi przemysu lub nawet chroni swoje gazie przemysu i rolnikw przed subsydiowan konkurencj, a ktrych wypata jest im zakazana. Gdy Stany Zjednoczone subsydiuj bawen, to wpywaj przez to na ceny globalne, tak i ta hojno Stanw Zjednoczonych dla swoich farmerw wyrzdza straty farmerom w krajach rozwijajcych si (ekonomici nazywaj to efektami zewntrznymi). Lecz jeli Jamajka chroni swoich producentw mleka, to nie wpywa przez to na ceny globalne. Co wicej, kraje rozwijajce si maj ogra183
niczone narzdzia do reagowania na konsekwencje liberalizacji: producenci mleka na Jamajce, wyparci z rynku Stanw Zjednoczonych na skutek stosowanego tam wysokiego subsydiowania produkcji mleka, nie maj alternatywy do przeycia. W miastach jest mao miejsc pracy, a zajcie si upraw mniej opacalnych produktw pocignie za sob jeszcze wiksze zuboenie farmerw ju wegetujcych na poziomie minimum egzystencji. Rzd staje wobec trudnego wyboru midzy uzupenieniem dochodw indywidualnych farmerw a wydaniem funduszw pastwowych na inwestycje, ktrych potrzebuje cay kraj. Na pokrycie jednego i drugiego nie wystarczy pienidzy. Ochrona przed subsydiowanym mlekiem amerykaskim moe by jedyn rozsdn alternatyw, przynajmniej w krtkim okresie. Jeeli projekt rozszerzenia dostpu do rynkw zostanie przyjty, to kraje te uzyskaj pewien obszar dla kontynuowania strategii prorozwojowej i polityki nastawionej na ochron swoich bardzo ubogich obywateli. Jeli si tego projektu nie przyjmie, to trzeba bdzie wprowadzi wyjtki zezwalajce krajom rozwijajcym si na wiksz swobod dziaania, zwaszcza na stosowanie jednolitych podwyek ce zwikszajcych ich przychody (ich wpyw na import niewiele rni si od maej zmiany kursu walutowego) i przejciowego subsydiowania przemysu. Jak to susznie wskazaa Europa, Stany Zjednoczone posuguj si czsto wydatkami na obron narodow do subsydiowania wielu gazi przemysu. Z wydatkw wojskowych wielce korzysta Boeing w zakresie projektowania samolotw, a przemys programowania elektronicznego odnis niepomierne korzyci z wydatkw pastwowych wspomagajcych rozwinicie Internetu, a nawet przegldarki. W istocie, w uzasadnieniach wysokiego poziomu wydatkw wojskowych czsto wysuwa si zwizane z nimi korzyci komercyjne. Stany Zjednoczone s bogate na tyle,
184
by pozwala sobie na nieefektywn polityk przemysow ukryt za parawanem wojska; krajw rozwijajcych si nie sta na to i dlatego powinny mie swobod wyboru takiej polityki, jaka odpowiada ich warunkom. Dziesi lat po Rundzie Urugwajskiej ponad dwie trzecie dochodw rolnictwa w Norwegii i Szwajcarii wywodzi si z subsydiw, ponad poowa w Japonii i jedna trzecia w Unii Europejskiej. W przypadku niektrych upraw, takich jak cukier i ry, subsydia sigaj a 80% dochodu rolnictwa. Jeli chodzi o ogln sum subsydiw rolnych w Stanach Zjednoczonych, Unii Europejskiej i Japonii (cznie z ukrytymi subsydiami, np. na cele gospodarki wodnej), to o ile nie jest faktycznie wysza od cakowitego dochodu Afryki subsaharyjskiej, to siga co najmniej 75% dochodu tego regionu, co praktycznie uniemoliwia farmerom afrykaskim wszelk konkurencj na rynkach wiatowych. Na przecitn krow w Europie przypada subsydium w wysokoci 2 USD dziennie (miernik ubstwa Banku wiatowego); ponad poowa ludnoci wiata rozwijajcego si yje za sum mniejsz od tej kwoty. Okazuje si wic, e lepiej jest by krow w Europie ni ubogim mieszkacem kraju rozwijajcego si. Farmer produkujcy bawen w Burkina Faso yje z dochodu wynoszcego przecitnie nieco ponad 250 USD rocznie. Wie jako koniec z kocem na maej dziace na wp wypalonej ziemi, bez urzdze nawadniajcych i jest zbyt ubogi na to, by mg sobie pozwoli na nawz sztuczny, traktor lub wysoko kwalifikowane ziarno. Tymczasem farmer baweny w Kalifornii gospodaruje na kilkuset akrowym obszarze, posugujc si nowoczesn technologi: traktorami, wysoko kwalifikowanym ziarnem, nawozami, herbicydami i pestycydami. Najwaniejsz rnic stanowi nawadnianie bo woda uywana w celach irygacyjnych jest tam wysoce subsydiowana. Paci wic za ni
185
o wiele mniej, ni gdyby si to dziao na konkurencyjnym rynku. Ale nawet z tym subsydium irygacyjnym, nawet ze wszystkimi innymi elementami jego przewagi, farmer kalifornijski nie byby w stanie konkurowa na uczciwym rynku globalnym, gdyby nie wchodziy w gr dalsze bezporednie subsydia pastwowe, ktre stanowi o ponad poowie jego dochodu. Bez tych subsydiw Stanom Zjednoczonym nie opacaaby si produkcja baweny; a z tymi subsydiami, jak ju zaznaczylimy, s one najwikszym eksporterem baweny na wiecie. Okoo 25 tysicy bogatych amerykaskich farmerw baweny dostaje w tych subsydiach do podziau midzy siebie 34 miliardy USD, ktre zachcaj ich do zwikszania produkcji. RDO STIGLITZ J.E., Globalizacja, Warszawa 2004, s. 2225, 2734, 216218. Przypisy
S to: Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy, Kanada, Wochy, Francja i Wielka Brytania. Obecnie w spotkaniach G-7 uczestniczy na og rwnie Rosja (G-8). Te siedem pastw to nie jest nadal siedem najwikszych gospodarek na wiecie. Czonkostwo w G-7, podobnie jak stae czonkostwo w Radzie Bezpieczestwa ONZ, jest po czci spraw historycznego przypadku.
1
186
12. WSPZALENO GLOBALIZACJI I REGIONALIZACJI GOSPODARKI WIATOWEJ
n Tradycyjne i wspczesne koncepcje regionalizacji Tradycyjne teorie rozwoju regionalnego w niewielkim stopniu uwzgldniay kwestie przestrzeni i charakter lokalizacji. Opieray si one na zaoeniach neoklasycznej ekonomii, gdzie siami rwnowacymi wzrost s doskonaa konkurencja, mobilne czynniki produkcji i racjonalne dziaanie aktorw gospodarczych dcych do maksymalizacji zyskw.1 Przestrze bya rdem naturalnych rodkw produkcji. Prowadzone polityki miay uatwia jak najlepszy dostp do nich oraz najbardziej wydajne ich uycie. Rozwj mia nastpowa po spenieniu oglnych warunkw jednolitych dla wszystkich lokalizacji uatwia to miaa waciwie ukierunkowana interwencja zewntrzna (spoza regionu). Kwestie ilociowych i jakociowych atrybutw danej lokalizacji w duej mierze ignorowano, zakadajc, e s one po prostu wynikiem procesw rozwoju.2 Wyom w zaoeniach neoklasycznej ekonomii stworzya teoria tzw. efektw kumulatywnych (cumulative causation) G. Myrdala.3 Zgodnie z ni cakowicie wolny rynek nie prowadzi automatycznie do rwnowagi, lecz wzmaga istniejce ju tendencje i procesy zachodzce w regionach, w tym pogbienie midzyregionalnych nierwnoci i marginalizacj regionw peryferyjnych. Wedug Myrdala szans przeamania fatum sabych regionw jest interwencja i redystrybucja. Powinny one by ukierunkowane na niwelowanie negatywnych efektw wolnego rynku, pobudzanie rozwoju sabych regionw i wzmacnianie pozytywnego efektu rozlewania si.
187
Na procesy koncentracji i aglomeracji zwraca take uwag F. Peroux w ogoszonej w poowie lat 50. teorii biegunw wzrostu. Zgodnie z ni rozwj koncentrowa si w przestrzeni wok punktw kluczowych (najczciej duych firm), ktre przycigay okoliczne zasoby. Obydwie teorie zakaday jednak, e problemy regionw s zasadniczo te same (uomna infrastruktura, sabe zasoby ludzkie), a co za tym idzie standardowa interwencja zewntrzna moe zniwelowa te rnice. 4 W praktyce dziaa regionalnych teorie neoklasyczne byy czone z teoriami skoncentrowanego wzrostu. Prowadzone polityki zakaday, i naley znosi bariery i uatwia dziaanie procesw opisanych przez teori neoklasyczn, za tam gdzie to konieczne agodzi niebezpieczestwo efektw wymywania. Robiono to wspierajc sabe regiony w sposb standardowy i arbitralny: podnoszc jako infrastruktury i przycigajc duych inwestorw firmy, ktre (jak zakadano) mogy zainicjowa rozwj kadej lokalizacji, w ktrej si znalazy. Podstawowym instrumentarium byy due inwestycje infrastrukturalne (przede wszystkim w sie transportow), zachty inwestycyjne (gwnie instrumenty fiskalne) dla duych inwestorw, ale rwnie instrumenty dyskryminacji majce na celu odciganie inwestorw z centralnych, przeludnionych obszarw.5 Wszystkie te dziaania miay charakter odgrny (top-downpolicies) i zakaday, e rozwj regionalny mona zaszczepi za pomoc czynnikw egzogennych (czyli zewntrznych wobec danego regionu i ujednoliconych dla wszystkich regionw). Wraz z globalizacj gospodarki wiatowej teorie te zasiliy neofordystowskie podejcie do rozwoju regionalnego, opierajce si na zasadzie maksymalizowania przewagi komparatywnej.6 Zakadano, e procesy takie jak: rozwj transportu i technologii, internacjonalizacja gospodarki,
188
liberalizacja i deregulacja handlu midzynarodowego i rynkw finansowych, wzrost mobilnoci transnarodowych korporacji znios ograniczenia przestrzenne i dalej zmniejsza bd znaczenie przestrzeni w rozwoju gospodarczym. W latach 80. pojawi si jednak nowy nurt teorii. Wyrasta on z obserwacji zmian w procesach produkcji. Przejcie od fordyzmu do postfordyzmu (tzw. nowej gospodarki, a wic w duym uproszczeniu przejcie od ekonomii skali do ekonomii jakoci, od produkcji masowej i standardowej do produkcji zindywidualizowanej i elastycznej, od konkurencji kosztowej do konkurencji jakociowej, od opierania si na surowcach podstawowych do wiedzy jako kluczowego kapitau)7 wymagao rwnie nowego spojrzenia na rozwj regionalny. Nowy nurt przedstawia industrializacj jako proces terytorialny. Pokaza jasno, e lokalizacja, blisko przestrzenna mimo (a moe za spraw) procesw globalizacji, maj znaczenie. Podkrela kluczow dla rozwoju gospodarczego rol procesw przestrzennych szczeglnie aglomeracji, oraz czynnikw nieekonomicznych, mikkich, specyficznych dla danego regionu takich jak instytucje, struktury spoeczne i relacje lokalne, tworzenie si wiedzy, tradycja i kultura wsppracy. Nowy paradygmat wczy wic terytorium w centrum analizy rozwoju gospodarczego. W odrnieniu jednak od tradycyjnych teorii traktujcych regiony w sposb zunifikowany, nowy nurt stawia nacisk na specyfik danego regionu i jako jego cech tzw. potencja endogenny. Waciwe wykorzystanie wyjtkowej kombinacji zasobw i cech regionu, przedstawiane jest obecnie jako gwny warunek rozwoju regionalnego i konkurencyjnoci w gospodarce globalnej.8
189
Zainteresowanie kwesti rozwoju gospodarczego skoncentrowanego w danej lokalizacji i zalenego od lokalnego/regionalnego potencjau (localized spatial growth) pojawio si jednoczenie w ramach rnych dyscyplin, poczwszy od ekonomii, poprzez biznes i zarzdzanie, geografi ekonomiczn, a po socjologi. Rezultatem tego jest mnogo funkcjonujcych poj, koncepcji oraz definicji mieszczcych si w nurcie nowego paradygmatu. Wystarczy wymieni choby takie z nich jak: woskie dystrykty przemysowe, nowe przestrzenie produkcyjne, lokalne rodowiska innowacyjne, lokalne systemy produkcyjne, grona, sieci, regionalne systemy innowacji, regiony uczce si. Wymienione koncepcje rni si rozoeniem akcentw, s jednak w wielu miejscach zbiene ze sob, a czsto wzajemnie od siebie czerpi. W duym uproszczeniu mona stwierdzi, e wszystkie one maj takie wsplne elementy jak: akcentowanie roli koncentracji przestrzennej, specjalizacji i elastycznoci produkcji, powiza midzy firmami, rodowiska kulturowego, powstawania i transferu innowacji. n Wpyw regionalizacji na globalizacj Nie wchodzc zatem szerzej w kwestie definicyjne, wystarczy poda, e regionalizm bdcy pojciem bardzo szerokim i ujmowanym w rnorodny sposb mona m.in. traktowa dwupoziomowo: na szczeblu midzynarodowym jako tworzenie struktur integracyjnych przez okrelone grupy pastw w pewnych regionach wiata (czego najlepszym przykadem jest integracja w ramach Unii Europejskiej) lub
190
na szczeblu krajowym jako promowanie rozwoju poszczeglnych czci pastw czy te obszarw transgarnicznych, przez wysiki podejmowane zarwno w ramach owych pastw, jak i szerszych struktur ponadnarodowych, czego przykadem jest take UE ze sw polityk regionaln. W wietle naszych rozwaa najwaniejsza jest jednak nie tyle zawarto definicyjna tego pojcia, co jego relacje z kategori szersz, wyjciow, jak jest globalizacja. Relacje midzy nimi mona ujmowa, generalnie rzecz biorc, z dwch odmiennych punktw widzenia: 1. Zjawiska regionalizacji mog by uwaane za swego rodzaju etap czy stan przejciowy w dalszym rozpowszechnianiu si globalizacji lub regionalizacj mona traktowa jako form obrony i przeciwstawienie si procesom globalizacji. 2. Istotnie, badania teoretyczne i empiryczne wskazuj, e oba powysze podejcia maj swoje uzasadnienia. Z jednej strony, zwaszcza w odniesieniu do poziomu midzynarodowego, rnego typu struktury integracyjne mog tworzy swoist infrastruktur gospodarcz, polityczn, spoeczno-kulturow itp., pozwalajc na szybsze rozprzestrzenienie i umacnianie globalizacji. Odnosi si to szczeglnie do pastw wysoko rozwinitych, ktre za porednictwem organizacji o charakterze najczciej gospodarczym staraj si peniej poytkowa korzyci pynce z procesw globalizacyjnych. (Przykadem moe tu by zdominowana przez USA pnocnoamerykaska NAFTA, a w okrelonej mierze take Unia Europejska.) Z drugiej strony, moemy mie do czynienia z sytuacj, kiedy globalizacja utosamiana jest z amerykanizacj czy szerzej okcydentalizacj.
191
Wtedy zdarza si rzadziej na poziomie struktur midzynarodowych, a czciej na szczeblu subpastwowym zjawisko odrzucania wszystkich czy wikszoci treci niesionych przez globalizacj, co przyjmuje rne formy, np. swoistej autarkii kulturowej, jak w przypadku fundamentalistw islamskich. Dotyczy to jednak nie tylko krajw rozwijajcych si (stojcych zazwyczaj na pozycji biernego odbiorcy, a nie kreatywnego wsptwrcy procesw globalizacyjnych), ale rwnie spoeczestw pastw wysoko rozwinitego Zachodu. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e jednym z czynnikw wspierajcych rozwj idei i polityki regionalnej w UE jest ch nie tylko osignicia w ten sposb wielorakich poytkw gospodarczych czy spoecznych, ale take zachowania przez spoecznoci lokalne swej tosamoci kulturowej w obliczu postpujcej, kojarzonej z globalizacj, macdonaldyzacji wspczesnego wiata. Z badawczego punktu widzenia zaakceptowanie powyszego, dwutorowego podejcia nie oznacza koniecznoci dokonania jednoznacznego wyboru i kategorycznego stwierdzenia, e regionalizm jest albo tylko etapem w rozpowszechnianiu si globalizacji, albo jedynie form obrony przed ni. Bez rozstrzygania tego rodzaju rozbienoci interpretacyjnych, naleaoby raczej przyj podejcie dialektycznie syntetyzujce. Oprcz wspomnianych wyej wzgldw, skania do tego powinien rwnie fakt, e ostatnie lata przynosz nasilenie zarwno globalizacji, jak i regionalizacji. wiadczy to, i nie s to procesy oraz zjawiska wykluczajce si, ale raczej uzupeniajce si. Wida to wyranie, gdy dokonamy ich bliszej analizy pod wzgldem gwnych si motorycznych nimi sterujcych. I tak, globalizacja pozostaje w ogromnej mierze domen aktywnoci gospodarczej takich wielkich podmiotw jak korporacje transnarodowe.
192
Kieruj si one przede wszystkim logik wolnej konkurencji oraz maksymalizacji zyskw i w zwizku z tym niechtnie angauj si w sfer dbr publicznych. Rola wielkich korporacji w procesach globalizacji jest trudna do przecenienia, gdy w decydujcym stopniu przyczyniy si one do jej zaistnienia oraz rozwoju, bdc jedn z jej gwnych si napdowych zarwno w przeszoci, jak i obecnie. Natomiast regionalizm, przejawiajcy si gwnie nasilajcymi si zjawiskami integracji midzynarodowej, stymulowany jest przede wszystkim inicjatywami pastw. (Kolejny raz dobrym przykadem moe suy integracja w ramach Unii Europejskiej.) Za pomoc rnych rodkw, m.in. interwencjonizmu, pastwa pragn realizowa w ramach wzajemnej wsppracy najczciej cele nie tylko gospodarcze, ale take inne: polityczne, spoeczne, w zakresie bezpieczestwa militarnego, ochrony rodowiska itp. Wedug oceny E. Haliaka, istot nowego, pozimnowojennego regionalizmu jest wyjcie poza tradycyjn dziedzin gospodarki i bezpieczestwa i skierowanie si na problemy spoeczne, humanitarne, ekologii, kompleksowego rozwoju, spraw kultury, sprzyjajce ksztatowaniu si nowej regionalnej spjnoci i tosamoci, ktre nie jest jedynie funkcj handlu i inwestycji.9 RDO Unia Europejska i Stany Zjednoczone wobec wyzwa globalizacji, pod red. naukow K. ukrowskiej, Warszawa 2006, s. 1622, 3847.
193
Przypisy
