Konferencja_Zekic.

qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 67

Marinko Zeki

MUZUMANIE BONIACCY NAJBARDZIEJ ZACHODNI AUTOCHTONICZNI MUZUMANIE CZY NAJBARDZIEJ WSCHODNI MUZUMASCY EUROPEJCZYCY
Jako organiczne i transcendentalne poczucie identyfikacji jednostki ze wsplnot (plemieniem, narodem lub grup etniczn), tosamo ju dawno przestaa by przedmiotem docieka jedynie antropologii, socjo logii, psychologii, etnologii i innych nauk humanistycznych. Rozprawy o tym (jednoczenie absolutnym i relatywnym) wewntrznym poczuciu odrbnoci, ktre z kolei jest uchwytne jedynie w swych zewntrznych, konkretnych manifestacjach, stanowi cz naszej codziennoci, tak jak poczucie tosamoci jest czci nas samych. Tosamo, bowiem, jako istotny wyrnik ludzkiej egzystencji, wsptworzy humanistyczny aspekt jednostki indywiduum rnego od wszystkich innych. Rno rodno rodzaju ludzkiego, manifestujca si we wszystkich sferach jego egzystencji, jest faktem, ktry nie podlega dyskusji, a wolno czowieka wyraa si w prawie do zachowania wasnej odmiennoci. Pojmowana w szerszym kontekcie spoecznym i kulturowym, tosamo bywa osigana wwczas, gdy osoba jest w stanie postrzega rnice midzy normami tradycyjnymi a tymi, ktre okrelaj reguy. Innymi sowy, jednostka, stajc si wiadoma tego, co jej narzucono, oraz tego, o czym musi decydowa sama, postpuje zgodnie z wasnym wyborem. Tosamo ksztatuje si wic w dugotrwaym procesie przystosowania i dystansowania, przyjmowania i odrzucania, samoidentyfikacji i szerszej, zbiorowej, identyfikacji spoecznej i kulturowej, bezustannie podlegajc weryfikacji i modyfikacji poniewa nie jest ona stanem, lecz procesem, w ktrym jednostka i grupa odnajduj swoje role i zasady wyznaczajce przebieg ich ycia. Problem tosamoci staje si szczeglnie wyrany w momentach kryzysowych, ktre, wywoujc brak poczucia przynalenoci i zakorzenienia we wasnej kulturze, naruszaj wszystkie istniejce reguy i wartoci, burzc ustanowione schematy. Jednostka znajduje si wwczas w wiecie pozbawionym norm socjalnych, co dodatkowo potguje niepewno, a czego nastpstwem jest powrt do tradycyjnego modelu tosamoci. 67

