Jakub Tercz

Monolog Nowego Jorku

Jeeli jest jaki sens konkursu organizowanego przez portal filmweb to taki, e sam Nowy Jork sta si w XX wieku twrc filmowym: aktorem-samoukiem i reyserem otwartym na to, co nowe. Twarz Nowego Jorku jest sam Nowy Jork. Czasami widzimy na ekranie dusz aktora. Widzimy j w przez grube oprawki okularw postaci granych przez Allena, w dziecinnej nerwowoci Tonny`ego, ktry zbyt czsto wymachuje rewolwerem (Chopaki z ferajny), w oczach okolonych zbyt mocn kredk, a by moe zmczeniem i czyhajcym szalestwem (Dziecko Rosemary). Dusza nadaje granej przez aktora postaci wyjtkowo, ktrej nie da si sprowadzi do ujtych w scenariuszu dialogw. Dusza to beztroski, niemal dziecicy styl ycia Holy, to ten nonszalancko palony przez ni papieros w niadaniu u Tiffaniego. Dziki duszy posta wychodzi z tumu i podaje rk widzowi. Dziki tym wszystkim duszom wiemy, e nie by to nasz ostatni kinowy seans. Tym jednak, co najwaniejsze, jest to, e dziki duszy posta staje si niemiertelna. Ten gest, ten monolog, ten tik, ten sposb palenia papierosa zapamitamy na zawsze. Widzimy na ekranie nie tylko dusz, ktr aktor udzieli granej przez siebie postaci. Widzimy take dusz miasta. Tutaj interesuje nas Nowy Jork to, co czyni Nowy Jork wiecznym. Magia kina to take magia filmowych miast. Jeeli zabierzemy ulice, biae pasy, wiata na przejciach dla pieszych zostanie pustka. Skrywajca tajemnice kamienica w Dziecku Rosemary, imprezy u Holy, na ktre Fred wchodzi przez okno w niadaniu u Tiffany`ego, pocztek znajomoci Annie i Harvarda w wysokim apartamentowcu (Niania z Nowego Jorku), wojna klasycznej, starej ksigarni z bajkami z ksigarni nowoczesn, wielodziaow (Masz wiadomo). To te miejsca graj; skd bior swoj wyjtkowo? Ot mona oczywicie powiedzie, e dziki pracy kamery, reyserii i tak dalej, ale nie wiele nam to faktycznie powie. Nie tylko jest to wyjanienie nudne, ale ostatecznie take nieprawdopodobne. Jak kilkudziesicioosobowa ekipa filmowa mogaby nada dusz cegom, farbie, windom i oknom? To dach wieowca, wszystko jedno, mieszkalnego (Ghostbusters) czy biurowego (Adwokat diaba) okna, windy i cegy, te czteropitrowe kamienice i te wysokie apartamentowce ju tam s, s w Nowym Jorku. Nie w takim sensie, e nowojorskie filmy krci si tylko przy gotowych, zastanych scenografiach, ale w takim sensie, e Nowy Jork w jaki sposb udziela im swojego ycia nawet, gdy s to sceny krcone w halach Hollywood, w Los Angeles. Na stronie TCM czytamy: Nowy Jork to miasto, ktre nigdy nie pi... zwaszcza, gdy 1

chodzi o krcenie filmw. Moemy te sowa rozumie bezporednio, i w Nowym Jorku krci si wiele filmw. Moemy to zdanie rozumie take w inny sposb: moemy wyobrazi sobie, e Nowy Jork naprawd nie pi. Nie zamieszkujcy go ludzie, ale on sam. Nowojorskie budynki maj nie tylko okna, ale maj take oczy. Budynki to twarze, ulice to arterie, wiata na skrzyowaniach to niekoczce si zatory korki samochodowe. Takswki s jak krwinki dostarczajce do organw-dzielnic tlen-bohaterw. Nowy Jork yje jako gigantyczna metropolia. w jaki sposb czca Ameryk z Europ. Metropolia chciaoby si powiedzie w jaki sposb ponadmiejska, ponadnarodowa. Nowojorska etiuda w Nocy na ziemi ukazuje sam takswk jako bohatera; to prawda, e na pocztku prowadzi j nieudolnie niemiecki emigrant Helmut, jednak po chwili stery przejmuje pochodzcy z Bronxu Yo Yo . By moe Nowy Jork jest najbardziej europejskim z amerykaskich miast. Chocia Ojca chrzestnego otwiera kwestia I belive in America..., to zwrmy uwag, e sowa te nie tylko wypowiada woski gangster, ale wypowiada je z koniecznoci: te same sowa Amerykanina nie miayby tej siy, brakowaoby im wanie wiary, bowiem Amerykanin ma Ameryk, yje w niej i jest ona dla niego realna. Dla woskich mafiozw jest ona jednak zgoa czym innym: brakuje jej tej mocnej realnoci, jest tylko ledwo namacalna. Nowy Jork w Ojcu Chrzestnym to kraina marze (co wcale nie przeszkadza by jej zarazem krain dramatw), w ktr wanie mona tylko wierzy. Zanim spopularyzoway si telefony komrkowe nowojorskie budki telefoniczne yy wasnym yciem. Zawsze na monety, nigdy na karty. Tylko dziki nim postaci mogy przekazywa informacje na odlego. Sie telefoniczna bya jak suchowa funkcja ukadu nerwowego, ktry odsania si tym bardziej, im film zblia si ku finaowi. Widzielimy to w Dziecku Rosemary, gdy Rosemary na skraju zaamania dzwoni do dobrego doktora Hilla, a take w Manhattanie, gdy Jale dzwoni w tajemnicy przez on do swojej kochanki Mary. Znaczcy s Chopcy z ferajny, gdzie budka telefoniczna wbrew woli dilera kokainy Henry`ego nie zostaje wykorzystana (Lois dzwoni z telefonu domowego, ktry jest podsuchiwany przez policj, przez co Henry zostaje zapany). Budka telefoniczna to ostoja wolnoci za 25 centw, to uszy miasta, ktre zawsze suchaj. Tym bardziej scena w Dziecku Rosemary napawa strachem, gdy przed budk stoi zy doktor Sapirstein. W kocu, film Telefon, w ktrym budka telefoniczna gra rol ju nie drugo, ale pierwszoplanow. W Telefonie nowojorska budka staje si wizieniem i konfesjonaem, to ona (a nie snajper i nie policja, a w kocu take nie uwiziony Stu) mwi do widza, koncentruje akcj i daje zna o twarzy Nowego Jorku. Twrcy filmowi nie wymylaj po prostu historii. Oni je tylko miastu wydzieraj; te historie ju si w Nowym Jorku wydarzyy. Dotyczy to nawet Godzilli. Gdzie takie monstrum jak Godzilla mogaby trafi, jeeli nie do Nowego Jorku? Jak Godzilla mogaby zaatakowa Kaliforni? To to 2