Zgodnie z jej zaoeniami wolne siy rynkowe d do rwnowagi i optymalnej alokacji zasobw zarwno w czasie jak i przestrzeni, czyli prowadz do zbienoci midzyregionalnej (convergence). Niejednorodno regionalnych procesw rozwojowych (bdca wynikiem sztucznych regulacji) oraz negatywne tendencje regionalne zostan automatycznie skorygowane, gdy zbudowany zostanie wolny rynek ze swobodnym przepywem czynnikw produkcji. Szersze omwienie neoklasycznej teorii wzrostu w odniesieniu do procesw regionalnych patrz: HIGGINS B., SAVOIE D.J., Regional Development Theories & Their Application, London 1997. s. 5571; NELSON A.C., Theories of Regional Development w: Theories of Local Economic Development. Perspectives From Across the Disciplines, eds. R.D. Bingham, R. Mier, London 1993. 2 OECD, OECD Territorial Outlook 2001 edition, Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris 2001, s. 177. 3 MYRDAL G., Economic theory of under-developed regions, London 1957. 4 OECD, op. cit., s.181. 5 YUILL D., BACHTLER J., WISHLADE F., European Regional Incentives 19961997, 16th edition, London 1996; YUILL D., BACHTLER J., WISHLADE F., European Regional Incentives, London 2000. 6 ASHEIM B., Localized Learning, Innovation and Regional Clusters, w: Cluster Polices Cluster Development?, ed. A. Mariussen, Nordregio Report 2001 (http:// www.nordregio.se). 7 Przejrzyste zestawienia rnic fordyzmu i postfordyzmu mona znale w: GORZELAK G., Transformacja systemowa a restrukturyzacja regionalna, EUROREG UW, Warszawa 1997, s. 19. 8 Porwnaj: PIORE M.J., SABEL Ch.F., The second Industrial divide, Possibilities for prosperity. New York 1987; SCOTT A.J., New Industrial Spaces: Flexible Production Organisation and Regional Development in North America and Western Europe, London 1988; BERGMAN E.M., MAIER G., TODTLING F., Regions Reconsidered, Economic Networks, Innovation and Local Development in Industrialised Countries, London 1991; Clusters and Regional Specialisation. On geography, technology and networks, ed. M. Steiner, London 1998. 9 HALIAK E., Wspzaleno integracji ekonomicznej i politycznej w Unii Europejskiej przyczynek do rozwaa o istocie ekonomii politycznej stosunkw midzynarodowych, w: Unia Europejska nowy typ wsplnoty midzynarodowej, red. E. Haliak, S. Parzymies, Warszawa 2002, s. 384.
1
194
13. WSPZALENO GLOBALIZACJI I POLARYZACJI GOSPODARKI WIATOWEJ
Przejawy i pomiary polaryzacji1 W ramach gospodarki wiatowej wspistniej trzy grupy krajw: wysoko rozwinite, rednio rozwinite i sabo rozwinite. Najwiksze rnice dotycz relacji midzy pierwsz i ostatni grup krajw. Utworzya si midzy nimi prawdziwa przepa gospodarcza. Wystarczy dla przykadu poda, e PKB na jednego mieszkaca jest w USA 12,5 raza wikszy ni w Nikaragui, 19 razy wikszy ni w Pakistanie i 44 razy wikszy ni w Nigerii. Pod koniec lat 90. PKB per capita najbogatszych krajw wiata (G-7) byo 39 razy wikszy ni w siedmiu krajach najbiedniejszych. Rozpito midzy pastwami wysoko i rednio rozwinitymi jest kilkakrotnie mniejsza. I tak na przykad przewaga USA nad Polsk, Sowacj i Wgrami jest w tej dziedzinie 33,5-krotna. Mniejsze rnice wystpuj rwnie midzy poziomami rozwoju wewntrz kadej z trzech grup krajw. Zilustrujemy to na przykadzie krajw Europy Zachodniej. Najwysz wrd nich pozycj PKB na mieszkaca (powyej 29 tys. USD) zajmuj Dania, Norwegia i Luksemburg. Nieco niej (2528 tys. USD) usytuoway si takie kraje jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwajcaria, Belgia, Finlandia, Austria, Holandia i Irlandia. Na najniszym poziomie (1625 tys. USD) znalazy si Grecja, Portugalia, Hiszpania i Wochy. Podobnie byo z rnicami poziomw rozwoju gospodarczego USA, Japonii, Kanady i Niemiec. W 2001 roku PKB na mieszkaca wynis w USA 35 tys. USD, w Japonii 26,4 tys. USD, w Kanadzie 28,9 tys. USD, a w Niemczech 26,3 tys. USD.
195
Narastanie rozpitoci w poziomach rozwoju wie si cile ze zrnicowan dynamik wzrostu gospodarczego w minionych okresach. Rnice przyrostu PKB na mieszkaca nie musiay by wielkie. Istotniejsze znaczenie mia tu czas, w jakim dokonyway si te zrnicowane przyrosty. Zobrazujemy to za pomoc rachunku symulacyjnego. Jeli w punkcie wyjciowym dwa reprezentatywne kraje miay jednakowy PKB na mieszkaca (np. 100 USD), a rednioroczne przyrosty tej wielkoci byy zrnicowane w przedziale 3 i 2 proc., to po stu latach PKB na mieszkaca w pierwszym kraju (z przyrostem 3 proc.) osignie 1918 USD, a w drugim 676 USD. Oznacza to wic, e po stu latach midzy poziomami tych krajw powstanie prawie trzykrotna rozpito, a po dwustu latach (przy zachowaniu identycznych warunkw) przeksztaci si ju w rozpito omiokrotn. Caa ta hierarchia rnic i rozpitoci jest efektem dugotrwaego rozwoju, sigajcego w gb minionych tysicleci. Trzeba od razu odnotowa, e pomiary rozwoju gospodarczego za pomoc produktu krajowego brutto byy w odlegej przeszoci niemoliwe. Tej wanej kategorii ekonomicznej wwczas jeszcze nie znano. Dlatego wczesne wydarzenia gospodarcze opisuje si dzisiaj na podstawie przechowywanych zbiorw muzealnych i wykopaliskowych oraz zabytkw architektonicznych. Eksponaty muzealne przekonujco dowodz, e narzdzia, ktrymi si w odlegej przeszoci posugiwano, mimo ich doskonalenia, byy przez cae tysiclecia prymitywne. Dlatego niewysoka bya rwnie wydajno pracy, ktrej wzrost hamoway w dodatku panujce stosunki spoeczno-gospodarcze najpierw niewolnicze, a nastpnie feudalne. Nie zmienia to jednak faktu, e na tych sabych technologicznych podstawach rozkwito, mimo wszystko, kilka imponujcych cywilizacji, ktre
196
wyrniay si przodujc pod wzgldem kulturowym i urbanistycznym zdolnoci do wznoszenia wielkich budowli, caych miast oraz akweduktw, piramid, wity i grobowcw. Cywilizacje te mog rwnie poszczyci si wynalazkiem pisma oraz znajomoci matematyki i astronomii. W pierwszej kolejnoci wymienia si zwykle te, ktre stworzyli Egipcjanie w Afryce, Grecy i Rzymianie w Europie, Chiczycy w Azji oraz Majowie, Inkowie i Aztekowie w Ameryce aciskiej. W otoczeniu tych szczytowych osigni cywilizacyjnych panowaa jednak powszechna przecitno i skonno do dugotrwaej stagnacji. Przeomowe znaczenie mia dopiero koniec wieku XVIII i cay wiek XIX, kiedy w ramach wczesnego kapitalizmu dokonaa si rewolucja przemysowa. Awangardow rol w jej uruchomieniu odegraa, jak wiadomo, Anglia. Wkraczajc na t drog, dokonaa ona wielkiej historycznej ucieczki do przodu, przeksztacajc si w dominujc wiatow potg gospodarcz. W 1870 roku wytwarzaa ju jedn trzeci wiatowej produkcji przemysowej. Analogiczn pozycj zajmowaa w handlu midzynarodowym, a we flocie handlowej bya jeszcze silniejsza. To, e Anglia przyja nazw Wielkiej Brytanii, byo wic w peni uzasadnione. W lad za Wielk Brytani, drog uprzemysowienia poszy rwnie Niemcy i Francja oraz inne kraje zachodnioeuropejskie. Stany Zjednoczone dokonay tego pniej, poniewa pod koniec wieku XVIII ich terytorium byo jeszcze wyludnione. W 1790 roku w ramach pierwszego spisu powszechnego zarejestrowano tam zaledwie cztery miliony mieszkacw. Trudno wic byo oczekiwa, aby ta nieliczna ludno moga wwczas, w lad za Wielk Brytani, uruchomi proces industrializacji. Ameryce potrzebna bya masowa imigracja.
197
W cigu kolejnych osiemdziesiciu lat, do roku 1870, liczba ludnoci Stanw Zjednoczonych zwikszya si dziesiciokrotnie (do czterdziestu milionw), a w 1915 roku osigna sto milionw. Przewaajca cz imigrantw napyna z Europy, ale przybywali oni rwnie z innych czci wiata. Imigranci, bdcy z natury ludmi odwanymi i przedsibiorczymi, stali si najpotniejsz si napdow amerykaskiego uprzemysowienia. Due znaczenie miay te ogromne, niezagospodarowane przestrzenie, bogate zoa surowcowe, urodzajna ziemia oraz sprzyjajce warunki klimatyczne. Jeszcze do lat 80. XIX wieku Brytyjczycy utrzymywali nad Amerykanami przewag gospodarcz. Ale w ostatnich dziesicioleciach tego stulecia Ameryka wyprzedzia Wielk Brytani oraz inne kraje zachodnioeuropejskie, wysuwajc si w gospodarce wiatowej na pozycj czoow. W lad za Stanami Zjednoczonymi na drog przyspieszonego rozwoju wkroczyy inne kraje pozaeuropejskie Kanada, Australia, Nowa Zelandia. W ten sposb sformowa si pierwszy historyczny peleton, w ktrym wszystkie wymienione kraje zajmoway po kolei pozycj awangardow. Ci, ktrzy z mniejszym lub wikszym opnieniem plasowali si w czowce, uczestniczyli, po pierwsze, w swoistym rozwoju oganiajcym, albo inaczej w wyrwnywaniu poziomw, a po drugie w ich rnicowaniu, poniewa do ariergardy spychali wszystkich pozostaych uczestnikw wycigu. Wyrwnywanie poziomu miao wic charakter elitarny, poniewa dotyczyo zaledwie kilku, najbardziej aktywnych krajw. Co si za tyczy rnicowania poziomw rozwoju, to od samego pocztku stao si ono procesem powszechnym i dominujcym, poniewa na peryferiach gospodarki wiatowej pozostawiao zdecydowan wikszo krajw. W wieku XX kolejnej wielkiej ucieczki do przodu dokonaa Japonia oraz niewielka
198
grupa innych krajw. Wszyscy dzisiaj wiedz, e w cigu ostatniego pwiecza Japonia dokonaa rewelacyjnego wyczynu ekonomicznego. Z pastwa opnionego w rozwoju przeksztacia si w nowoczesne pastwo przemysowe z szeroko rozbudowanym sektorem usug, zajmujc do niedawna w gospodarce wiatowej drug pozycj po Stanach Zjednoczonych. Decydujce znaczenie dla Japonii mia okres po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej. Wstpne reformy w tym kraju przeprowadzia jeszcze amerykaska administracja okupacyjna. W latach 50. Japoczycy zrekonstruowali przedsibiorstwa przemysu metalurgicznego, wglowego i elektroenergetycznego. Odbudowali te rozbit podczas dziaa wojennych flot handlow. W latach 60. dokonali konwersji przedsibiorstw zbrojeniowych. Na ich podstawie uruchomili produkcj sprztu gospodarstwa domowego, odbiornikw radiowych i samochodw. Stworzyli take gazie nowej generacji: petrochemi, produkcj wkien i skr syntetycznych. Pooyli take podstawy pod rozwj nowoczesnej elektroniki, ktra staa si oczkiem w gowie japoskich elit zarzdzajcych i biznesowych. W Japonii podjto odwan decyzj o zamkniciu prawie wszystkich kopalni wgla, ktre nie wytrzymyway konkurencji, decydujc si jednoczenie na masowy import taniej wwczas ropy naftowej. W konsekwencji Japonia stworzya na nowych podstawach technicznych uniwersalny zestaw gazi przemysu przetwrczego, uniezaleniajc si w tej dziedzinie w duym stopniu od importu. Nie dysponujc naleyt baz surowcow, Japonia utrwalia kurs na rozwj produkcji naukochonnej, w znacznej mierze wspomaganej przez pastwo. W pierwszych dziesicioleciach powojennych Japonia uzyskaa rekordowe wskaniki rozwoju gospodarczego. W latach 50. rednioroczny przyrost PKB
199
osign prawie 15 proc., a w latach 60. ponad 11 proc. W kolejnych dwch dekadach wskaniki te zmniejszyy si do 56 proc. Nie zmienia to jednak faktu, e byy one mimo wszystko wysze ni w innych krajach gospodarczo rozwinitych. W latach 90. Japonia przeya dugotrwa recesj. Nie moe jednak to zmieni generalnie pozytywnej oceny japoskiego wyczynu. W wiecie powszechnie uznano, e Japonia zaprezentowaa wzorcowy wariant przyspieszonego rozwoju gospodarczego. Prb jej naladowania z wikszym lub mniejszym powodzeniem podjo kilka innych krajw, zaliczanych obecnie do nowo uprzemysowionych. P. Boyk w pracy Zagraniczna i midzynarodowa polityka ekonomiczna wyodrbni spord nich trzy generacje. Do pierwszej zostay wczone: Korea Poudniowa, Tajwan, Hongkong, Singapur, Brazylia i Meksyk; do drugiej: Tajlandia, Indonezja, Malezja, Filipiny, Cypr i Jordania; do trzeciej: Indie, Egipt, Argentyna i Chile. U podstaw tej klasyfikacji ley czas, w ktrym poszczeglne grupy krajw dokonyway swojego przyspieszonego uprzemysowienia. Chodzi tu mianowicie o trzy kolejne dekady: lata 60., 70. i 80. ubiegego wieku. Midzy tymi krajami utrzymuje si jednak wci due zrnicowanie ekonomiczne. Produkt krajowy brutto na mieszkaca w 2000 roku wynis np.: - w Korei Poudniowej 15 186 USD, a w Indonezji 2830; - w Argentynie 12 050 USD, a w Egipcie 3670; - w Brazylii 7300 USD, a w Indiach 2340. W wietle tych wymownych danych moe nawet powsta wtpliwo, czy wszystkie te kraje mona nazwa zobowizujcym mianem krajw nowo uprzemysowionych. By moe niektre z nich naleaoby na razie zaliczy do krajw znajdujcych si w przedsionku nowo uprzemysowionych.
200
Wszystkie dwudziestowieczne osignicia w dziedzinie doganiajcego rozwoju bledn jednak w obliczu dokona, jakie zademonstroway Chiny. Japonia zadziwia wiat rekordowo wysok dynamik wzrostu gospodarczego w cigu wczesnych powojennych dziesicioleci. Natomiast w kolejnych dekadach dynamika ta zmniejszya si i w kocu przeksztacia w recesj. W Chinach rekordowe wskaniki wzrostu gospodarczego utrzymuj si ju przez trzy dziesiciolecia. W latach 19781997 PKB Chin zwikszy si 5,7 razy, a do roku 2000 wzrs siedmiokrotnie. Wedug szacunkw Banku wiatowego (metod PSN) PKB na mieszkaca wynis w Chinach 3920 USD, a w Japonii 26 011 USD. Poziom Japonii pozosta wic w tej dziedzinie 6,6 razy wyszy ni w Chinach. Jeli porwnywane wielkoci przemnoymy po kolei przez liczb ludnoci Chin i Japonii, to otrzymamy przyblione szacunki absolutnych rozmiarw wytwarzanego w tych krajach PKB. W 2003 roku w Chinach wynis on okoo 5 bilionw USD, a w Japonii okoo 3,9 biliona USD. W tym samym czasie PKB Stanw Zjednoczonych osign okoo 10 bilionw USD. W wietle tych liczb Chiny stay si ju drug potg ekonomiczn wiata, znacznie wyprzedzajc Japoni. Symptomatyczne znaczenie ma rwnie fakt, e chiskie przyspieszenie gospodarcze dokonao si w procesie przechodzenia od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej. Europa rodkowa, ktra dokonywaa podobnych przeksztace, wpada, jak wiadomo, w puapk recesji gospodarczej. Wytwarzany PKB zmniejszy si w zwizku z tym, rednio rzecz biorc, o okoo jedn pit. Chinom udao si unikn tego zaamania i w dodatku radykalnie przyspieszy swj wzrost gospodarczy.
201
W drugiej poowie XX wieku na drodze doganiajcego rozwoju gospodarczego znalazo si take kilka krajw zachodnioeuropejskich. Chodzi tu o Grecj, Portugali, Hiszpani i Irlandi.
Tabela 1. PKB na 1 mieszkaca w wybranych krajach na tle Unii Europejskiej (rednia UE = 100) 1950 Grecja Portugalia Hiszpania Irlandia 38,8 42,0 48,6 69,9 2000 63,0 70,6 78,8 118,4
rdo: Wok polityki gospodarczej Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 48.
Grecji, Portugalii i Hiszpanii udao si w cigu pidziesiciu lat zmniejszy o ponad poow dystans dzielcy je od redniego poziomu jedenastu krajw Unii, a Irlandia wykonaa to zadanie z nadwyk. Wane znaczenie dla polaryzacji gospodarczej maj fundusze strukturalne UE, ktre s finansowane z budetu krajw czonkowskich. Fundusze te wprowadzono w celu wspierania w poszczeglnych krajach czonkowskich rozwoju regionw sabo rozwinitych i podcigania ich na wyszy poziom. Wiadomo, e o wsparcie mog ubiega si te regiony, ktrych poziom PKB na mieszkaca wynosi mniej ni 75 proc. redniego poziomu Wsplnoty. Dodatkowo, moe by brane pod uwag stosunkowo wysze w regionie bezrobocie (przynajmniej o 15 proc.) oraz konieczno przekwalifikowania siy roboczej. Wiadomo, e najwicej regionw niedorozwinitych znajduje si w krajach opnionych w rozwoju. Na przykad pod koniec lat 90. 100 proc. regionw Grecji, Portugalii i Irlandii pretendowao do unijnego wsparcia. Oznacza to wic, e za pomoc polityki regionalnej w ramach Unii Europejskiej wiadomie uruchomiono proces redystrybucji produktu krajowego brutto wytwarzanego w krajach
202
najbardziej rozwinitych gospodarczo na rzecz krajw opnionych w rozwoju. W Niemczech do wsparcia z funduszy strukturalnych pretendowao tylko 20,6 proc. regionw (wedug kryterium ludnociowego), we Francji 4,4 proc., a w Wielkiej Brytanii 5,9 proc. Kwoty przekazywane do regionw sabiej rozwinitych pod koniec lat 90. przekroczyy trzydzieci miliardw euro. Na szczeglne podkrelenie zasuguje fakt, e strumienie tych intensywnych przepyww zostay usunite z zasigu niewidzialnej rki rynku, e s one regulowane wiadomie przez rzdy krajw czonkowskich i upowanione przez nie centrum brukselskie. W tym kontekcie warto przypomnie, e w latach 70. zainteresowane krgi spoecznoci midzynarodowej (ONZ, Klub Rzymski, rnorodne konferencje midzynarodowe i poszczeglne osobistoci) staray si stworzy nowy ad midzynarodowy, w ktrego ramach przewidywano przekazywanie przez kraje gospodarczo rozwinite 1 proc. PKB na rzecz krajw opnionych w rozwoju. Ostatecznie, na VII Sesji ONZ zaakceptowano nie 1 proc., lecz 0,7 proc. Jednak w rzeczywistoci kraje te nie otrzymay nawet tego. W najlepszym razie w poszczeglnych krajach, obcionych tym zobowizaniem, mona byo doliczy si 0,3 proc. przekazywanego PKB. Na tym oglnowiatowym tle Europa Zachodnia wyrnia si dodatnio. Niewtpliwym faktem jest zatrzymanie postpujcego rozwarstwienia ekonomicznego midzy regionami zachodnioeuropejskimi. Bez redystrybuowanych rodkw ten proces trwaby dalej. Ale przy takiej ocenie byby to mimo wszystko efekt sabszy od oczekiwanego. Ostatecznym celem polityki regionalnej byo bowiem zmniejszenie rnic ekonomicznych midzy regionami, podcignicie regionw sabszy do redniego poziomu unijnego. W istniejcych ocenach trudno jednoznacznie doszuka si takiego pozytywnego efektu.
203