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 68

Marinko Zeki

Koniec XX wieku jest okresem wyranego napicia midzy globalizacj a relatywizacj. Przybiera ono posta dwch wzajemnie wykluczajcych si trendw, zmierzajcych ku integracji i separatyzacji narodw-pastw. Relatywizacja, zamiast globalizacji, wysuwa na pierwszy plan odrbno grup partykularnych poprzez zaakcentowanie antynomii i n n e odmienne. Spoeczestwo globalne natomiast przynosi ze sob unifikacj i uoglniony model tosamoci, wolny od historycznej pamici o wsplnocie i niezapewniajcy tosamoci historycznej. Poniewa tosamo wie si z przynalenoci do konkretnej wsplnoty, sytuacja taka rodzi problem: w jaki sposb, w obliczu zagroenia globalizacj, w ogle mona zachowa odrbno. Reakcj na ten problem jest ponowne oywanie tosamoci narodowych i etnicznych. Kwestia indywidualnoci nie stanowi wic wycznie problemu jednostki, ale i narodu, ktry, zaznaczajc wasn kulturow niepowtarzalno, take musi okreli swoj tosamo. Niezalenie od biecych przemian kulturowych, historycznych, cywilizacyjnych i politycznych, boniaccy muzumanie w cigu caej historii zwizani byli ze swoim krajem i wiar rdem wasnej tosamoci, tego, kim s, dokd zmierzaj oraz kim bd. Same okrelenie muzumanie boniaccy wskazuje na to, e chodzi o europejski nard mu1 W XIX wieku w rezultacie zumaski i w zwizku z tym nie mona ani lekceway, ani procesw integracji narodowej zacza si ksztatowa przecenia tak boniackiego, jak i islamskiego wymiaru ich odrbna wiadomo naro- tosamoci. Jako najbardziej zachodni autochtoniczni mudowa muzumanw boniac- zumanie i najbardziej wschodni muzumascy Europejczyko-hercegowiskich, zwa1 nych teraz oficjalnie Bosznia- cy, Boszniacy s narodem o poudniowosowiaskiej etniczkami (Bonjaci), w odrnie- nej proweniencji i jzyku odrniajcym si od pozostaych niu od wyraajcej przyna- Sowian poudniowych swoim religijnym i historyczno-polileno regionaln nazwy tycznym dowiadczeniem. Zamieszkuj terytorium, ktre Boniacy (Bosanci). dziel z Serbami i Chorwatami, w przewaajcej czci zajmujc zachodni obszar Pwyspu Bakaskiego, przy czym ich centrum historyczne, etniczne i demograficzne stanowi Bonia i Hercegowina. Wzajemne wpywy i jedno rozmaitych kulturowych oraz naturalnych atrybutw skoncentrowanych na stosunkowo maym obszarze spowodoway, e Bonia i Hercegowina zawsze posiadaa specyficzn polityczn, kulturow i ekonomiczn podmiotowo. Podlegaa bowiem, tak 2 ydowska wsplnota wyw przeszoci, jak i dzi, rnorodnym politycznym i duchoznaniowa przez wieki wspwo-historycznym wpywom determinujcym jej losy. Obok tworzya boniacki paradygmat jednoci w rnicach, katolicyzmu i ortodoksyjnego wschodniego chrzecijastwa, jednak z powodw nielicz- w tym samym okresie i na tym samym obszarze redniowiecznych wiernych pozostawia nej pastwowoci boniackiej, pielgnowano te specyficzny ona stosunkowo niewielkie kult, znany w historiografii pod nazw Kocioa Boniackiego. wpywy w dziejach Boni W kolejnych stuleciach pojawiaj si jeszcze dwa wyznania: isi Hercegowiny. lam, ktry w kocu pierwszej poowy XV wieku przynieli ze sob Turcy Osmascy oraz judaizm, obecny od pocztku XVI wieku, czyli od pojawienia si tutaj pierwszych ydw wygnanych z Hiszpanii2. 68

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 69

Muzumanie boniaccy najbardziej zachodni autochtoniczni muzumanie czy najbardziej wschodni muzumanie...