byaby jawna parodia czy raczej parodia parodii, wakacyjna karykatura czego, co ju i tak jest karykatur monstrum kina japoskiego. Amerykaska Godzilla musiaa zaatakowa Nowy Jork, dokadnie z tego samego powodu, z ktrego Don Corleone w Ojcu chrzestnym nie mg rzdzi mafi z Los Angeles. Tylko tam mog pa sowa wielka sia to wielka odpowiedzialno (Spiderman). To przecie oczywiste... Te zdarzenia byy tam od zawsze i mona to nazwa jak si chce: przeznaczenie, los; mona powiedzie, e w Nowym Jorku to wszystko si ju dokonao, a rzecz reysera jest to znale, wej w jej ciemne zauki, w jeszcze inny sposb sfilmowa budk telefoniczn, jeszcze inaczej wpuci bohatera do tej takswki. To tylko jeszcze jeden splot romansw (Manhattan). Co spaja wszystko, o czym tu mowa? Jeeli Nowy Jork nie aktorzy, nie postaci, nie bohaterzy wszystkich planw, ale samo miasto, jeeli ma faktycznie twarz, to musi mie take imi. To ta wyrniona forma nazwy, Imi, w ostatecznym rozrachunku zbiera w jedno filmy, ktrych akcja dzieje si w Nowym Jorku. Ot Nowy Jork jest nie tylko nazw miasta, okreleniem granicy administracyjnej. Dla wikszoci Europejczykw Nowy Jork to nazwa, ktra skrywa wyobraenie o amerykaskim nie, dreamland by moe bliszy duchowoci Europy ni California czy San Francisco. Nowy Jork jest jak jedna z tych ksiek, o ktrych si mwi, ale si ich nie czyta. To jeden z Ulissesw, ktre pozwalaj nam projektowa wasne wyobraenia, marzenia o byciu gangsterem, jednym z chopcw z ferajny, o pakcie z diabem (Adwokat diaba) bd lki (diabelne dziecko w Dziecku Rosemary). Nie jestemy bohaterami filmowymi i nie bylimy w Nowym Jorku. Ale moemy wej w nim w rozmow, czy raczej: podziwia jego monolog, monolog wypowiadany przez Nowy Jork. To najbardziej naiwny z moliwych pomysw, a mimo to kuszcy: samo brzmienie sowa nazwy /Niu Jork/, wraz z jej dzielnicami tworz magi, ktr nazywamy magi kina. Z Bronxu do Brooklynu, z Central Parku na Manhattan. Oczywicie, wszystkim tym nazwom towarzysz okrelone obrazy. To jak panteon mitw, tyle e zamiast Grecji mamy Ameryk, zamiast Olimpu Nowy Jork, zamiast bogw dzielnice, zamiast boskich ory i zdolnoci budki telefoniczne, parki i takswki, w kocu, zamiast konfliktw midzy bogami, korki uliczne, haaliwe imprezy za oknem bd sigajce chmur i by moe wanie dlatego nawiedzone wieowce mieszkalne. Greckim filmem to znaczy opartym na czasie zamknitym, koowym jest 'Masz wiadomo', gdzie pierwszy zwizek Kelly jest po prostu zwizkiem na zaawansowanym etapie, zwizkiem nudnym i beznamitnym, w ktry kiedy i tak zmieni si romantyczny flirt z Foxem. Tragiczne, jakby poddane nieuniknionemu losowi s przeklte w zarodku mode maestwa z Dziecka Rosemary i Adwokata diaba, ktre w pierwszych minutach wprowadzaj si do nowojorskich domw, nigdy nie tworzc rodzinnych i bezpiecznych ognisk. 3

W Nowym Jorku XXI wieku znajdujemy dwa wyrnione miejsca. To oczywicie blizna po World Trade Center oraz otwarta rana na Wall Strett. Ruiny nowojorskiej korony, WTC same s bohaterami, nawet jeeli twrcy deklarowali, i interesowa ich dramat ludzki (World Trade Center). Twarze ludzi koczujcych wok nowojorskiego centrum giedowego bd bohaterami nie jednego i to nie tylko dokumentalnego filmu. Mona sobie jednak zada pytanie, czy filmy te bd tak naprawd pokazyway twarze tysicy niezadowolonych Amerykanw, czy te bd to twarze zdobice samo Wall Strett to wszak Wall Street, jako Ulica Murw z budynkiem giedy i powiewajcymi amerykaskimi flagami, to ta ulica stwarza tych ludzi i to do niej zjedaj dzi media, a jutro filmowcy.