Wie si to niewtpliwie z tym, e na zachodnioeuropejskie regiony oddziayway dwie przeciwstawne siy unijna polityka regionalna, ktra zmniejszaa zrnicowanie ekonomiczne regionw, i liberalizowany rynek, ktry te rnice zwiksza. Poniewa te przeciwstawne siy znosiy si wzajemnie, to do ewidentnego i jednoznacznego zmniejszenia midzyregionalnej luki ekonomicznej nie doszo. Obraz byby jednak niepeny gdybymy sprowadzili wszystko do wpywu unijnej polityki regionalnej na poszczeglne regiony i pominli jej wpyw na rozwj gospodarczy krajw czonkowskich. Okazao si, e efekt wyrwnywania poziomw, ktrego oczekiwano w ramach polityki regionalnej, nie znikn cakowicie, lecz przesun si ze sfery midzyregionalnej do midzypastwowej. Chodzi mianowicie o to, e polityka regionalna doprowadzia do zmniejszenia rozpitoci ekonomicznych midzy biedniejszymi i bogatszymi krajami Unii. Na pierwszy rzut oka twierdzenie to moe wydawa si paradoksalne. Jeli bowiem nie doszo do zblienia poziomw midzy regionami, to powstaje pytanie, w jaki sposb mogy zbliy si poziomy gospodarcze caych krajw? Wytumaczenie tego pozornego paradoksu nie nastrcza trudnoci. Regiony biedne s skoncentrowane w krajach opnionych w rozwoju. Dlatego gwne strumienie pomocy udzielanej w ramach polityki regionalnej napyway wanie do nich, co w konsekwencji wpywao na przyspieszenie ich rozwoju gospodarczego. W jednym z raportw Unii Europejskiej stwierdzono, e dziki tej pomocy redni dochd na gow mieszkaca zwikszy si w najbiedniejszych krajach Unii (Grecji, Hiszpanii, Portugalii) z 68 proc. unijnej redniej w 1988 r. do 79 proc. w 1999 r. Gdybymy ekstrapolowali dotychczasowe trendy rozwojowe Unii Europejskiej, to mona byoby przypuszcza, e Polska ma w jej ramach potencjaln
204
szans na stopniowe pokonywanie odziedziczonego z przeszoci dystansu ekonomicznego. W sumie lista krajw, ktrym si udao wej na drog rozwoju doganiajcego i konsekwentnie po niej kroczy, jest niewielka. Przy rygorystycznym podejciu do sprawy z okoo dwustu krajw, ktre istniej na naszej planecie, mona by na tak list wczy trzydzieci, tyle jest mniej wicej pastw gospodarczo rozwinitych i nowo uprzemysowionych. Znakomita wikszo z nich, okoo 170, znajduje si natomiast na bliszych i dalszych peryferiach gospodarki wiatowej. W tych krajach zamieszkuje ponad 80 proc. ludnoci, ktra nie wytwarza nawet poowy produkcji wiatowej. Nie zmienia to jednak faktu wyraajc si sowami Miltona Friedmana e w ostatecznym rachunku w cigu dwustu lat nastpi wikszy wzrost produkcji ni w poprzednich dwudziestu wiekach.2 Miejsce Polski w nierwnomiernym rozwoju Europy W odlegej przeszoci, w orbicie rnicowania poziomw gospodarczych znalaza si rwnie Europa rodkowowschodnia, z Polsk wcznie. Siy wolnej konkurencji i inne niesprzyjajce okolicznoci spychay ten region na peryferie gospodarki europejskiej. Oprcz tego Prusy, Rosja i Austria na cae stulecie pozbawiy nas suwerennoci, a ziemie polskie przejy pod swoj kontrol. Kiedy Europa Zachodnia, z Wielk Brytani na czele, dokonywaa rewolucji przemysowej, przechodzia od manufaktury do systemu fabrycznego oraz upowszechniaa kapitalistyczne stosunki rynkowe, na ziemiach polskich dominowao rolnictwo w ramach feudalno-naturalnego systemu gospodarczego. wczesne opnienie gospodarcze Polski byo wic zwizane gwnie
205
z konserwowaniem inercyjnego systemu feudalnego, nad ktrym zdecydowan przewag mia dynamicznie rozwijajcy si kapitalizm zachodnioeuropejski. Po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej Polska odzyskaa niepodlego, a ziemie z trzech byych zaborw zostay scalone w ramach jednolitego pastwa. Przejto je jednak z caym dziedzictwem przeszoci: dominacj nienowoczesnego rolnictwa, rozlegymi pozostaociami stosunkw feudalnych, duym opnieniem technologicznym i niedorozwojem gospodarki rynkowej, ktra dopiero zacza si umacnia. W ramach stosunkw gospodarczych nawizanych z zagranic Polska znalaza si w sferze wpyww Europy Zachodniej, co miao istotne znaczenie dla przyspieszenia rozwoju kapitalistycznych stosunkw towarowych wewntrz kraju. W ten sposb mechanizm konkurencji i czcej si z nim pogoni za zyskiem wciga gospodark Polsk okresu midzywojennego w orbit midzynarodowego rozwarstwienia ekonomicznego. W wczesnych rocznikach statystycznych mona znale dane, z ktrych wynika, e w roku 1929 (a z punktu widzenia osigni gospodarczych rok ten nalea do szczytowych w caym okresie midzywojennym) dochd spoeczny na mieszkaca, przyjty w Polsce za 100, w Niemczech wynosi 288, we Francji 300, a w Wielkiej Brytanii 290.3 Oznacza to wic, e czoowe kraje europejskie miay wwczas w przyblieniu trzykrotnie wyszy poziom rozwoju gospodarczego ni Polska. W latach 19291939 na szczegln uwag zasuguj dwa zjawiska. Chodzi tu, po pierwsze, o wielki kryzys gospodarczy z lat 19291933, ktry obj cay wiat, w tym rwnie Polsk. Dochd narodowy naszego kraju zmniejszy si wwczas o 25 proc., a w przeliczeniu na mieszkaca o 30 proc., poniewa szybko zwikszaa si liczba ludnoci. Drugim zjawiskiem, o przeciwstawnym wpywie na gospodark, bya prorozwojowa polityka Eugeniusza Kwiatkow206
skiego, ktry uruchomi i aktywnie wprowadzi w ycie plan budowy Centralnego Okrgu Przemysowego. Plan Kwiatkowskiego ukierunkowany by gwnie na rozbudow i budow od podstaw przemysu zbrojeniowego, ale w przededniu wybuchu drugiej wojny wiatowej doprowadzi do oywienia caej gospodarki. Dziki temu dochd spoeczny przekroczy poziom 1929 roku, a w przeliczeniu na mieszkaca (ze wzgldu na szybki wzrost liczby ludnoci) tylko o 2 proc. Wszystko to wic dowodzi, e w okresie midzywojennym Polska nie polepszya swojej pozycji gospodarczej na arenie europejskiej. Jeli natomiast uwzgldni si cios, jaki zadaa gospodarce polskiej druga wojna wiatowa, to w caym rozpatrywanym okresie (midzywojnie plus czasy wojny i okupacji) nastpio dalsze przesunicie Polski na peryferie gospodarki europejskiej. Cae to dziedzictwo przejta w spadku PRL. Naley od razu podkreli, e o niepowodzeniu gospodarki centralnie planowanej w jej rywalizacji z gospodark rynkow krajw rozwinitych zadecydoway nie wyniki ilociowe, lecz strukturalne i efektywnociowe. Gospodarka centralnie planowana cechowaa si czsto sab skonnoci do innowacji i przedsibiorczoci, kreowania, rozpowszechniania i wdraania postpu naukowo-technicznego, formowania nowoczesnych struktur produkcji i nowoczesnych wyrobw, przyspieszenia rozwoju sfery usug, efektywnego gospodarowania rodkami produkcji. W ramach gospodarki centralnie planowanej udawao si jednak osiga selektywnie znaczne, a niekiedy wrcz imponujce, wyniki naukowo-techniczne. Do najwikszych wyczynw w tej dziedzinie naleay rakiety i sputniki, ktre zainauguroway na naszej planecie er kosmiczn. Tego awangardowego postpu naukowo-technicznego jednak nie udao si upowszechni. W gospodar-
207
ce centralnie planowanej dominowa imitacyjny postp naukowo-techniczny, osigany przez podgldanie i naladowanie krajw gospodarczo rozwinitych. Bardzo negatywne znaczenie miao rwnie to, e kraje realnego socjalizmu od samego pocztku zostay wprzgnite do rywalizacji militarnej z krajami gospodarczo rozwinitymi. Trzeba przy tym uwzgldni, e te ostatnie wytwarzay w przyblieniu poow produktu wiatowego, a kraje realnego socjalizmu mniej ni jedn czwart. Dla uzyskania rwnowagi militarnej midzy Wschodem i Zachodem co faktycznie nastpio kraje realnego socjalizmu musiay zmilitaryzowa swoj gospodark w skali przynajmniej dwukrotnie wikszej ni rozwinite kraje zachodnie. Wie si z tym wanie nadmierna rozbudowa przemysu cikiego (hutniczego, metalowego, energetycznego, maszynowego) kosztem przemysu lekkiego, spoywczego i rolnictwa, co doprowadzio do gbokiej deformacji strukturalnej produkcji, wydatnego zwikszenia materiao- i energochonnoci wytwarzanego produktu krajowego oraz ograniczenia poday dbr konsumpcyjnych. W ostatecznym rachunku kraje realnego socjalizmu, cznie z Polsk, nie wytrzymay konfrontacji z rozwinitymi gospodarczo pastwami kapitalistycznymi i musiay zej z areny historycznej. Mimo e na przeomie lat 70. i 80. Polska przeyta gbokie zaamanie gospodarcze, a z upywem czasu dynamika jej dochodu narodowego zmniejszaa si, to jednak per saldo (w caym pwieczu) syntetyczny wskanik jego wzrostu okaza si wysoki i najczciej wyszy ni w krajach zachodnioeuropejskich. Jest rzecz zrozumia, e ten relatywnie wysoki wynik ilociowy zosta zdeterminowany przez okrelone siy napdowe, ktre tkwiy wewntrz organizmu gospodarczego. Po pierwsze, gospodarka polska dysponowaa zdolnoci do formowania wysokiej stopy akumulacji, nierzadko dwukrotnie wikszej ni w krajach go208
spodarczo rozwinitych. Byo to zwizane z upastwowieniem na szerok skal rodkw produkcji przez scentralizowan wadz. W bezporednim zasigu wadzy pastwowej znalaza si w zwizku z tym wikszo rde akumulacji, a te, ktre pozostay poza jej granicami, drenowano za pomoc podatkw, dostaw obowizkowych i innych tego typu instrumentw. Centralizacja wadzy i autorytarne metody jej sprawowania pozwalay poza tym dzieli dochd narodowy z preferencjami dla akumulacji, kosztem spoycia biecego. Biece potrzeby spoeczne cierpiay na tym, ale wysok stop akumulacji uzyskiwano. Drug wan si napdow gospodarki polskiej bya jej skonno do penego wykorzystania zasobw siy roboczej, nie baczc na istotne przerosty w sferze zatrudnienia. Chodzio nie tylko o pene zagospodarowanie demograficznie okrelonej poday siy roboczej, ale rwnie o wykorzystanie ukrytego bezrobocia, ktre pocztkowo istniao w rolnictwie i w gospodarstwach domowych (kobiety). Jeli nawet to masowe zatrudnianie nie zostao w dostatecznym stopniu wykorzystane, to i tak tworzyo autentyczn si napdow wzrostu produkcji. Trzeci wan si napdow by swoisty efekt przemian strukturalnych. W pierwszych dziesicioleciach powojennych dokonywaa si w gospodarce gboka restrukturyzacja, ktr urzeczywistniano w procesie forsownej industrializacji. Masowe przemieszczanie zasobw siy roboczej z dziedziny mniej efektywnej (rolnictwo) do bardziej efektywnej (przemys przetwrczy) przyczyniao si do zwikszenia oglnogospodarczej wydajnoci pracy i dynamiki dochodu narodowego. Poniewa industrializacja kraju bya procesem ograniczonym czasowo, to zwizany z ni efekt przemian strukturalnych rwnie nalea do zjawisk przemijajcych.
209
Jeli uwzgldni przy tym rosncy opr spoeczny przeciwko utrzymywaniu zbyt wysokiej stopy akumulacji oraz hamulce tkwice w mechanizmie spoeczno-gospodarczym, to staje si jasne, dlaczego z upywem czasu w wczesnej gospodarce polskiej ujawnia si tendencja do zmniejszenia jej wzrostu. Mona byo temu przeciwdziaa, wprowadzajc do akcji intensywne czynniki produkcji, w tym zwaszcza postp naukowo-techniczny, jednake polska gospodarka w tym konkretnym wydaniu nie bya w stanie tego dokona, chocia jej wyniki ilociowe nie byy wcale ze. Po roku 1989 Polacy wczyli si do transformacji ustrojowej, szeroko otworzyli swoj gospodark na kraje gospodarczo rozwinite i mieli nadziej, e napyn stamtd dodatkowe impulsy postpu ekonomicznego i technologicznego. Powstaa w zwizku z tym nadzieja, e odziedziczone z przeszoci opnienie ekonomiczne zacznie by systematycznie nadrabiane.
Tabela 2. Relacja polskiego PKB na mieszkaca do analogicznej wielkoci w Unii Europejskiej (pitnacie krajw) (Unia = 100) 1989 32 1996 30 1990 28 1997 32 1991 25 1998 32 1992 26 1999 32 1993 27 2000 33 1994 28 2001 33 1995 29 2002 34 rdo: Obliczenia wasne. Por. ISKRA W., PolskaRosjaUE. Relacje ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 170.
Jednake rozbudzone w tej sprawie oczekiwania nie speniy si. Ju w pierwszych dwch latach, po roku 1989, na skutek recesji transformacyjnej opnienie ekonomiczne naszego kraju w stosunku do Unii Europejskiej gwatownie si powikszyo. Od roku 1992 zaczo si ono, co prawda, ponownie
210
zmniejsza, ale dopiero w roku 1997 udao si doj do punktu wyjciowego (32 proc.). Rozczarowanie wynikajce z tego byo due. Zamiast oczekiwanego pocztkowo skoku w kierunku Europy Zachodniej i Japonii terapia szokowa odrzucia nasz kraj na jeszcze bardziej odlege peryferie, zbliajc nas raczej do opnionych gospodarczo krajw Ameryki aciskiej. Poziom rozwoju gospodarki polskiej (rozpatrywany przez pryzmat PKB na mieszkaca) okaza si w 2000 roku minimalnie wyszy ni w Meksyku, ale ju powanie ustpowa poziomowi gospodarki argentyskiej i by w znacznie niszy ni w Brazylii. W celu odbudowy utraconych w stosunku do Unii Europejskiej pozycji Polska potrzebowaa omiu lat (19901997). Faktyczne nadrabianie opnienia (netto) zaczo si w Polsce w 1997 roku i do roku 2002 udao si nam zbliy do Unii Europejskiej zaledwie o dwa punkty procentowe. Do roku 2005 uczynilimy kolejny krok do przodu. Nasuwa si w zwizku z tym pytanie, jak mogyby wyglda w tej dziedzinie blisze i dalsze perspektywy? Dowiadczenie wykazuje, e prognozowanie, zwaszcza dugoterminowe, najczciej zawodzi. Niemniej, futurolodzy nie zraaj si i cigle si tym zajmuj. Sprbujemy wic, mimo wszystko, wyjani, co by si stao w przyszoci, gdyby w Polsce rednioroczny przyrost PKB wynis 4 proc., a w UE 2 proc. Wwczas relatywna pozycja Polski w stosunku do Unii Europejskiej (na podstawie PKB na mieszkaca) zwikszyaby si o osiem punktw procentowych na korzy naszego kraju. Przyczyny polaryzacji Przyczyny rnicowania poziomw w gospodarce wiatowej mona podzieli na ekonomiczne i pozaekonomiczne. W chronologii historycznej na
211
pierwszym miejscu znalazy si przyczyny polityczne i militarne. Chodzi mianowicie o kumulujce si w historii wojny, towarzyszce im podboje i grabiee, a take zabory i rozbiory, eksterminacje ludnoci miejscowej oraz kolonizowanie caych kontynentw. Wszystko to wprowadzao do gospodarki wiatowej pogbiajc si polaryzacj oraz sprzyjao formowaniu si w jej ramach bieguna bogactwa i bieguna ubstwa. Szczegln rol odegraa w tym wzgldzie kolonizacja Azji, Afryki i Ameryki aciskiej, ktrej dokonano w lad za wielkimi odkryciami geograficznymi. Do pierwszych odkrywcw nowych ldw nale Marco Polo, Krzysztof Kolumb, Vasco da Gama, Amerigo Vespucci, Ferdynand Magellan i inni. Za nimi poszli europejscy i pozaeuropejscy kolonizatorzy, ktrzy zbrojnie podbijali i podporzdkowywali sobie nowe terytoria oraz zamieszkae na nich ludy, utrzymujc je pod swoj kontrol przez cae dziesiciolecia i stulecia. Podbite terytoria wraz z ich bogactwami traktowano jako wasne. Indie nazwano w zwizku z tym Klejnotem w Koronie Brytyjskiej. Opr ludnoci miejscowej dawiono policyjnie, a gdy zachodzia potrzeba, umierzano go za pomoc wojska. Kolonizacji Ameryki aciskiej dokonywano na gruzach cywilizacji Majw, Aztekw i Inkw. Kolonizatorzy nie pogardzali rwnie rasizmem, stosowaniem pracy niewolniczej i handlem Murzynami. W okresie od XVI do XVIII wieku pastwami kolonialnymi stay si Anglia, Hiszpania, Portugalia, Holandia, Belgia i Francja, a w drugiej poowie XIX wieku Stany Zjednoczone, Wochy, Niemcy i Japonia. Moemy tu jednak ucili, e w poszczeglnych metropoliach wewntrzne terytoria byy od skolonizowanych wiksze: w Anglii 100-krotnie. w Belgii 66-krotnie, w Holandii 59-krotnie, we Francji 20-krotnie.
212
Jeli wczesne metropolie znalazy si pniej na szczycie wiatowego bogactwa, a wikszo krajw afrykaskich, azjatyckich i latynoamerykaskich pozostaa na dnie ubstwa, to kolonizacja przyczynia si do tego w niepolednim stopniu. Zrnicowanie PKB na 1 mieszkaca nie byo rwnie bez zwizku z eksplozj demograficzn, ktra w XX wieku dotyczya gwnie krajw sabiej gospodarczo rozwinitych. W latach 19201990 liczba ludnoci wiata zwikszya si prawie o 3,5 miliona osb, ale z tego oglnego przyrostu na Azj, Afryk i Ameryk acisk przypado 84 proc., a na kraje gospodarczo rozwinite tylko 16 proc. W rezultacie udzia sabiej rozwinitych kontynentw w oglnej liczbie ludnoci wiata zwikszy si w tym czasie z 66 do 80 proc. Na przykad w Afryce w latach 19851994 PKB w czystej postaci zwikszy si o 19,7 proc., a liczba ludnoci o 32,8 proc. W tych warunkach PKB na mieszkaca musia si zmniejszy i faktycznie zmniejszy si o 9,8 proc. W krajach gospodarczo rozwinitych, gdzie ludno wzrastaa niewspmiernie wolniej, przyrost PKB na mieszkaca zwikszy si w tym czasie prawie o 22 proc. Chiny, chcc unikn niekorzystnych ekonomicznie konsekwencji nadmiernego przyrostu naturalnego ludnoci, zastosoway polityk zmierzajc do jego radykalnego ograniczenia. Podobna tendencja ujawnia si rwnie w polityce demograficznej innych krajw. Oprcz przyczyn niezalenych od krajw opnionych w rozwoju istniej rwnie przyczyny od nich zalene. Chodzi tu zwaszcza o zdarzajc si niekompetencj elit rzdzcych, brak ich naleytej odpowiedzialnoci za losy kraju, nieuzasadnion czy te podejrzan usuno wobec kapitau zagranicznego, skonno do korupcji i rozkradania majtku narodowego, angaowania narodw w konflikty plemienne i wojny lokalne.
213