W dziejach Boni i Hercegowiny caoksztat kulturowego i duchowego ycia w przewaajcym stopniu wytyczay ramy wyznaniowe. Wspistnienie w sferze kultury toczyo si i odzwierciedlao poprzez znaczne zamknicie kultury wysokiej poszczeglnych podmiotw narodowych oraz otwartoci i wzajemnym przenikaniu w sferze kultury ludowej. Z drugiej za strony, rwnie proces etniczno-narodowego rnicowania i identyfikacji narodw Boni i Hercegowiny, mimo e okrelony i uwarunkowany take przez inne historyczno-kulturowe i polityczne czynniki, by w duej mierze zdeterminowany przez przynaleno religijn, czyli wszechogarniajce ramy kulturowego i spoecznego ycia Boni. Z tego powodu wspomniane wczeniej bogactwo cywilizacyjno-wyznaniowej rnorodnoci Boniakw (w znaczeniu terytorialnego zdefiniowania populacji, ktra przez wieki zasiedlaa i zasiedla ten obszar) narodu wymieszanego w wyniku wielowiekowej, cisej, codziennej stycznoci, czyli populacji o zasadniczo wsplnej etnicznej proweniencji, wsplnym kulturowym i duchowym dziedzictwie sowiaskim, wsplnym jzyku oraz licznych wsplnych cechach mentalnociowych w refleksji historycznej jest czsto nazywane boniackim przeklestwem, jako rdo rozmaicie uwarunkowanego braku zaufania i antagonistycznych napi midzy poszczeglnymi podmiotami, czego rezultatem byy powtarzajce si krwawe konflikty i wojny. Istota dziedziczenia boniackiego bytu kulturowego, w caej swojej cywilizacyjnej zoonoci i jednoczesnym wspistnieniu trzech odrbnych i jednej wsplnej tradycji, ksztatuje si pomidzy wskim pojmowaniem wasnej tradycji kulturowej i cywilizacyjnej przynalenoci, penicych funkcj obrony tosamoci a intymn, indywidualn recepcj uniwersalnych oglnoludzkich wartoci bdc efektem globalizacji. Ze wzgldu na swoj tre, wsplna boniacka tradycja nie jest i nie moe by wycznie nic nieznaczcym zbiorem boniacko-hercegowiskich grup etniczno-wyznaniowych i zwizanych z nimi kultur, dla ktrych korzystniej byoby wtopi si w jak ponadnarodow, sztuczn konstrukcj. Przeciwnie, powinna by i jest trwa, interaktywn struktur kultur narodowych, ktre otwarte na proces kulturotwrczego dawania i przyjmowania zachowuj odrbn tosamo. Kulturowa historia Boni i Hercegowiny moe wic by badana w kilku odosobnionych nurtach, powstaych w rezultacie gboko zakorzenionego podziau wyznaniowego obszaru, na ktrym religia, jako skadowy i integrujcy czynnik kultury, bya zarazem gwnym czynnikiem konstytuujcym narodow tosamo grup wyznaniowo-etnicznych. Chodzi o krg boniacko-muzumaski, z dominujcymi wyrnikami kultury turecko-islamskiej, serbski nurt kulturowy zwizany z bizantyjsk i cerkiewno-sowiask tradycj oraz chorwack kultur nacechowan spucizn zachodnio-katolick. Rwnolegle z podbojami tureckimi rozpocz si w Boni zoony i dugotrway proces islamizacji, zainicjowany i przeprowadzony inten69

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 70

Marinko Zeki
3 Jako idea narodowa, ideologia pastwowotwrcza i kulturowo-cywilizacyjny zamys o demokratycznej, europejskiej proweniencji, idea boszniackoci w znacznym stopniu ufundowana jest na bogomilstwie redniowiecznej Boni. Koci Boniacki i ruch bogomilski postrzega mona jako narodow religi Boni i Hercegowiny oraz polityczny i ideologiczny prekursor boszniackoci. W redniowiecznych rdach pisanych i na pomnikach nagrobnych (stekach), prbuje si znale dowody na potwierdzenie teorii o kontynuacji bogomilskiego wiata duchowego Boni w synkretyzmie boniackiego islamu. Historycy boniacko-hercegowiscy o proweniencji boszniackiej wyranie akcentuj, e bogomilstwo byo pewnego rodzaju ideologi pastwow i pastwowotwrcz, dostosowan do redniowiecznej Boni a do jej upadku i przejcia pod wadz tureck. W tym wietle zdecydowanie zwalczana jest hipoteza, e stanowio ono sekt oderwan od katolicyzmu albo prawosawia, faszyw nauk, herezj i religijn apostazj, ktr naleao zwalcza i przywie na ono prawdziwej wiary. Dlatego te islam w Boni nie jest postrzegany jako pojawienie si pewnej religii, majcej, w sensie narodowym, ukonstytuowa boszniacko korzeni boszniackoci poszukuje si bowiem znacznie wczeniej w instytucji Kocioa Boniackiego i boniackim bogomilstwie. Nie da si natomiast historycznie udowodni powoywania si na bogomilstwo jako redniowieczny etniczny substrat muzumanw boniackich oraz polityczny i ideologiczny prekursor boszniackoci, skaniajcej si ku islamowi.