Omwione dotychczas przyczyny miay charakter pozaekonomiczny. Najwaniejsza przyczyna ekonomiczna tkwi w samym mechanizmie rynkowym i dotyczy walki konkurencyjnej. Jak kada walka posuguje si ona argumentem siy. Chodzi tu w pierwszej kolejnoci o si finansow, technologiczn, marketingow, kadrow i organizacyjno-menedersk. Rynek rozpatrywany przez pryzmat zwalczajcych si stron podobny jest do ringu. I tu i tam naprzeciw siebie staj zwalczajcy si przeciwnicy, ktrzy d do zwycistwa. Chocia taka walka moe trwa dugo bez rozstrzygnicia (do wzajemnego wyniszczenia si), to jednak w ostatecznym rozrachunku zwycizca moe by tylko jeden. Na autentycznym ringu bokserskim obowizuj jednak reguy, ktre w duym stopniu rwnowa siy zaangaowanych w walk przeciwnikw. Chodzi mianowicie o to, e do takiej konfrontacji dopuszczani s przeciwnicy z jednakow wag cik, lekk itd. Na rynku takie reguy nie obowizuj, jego uczestnicy wyboru nie maj. W walce konkurencyjnej bior udzia przedsibiorstwa due, rednie i mae, silniejsze i sabsze, sprawniejsze i mniej sprawne. Przy konfrontacji przedsibiorstw wikszych i mniejszych, silniejszych i sabszych zwycistwo z gry jest moliwe do przewidzenia i przechyla si zwykle w stron tych pierwszych. Pokonani w najlepszym przypadku spychani s na pozycje podrzdne, a w najgorszym bankrutuj. Oprcz tych alternatywnych rozwiza moe by jeszcze rozwizanie porednie. Rynek jest bowiem jednoczenie swoist szko, ktra wpaja swoim uczestnikom nastpujc maksym: jeli nie moesz pokona przeciwnika, to si z nim pocz. I przedsibiorstwa cz si, tworzc takie czy inne ugrupowania monopolowe. Ustanowiony przez nie monopol eliminuje konkurencj. W tym sensie jest zaprzeczeniem konkurencji i ta jego negacja cigle si od214
twarza. W konsekwencji konkurencja wprowadza do gry rynkowej coraz wiksze przedsibiorstwa, ktre przestaj si mieci w strukturach narodowych i przeksztacaj w konglomeraty o zasigu ponadnarodowym. Ich centrale pozostaj w krajach macierzystych, z reguy gospodarczo rozwinitych, a tworzone przez nie filie (za pomoc bezporednich inwestycji zagranicznych) sytuuj si w innych krajach. Korporacje ponadnarodowe, wraz z ich filiami, stay si w ten sposb wanymi, jeli nie najwaniejszymi podmiotami konkurencji midzynarodowej. Na rynki midzynarodowe kraje kieruj cae druyny swoich przedsibiorstw, ktre obok korporacji ponadnarodowych wczaj si do konkurencji. Pastwa lepiej rozwinite gospodarczo posyaj tam z reguy przedsibiorstwa silniejsze, lepiej wyposaone technicznie, oferujce atrakcyjniejsze towary i usugi oraz oferujce przystpne ceny. Przedsibiorstwa te maj poza tym wicej rodkw na reklam oraz na zorganizowanie i wyposaenie sprawnej sieci dystrybucji. Przedsibiorstwa z krajw gospodarczo opnionych takimi atutami najczciej nie dysponuj. Co si za tyczy korporacji ponadnarodowych, to mimo uzyskanej przez nie autonomii, one rwnie najczciej preferuj swoje kraje macierzyste i dlatego walk konkurencyjn prowadz nie tylko we wasnym, ale rwnie w ich interesie. Konkurencja midzy tymi wszystkimi przedsibiorstwami jest w ostatecznym rachunku konkurencj midzy krajami, w tym rwnie midzy gospodarczo rozwinitymi i opnionymi w rozwoju. Zwycistwo w midzynarodowej walce konkurencyjnej przechyla si zwykle na stron krajw gospodarczo rozwinitych, kosztem tych drugich. W okresie globalizacji przewaga gospodarcza krajw rozwinitych nie sabnie, lecz nasila si. W konsekwencji rynkow walk konkurencyjn zalicza si do najpotniejszych si sprawczych
215
polaryzacji gospodarki wiatowej, na ktr niemay wpyw wywiera rwnie wiele innych si sprawczych. Dodatkowe fakty i oceny Najbardziej zrnicowanie wida, gdy porwnuje si zamono ludzi i spoeczestw. Albo dokadniej bogactwo jednych z ndz drugich. Ludzko wytwarza produkcj (PKB) o wartoci okoo 67 bilionw dolarw (wedug PSN). Skoro jest nas prawie 6,7 miliarda, atwo jak nigdy wyliczy, e wychodzi na gow Ziemianina 10 tysicy dolarw rocznie. Od razu dodajmy, e mowa tu o dochodach, a wic o strumieniu w czasie. W porwnaniach midzynarodowych z reguy ujmowane s one w interwaach rocznych. Czasami bywa to mylce. Oto w 2006 roku Irlandia z PKB wynoszcym 44 500 dolarw per capita wyprzedzia Stany Zjednoczone (44 000). Kilka lat temu przegonia pod tym wzgldem Wielk Brytani (wedug tego samego rda w 2006 roku 31 800), co byo witowane jeszcze bardziej, ni dziaoby si to w przypadku wygrania w pik non. Ale wystarczy przelecie z Londynu czy Nowego Jorku do Dublina, aby w oczy rzucio si, kto jest bogatszy. Standard ycia bowiem jest funkcj nie tylko biecych dochodw (strumie), ale take nagromadzonego majtku konsumpcyjnego (zasoby). Kto moe ju zarabia wicej, ale wci jeszcze y w starym, gorszym mieszkaniu, jedzi gorszym autem, mie gorsz odzie. Tak wic statystyki o dochodach (i ich zrnicowaniu) trzeba odczytywa waciwie, nie wycigajc z nich zbyt daleko idcych wnioskw. W Gwinei Rwnikowej PKB na mieszkaca w 2007 roku zaiste siga 55 000 dolarw, dajc jej drugie miejsce na wiecie. Jest to trzykrotnie wicej ni w Argentynie albo na Wgrzech, ale standard ycia w tych krajach jest trzy216
krotnie wyszy ni w tropikalnej Gwinei. Kiedy jednak takie proporcje strumieni utrzymuj si przez dekady i pokolenia, to zrozumiae, e w rezultacie zasoby kraju o stale wyszym dochodzie musz przekroczy bogactwo tego z dochodami niszymi. Porwnujc przeto dochody zwaszcza PKB dobrze jest czyni to na tle duszej cieki czadowej, retro- i prospektywnie. rednia dochodw jest wypadkow olbrzymiego rozrzutu pomidzy krajami. Gdy wzi pod lup skrajne przypadki w ukadzie midzypastwowym, to stosunek PKB na mieszkaca kraju najbogatszego (Luksemburg, 71 400 dolarw) do przecitnego dochodu na gow w kraju najbiedniejszym (Somalia, poniej 600) wynosi 120:1. Gdyby porwna redni dochd najbogatszego jednego procenta obywateli USA (trzy miliony osb z dochodem sigajcym 700 000 dolarw rocznie) z przecitnym dochodem najbiedniejszego jednego procenta ludnoci Demokratycznej Republiki Konga (650 tysicy osb z okoo 140 dolarami), to relacja wynosi jak 5000:1. W USA tyle w cztery dni, co w Kongu, zwaywszy na redni dugo trwania ycia (57 lat), przez cae istnienie... Tak gigantyczne zrnicowanie jest produktem historii. Pamitamy: pi wiekw temu poziom ycia by rwnie ndzny w Ameryce, jak w Afryce. Dzisiaj redni dochd w USA przekracza przecitny dochd Afryki ponad dwudziestokrotnie. Ale dzieem zaledwie dwu pokole jest coraz wiksze zrnicowanie standardw ycia pomidzy Azj Wschodni a subsaharyjsk Afryk. Podczas gdy w pierwszym regionie (oczywicie, cznie z Chinami) PKB na mieszkaca w porwnaniu z 1960 rokiem skoczy w sposb imponujcy, poprawiajc jako ycia caych narodw zasadniczo, bo a 34-krotnie, to w drugim o ladowe 25 procent. Tyle co nic, zwaywszy na rozkad w czasie. Wtedy, niecae pidziesit lat temu, Korea Poudniowa i Tajwan byy tak biedne, jak wtedy
217
i teraz Kenia i Ghana. Aktualnie PKB na gow w tej pierwszej parze wynosi odpowiednio okoo 25 000 i 30 000, a w drugiej 1200 i 2700 dolarw. W roku 1960 we wszystkich czterech krajach byo takie samo ekonomiczne dno. Podobnie wyglda porwnanie wci skrajnie biednego Kamerunu z imponujco rozwijajc si Malezj. Potrafia ona utrzyma przez cztery kolejne dekady tempo wzrostu podwajajce poziom produkcji co dziesi lat i obecnie PKB na gow wynosi 5800 dolarw (wedug kursu rynkowego; wedug PSN okoo 13 700). W Kamerunie, ktry startowa z niewiele niszego poziomu w 1960 roku (odpowiednio okoo 500 i 770 dolarw, liczc wedug kursu rynkowego), wynosi on niewiele wicej okoo 920 dolarw (wedug PSN 2400). Co gorsza, dochd Kamerunu podczas ostatnich dwudziestu lat spad bezwzgldnie. Takich krajw, zwaszcza w Afryce, jest wicej. Przykady te pokazuj dwie strony tego samego medalu: zastj i rozwj. Skoro jedni tkwi w miejscu albo brn powoli, a inni pdz szybko do przodu, nie moe dziwi narastanie zrnicowania w poziomie dochodw. Zrnicowanie dochodw z wszystkimi tego konsekwencjami wystpuje w rozmaitych przekrojach. Take wewntrz krajw, rejonw, miast. W Rio de Janeiro ulica rozdzielajca favela Rocinha od zamonej dzielnicy Gvea jest jakby granic pomidzy dwiema rzeczywistociami. Siedemnastokrotnie wysze dochody i dziewiciokrotnie nisze bezrobocie w tym drugim rejonie przekadaj si na o trzynacie lat dusze ycie ni w ssiednim slumsie. Niewiele mniej szokujce dysproporcje atwo znale w najbogatszych metropoliach wiata, w Melbourne, Hongkongu, Johannesburgu, Rzymie, Chicago. W krajach biedniejszych jednake, zwaywszy na oglnie niszy poziom rozwoju, czsto s one wrcz zabjcze dosownie dla tych z dou spoecznej drabiny.
218
Dystans w kategoriach PKB to wieki, dystans w kategoriach NRI lata. To ma implikacje dla rozwoju. Mnstwo politykw i ekspertw, analitykw i publicystw utyskuje, jak to le jest, e pita cz ludzkoci egzystuje za mniej ni rwnowarto symbolicznego dolara dziennie, traktowanego konwencjonalnie jako granica ndzy. Poniej 2 dolarw dziennie, co z kolei traktuje si jako poziom biedy, yje 2,6 miliarda ludzi, poowa mieszkacw tzw. krajw rozwijajcych si. Szczeglnie agendy ONZ parajce si problematyk rozwoju oraz Bank wiatowy od kilkunastu lat epatuj nas danymi i analizami na ten temat. Bank szczeglnie eksponowa rok 2004, w ktrym to, po raz pierwszy od kilkunastu lat stosowania tej uproszczonej i medialnie nonej miary, liczba ludnoci yjca na takim poziomie spada poniej miliarda, do 986 milionw. To ju tylko 18,4 procent mieszkacw krajw rozwijajcych si. Przywdcy polityczni bogatych krajw, midzynarodowe organizacje gospodarcze i finansowe, powizana z nimi cz rodowiska ekonomistw rozwoju, wszyscy oni usiuj sugerowa, e jest to skutek ich pomocy oraz realizacji polityki rozwojowej zgodnie z ich radami. Bynajmniej. Powinni by dozgonnie wdziczni idcym nieortodoksyjn drog Chinom. To one, nie suchajc neoliberalnych rad, tworz fakty, ktre robi tak korzystne dla Banku wiatowego i Midzynarodowego Funduszu Walutowego, dla nowojorskich i genewskich ekspertw wraenie. Ot podczas pitnastu lat (19902004) liczba biedakw wicych koniec z kocem za rwnowarto sumy nie wikszej ni 30 dolarw miesicznie (konsekwentnie, liczc wedug siy nabywczej) spada w Chinach z 374 do 128 milionw. Wtedy byo to tam 33 procent ludnoci, teraz ju tylko 9,9 procent. I liczba ta nadal spada. Dla kontrastu, w subsaharyjskiej Afryce odsetek ten zmniejszy si minimalnie, z 46,7 do 41,1 procent popula219
cji, a w liczbach bezwzgldnych wzrs z 240 do 298. W 1990 roku ndzarzy w Chinach byo ptorakrotnie wicej ni w Czarnej Afryce. W roku 2008 jest ich trzykrotnie mniej. Narzekania na trudy ycia za mniej ni dolara dziennie sycha najczciej na konferencjach w luksusowych hotelach i kurortach, na ktre dociera si za subowe pienidze klas biznes, albo z ust rozmaitych doradcw i ekspertw organizacji rzdowych, regionalnych bankw rozwoju, midzynarodowych organizacji gospodarczych i finansowych. Mcz si, latajc z zachodnich metropolii do stolic krajw biednych, cho tam najczciej przebywaj w luksusowych hotelach, z ekstra dietami po sto, dwiecie dolarw na dob i ga piset, tysic dolarw dziennie. Za fachowo paci trzeba, ale sporo jest przy tym pienidzy wyrzuconych w boto. Albo w piasek. Szaty si rozdziera na politycznych mityngach, w klimatyzowanych gabinetach biurokratw, na mniej czy bardziej naukowych seminariach. Czyta si o tym w gazetach i wysuchuje telewizyjnych komentarzy ilustrowanych niby-wstrzsajcymi obrazkami, siedzc w kapciach w fotelu. Prawie nikim to jednak nie wstrzsa. Bo nie tylko nikt spord tych, co ogldaj telewizj i czytaj gazety, ale take spord tame gadajcych i piszcych o marnocie ywota za mniej ni dolara na dob nigdy tego nie dowiadczy. Jak zatem yje si za tak marne pienidze? To zaley gdzie, ale oglnie marnie. Zupenie inaczej w gsto zagniedonych slumsach latynoskich, azjatyckich czy afrykaskich molochw, gdzie jest gono, brudno, duszno i bywa niebezpiecznie, inaczej na roli, gdzie na wikszej przestrzeni wie si sezon z sezonem po to, by powiza koniec z kocem. yjcy w slumsie spdzaj tam wikszo czasu, cho niektrym zdarza si zarobi jaki grosz dorywczo na miecie. Na wsi i w buszu mona
220
czasami co zowi albo upolowa, ale i to coraz rzadziej. Czsto nie ma adnej szkoy, brakuje nawet felczera. Nie ma wody biecej i kanalizacji. Nie ma te elektrycznoci i wszystkiego tego, co ona zasila. Wielu goduje, sporo choruje. Czciej w slumsach ni na prowincji. Egzystencja w duym stopniu zaley od aury, od kaprysw natury, zwaszcza na terenach wiejskich. Ona nieraz bardziej decyduje o przeyciu ni pienidze, ktrych prawie wcale nie ma, bo w zacofanych rolniczo krajach wci podstawowa cz aktywnoci gospodarczej biegnie w ramach bezpieninej gospodarki naturalnej. wiat si zagszcza, a najbardziej jego najbiedniejsze regiony. Sto lat temu 70 procent ludnoci mieszkao w biednych krajach. To byo nie wicej ni 1,2 miliarda ludzi. Dzisiaj tylu jest ndzarzy, a w krajach biednych yje ju 80 procent ludnoci, czyli 5,3 miliarda. Wikszo na wsi, cho w skali caego wiata liczba mieszkacw miast i wsi zrwnaa si. Najgorzej yje si w przeludnionych, brudnych miastach, bez odpowiedniej infrastruktury technicznej, z olbrzymim bezrobociem, przestpczoci, w zatrutym rodowisku. Stamtd te najwicej modych ludzi chce uciec, wyemigrowa. Nikt nie wie lepiej ni oni, e tam si na dusz met y nie da. Mao kto wytrzymuje. Trzeba z czasem albo wyjecha, albo umrze. Ci, co nie umieraj, yj. Rnie. Bardzo rnie. Od ndzy i biedy poprzez redniactwo i wzgldny dostatek po zamono i bogactwo. Na samych kracach mona by jeszcze doda egzystencj na granicy ycia i mierci, po jednej stronie, oraz w przepychu, po drugiej. Niestety, codziennie kto, dziesitki tysicy, umiera z godu i niedoywienia. Te codziennie kto nie wie, w co zainwestowa albo na co roztrwoni pienidze. Niestety, tych pierwszych jest duo wicej ni tych drugich. Podczas gdy jedni niewielu yj od projektu do projektu, od interesu do interesu, od wakiego wydarzenia politycznego do
221
kolejnej ekstrawagancji towarzyskiej, inni bardzo wielu yj od rana do wieczora. Jeszcze inni take wielu od pierwszego do pierwszego albo od zbiorw do zbiorw. Kryj si za nimi niebywale spektakularne sukcesy, ale i poaowania godne klski. Recesje, depresje, stagnacja. Dolina ez. Kiedy si patrzy wstecz na ostatnie kilkadziesit lat, wikszo przypadkw chronicznego zastoju da si wyjani czterema czynnikami, ktre rygluj postp ekonomiczny. Na pierwszym miejscu trzeba wymieni konflikty zbrojne i wojny. Blisko trzy czwarte ludzi yjcych w biedzie zamieszkuje w krajach, ktre byy, a niektre nadal s uwikane w wojn (midzy innymi Demokratyczna Republika Konga, Palestyna, Kamboda, Gwatemala). Ponad jedna czwarta przypadkw zastoju i biedy da si wyjani brakiem umiejtnoci wykorzystania zasobw naturalnych (Nigeria, Sudan, Liberia, Boliwia). Pewne kraje nie mog przerwa bdnego koa niemocy ze wzgldu na szczeglnie niekorzystne pooenie geopolityczne, trudn dostpno geograficzn i niekorzystne ssiedztwo (choby Czad, Niger, Armenia, Nepal). Wreszcie czwarta przyczyna, ktra dotyka wicej krajw ni pozostae bolczki razem wzite, to fatalne rzdy i ze zarzdzanie makroekonomiczne. Jeli plagi te si kumuluj, to mamy do czynienia nie tylko z zastojem, ale wrcz z cofaniem si poziomu gospodarczego. Nieszczcia chadzaj nie tylko parami, ale bywa, e i gromad. Jakby mao byo powodw biedy i ndzy, to wybryki natury w poczeniu ze sab infrastruktur i brakiem stosownych zasobw rzeczowych i finansowych wywouj duo wicej szkd w krajach biednych ni w bogatych. Trzsienie ziemi o takiej samej sile w Japonii i Pakistanie pociga za sob zgoa odmienne skutki w postaci ofiar w ludziach i strat majtkowych. Powd w Czechach i Bangladeszu to inny kataklizm, nawet gdy w kategoriach fizycznych s to podobne
222
wydarzenia. Susza w amerykaskiej Kalifornii i na meksykaskim Pwyspie Kalifornijskim to nie ta sama susza. ywioy naturalne o potnej sile mog zaszkodzi dotknitym nimi regionom w kraju rozwinitym. Kraj may mog zdewastowa i cofn go o lata w poziomie produkcji. Po kilku latach statystyki pokazuj powrt do status quo ante, co urednia stop wzrostu na stagnacyjnym zerze. Jak jest w Polsce? Dziesita cz obywateli rezydujcych w kraju to okoo 3,8 miliona. Tak oto dziesi procent ludnoci o najwyszych dochodach uzyskuje okoo 81 000 rocznie albo 6750 zotych miesicznie. Na drugim kracu znajduje si 3,8 miliona Polakw z dochodem odpowiednio zaledwie 9200 i 770 zotych. Taki rozkad plasuje Polakw gdzie w rodkowej czci wiatowego wachlarza. Jest to zarazem wiksze zrnicowanie w porwnaniu z okresem sprzed dekady i dwu. Szczeglne zmiany dokonyway si, podobnie jak na caym obszarze posocjalistycznym, w pierwszej poowie lat 90., wraz z wejciem w faz ustrojowej transformacji gospodarki w rynkow. Przetasowania i ewolucja trwaj nadal, ale w biecej dekadzie zmiany s duo agodniejsze i dokonuj si na mniejsz skal.
RDO ISKRA W., Polaryzacja gospodarki wiatowej i jej przejawy w Polsce, Ekonomiczno-Informatyczny Kwartalnik Teoretyczny, 2006, nr 7, WSE-I, s. 2235.
223
KOODKO G.W., Wdrujcy wiat, Warszawa 2008, s. 13. Przypisy

1
Pod pojciem polaryzacji bdziemy rozumieli z jednej strony rnicowanie poziomw rozwoju gospodarczego, z drugiej za ich wyrwnywanie. 2 FRIEDMAN M., Druga rewolucja gospodarcza, Wprost, 2005 nr 39. 3 May rocznik statystyczny, Warszawa 1939, s. 6667.
224
14. GLOBALNE KRYZYSY EKONOMICZNE
Kryzys w latach 19291933

Wielki boom na rynku akcji w latach dwudziestych by klasyczn spekulacyjn bak mydlan. Ceny rosy z powodu nadziei i marze, a nie dlatego, e zyski i dywidendy wypacane przez spki szybko rosy. W kocu, ta baka pka. W czarnym padzierniku 1929 r. rozpocz si krach. Wszyscy zostali zapani; nalecy do pierwszej ligi profesjonalici oraz marni amatorzy A. Mellon, J.D. Rockefeller, inynier, ktry zosta prezydentem, mieszkacem Biaego Domu i wielki ekonomista z Yale, profesor Irving Fisher. Wydawao si, e rynek nie ma dna. Maklerzy musieli sprzedawa obcione dugiem rachunki inwestorw, ktrzy nie byli duej w stanie dostarcza funduszy, gdy ceny akcji zniszczyy ich finansowane kredytem inwestycje. Ceny akcji spaday nadal. Nawet ci, ktrzy nie kupowali na kredyt, stracili do koca roku jedn trzeci kapitau, a pi szstych do 1932 r. Skoczy si rynek bykw. Jego miejsce zaj znikujcy rynek niedwiedzi sprzedajcych akcje w przewidywaniu spadku cen. I tak jak pierwszy y marzeniami, drugi by niszczony zymi snami. Miliardy dolarw wartoci akcji byy niszczone kadego miesica, co pochaniao nie tylko kapita pochodzcy z zyskw spekulacyjnych, ale take wdowi grosz zainwestowany przypuszczalnie po to, aby przynosi stay dochd. Kursy akcji uwaanych za szczeglnie bezpieczne (blue-chip), takich jak akcje United States Steel, spady z najwyszego poziomu wynoszcego 261 USD w roku 1929 do 21 USD w 1932 r. Mniej godne szacunku akcje (na przykad Studebakera) stay si bezwartociowe.
225
W kocu, po kryzysie bankowym w 1933 r., rynek akcji zacz wraca do zdrowia. Wykres 1 przedstawia histori dobrze znanego wskanika przecitnych cen akcji przedsibiorstw przemysowych (wskanika Dow-Jonesa indeksu akcji, ktry ledzi przecitne ceny trzydziestu najlepszych akcji) od poowy lat dwudziestych do 1984 r. Wynika z niego, e rynek akcji wrci do poziomu z roku 1929 dopiero w roku 1955.
Wykres 1. Wskanik przecitnych cen akcji przedsibiorstw przemysowych DowJonesa
Po drugiej wojnie wiatowej rynek wspi si ostro, chocia z okresowymi zaamaniami, ktrym czsto towarzyszyy recesje. W roku 1965 osign szczyt, po czym wi si meandrami w gr i w d, a do nastpnego szczytu w lecie 1982 r. Gdzie si to skoczy? Czy istnieje krysztaowa kula, za pomoc ktrej mona by przewidzie ruchy kursw akcji?
226
Kryzys roku 2008 i lat pniejszych Kryzys finansowy rozpocz si od destabilizacji na rynku nieruchomoci w Stanach Zjednoczonych. Klimat kryzysu finansowego tworzya polityka niskich stp procentowych Systemu Rezerwy Federalnej, realizowana po 2000 roku przez Allana Greenspana. Od roku 2000 do roku 2003 gwna stopa procentowa spada z 6,5 proc. do 1 proc. Taka polityka sprawia, e oszczdzanie stracio sens i co ciekawe nastpio zduszenie inwestycji w sferze realnej poza inwestycjami w nieruchomoci. Wieloletnia polityka niskiego oprocentowania i kredytw doprowadzia do tego, e atwo byo o zakup domw ponad zarobkowe moliwoci obywateli. Inwestowanie w dziedziny inne ni rynek nieruchomoci (przynoszce tylko znikome dochody) przestao si opaca. Nie warto byo te oszczdza w tradycyjny sposb. Dochd z lokat bankowych by przecie niski. Opacalne stao si natomiast zaduanie w nadziei na przyszy zysk. W konsekwencji osabiano staromodn ide oszczdzania na rzecz spekulacyjnych, wydawaoby si pewnych lokat wanie w nieruchomoci. Historia finansw dowodzi, e polityka niskich stp procentowych zawsze koczy si marnotrawstwem ograniczonego zasobu, jakim jest kapita. Na skutek wzrostu stp procentowych nabywcy domw na kredyt popadli w ptl zaduenia. To byo powodem gwatownego spadku wartoci zastaww hipotecznych, aktyww bankowych, a nastpnie zaamania handlu zadueniami i poyczkami. Kredyty na zakup domw udzielane s w USA wedug oprocentowania staego (fixed), relatywnie wysokiego, lub wedug oprocentowania zmiennego (adjustable), nieco niszego. Ogromna rzesza obywateli o niskich zarobkach preferowaa poyczki o zmiennej stopie procentowej. Miesiczne raty
227
odsetkowe byy bowiem nisze anieli przy wyborze stopy procentowej staej. Przy wyrubowanych cenach domw miao to bardzo istotne znaczenie. Banki rwnie preferoway stopy adjustable, gdy w ten sposb przerzucay ryzyko zmiany stopy procentowej na klientw Dla zachty stwarzay lepsz opacalno takich transakcji dla swoich agentw poyczkowych. Kiedy pojawiy si pierwsze niemiae jeszcze oznaki kopotw patniczych klientw, zwaszcza tych o nieregularnych dochodach, banki podniosy drastycznie cen poyczki najczciej z 7 do 12 proc. To spowodowao wzrost miesicznych rat kapitaowych o 50 proc. Ryzyko zmiennej stopy procentowej urzeczywistnio si. Miliony kredytobiorcw popady w puapk zaduenia i w rezultacie, kopoty zaczy odczuwa te i banki. Udzia zych dugw w portfelach ich nalenoci kredytowych wzrs. Musiao to odbi si na ich pynnoci, czyli zdolnoci do biecego regulowania zobowiza. Dochodzio do sytuacji przyznawania kredytw na zakup domw bez koniecznoci udokumentowania rde i wysokoci dochodw. Pojawi si osobliwy rodzaj kredytw tzw. subprime, czyli kredytw o niszej jakoci, faktycznie nadajcych si do windykacji. W roku 2006 szacowano, e rynek kredytw subprime wynosi 1,21,5 biliona dolarw i stanowi 1014 proc. wartoci wszystkich kredytw. Ekspansja kredytowa bya tak opacalna, e lekcewaono rygorystyczne monitorowanie zdolnoci patniczej klientw. Skoro w portfelach wierzytelnoci bankw rs udzia zych dugw klientw, to cig zdarze zmierzajcych w przeciwnym kierunku zosta uruchomiony. Trudnoci klientw w regulowaniu zobowiza zmuszay banki do przejmowania i sprzeday nieruchomoci, prowadzc do spadku ich cen rynkowych, a tym samym do spadku wartoci zabezpiecze. Nie jest atwo i szybko upynni nieruchomo po korzystnej cenie. Banki zaczy odczuwa
228
niedobr pynnoci finansowej, mimo e portfel ich aktyww by imponujcy. W konsekwencji stopniowo spaday rynkowe ceny obligacji hipotecznych, w ktre to walory agresywnie inwestoway niebankowe instytucje finansowe, a wrd nich przede wszystkim banki inwestycyjne. Kurczya si warto portfela nagromadzonych aktyww finansowych i biece dochody z odsetek. Dalsz konsekwencj byo acuchowe pogorszenie pynnoci finansowej inwestorw. Skrajnym przejawem narastajcych trudnoci patniczych stao si bankructwo banku Lehman Brothers. Sektor bankw inwestycyjnych, specjalizujcy si w organizowaniu emisji iw obrocie papierami wartociowymi, by tym segmentem instytucji finansowych, ktry ponis najwiksze straty w wyniku kryzysu. Czynnikiem, ktry pogbi kryzys, bya sekurytyzacja nalenoci kredytowych bankw komercyjnych. W pogoni za nowymi zyskami rozszerzay one akcj kredytow ponad nagromadzone wkady klientw. Dodatkowym rdem funduszy poyczkowych stay si emitowane przez nie obligacje, ktrych pokryciem byy same nalenoci kredytowe. Nalenoci te byy po czci aktywami obarczonymi ryzykiem niewypacalnoci kredytobiorcw. W tej czci nie powinny wic suy emisji nowych papierw dunych, ale fundusze ze sprzeday obligacji bankowych umoliwiay ponowne rozszerzanie akcji kredytowej i tworzenie nowych dochodw. W rezultacie, finansowano spekulacj. W lad za tym zmniejszaa si liczba zawieranych polis ubezpieczeniowych. Wysoka wiadomo ubezpieczeniowa w USA sprawia bowiem, e nowo nabywane nieruchomoci zazwyczaj s natychmiast ubezpieczane. Wpywy z ubezpiecze obniay si te na skutek spadku rynkowych cen nieruchomoci.
229
Warto polisy okrelano przecie w stosunku do nieustannie malejcej wartoci rynkowej podstawy ubezpieczenia. Kryzys firm ubezpieczeniowych wynika jeszcze z innej przyczyny. Kredyty hipoteczne udzielane przez banki komercyjne i inne instytucje specjalizujce si w tym produkcie ubezpieczane byy wanie w firmach ubezpieczeniowych. Niewypacalno kredytobiorcw oznaczaa automatycznie realizacj wypat z gwarancji ubezpieczeniowych. Istotn przyczyn kryzysu finansowego bya bdna polityka finansowa Stanw Zjednoczonych. Podrczniki z makroekonomii w sposb oczywisty podkrelaj pozytywny wpyw rwnowagi budetowej na gospodark. Istniejce przez dziesiciolecia deficyty budetowe doprowadziy zaduenie Ameryki do astronomicznych rozmiarw. Dodatkowa emisja pienidza na pokrycie spoecznie susznych programw rzdowych to owoc ambicji politycznych. Mona oczywicie argumentowa, e w przypadku kraju o walucie midzynarodowej, jakim s Stany Zjednoczone, deficyty budetowe nie musz go destabilizowa. Ale wyrazem nadmiernych wydatkw stay si nastpnie astronomiczne deficyty bilansu obrotw biecych. Ten drugi by ju wyrazem braku strukturalnej rwnowagi zewntrznej, prowadzc do osabienia pozycji dolara na midzynarodowych rynkach walutowych. Deprecjacja kursu dolara wobec euro i japoskiego jena potgowaa wzrost cen ropy naftowej na wiecie, dziaajc recesyjnie na produkcj i zatrudnienie. wiatowe ceny ropy naftowej wyznaczane s przecie w walucie amerykaskiej. Poniewa koszty energii s bardzo istotnym elementem oglnych kosztw produkcji w wikszoci bran gospodarki, zapanowa zatem pesymizm co do dalszych perspektyw wzrostu gospodarczego. Optymizm inwestorw odnonie do wysokich zwrotw z akcji
230
zgas. Na giedach zacz przewaa spadkowy trend zmian cen papierw udziaowych. Efekt domina doprowadzi do paniki i masowej wyprzeday akcji na wikszoci rynkw kapitaowych. Zadziwiajca bya zbieno zmian cen akcji w caym wiecie. Powizania gospodarcze midzy krajami, powodujce zbieno aktywnoci gospodarczej, miay odzwierciedlenie w synchronizacji waha koniunktury giedowej. W pogoni za kapitaem banki zacigay dodatkowo poyczki na zagranicznych i krajowych rynkach pieninych oraz na rynku ponadnarodowym, zwanym rynkiem eurowalutowym. Przykadowo, amerykaskie banki poyczyy bankom z innych krajw 10 bilionw dolarw, a banki europejskie prawie 5 bilionw euro. Eksplozj poyczek midzy bankami w rnych walutach uatwi rozwj transakcji swapowych. Mnonik dwigni finansowej (kreacji kredytw z dostpnych kapitaw) zosta zwielokrotniony znacznie powyej mnonika ustalonego w Bazylei. Ale i to nie wystarczao. Nie czekajc na realizacj dochodw z wierzytelnoci kredytowych, banki sprzedaway je tworzonym przez siebie funduszom sekurytyzacyjnym. Fundusze sekurytyzacyjne przejmoway aktywa kredytowe pacc bankom macierzystym yw gotwk, a te ponownie uruchamiay akcj kredytow. Deprecjacja kursu dolara nasilia spekulacj na midzynarodowych rynkach finansowych. Sprzyja temu system kursw pynnych midzy najwaniejszymi walutami wiata i rozwj derywatw walutowych. Walutowe transakcje swap i opcje walutowe poczone z handlem akcjami zaczy by wykorzystywane w celach spekulacyjno-zarobkowych. Transakcje swap i opcje walutowe tradycyjnie s stosowane przez sektor eksportowo-importowy dla zabezpieczenia si przed ryzykiem kursowym. Obecnie zaczy by uywane w celach czysto spekulacyjnych. Ponadto, nastpowaa stopniowa erozja
231
midzynarodowych funkcji waluty amerykaskiej na rzecz euro. Wszystko to sprzyjao przemieszczaniu si kapitau spekulacyjnego z kraju do kraju, z destabilizujcymi konsekwencjami dla krajowych rynkw finansowych. Globalizacja rynkw finansowych sprzyjaa przemieszczaniu si kapitau portfelowego z kraju do kraju w celach spekulacyjno-dochodowych. Obecny kryzys ujawnia niedostatki systemu nadzoru instytucji finansowych. Kady kraj realizuje polityk kontroli systemu finansowego we wasnym zakresie, mimo e instytucje podlegajce nadzorowi dziaaj w skali globalnej. Kady kraj ma te odrbny system nadzorczy. Zagraniczny obszar transakcji bankw, funduszy inwestycyjnych i funduszy emerytalnych wymyka si spod kontroli wadz krajowych. Ponadto, proceder tworzenia odrbnych, zalenych organizmw finansowych z wasnymi bilansami przez banki macierzyste suy rozmyciu prawdziwego obrazu ich sytuacji finansowej. Z ksig zagroonego banku wyprowadza si bowiem toksyczne aktywa, aby upikszy bilans spki gwnej. Niezbdne jest zatem stworzenie nadzoru ponadnarodowego, zdolnego do nadzoru kompleksowego, skonsolidowanego w ramach caej grupy kapitaowej bez wzgldu na zasig terytorialny i formy organizacyjne. Nadzr ponadnarodowy powinien obejmowa take dziaalno instytucji finansowych ulokowanych na tak zwanych rynkach zewntrznych (offshore) Nadzr finansowy w rajach podatkowych jest uproszczony bd nie istnieje w ogle. Dozwolone s tam transakcje o najwyszym ryzyku. Dziaalno instytucji finansowych jest praktycznie nieuchwytna, gdy rejestracj transakcji lokacyjno-kredytowych cechuje prostota i czsto zafaszowanie. Midzynarodowe grupy kapitaowe, zarejestrowane w rajach podatkowych, ksiguj tam przepywy finansowe na ogromne sumy, w rzeczywistoci
232
dokonywane zupenie gdzie indziej. Unikaj w ten sposb wysokich obcie podatkowych grocych im w krajach macierzystych. Unikaj rwnie kontroli i konsekwencji nieprzestrzegania norm ostronociowych na tych rynkach, gdzie nadzr finansowy jest dobrze zorganizowany. Istnieje obawa, e obecna polityka rzdu USA, sprowadzajca si do pomocy bankrutujcym instytucjom finansowym, pomocy przemysowi samochodowemu i innym mechanizmom aktywizacji gospodarki, bdzie miaa charakter kryzysogenny. Na ratowanie upadajcych podmiotw gospodarczych wydano ju ponad 730 mld USD. Zapowiadane s dalsze wydatki infrastrukturalne na sum ponad 120 mld USD. Prawdopodobnie nie jest to koniec dziaa nowej administracji amerykaskiej w walce z kryzysem, ktry teraz przenosi si do sfery produkcji. Efektem polityki stymulacji gospodarki moe by wzrost deficytu budetowego w przyszym roku o 2 biliony USD. RDO SAMUELSON P.A., NORDHAUS W.D., Ekonomia 1, Warszawa 1996, s. 440444. KAZIMIERCZAK K.T., Czynniki determinujce narastanie midzy-
narodowego kryzysu ekonomicznego, w: wiatowy kryzys finansowy, pod red. P. Boyka, Warszawa 2009, s. 3349.
233
15. WIZJA SPRAWIEDLIWEJ GLOBALIZACJI W UJCIU AMERYKASKIEGO NOBLISTY (J.E. STIGLITZA)
Sze reformatorskich przeksztace Przebieg debaty nad globalizacj polega na przejciu od oglnego uznania, e pod kadym wzgldem dzieje si z ni co niedobrego, co stanowi realn podstaw do wyraania co najmniej niezadowolenia, a do pogbionej analizy zwizkw midzy specyficznymi cechami stosowanej polityki a specyficznymi cechami jej niezadowalajcych efektw. Eksperci i decydenci polityczni s obecnie zgodni co do tego, w jakich dziedzinach powinny nastpi zmiany. Jakie zmiany, due i mae, mog sprawi, eby globalizacja dorosa do spenienia swoich obietnic lub przynajmniej zbliya si do tego? Jak moemy j usprawni, by funkcjonowaa naleycie? Doprowadzenie do tego, eby globalizacja przynosia oczekiwane efekty, nie bdzie spraw atw. Ci, ktrzy odnosz korzyci z obecnego systemu, bd si sprzeciwia zmianom, a s oni bardzo potni. Ale siy wpywajce na zmiany zostay ju uruchomione. Dojdzie do reform, nawet jeli pocztkowo bd one niewielkie. Mam nadziej, e wizja przedstawiona w tej ksice pomoe doprowadzi do reform opartych na szerszym spojrzeniu na to, co dzisiaj jest ze. Zawiera ona rwnie wiele specyficznych sugestii co do tego, w jaki sposb polepszy funkcjonowanie globalizacji. Niektre z proponowanych usprawnie s niewielkie i nie powinny napotka silnego sprzeciwu; inne za s tak powane, e mog caymi latami czeka na realizacj. Wiele problemw musi zosta rozwizanych. Sze obszarw, w ktrych spoeczno midzynarodowa stwierdzia, e pod kadym wzgldem le si
235
dzieje, jest ilustracj zarwno postpu, jaki zosta osignity, jak i dystansu, jaki pozosta jeszcze do przebycia. n Wszechobecno ubstwa Ubstwo stao si w kocu problemem globalnym. Organizacja Narodw Zjednoczonych i takie wielonarodowe instytucje, jak Bank wiatowy, zaczy wreszcie zwraca wicej uwagi na konieczno jego redukcji. We wrzeniu 2000 r. okoo 150 gw pastw i szefw rzdw wzio udzia w Milenijnym Szczycie w siedzibie ONZ w Nowym Jorku i podpisao dokument o Milenijnych Celach Rozwoju, zobowizujcy do redukcji poziomu ubstwa do 2015 r. o poow.1 Wyodrbniono wiele wymiarw ubstwa polegajcego nie tylko na nieodpowiednich dochodach, ale rwnie np. na nieodpowiedniej ochronie zdrowia czy zaopatrzeniu w wod. Do niedawna w pogldach prezentowanych przez MFW groway dyskusje polityce gospodarczej i organizacja ta, tradycyjnie, skupiaa uwag na inflacji, a nie na pacach, bezrobociu i ubstwie. Zdaniem czonkw tej organizacji, redukcja ubstwa bya zadaniem Banku wiatowego, za jej misj byo doprowadzenie do globalnej stabilizacji gospodarczej. Niestety ta koncentracja na inflacji i ignorowanie problemw zatrudnienia przyniosy oczywiste rezultaty: wzrost bezrobocia i ubstwa. Najwaniejsze jest teraz to, e MFW, przynajmniej formalnie, zaliczy redukcj ubstwa do swoich priorytetw. Wreszcie stao si jasne, e otwarcie rynkw (obnienie barier handlowych, otwarcie dla przepyww kapitau) samo przez si nie rozwie problemu ubstwa, a moe nawet pogorszy sytuacj. Do rozwizania tego problemu potrzebna jest wiksza pomoc i uczciwszy system handlowy.
236
n Potrzeba pomocy zagranicznej i odduenia W marcu 2002 r. w Monterrey (Meksyk) na Midzynarodowej Konferencji w sprawach Finansowania Rozwoju, w ktrej uczestniczyo 50 gw pastw rzdw oraz 200 ministrw, kraje wysoko uprzemysowione zobowizay si m.in. do powanego powikszenia pomocy do 0,7% swoich PKB (chocia, jak dotd, niewiele z nich dotrzymao swoich zobowiza, a niektre jak Stany Zjednoczone s od tego dalekie)2. Wraz z uznaniem, e naley powikszy pomoc, doszo do oglnego porozumienia, e naley udziela wicej pomocy w postaci dotacji, a mniej w formie poyczek nic w tym dziwnego, wobec staych problemw z ich spat. Najistotniejsza jest jednak zmiana podejcia do stawianych warunkw. Jak ju podkrelaem, od krajw, ktre ubiegaj si o pomoc zagraniczn, wymaga si z reguy spenienia wielu warunkw; dowiaduj si np., e chcc uzyska pomoc musz szybko wprowadzi w ycie jak ustaw, zreformowa system zabezpieczenia spoecznego, upadoci lub inne systemy finansowe. Mnoenie warunkw czsto odcigao rzdy od waniejszych zada. Byo te jedn z gwnych skarg na MFW i Bank wiatowy. Obydwie instytucje przyznaj si dzisiaj do przesady w tych sprawach i rzeczywicie w ostatnich piciu latach wydatnie ograniczyy t warunkowo. Wiele krajw rozwijajcych si jest dzi obcionych ogromnym zadueniem. W niektrych z nich wicej ni poowa wydatkw budetowych lub dochodw dewizowych z eksportu musi by zuywana na obsug dugw co pozbawia je rodkw, ktre mogyby zuytkowa na cele szkolnictwa, budowy drg lub szpitali. Rozwj gospodarki sam przez si jest trudny, a z takim ciarem zaduenia staje si wrcz niemoliwy.
237
Raz w roku przywdcy najwaniejszych krajw przemysowych (G-8) zbieraj si, by przedyskutowa gwne problemy globalne. Na szczycie G-8 w 2005 r. w Gleneagles (Szkocja) przywdcy krajw uprzemysowionych porozumieli si w sprawie cakowitego spisania dugw nalenych MFW i Bankowi wiatowemu od osiemnastu najbiedniejszych krajw wiata, w tym czternastu afrykaskich.3 Nawet mimo dwukrotnych prb redukcji zaduenia, wiele krajw rozwijajcych si ugina si pod olbrzymimi nawisami dugw. W chwili, gdy to pisz, s one dune okoo 1,5 biliona dolarw swoim wierzycielom, cznie z bankami midzynarodowymi, MFW i Bankiem wiatowym. Blisko jedn trzeci winne s kraje o niskich dochodach.4 Jednak, mimo znacznego odduenia, poziom zaduenia krajw o niskich dochodach nadal ronie. Zaduenie oraz sposb postpowania wiata z krajami, ktre nie s w stanie wywizywa si ze swoich zobowiza dunych, nie jest, niestety, problemem jedynie krajw o niskich dochodach. Zaduenie Rosji grozio, przynajmniej w pewnym momencie, wywoaniem globalnego kryzysu finansowego. Niewypacalno Argentyny pod koniec 2001 r. najwiksza w historii skonia nawet MFW do rozwaenia, czy nie byoby korzystniejsze stworzenie jakiego mechanizmu, analogicznego do procedury upadociowej stosowanej wobec dugw prywatnych. By to wany krok naprzd. n Denie do wikszej uczciwoci w handlu Liberalizacja handlu otwarcie rynkw na swobodny przepyw dbr i usug miaa prowadzi do wzrostu gospodarczego. Dowiadczenia s w najlepszym przypadku zrnicowane.5 Czciow przyczyn tak maej skutecznoci midzynarodowych porozumie handlowych w odniesieniu do krajw ubogich