sywn turecko-islamsk urbanizacj i dziaalnoci misyjn derwiszw oraz innych przedstawicieli islamskiej kultury i prawodawstwa, instytucj devirmy (danina z modych chopcw), tolerowaniem synkretycznego krypto-chrzecijastwa praktykowanego wrd poturczecw, a take dyskryminujc polityk podatkow skierowan przeciwko ludnoci niemuzumaskiej w celu nawracania jej na islam. Islamizacja, jaka zapocztkowaa i utrwalia specyficzne aspekty etnicznego rozwoju Boni, ktre definiuj j do dzi, jest istotna rwnie z tego wzgldu, i stanowic decydujcy proces socjokulturowy (etniczn i polityczn tosamo w osmaskim systemie wyznaniowym wyraano wycznie przez wiar) wprowadzia muzumanw boniackich Boszniakw na europejsk i wiatow scen polityczn. Historiografia odnotowuje dwie teorie na temat islamizacji Boni i Hercegowiny. Pierwsza, preferowana szczeglnie przez historykw krgu islamskiego, zasadza si na twierdzeniu, jakoby islamizacja Boni bya oryginalnym procesem spoeczno-historycznym, w trakcie ktrego do feudalnie i wyznaniowo rozdartego redniowiecznego spoeczestwa boniackiego Turcy wnieli porzdek prawny i tolerancj religijn oraz stanowia bezporedni rezultat dobrowolnego przechodzenia na islam tzw. boniackich bogomilw, wiernych Kocioa Boniackiego3. Druga teoria utrzymuje, e islamska akulturacja jest skutkiem przymusowego nawracania na islam boniackiej ludnoci chrzecijaskiej. Poszczeglne wypadki przejcia na islam ocenia jako zdrad, Turkw za postrzega jako zdobywcw, ktrzy si zahamowali polityczny i kulturowy rozwj narodw bakaskich, a w Boni, poprzez represje i krwaw islamizacj, pozbawili spor cz ludnoci jej korzeni i tosamoci narodowej. W kadym razie, Boszniacy, jako nard sowiaski pod wzgldem jzykowym i kulturowo-etnicznym spokrewniony z boniackimi Chorwatami i Serbami, poddani islamsko-orientalnym duchowym i cywilizacyjnym wpywom, wnieli w proces ksztatowania swego kulturowego, etnicznego i spoeczno-politycznego bytu te elementy wasnej tosamoci, ktre akcentoway ich odmienno stosunku do ssiadw. Fundamentem i rdzeniem specyficznej tosamoci boszniackiej oraz komponentem odrniajcym ich od etnicznie bliskich boniackich katolikw i prawosawnych bya przede wszystkim przynaleno do islamu. Innymi sowy, w procesie islamizacji boniackiej populacji, wczajc

70

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 71

Muzumanie boniaccy najbardziej zachodni autochtoniczni muzumanie czy najbardziej wschodni muzumanie...