238
by tkwicy w nich brak rwnowagi: krajom uprzemysowionym wolno byo pobiera od dbr wytwarzanych przez kraje rozwijajce si stawki celne czterokrotnie wysze od stawek pobieranych od produktw wytwarzanych przez inne kraje uprzemysowione.6 Podczas gdy kraje rozwijajce si zmuszane byy do zaprzestania subsydiowania swoich raczkujcych gazi przemysu, krajom uprzemysowionym wolno byo nadal stosowa ogromne dopaty do produktw rolnych, obniajc w ten sposb ich ceny i powodujc pogarszanie si stopy yciowej w krajach rozwijajcych si. Nazajutrz po rozruchach w Seattle, kiedy bliej przyjrzano si zawartym w przeszoci porozumieniom handlowym, okazao si, e protesty te byy czciowo uzasadnione. W wyniku ostatniego porozumienia handlowego sytuacja najuboszych krajw rzeczywicie si pogorszya. wiat odpowiedzia na to w listopadzie 2001 r. w Doha, gdzie ustalono, e nastpna runda negocjacji handlowych powinna skupi si na potrzebach krajw rozwijajcych si (niestety, w nastpnych latach Europa i Stany Zjednoczone w duej mierze wycofay si ze swoich obietnic poczynionych w Doha). n Ograniczenia liberalizacji Gdy polityka liberalizacji w latach 90. nie przyniosa obiecanych wynikw, win obarczono kraje rozwijajce si. Jeeli liberalizacja handlu nie doprowadzia do wzrostu, to powodem by niedostateczny stopie otwarcia rynkw przez kraje rozwijajce si lub niesprzyjajcy biznesowi klimat stworzony przez korupcj. Dzisiaj nawet wielu zwolennikw globalizacji uwiadamia sobie wspodpowiedzialno za zaistnia sytuacj. Najgorcej krytykowan kwesti lat 90. bya liberalizacja rynkw kapitaowych, otwierajca rynki na swobodny przepyw krtkoterminowego,
239
gorcego pienidza spekulacyjnego. W roku 1997 MFW na swoim dorocznym spotkaniu w Hongkongu prbowa nawet wprowadzi zmian do swojego statutu, eby zachci kraje do liberalizacji. W roku 2003 za przyzna, e liberalizacja rynkw kapitaowych co najmniej w wielu krajach rozwijajcych si, zamiast do wzrostu, doprowadzia wrcz do pogbienia niestabilnoci ich gospodarek.7 Liberalizacja handlu i liberalizacja rynkw kapitaowych byy gwnymi skadnikami szeroko zakrojonej polityki znanej pod nazw konsensu waszyngtoskiego porozumienia ukutego midzy MFW (z siedzib przy 17 ulicy), Bankiem wiatowym (przy 18 ulicy) i Ministerstwem Skarbu Stanw Zjednoczonych (przy 15 ulicy) stanowicego zbir zasad, majcych najlepiej suy promocji rozwoju.8 Nacisk pooono w nim na zmniejszenie roli pastwa, zniesienie regulacji oraz szybk liberalizacj i prywatyzacj. We wczesnych latach nowego milenium zaufanie do konsensu waszyngtoskiego zaczo si rozpada w proch, a w jego miejsce pojawi si konsens postwaszyngtoskiego konsensu. Konsens waszyngtoski nie przykada np. wagi do kwestii rwnoci, zatrudnienia i konkurencji, do rozoenia w czasie i ustalenia kolejnoci reform czy sposobw przeprowadzania prywatyzacji. Dzisiaj panuje rwnie przekonanie, e przykada on zbyt du wag do wzrostu PKB, zaniedbujc inne sprawy wpywajce na stop yciow, oraz zbyt mao uwagi powica trwaoci wzrostu czy mona podtrzymywa wzrost jednoczenie z wielu punktw widzenia: ekonomicznego, spoecznego, politycznego, jak i rodowiska naturalnego. Fakt, i taki kraj jak Argentyna ktra uzyskaa od MFW not A+ za stosowanie si do recept konsensu waszyngtoskiego prosperowaa dobrze tylko przez kilka krtkich lat, by
240
pniej znale si w obliczu katastrofy, pomg ponownie pooy nacisk na kwestii trwaoci wzrostu. n Ochrona rodowiska naturalnego Brak stabilnoci rodowiska naturalnego stanowi na dusz met jeszcze wiksze zagroenie dla wiata. Dziesi lat temu zainteresowanie problemami rodowiska naturalnego i globalizacji ograniczao si przewanie do maych grup amatorw i ekspertw. Dzisiaj jest to problem niemal powszechny. Jeeli nie ograniczymy szkd wyrzdzanych rodowisku naturalnemu, nie bdziemy oszczdnie gospodarowa energi i innymi zasobami naturalnymi i nie powstrzymamy globalnego ocieplania, czeka nas katastrofa. Globalne ocieplanie stao si prawdziwym wyzwaniem dla globalizacji. Sukcesy rozwoju, zwaszcza w Indiach i Chinach, udostpniy tym krajom ekonomiczne rodki do takiego zwikszenia uytkowania energii, ktrego rodowisko wiatowe po prostu nie bdzie w stanie wytrzyma. W przyszoci, jeli kady kraj bdzie emitowa do atmosfery gazy cieplarniane w takim tempie, w jakim robi to Amerykanie, pojawi si jeszcze wiksze problemy. Pewnym optymizmem napawa to, e obecnie panuje niemal powszechne zrozumienie tego problemu, z wyjtkiem kilku kwartaw ulic w Waszyngtonie, ale niezbdne dostosowania stylu ycia nie bd atwe. n Wadliwy system zarzdzania globalizacj Obecnie istnieje rwnie przekonanie, przynajmniej poza Stanami Zjednoczonymi, e co szwankuje w sposobie podejmowania decyzji o charakterze globalnym; w szczeglnoci, istnieje konsens co do zagroe zwizanych z jednostronnoci oraz z deficytem demokracji
241
w midzynarodowych instytucjach gospodarczych. Zarwno w sprawach strukturalnych, jak i proceduralnych, nie sucha si gosw, ktre powinny by wysuchane. Wprawdzie kolonializm przesta istnie, ale kraje rozwijajce si nadal s pozbawione takiej reprezentacji, jak mie powinny. Pierwsza wojna wiatowa uwiadomia nam wzajemn, globaln wspzaleno, dziki czemu po jej zakoczeniu powstao kilka instytucji midzynarodowych. Najwaniejsza z nich, Liga Narodw, nie spenia swojej misji zachowania pokoju. Gdy druga wojna wiatowa zbliaa si do koca, panowao przekonanie o koniecznoci utworzenia czego lepszego. Stworzono Organizacj Narodw Zjednoczonych, aby zapobiec wojnom, ktre stay si plag pierwszej poowy XX wieku. Z wci jeszcze wieymi wspomnieniami z wielkiej depresji lat 30., powoano do ycia dwie nowe instytucje ekonomiczne: Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy. W owym czasie znaczn cz sabo rozwinitego wiata stanowiy kolonie, a nowo powstae instytucje byy klubami krajw bogatych, co wyranie odzwierciedlao si w ich funkcjonowaniu. Szybko wprowadziy w ycie reguy oldbojw, by umocni swoje funkcje kontrolne: Stany Zjednoczone wyraziy zgod na to, eby Europa moga mianowa szefa MFW z Amerykaninem na stanowisku Numer 2, a Europa zgodzia si na to, eby prezydent Stanw Zjednoczonych mg mianowa szefa Banku wiatowego. Gdyby tym instytucjom udao si lepiej rozwiza problemy, ktrymi miay si zajmowa gdyby np. Midzynarodowemu Funduszowi Walutowemu udao si zapewni stabilno gospodarki wiatowej mona by byo wybaczy mu te anachronizmy w zarzdzaniu. Ale MFW zawid w spenieniu swojej gwnej misji zapewnienia globalnej stabilnoci finansowej dobitnie dowiody tego globalne kryzysy koca lat 90., ktre wystpiy we wszystkich
242
waniejszych, nowo powstajcych gospodarkach rynkowych, stosujcych si do jego wskaza. Gdy Fundusz zacz opracowywa sposoby reakcji na te kryzysy, sprawia wraenie, jak gdyby chodzio mu bardziej o uratowanie zachodnich wierzycieli, ni o udzielenie pomocy krajom (i ich mieszkacom), ktre znalazy si w kryzysie. Na wykupienie bankw zachodnich pienidze si znalazy, ale zabrako ich na zapewnienie minimalnych subsydiw ywnociowych dla tych, ktrzy znaleli si w obliczu mierci godowej. Kraje, ktre zastosoway si do rad udzielanych przez MFW, nie zdoay podtrzyma swego wzrostu, podczas gdy takie kraje, jak Chiny, ktre postanowiy same sobie poradzi, odniosy olbrzymie sukcesy. Pogbione analizy uwypukliy rol, jak w tych niepowodzeniach odgryway rne aspekty polityki zalecanej przez MFW, jak np. liberalizacja rynkw kapitaowych. n Demokratyzacja globalizacji Dla duej czci wiata dotychczasowy sposb kierowania globalizacj upodabnia j do paktu z diabem. Niewielka gar ludzi w kraju bogaci si, statystyka PKB, o ile jest co warta, wyglda lepiej, ale sposb ycia i podstawowe wartoci s zagroone. Dla pewnych czci wiata korzyci s jeszcze skromniejsze, a koszty bardziej uciliwe. cilejsza integracja z globaln gospodark przyniosa ze sob zwikszon niestabilno, poczucie niepewnoci i pogbienie nierwnoci. Zagrozia nawet fundamentalnym wartociom. Nie jest wic tak piknie, jak by miao. Nadal moemy jednak tak usprawni funkcjonowanie globalizacji, by suya nie tylko bogatym i potnym, ale wszystkim ludziom, cznie z yjcymi w najuboszych krajach. Wykonanie
243
tego zadania na pewno wymaga bdzie czasu i wytonej pracy. Czekalimy na to jednak zbyt dugo. Najwyszy czas zacz dziaa. Musimy si nauczy, jak najlepiej stawi czoo globalizacji (zarwno w krajach rozwinitych, jak i mniej rozwinitych). Musimy rwnie nauczy si, jak lepiej ni kierowa, wykazujc wiksz trosk zarwno o ubogie kraje, jak i o ubogich ludzi w krajach bogatych, a take o wartoci moralne, wykraczajce poza zyski i PKB. Problem polega na tym, e w sposobie kierowania globalizacj pojawi si deficyt demokracji. Instytucje midzynarodowe (Midzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank wiatowy, wiatowa Organizacja Handlu), ktrym powierzono opracowanie regu gry i kierowanie gospodark globaln, stanowi odbicie interesw krajw wysoko uprzemysowionych lub, a moe przede wszystkim, specyficznych grup interesu (np. zwizanych z rolnictwem lub rop naftow) w onie tych krajw. W pewnych przypadkach ta nierwnowaga jest wynikiem wypaczenia prawa gosu;9 kiedy indziej wywodzi si po prostu z siy ekonomicznej zaangaowanych krajw i grup interesw. Nierwnowag t wida zarwno w programie, jak i w wynikach globalizacji w kadej dziedzinie od handlu, poprzez ochron rodowiska, po finanse. Postrzegamy to zarwno w tym, co znajduje si w programie, jak i w tym, czego w nim nie ma. W cigu minionych dwch wiekw kraje demokratyczne nauczyy si, jak temperowa ekscesy kapitalizmu: ujmowa w odpowiednie kanay potg rynku, zapewnia, eby byo wicej wygranych, a mniej przegranych. Dobrodziejstwa procesu byy szeroko rozproszone i wielu ludziom w Pierwszym wiecie przyniosy cudownie wysok stop yciow, o wiele wysz ni mona to byo sobie wyobrazi w roku 1800.
244
Natomiast na paszczynie midzynarodowej nie rozwinlimy demokratycznych instytucji politycznych, ktre s potrzebne, jeeli mamy doprowadzi do naleytego funkcjonowania globalizacji do zapewnienia, eby potga globalnej gospodarki prowadzia do poprawy warunkw ycia jak najwikszej liczby ludzi na wiecie, a nie tylko tych najbogatszych w najbogatszych krajach. Z powodu deficytu demokracji w sposobie kierowania globalizacj, jej ekscesy nie s temperowane; w rzeczywistoci globalizacja niekiedy wrcz ograniczya zdolno demokracji narodowych do kontrolowania gospodarki rynkowej. Zapotrzebowanie na instytucje globalne nigdy nie byo wiksze, ale zaufanie do nich i ich legitymizacji ulegao od wielu lat erozji. Wielokrotne przypadki nieudanych interwencji MFW w kryzysy minionej dekady, kolejne lata niezadowolenia z programw dla Afryki i innych regionw wiata, przymuszanych do nadmiernych wyrzecze stay si przysowiowym ostatnim gwodziem do trumny. Fiasko krajw stosujcych polityk zalecan przez MFW i Bank wiatowy, inspirowan ideologicznie przez konsens waszyngtoski, w kontracie do osignitego sukcesu przez kraje Azji Wschodniej, nie pomogy w przywrceniu zaufania do tych instytucji. Nie pomoga w tym rwnie arogancja, z jak MFW da zgody na zmuszenie krajw rozwijajcych si do otwarcia rynkw na swobodne przepywy spekulacyjnego kapitau, by po kilku latach uzna ze spokojem, e liberalizacja rynkw kapitaowych moe prowadzi nie do wzrostu, lecz do niestabilnoci. Ponadto instytucje te, forsujc program prowadzcy do niestabilnoci na rynkach finansowych, nawet nie prboway podejmowa jakichkolwiek dziaa naprawczych w stosunku do gwnego sprawcy tej niestabilnoci, jakim jest system globalnych rezerw. W wiatowej Organizacji Handlu sprawy nie przedstawiaj si lepiej. Po przyznaniu w Doha w listopadzie 2001 r., e
245
poprzednia runda negocjacji handlowych nie bya uczciwa, kraje wysoko uprzemysowione w kocu cakowicie wycofay si z obietnic, e bdzie to runda rozwoju. Samych instytucji w zasadzie nie mona wini: w kocu rzdz nimi Stany Zjednoczone i inne kraje wysoko uprzemysowione. Fiasko tych instytucji odzwierciedla bezporednio fiasko polityki tych krajw. Koniec zimnej wojny da Stanom Zjednoczonym, jedynemu pozostaemu po wojnie supermocarstwu, okazj do przeksztacenia globalnego systemu ekonomicznego i politycznego zgodnie z zasadami uczciwoci i troski o ubogich; jednak brak konkurencji ze strony bloku komunistycznego stworzy okazj do wprowadzenia tylko takich przeksztace, ktre odpowiaday egoistycznym interesom tego kraju i najsilniejszych korporacji ponadnarodowych. Niestety, w sferze ekonomicznej Stany Zjednoczone w peni wykorzystay t okazj. Tak jak nie mona ca win obarcza instytucji midzynarodowych odpowiedzialno bowiem ponosz rwnie rzdy, ktre nimi kieruj podobnie nie mona wini wycznie samych rzdw, gdy odpowiedzialno za ich dziaania spoczywa czciowo na ich wyborcach. Chocia coraz bardziej stajemy si czci gospodarki globalnej, to jednak niemal wszyscy yjemy w lokalnych spoecznociach i nadal przewanie mylimy, w kategoriach lokalnych. Wydaje nam si naturalne, e jedno miejsce pracy utracone w naszym kraju cenimy o wiele wyej od dwch miejsc pracy zyskanych przez zagranic (lub w kontekcie wojny, jedno ycie utracone w kraju znacznie wyej od wielu utraconych za granic). Takie lokalne rozumowanie powoduje, e z reguy nie mylimy o tym, jak popierana przez nas polityka wpywa na innych i na gospodark globaln. Skupiamy uwag na jej bezporednim wpywie na nasz wasny dobrobyt. Producenci baweny w Stanach Zjednoczonych myl o tym,
246
jakie korzyci odnosz ze swoich subsydiw, a nie o tym, jakie straty ponosi z tego powodu caa reszta wiata. Jeeli chcemy, eby globalizacja funkcjonowaa naleycie, bdziemy musieli zmieni nasz mentalno: bdziemy musieli myle i dziaa bardziej globalnie. Dzisiaj niewielu wyczuwa taki sens identyfikowania si z globaln gospodark. Jest taki dawny aforyzm, ktry mwi o lokalnym charakterze wszelkiej polityki, a poniewa wikszo ludzi yje lokalnie, wcale nie jest niespodziank, e do globalizacji podchodzi si w ciasnych ramach lokalnej polityki. Lokalne mylenie istnieje nawet wwczas, gdy wiat staje si gospodarczo coraz bardziej wspzaleny. I wanie ten brak cznoci midzy lokaln polityk a problemami globalnymi jest rdem tak duego niezadowolenia z globalizacji. Kontrast midzy analiz i zajmowaniem stanowiska w stosunku do polityki na szczeblu narodowym i na szczeblu globalnym jest bardzo ostry. W ramach kadego kraju zdajemy sobie spraw z tego, e prawa i przepisy rnie dotykaj rnych ludzi. Ekonomici licz starannie, dla kadego podatku, ustawy czy przepisu, w jakim zakresie poszczeglne grupy dochodowe bd nimi dotknite. Opowiadamy si za lub przeciw takiej czy innej polityce, oceniamy, czy jest ona suszna, czy nie szkodzi biednym, czyjej ciar nie obcia nieproporcjonalnie tych, ktrym si gorzej powodzi. Na paszczynie midzynarodowej, nie tylko nie potrafimy przeprowadza analizy, ale te nigdy nie domagamy si prowadzenia polityki opartej na uczciwoci. Do negocjatorw midzynarodowych mwimy, eby doszli do moliwie najlepszego porozumienia, oceniajc to z punktu widzenia naszego kraju. Nie wysyamy ich do Genewy (gdzie na og tocz si negocjacje handlowe) z mandatem zabiegania o to, eby porozumienie byo uczciwe
247
dla wszystkich. Szczeglnej uwagi nie przywizujemy do tego, jak naley to czyni ze wzgldu na najbiedniejszych, lecz na najsilniejszych, takich jak grupy specjalnych interesw, ktre najwicej pac na kampanie w amerykaskich wyborach prezydenckich i na rzdzc parti. W rzeczywistoci, te szczeglne interesy czsto podnosi si do rangi interesw narodowych, co sprawia, e to, co jest najlepsze dla amerykaskich spek farmaceutycznych, dla Microsoft czy ExxonMobil, uwaa si za rwnoznaczne z tym, co najlepszego mona w ogle zrobi dla naszego kraju. To wanie jest zawarte w osawionym cytacie z wypowiedzi Charlesa Wilsona, szefa General Motors, z 1933 r.: ...to, co jest dobre dla naszej gospodarki, jest dobre dla General Motors, i odwrotnie.10 W epoce globalizacji przestao to by prawd, jeli w ogle kiedykolwiek ni byo. Nawet w onie instytucji midzynarodowych rzadko dyskutuje si o polityce globalnej w kategoriach sprawiedliwoci spoecznej. Pod pozorem braku zamiennoci przyjmuje si, e podejmowanie decyzji mona powierza technokratom, ktrzy zostaj powoani do wykonania skomplikowanego zadania wynalezienia najlepszego systemu i sposobu kierowania nim, i ktrych uwaa si za lepiej ni politycy przygotowanych do podejmowania obiektywnych decyzji. Oczywicie, s pewne problemy, ktre naley zleca technokratom jak pokazanie najlepszego systemu komputerowego do administrowania systemem ubezpieczenia spoecznego. Ale zlecenie technokratom napisania regu gry ekonomicznej moe by uzasadnione tylko wtedy, gdy istnieje jeden najlepszy zbir regu, ktry poprawia sytuacj kadego czowieka lepiej ni jakikolwiek inny zbir regu. Taka sytuacja jednak po prostu si nie zdarza; a taki pogld jest nie tylko bdny, ale te niebezpieczny. Z maymi wyjtkami, zamienno jest zawsze moliwa. Istnienie zamiennoci oznacza, e istniej
248
moliwoci dokonywania wyboru. A taki wybr moe by we waciwy sposb dokonany tylko przez system polityczny, i dlatego wanie tak wane jest zapobieenie globalnemu deficytowi demokracji. Odpolitycznienie procesu podejmowania decyzji toruje drog dla decyzji, ktre nie reprezentuj szerokich interesw spoecznych. Przez wycznie z otwartego procesu politycznego decyzji w sprawie waciwego systemu handlowego, lub waciwego systemu wasnoci intelektualnej, otwiera drog do otwartego ksztatowania tych decyzji przez poszczeglne grupy interesw. Spki farmaceutyczne mog ksztatowa porozumienia w sprawie wasnoci intelektualnej; producenci, a nie konsumenci, mog ksztatowa polityk handlow. Polityka pienina jest kolejnym tego przykadem. adna kwestia polityczna nie obchodzi ludzi bardziej od makroekonomicznych wynikw gospodarki. Podniesienie stopy bezrobocia pogarsza sytuacj robotnikw, ale wywoana przez to obnika inflacji uszczliwia posiadaczy obligacji. Rwnowaenie tych interesw jest spraw z natury polityczn. Tymczasem podjto prb odpolitycznienia tej decyzji i przekazania jej technokratom z mandatem prowadzenia polityki, ktra ley w interesie rynkw finansowych. MFW zachca np., a niekiedy nawet przymusza (jako warunek udzielenia pomocy) kraje, aeby koncentroway uwag swoich bankw centralnych wycznie na inflacji. Europa ulega takim doktrynom. Obecnie, w caym Eurolandzie panuje niezadowolenie, e Centralny Bank Europejski prowadzi polityk, ktra dokonujc cudw na rynku obligacji, utrzymujc niskie stopy inflacji i wysokie kursy obligacji zaprzepacia wzrost i zatrudnienie w Europie. Istniej dwa rodzaje odpowiedzi na problem deficytu demokracji w instytucjach midzynarodowych. Po pierwsze, reforma ukadw. Ale to nie
249
stanie si z dnia na dzie. Druga odpowied, to staranniejsze przemylenie decyzji, ktre zapadaj na paszczynie midzynarodowej. Globalizacja oznacza, e wypadki w jednej czci wiata mog wywoywa pewne wtrne efekty gdzie indziej, na skutek tego, e idee i wiedza, dobra i usugi oraz kapita i ludzie atwiej przedostaj si przez granice. Epidemie nigdy nie respektoway granic, ale wraz ze zwikszeniem si globalnych podry, choroby szybciej si rozprzestrzeniaj. Gazy cieplarniane, wytwarzane w krajach wysoko uprzemysowionych, powoduj globalne ocieplenie na caym wiecie. Rwnie terroryzm przybra ksztat globalny. W miar, jak kraje wiata cilej integruj si z sob, staj si wzajemnie bardziej od siebie zalene. Wiksza wspzaleno zwiksza potrzeb dziaa zbiorowych podejmowanych w celu rozwizywania wsplnych problemw. Program dziaa zbiorowych powinien skupi si na takich punktach, ktre przedstawiaj najbardziej istotne dziedziny, jeli chodzi o korzyci dla caej globalnej spoecznoci. Inne punkty nie powinny znale si w programie.11 Nie ma potrzeby wprowadzania jednolitego zbioru regu w sprawach wasnoci intelektualnej; nadmierna standaryzacja nie tylko pozbawia w pewnym stopniu kraj suwerennoci politycznej, ale faktycznie jest antyproduktywna. Skoncentrowany na wybranych punktach program ma szczeglnie due znaczenie, poniewa ekspansywno programu sama przez si stawia w niekorzystnej sytuacji kraje rozwijajce si, ktrych nie sta na wystarczajco liczny personel do negocjacji. Zbiorowa dziaalno globalna powinna skupi si na potrzebie ograniczenia szkodliwych efektw zewntrznych dziaa jednej strony wyrzdzajcych szkody innym i na okazji promowania dziki wsplnym dziaaniom powszechnego dobrobytu przez tworzenie globalnych dbr publicznych, z ktrych korzyci odnosi cay wiat.
250
Wraz z tym, jak wiat staje si bardziej globalny i bardziej zintegrowany, przybywa bdzie coraz wicej obszarw stwarzajcych sposobno do aktywnej wsppracy, na ktrych taka zbiorowa dziaalno jest nie tylko podana, ale i potrzebna. Istnieje niedobr globalnych dbr publicznych od globalnego pokoju poprzez globalne zdrowie, globalne rodowisko naturalne po globaln wiedz. Jeli nie dostarczy ich zbiorowo spoeczno midzynarodowa, to jest ryzyko w istocie, prawdopodobiestwo e nie bd dostarczane w podanych ilociach.12 Dostarczanie globalnych dbr publicznych wymaga okrelonego systemu finansowania. Dalszym pomysem jest uycie przychodw z zarzdzania globalnymi zasobami sprzeda aukcyjna praw do pooww ryb w morzach, praw wydobywania bogactw naturalnych spod dna morskiego lub zezwolenia na emisje dwutlenku wgla do wytwarzania globalnych dbr publicznych. Wreszcie, s pewne przypadki, w ktrych opodatkowanie moe skutecznie przyczynia si do efektywnoci ekonomicznej. Tego rodzaju podatki, pobierane w ramach przeciwdziaania szkodliwym efektom zewntrznym, nazywa si podatkami korekcyjnymi. Podatki od takich globalnych, szkodliwych efektw zewntrznych, jak sprzeda broni krajom rozwijajcym si, zanieczyszczanie wody i destabilizacja ponadgranicznych przepyww finansowych, mog by trzecim rdem przychodw na cele finansowania globalnych dbr publicznych. W dugim okresie najwaniejszymi zmianami niezbdnymi, aby globalizacja dobrze funkcjonowaa, s reformy zmierzajce do zmniejszenia deficytu demokracji. Bez takich zmian istnieje realne niebezpieczestwo, e wszelka reforma zostanie obalona. Nie ma tu miejsca dla szczegowego opisu, jakich
251
zmian wymaga kada poszczeglna instytucja midzynarodowa. Zamiast tego, przedstawiam poniej list gwnych elementw kadego pakietu reform. Zmiany w strukturze gosowania w MFW i Banku wiatowym, przyznajce wicej wagi krajom rozwijajcym si. W MFW Stany Zjednoczone s jedynym krajem wyposaonym efektywnie w prawo weta. W obydwu tych instytucjach gosy s oparte w duym stopniu na sile ekonomicznej i zbyt czsto, nie na dzisiejszej sile ekonomicznej, ale w duym stopniu na sile ekonomicznej, ktr odnone kraje posiaday w czasie, gdy te instytucje byy powoywane do ycia przed ponad pidziesiciu laty.13 Zmiany w reprezentacji kto ma reprezentowa poszczeglne kraje. Jak dugo ministrowie handlu okrelaj polityk handlow, a ministrowie finansw polityk finansow, inne zwizane z nimi problemy, jak rodowisko naturalne lub zatrudnienie, bd rozpatrywane w krtkim okresie. Jedn z moliwych zmian jest usilne domaganie si, aby we wszystkich zazbiajcych si z sob sprawach reprezentowane byy wszystkie kompetentne ministerstwa. Gdy dyskutuje si postanowienia dotyczce praw wasnoci intelektualnej, na pewno przy stole obrad powinni znale si ministrowie nauki i technologii, ktrzy nie tylko mog reprezentowa bardziej wywaone stanowiska, ale rwnie bd si co nieco znali na rzeczy. Przyjcie zasad reprezentacji. Trudno podejmowa decyzje lub angaowa si w negocjacje, gdy spraw jest zainteresowana co najmniej setka krajw. Jednak np. sposb, w jaki negocjatorzy handlowi reagowali na ten problem w przeszoci, naley uzna za cakowicie nie nadajcy si do przyjcia. Bez wzgldu na to, czego sprawa dotyczy, daje o sobie zna brak rwnowagi pod wzgldem siy ekonomicznej i niewiele mona zrobi, eby wstrzyma monych tego wiata od korzystania ze swojej siy; ale w ostatecznoci
252
przynajmniej formalne procesy powinny by bardziej w zgodzie z zasadami demokracji. W negocjacji obok najwaniejszych krajw powinni uczestniczy reprezentanci poszczeglnych gwnych grup krajw: najmniej rozwinitych, maych eksporterw produktw rolnych itp. W rzeczywistoci zosta ju osignity pewien postp w tym kierunku. Wobec tego, e trudno bdzie dokona tych zmian, tym bardziej wane jest wprowadzenie zaproponowanych niej reform w sposobie dziaania instytucji midzynarodowych. Wicej przejrzystoci. Wobec braku bezporedniej odpowiedzialnoci demokratycznej w tych instytucjach (nie wybieramy ani naszych reprezentantw w tych instytucjach, ani ich przywdcw) yciowe znaczenie ma przejrzysto, oparta na mocno ugruntowanych aktach prawnych gwarantujcych swobod informacji. Na ironi zakrawa to, e te instytucje s mniej przejrzyste od bardziej demokratycznych instytucji rzdowych ich czonkw. Poprawa regu stosowanych w przypadkach konfliktw interesw nie tylko zwikszy zaufanie i legitymizacj zarzdzania midzynarodowego, ale te (jeli ekonomici maj racj, a bodce maj swoje znaczenie) moe faktycznie doprowadzi do polityki, ktra w wikszym stopniu ma na wzgldzie interes ogu. Wicej otwartoci, wcznie z popraw procedur, aby zapewni nie tylko wiksz przejrzysto, ale te wiksz syszalno gosw. Organizacje pozarzdowe przejy na siebie zadanie zwikszenia znaczenia stara o to, eby w procesach podejmowania globalnych decyzji ekonomicznych mona byo usysze rne gosy, nie tylko korporacji ponadnarodowych. W krajach demokratycznych, jak Stany Zjednoczone, gdy wadze regulacyjne proponuj pewne reguy, zainteresowane strony maj mono komentowania ich,
253
a wadze musz na nie udziela odpowiedzi. To samo powinno obowizywa rwnie globalne instytucje i agencje regulacyjne. Umacnianie zdolnoci krajw rozwijajcych si do wiadomego uczestniczenia w podejmowaniu decyzji przez udzielanie im pomocy w ocenach wpywu, jaki mog na nie wywiera proponowane zmiany. Skarb Pastwa Stanw Zjednoczonych i ministerstwa finansw niektrych innych krajw wysoko uprzemysowionych mog robi swoje wasne oceny, natomiast kraje rozwijajce si na og nie maj na to odpowiednich rodkw. Rwnie traktujcym o takich sprawach dyskusjom WTO i innych midzynarodowych organizacji ekonomicznych pomagaoby istnienie jakiego niezalenego gremium, ktre oceniaoby alternatywne propozycje i ich wpyw na kraje rozwijajce si. Poprawa procedury rozliczania z funkcji przedstawicielskich. Nawet mimo braku bezporedniej odpowiedzialnoci wyborczej, mona mie bardziej niezalene oceny wynikw midzynarodowych instytucji gospodarczych. O ile obecnie robi to Bank wiatowy i MFW i istotnie, powicaj na takie oceny due sumy pienidzy to jednak agendy dokonujce takich ocen na og polegaj na personelu przydzielanym ad hoc przez Fundusz lub Bank. Chocia zalet tego jest fakt, i s to ludzie dobrze poinformowani o tym, co si dzieje, trudno im jednak bdzie zdoby si na przedstawienie w peni niezalenej oceny. Zadanie oceniania powinno by przesunite np. do Organizacji Narodw Zjednoczonych. Szacunki winny by przeprowadzane pod ktem pokazania rnic midzy przypuszczalnymi konsekwencjami a tym, co faktycznie si dzieje. Dlaczego, np. pakiety wykupu przez MFW nie dziaay w czasie kryzysw tak, jak planowano? Dlaczego znajdoway si pienidze, gdy chodzio o wykup bankw midzynarodowych, a nie byo ich na finansowanie
254
subsydiw ywnociowych dla ubogich? Dlaczego korzyci uzyskane przez wiele najuboszych krajw w wyniku ostatniej rundy negocjacji handlowych byy tak niskie w porwnaniu do tego, co obiecywano? Lepsze procedury prawne. Dotyczy to m.in. procedury w sprawach ce dumpingowych stosowanej przez Stany Zjednoczone, gdzie wyceny tych ce dokonuj jednoczenie prokurator, sdzia i awnicy. Taka procedura sdowa jest oczywicie wadliwa. Potrzebna jest niezalena globalna instancja sdowa orzekajca np., czy rzeczywicie dumping mia miejsce i jakie w danym wypadku powinny by ca dumpingowe. Lepsza egzekucja midzynarodowej praworzdnoci. Wielokrotnie wyraaem swoje uznanie dla wielkiego osignicia Rundy Urugwajskiej, jakim byo stworzenie zacztkw czego, co przypomina prawo midzynarodowe. Oznacza to bowiem, e nie sia, a prawo moe rzdzi w stosunkach handlowych. Prawo moe by niedoskonae, ale lepiej jak jest, ni gdyby w ogle nie byo prawa. Istnieje jednak wiele takich obszarw, na ktrych prawo mogoby si znacznie przyczyni do polepszenia globalizacji, gdyby istniaa moliwo jego egzekwowania. Jeden wany przypadek: amerykask odmow przedsiwzicia czegokolwiek w sprawie globalnego ocieplania mona uwaa za powane bezpodstawne subsydium handlowe. Wprowadzenie w ycie przepisw zakazujcych takich subsydiw mogoby sta si wanym narzdziem sucym zarwno do stworzenia bardziej uczciwego systemu handlowego, jak i do waciwego podejcia do jednego z dzisiejszych najwaniejszych problemw globalnych. Mamy niedoskonay system globalnego zarzdzania bez globalnego rzdu, a jedn z cech tej niedoskonaoci jest ograniczenie naszej zdolnoci do wprowadzania w ycie porozumie midzynarodowych i skoczenia z efektami
255
zewntrznymi. Musimy w tych celach uywa wszelkich posiadanych narzdzi cznie z sankcjami handlowymi.14 Jest jeszcze jeden gwny problem: fragmentaryzacja naszego globalnego systemu handlowego na szereg dwustronnych i regionalnych porozumie handlowych. Wielkie osignicie wielostronnego systemu handlowego za okres ostatnich szedziesiciu lat, zasada kraju najwyej uprzywilejowanego, na podstawie ktrej kady kraj przyznawa kademu krajowi takie same warunki, jest obecnie podkopywana przez Stany Zjednoczone, a w lad za nimi przez inne kraje. Porozumienia takie wedug regu WTO s legalne, jeeli wynikajcy z nich efekt tworzenia handlu przewaa nad efektem dywersji/ przesunicia, niektre porozumienia dwustronne na pewno nie przeszyby tego testu. Potrzebny jest trybuna midzynarodowy, ktry orzekaby o wszelkim proponowanym porozumieniu, czy jest legalne, z tym e ciar dowodu spoczywaby na krajach usiujcych fragmentaryzowa globalny system handlowy. Na przykad, trybuna orzekaby w przypadku Meksyku, czy korzyci, ktre osign z paktu NAFTA, jeeli w ogle takie byy, nie miay swego rda w duym stopniu w dywersji handlu tekstyliami, ktre Stany Zjednoczone mogyby kupowa w innych krajach Ameryki aciskiej. To mogoby osabi lub nawet wstrzyma pd do porozumie dwustronnych, ktry zagraa podminowaniem wielostronnego systemu handlowego. Jeeli chcemy, eby globalizacja funkcjonowaa naleycie, potrzebny jest nam midzynarodowy system gospodarczy, w ktrym dobrobyt krajw rozwinitych i rozwijajcych si byby lepiej zrwnowaony: nowy globalny kontrakt spoeczny midzy krajami rozwinitymi i mniej rozwinitymi. Najwaniejsze elementy takiego kontraktu przedstawiamy poniej.
256
Zobowizanie si krajw rozwinitych do stosowania bardziej uczciwego systemu handlowego, ktry faktycznie sprzyjaby rozwojowi. Nowe podejcie do wasnoci intelektualnej i promocji bada, ktre oprcz tworzenia bodcw i rodkw dla innowacji, uznaoby znaczenie dostpu krajw rozwijajcych si do wiedzy, konieczno udostpnienia im lekw ratujcych ycie po umiarkowanych cenach i prawa krajw rozwijajcych si do ochrony swojej tradycyjnej wiedzy. Porozumienie krajw rozwinitych w sprawie rekompensaty krajw rozwijajcych si za ich usugi w zakresie ochrony rodowiska, zarwno w utrzymaniu rnorodnoci biologicznej, jak i udziau w globalnym ocieplaniu przez unieszkodliwianie dwutlenku wgla. Uznanie, e my kraje zarwno rozwinite, jak i mniej rozwinite yjemy wsplnie na jednej planecie i e globalne ocieplanie stanowi realne niebezpieczestwo dla tej planety a jego efekty mog by szczeglnie katastrofalne dla niektrych krajw rozwijajcych si; wszyscy powinnimy wic ogranicza emisj dwutlenku wgla powinnimy na bok odoy spory, kogo naley za to wini, i zasi razem do powanych rozmw; na Ameryce, najbogatszym kraju na ziemi i najbardziej rozrzutnym w szafowaniu energi, ciy szczeglne zobowizanie a jeden z ich stanw, Kalifornia, ju udowodnia, e mona osign olbrzymi redukcj emisji bez uszczerbku dla stopy yciowej. Zobowizanie si krajw wysoko rozwinitych do pacenia krajom rozwijajcym si uczciwych cen za ich bogactwa naturalne i wydobywania ich w sposb nie pozostawiajcy po sobie w spucinie degradacji rodowiska naturalnego.
257
Odnowa powzitego ju zobowizania przez kraje wysoko rozwinite do udzielania krajom uboszym pomocy finansowej w wysokoci 0,7% swojego PKB poczonej tym razem z dziaaniami w kierunku wypenienia tego zobowizania. Jeeli Ameryka moe sobie pozwoli na wydatek jednego biliona dolarw na prowadzenie wojny w Iraku, na pewno moe zdoby si na niespena 100 miliardw rocznie na prowadzenie globalnej wojny z ubstwem. Poszerzenie porozumienia w sprawie darowania dugw, zawartego w lipcu 2005 r., na powikszon liczb krajw; aspiracje rozwojowe zbyt wielu krajw s tumione przez olbrzymie sumy przeznaczane na obsug dugw tak due, e, jak zaznaczylimy, przepywy netto pienidzy w kilku ostatnich latach przybray kierunek od krajw rozwijajcych si do krajw wysoko rozwinitych. Reforma globalnego systemu finansowego, umoliwiajca ograniczenie jego niestabilnoci ktra wywoaa katastrofalne skutki w wielu krajach rozwijajcych si i przesunicie ciaru ryzyka na kraje wysoko rozwinite, ktrym jest znacznie atwiej ponosi to ryzyko. Wrd najwaniejszych reform znajduje si reforma globalnego systemu rezerw, ktra jak sdz nie tylko wniosaby wicej stabilnoci z korzyci dla wszystkich, ale pomogaby rwnie w finansowaniu globalnych dbr publicznych, tak wanych, jeli mamy doprowadzi do skutecznego funkcjonowania globalizacji. Mnstwo reform instytucjonalnych (prawnych) zapewniajcych np., eby nie powstaway nowe monopole globalne, eby traktowa naleycie zoono ponadgranicznych upadoci zarwno suwerennych krajw, jak i spek prywatnych, i zmusi korporacje ponadnarodowe do odpowiedniego
258
ustosunkowania si do swoich zobowiza finansowych, wynikajcych np. ze szkd wyrzdzanych w rodowisku naturalnym. O ile kraje rozwinite przesyaj za mao pienidzy krajom rozwijajcym si, to z drugiej strony dostarczaj im zbyt duo broni; maj duy udzia w powodowaniu podkopujc i uprawianiu korupcji i rnymi innymi sposobami spoecznego wieo opierzone demokracje. Realizacja
wymiaru globalizacji wymaga mniej sownych deklaracji, podkrelajcych znaczenie demokracji, a wicej dziaa ze strony krajw wysoko rozwinitych, zmierzajcych nie tylko do ograniczania praktyk podkopujcych demokracj, ale przede wszystkim czynnie j promujcych zwaszcza ukrcenia dostaw broni, amania tajemnicy bankowej i apownictwa. eby globalizacja dziaaa sprawnie, kraje rozwijajce si musz ze swej strony rwnie przyczynia si do tego. Spoeczno midzynarodowa moe pomaga w tworzeniu rodowiska, w ktrym moliwy bdzie rozwj; moe pomaga w dostarczaniu rodkw i nowych moliwoci. Ale w kocu odpowiedzialno za pomylny trway rozwj z szerokim udziaem w owocach tego rozwoju bdzie musiaa spocz na barkach samych krajw rozwijajcych si. Nie wszystko skoczy si pomylnie, ale mocno wierz, e z opisanym wyej globalnym kontraktem spoecznym sukcesw bdzie wicej ni ich byo w przeszoci. RDO STIGLITZ J.E., Wizja sprawiedliwej globalizacji, Warszawa 2007, s. 3242, 201224.
259
Przypisy
Osiem gwnych pozycji Milenijnych Celw Rozwoju to: 1) wyeliminowa skrajne ubstwo i gd, 2) zapewni powszechne nauczanie na poziomie podstawowym, 3) promowa rwno pci i awans spoeczny kobiet, 4) ograniczy umieralno dzieci, 5) poprawi opiek zdrowotn nad matkami, 6) ograniczy rozprzestrzenianie si HIV/AIDS, malarii i innych chorb, 7) stosowa zrwnowaone metody gospodarowania zasobami naturalnymi, (8) stworzy globalne partnerskie porozumienie na rzecz rozwoju [www.un.org/millenniumgoals, pol.: http//www.unic.un.org.pl/cele.php]. 2 W roku 2004 wkad krajw zrzeszonych w Organizacji Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) do funduszu pomocy wynis zaledwie 0,25% ich PKB, przy czym Japonia, Stany Zjednoczone i Wochy wpaciy mniej ni 0,2% (wielko 0,7% jest mniejsza, ni Stany Zjednoczone wyday na wojn w Iraku). Jedynie Norwegia, Luksemburg, Dania, Szwecja i Holandia wypeniy swoje 0,7% zobowizania. Patrz: OECD, Preliminary Official Development Assistance (ODA) by Donor in 200, as Announced on April 11, 2005 [www.oecd.org/document//7/0,2340.en26493448535397703lll100.html]. 3 Patrz: HM Treasury, G-8 Finance Ministers Conclusions on Development, London 1011 czerwca 2005 [www.hmtreasury.gov.uk/otherhmtsites/g7/news/conclusions_on_ development_110605.cfm]. 4 Patrz: tab. A24 w: World Bank, Global Development Finance: The Development Potential of Surging Capital Flows, World Bank, Washington, DC 2006 [http://siteresources.worldbank. org/INTGDF2006/Resources/GDF06_complete.pdf]. 5 Patrz: UNDP, Making Global Trade Work for People, Earthscan Publications, London Sterling, VA 2003. 6 Patrz: Oxfam, Running into the Sand: Why Failure at the Cancun Trade Talks Threatens the Worlds Poorest People, Oxfam Briefing Paper 2003, nr 53. 7 Eswar PRASAD, Kenneth ROGOFF, ShangJin WEI i M. Ayhan KOSE, Effects of Financial Globalization on Developing Countries: Some Empirical Evidence, IMF Occasional Paper 2003, nr 220. Nawet Economist, od dawna zdeklarowany adwokat deregulacji rynkw w ogle, a liberalizacji rynku finansowego w szczeglnoci, przyzna to w swoim znakomitym artykule A Fair Exchange!, z 30 wrzenia 2004. 8 Termin konsens waszyngtoski zosta wymylony przez znakomitego ekonomist Johna Williamsona na oznaczenie reform politycznych w Ameryce aciskiej. Jego lista bya dusza (obejmowaa dziesi punktw) i bardziej szczegowa. Patrz: WILLIAMSON J., What Washington Means by Policy Reform, rozdz. 2, w: Latin American Adjustment: How Much Has Happened?, John Williamson (red.), Institute for International Economics, Washington DC 1990, oraz STIGLITZ J.E., The PostWashington Consensus Consensus, IPD Working Paper Series, Columbia University, New York 2004, referat na forum From the Washington Consensus Towards A New Global Governance, Barcelona, 2425 wrzenia 2004.
1
260
Globalizacja gospodarki wiatowej Nawet szef MFW uzna ten problem, domagajc si zmiany przydziau praw gosu na wiosennym spotkaniu gubernatorw MFW w 2006 r. Mervyn King, szef Bank of England, centralnego banku ZK, w przemwieniu wygoszonym 20 lutego 2006 r. w New Delhi wezwa do szerokiej reformy MFW. 10 Jeli chodzi o Wilsona, to sprawia wraenie, jakby uwaa, e jest bardziej skonny do uznania tych dwch interesw za identyczne. W swoich zeznaniach jako wiadek w Kongresie powiedzia: Miaem zwyczaj uwaa, e to, co jest dobre dla naszego kraju, jest dobre dla General Motors i odwrotnie. Patrz: COBB J.G., GM. Removes Itself from Industrial Pedestal, New York Times, 30 maja 1999, s. 4. 11 Czasem nazywa si to zasad subsydiarnoci do kwestii naley podchodzi od najniszego poziomu, na ktrym mona podj efektywne dziaanie. 12 Tak samo, jak pod nieobecno rzdu krajowego bdzie mia miejsce niedostatek krajowych dbr publicznych. Ekonomici mwi o tym przypadku jako o problemie gapowicza lub jazdy na gap bo kady korzysta z czego (poniewa niemoliwe lub zbyt kosztowne jest wykluczenie kogo z korzystania, istnieje oglna tendencja do korzystania za darmo ze stara innych). 13 Na wiosennej sesji MFW w 2006 r. czonek zarzdu zaproponowa wprowadzenie niewielkich zmian do prawa gosu w tym kierunku, lecz tak jak mona byo si spodziewa, spotkao si to si ze sprzeciwem ze strony tych, ktrych prawa gosu miayby ulec redukcji. 14 Obecny system sankcji handlowych dziaa skuteczniej w kierunku pobudzania reakcji krajw rozwijajcych si przeciw naruszaniu regu WTO przez kraje rozwinite, ni odwrotnie.
9
261
WYKAZ WYKORZYSTANEJ LITERATURY