si do islamsko-orientalnego krgu kulturowego i cywilizacyjnego, ci, ktrzy zmienili wiar przyjwszy islam, zmienili te liczne, wane dla tosamoci aspekty swojego stylu ycia i kultury. Przerywajc cigo poudniowosowiaskiej tradycji, zaczli tworzy odmienny etnos, bez wzgldu na niewtpliwe zbienoci z boniack ludnoci katolick i prawosawn w zakresie jzyka, obyczajw, a take w pewnych przejawach demonstrowania kultury materialnej i duchowej. Jako muzumanie faworyzowani w Imperium Osmaskim, z ktrym si w dugim okresie swojej historii identyfikowali, Boszniacy z problemem swojego bytu po raz pierwszy musieli si zmaga w ramach Austro-Wgier (18781918). Rwnoczenie z zanikaniem imperium osmaskiego jako historycznego tworu i wsplnoty, ktra w swoich granicach utrzymywaa liczne narody i cywilizacje, toczy si bowiem proces powstawania nowych narodw i pastw. Poniewa nowe wsplnoty narodowe i pastwowe nie powstaway na jakim jasno zdefiniowanym i etnicznie jednorodnym obszarze, ani te nie zosta do koca przeprowadzony proces narodowej identyfikacji pod jednym wsplnym etnicznym, kulturowym lub politycznym mianownikiem, trzeba byo taki mechanizm tworzy i definiowa poprzez wasne dziaania, dc do wykreowania odrbnego i homogenicznego pastwa narodowego. Boniaccy muzumanie nie zdecydowali si jednak na taki krok, przeciwnie wbrew tym, ktrzy wdawali si w konflikt z anachronicznymi tworami historycznymi oraz teokratycznym, wielonarodowociowym tworem pastwowym walczyli o lokalny samorzd i wiksze swobody, obstajc przy utrzymaniu historycznej multilateralnej Boni w ramach Imperium i wspistnieniu z pozostaymi boniackimi etno-wyznaniami, pod warunkiem, e zachowaj wrd nich wiodc pozycj. Wiara i nadzieja na powrt starego z czasem okazaa si utopi i Boszniacy, zagroeni unicestwieniem w wyniku kulturowej i narodowej asymilacji z Serbami i Chorwatami, sami wczaj si do politycznego i publicznego ycia, opowiadajc si za strategi europeizacji i sekularyzacji, czsto wbrew wasnym interesom. Mianowicie, ze wzgldu na przynaleno religijn, przez wieki powizani z wadz tureck, islamsk cywilizacj oraz Boni i Hercegowin jako jedyn ojczyzn, po odciciu od Istambuu i znalezieniu si w wyranie chrzecijaskim otoczeniu (czyli pod wpywem nieznanej im, obcej cywilizacji), boniaccy muzumanie nagle poczuli si zdezorientowani i pozbawieni przewodnictwa. Rozgoryczeni, konserwatywnie i negatywnie nastawieni wobec wszystkiego co obce i nowe, bronili si przed przyjmowaniem kulturowych i cywilizacyjnych prdw europejskich, lecz nie byli w stanie zatrzyma zmian, ktre przyniosa historia. Strach przed utrat wasnej tosamoci w nowych warunkach, w chrzecijaskim otoczeniu i wobec jego dominacji, spowodowa zwrot muzumanw boniackich ku sobie, co z kolei zaowocowao wyolbrzymianiem wyznaniowego komponentu tosamoci i zamykaniem si w krgu 71