ALBINOSKI S., Bogactwo i ndza narodw, Warszawa 1996. BENEDYKT XVI, Grzechy globalizacji, Gazeta Wyborcza, 1112.07.2008. BOYK P., Globalizacja proces naturalny czy animowany, Ekonomiczno-Informatyczny Kwartalnik Teoretyczny WSE-I, 2008, nr 16. CHOAJ H., Ekonomia polityczna globalizacji, Warszawa 2003. GADOMSKI W., Kryzysy zawsze zaskakuj, Gazeta Wyborcza 2223.12.2008. Granice konkurencji. Grupa Lizboska, Warszawa 1996. ISKRA W., Podstawowe cechy globalizacji, Ekonomiczno-Informatyczny Kwartalnik Teoretyczny WSE-I, 2010, nr 24, (w przygotowaniu). ISKRA W., Polaryzacja gospodarki wiatowej i jej przejawy w Polsce, Ekonomiczno-Informatyczny Kwartalnik Teoretyczny WSE-I, 2006, nr 7. KOODKO G.W., Wdrujcy wiat, Warszawa 2008. KOWALIK T., Systemy gospodarcze, Warszawa 2005. KAZIMIERCZAK A., Czynniki determinujce narastanie midzynarodowego kryzysu ekonomicznego, w: wiatowy kryzys finansowy, pod red. P. Boyka, Warszawa 2009. MAHADTHIR B.M., A New Deal for Asia, Kuala Lumpur 1999. Regionalizm polityka regionalna i fundusze strukturalne w Unii Europejskiej, red. A. Adamczyk, J. Borkowski, Centrum Europejskie UW, Warszawa 2005. RIFKIN J., Europejskie marzenia. Jak europejska wizja przyszoci zamiewa american dream, Warszawa 2005. SAMIR A., Capitalism in the Age of Globalisation, London 1997. SAMUELSON P.A., NORTHAUS W.D., Ekonomia 1, Warszawa 1996. SCHOLTE J.A., Globalizacja, Warszawa 2005.
263
SOROS G., Kryzys wiatowego kapitalizmu, Warszawa 1999. SOROS G., Open Society: Reforming Global Capitalism, London 2000. STIGLITZ J.E., Globalizacja, Warszawa 2004. STIGLITZ J.E., Wizja sprawiedliwej globalizacji, Warszawa 2007. Unia Europejska i Stany Zjednoczone wobec wyzwa globalizacji, pod red. naukow K. ukrowskiej, Warszawa 2006. Wspczesna gospodarka wiatowa, pod red. A.B. Kisiel-owczyc, Gdask 1997.
264

Iskraksiazka

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Iskraksiazka

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GLOBALIZACJA GOSPODARKI WIATOWEJ

selekcja i opracowanie WIESAW ISKRA

1. GOSPODARKA WIATOWA JAKO OBIEKT GLOBALIZACJI ..............................

1. GOSPODARKA WIATOWA JAKO OBIEKT GLOBALIZACJI

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

2. RAPORTY KLUBU RZYMSKIEGO

Raport Denisa Meadowsa

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Raport Michaia Mesarovica i Eduarda Pestela

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

3. WIATOWA DEBATA O GLOBALIZACJI I ENTUZJACI I OPONENCI

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

4. DEBATA WIATOWA O GLOBALIZACJI II SCEPTYCY I KRYTYCY

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej

Globalizacja gospodarki wiatowej