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 72

Marinko Zeki

wsplnoty religijnej pozostajcej jedynym gwarantem ich tosamoci. Od tego momentu rozpoczyna si wyrana konfrontacja kultury boszniackiej ze zjawiskiem europeizacji. Odizolowani i politycznie niezorganizowani, bez instytucji niezbdnych do penowartociowego socjalnego, politycznego i kulturalnego funkcjonowania jako nard i pastwo, Boszniacy stanli przed wyborem: przystosowa si do warunkw ycia, ktre przyniosa ze sob nowa cywilizacja, zdecydowa si na muhadirluk (emigracj), albo pozosta przy swojej wierze, tradycji i dawnym stylu ycia, godzc si tym samym na trway regres. Decydujc si, w zalenoci od konkretnego przypadku, na wszystkie trzy opcje, muzumanie boniaccy de facto wykazali brak politycznej jednoci i wiadomoci zbiorowej oraz jednolitego programu narodowego, ktry wyprowadziby ich ze stanu beznadziei i apatii, w ktrym si znaleli. Sytuacja ta zasadniczo nie zmienia si take w czasach funkcjonowania jugosowiaskiej wsplnoty pastwowej, kiedy (traktowani jak wsplnota wyznaniowa) znw postpowali w sposb politycznie nieprzemylany i nieracjonalny, przedkadajc tymczasowe cele taktyczne i drobne korzyci nad wane cele strategiczne. Prbujc obroni si przed asymilacj, w warstwie kultury ludowej najwicej wysiku nadal wkadano w zachowanie swojej tosamoci, islamskiego dziedzictwa wiary i cywilizacji oraz tradycji wynikajcej z nieprzerwanego zamieszkiwania historycznego i kulturowego obszaru Boni. W oczekiwaniu na moment, kiedy znw mogliby wystpi z daniem penego uznania na4 Cigle na nowo podejmurodowej i politycznej tosamoci, w celu zachowania wajc prby samookrelenia, gubili si i odnajdywali snego bytu i uchronienia si przed asymilacj rwnie w juw muzumaskoci, serb- gosowiaskim okresie, wikszo swoich si Boszniacy skoci i chorwackoci, jugo- skierowali na obstawanie przy tym aspekcie swojej tosasowiaskoci i boszniackomoci, ktry podkrela ich odmienno od pozostaych, ale ci (boniackoci). 4 5 Dramatyczne wydarzenia wci w sposb zdecydowany nie precyzowa, kim s . Ten z pocztku trzeciego tysic- okres wie si jednak z bardziej aktywn dziaalnoci na lecia, rodz siln pokus planie politycznym, kiedy boszniacka inteligencja (z mniejpostrzegania islamu przez szym lub wikszym skutkiem) wystpuje z daniami przypryzmat religijnego ekstreznania penej tosamoci narodowej i politycznej. mizmu i terroryzmu. Od poNowa historyczna rola i miejsce Boszniakw oraz Boni jawienia si Ajatollaha Homeiniego przez Osam bin i Hercegowiny w szerszym kontekcie zmian politycznych, Ladena, po Saddama Huse- kulturowych i cywilizacyjnych, z powodw wynikajcych ina, zachodnie rzdy i mez obcie historycznych (kulturowych, religijnych i etniczdia traktuj islamski fundamentalizm jako zagroenie nych rozbienoci, a take odmiennej tosamoci polityczdla Zachodu, co potwierdza nej ludnoci Boni i Hercegowiny), rwnie nie bdzie ani wyobraenie o islamie jako troch atwiejsza. Spord caego kompleksu problemw, militarnej, ekspansywnej w ostatnich latach ze szczegln ostroci wyania si boi fanatycznej antyzachodniej religii bdcej z kultur wiem sprawa stosunkw midzy islamem a Zachodem, jako zachodni w stanie witej jeden z palcych problemw wspczesnoci5. Wraz z rozwojny (dihadu). padem Jugosawii i powstaniem na jej obszarze narodo72

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 73

Muzumanie boniaccy najbardziej zachodni autochtoniczni muzumanie czy najbardziej wschodni muzumanie...

wych etno-pastw, boniaccy muzumanie, zagroeni unicestwieniem w wyniku utraty yciowej przestrzeni, rozczarowani co do efektw procesu demokratyzacji i sekularyzacji, pozostajc pod silnym wpywem wiatowych trendw rnych form manifestacji islamskiego odrodzenia wracaj do eksponowania wyznaniowego komponentu swej kulturowej i narodowej tosamoci, inicjujc proces reislamizacji. Tym razem przyjmuj inny, bliskowschodni, vehabijski islam, co kci si z boniack tradycj religijn. Skutki wydarze z 11 wrzenia 2001 r., ich wpyw na kultur i niestabiln tosamo muzumanw boniackich, dopiero bd si ujawnia. Jak w takim razie bdzie wygldaa przyszo Boni i Boniakw, zaley midzy innymi od tego, ku jakiej ideologii politycznej Boszniacy si skoni, oraz jakie stanowisko wobec muzumanw i islamskiego wiata zajm Europa i Zachd. Prbujc odpowiedzie na to pytanie, przypatrzmy si tutaj jeszcze raz najwaniejszym skadnikom boszniackiej tosamoci kulturowej oraz podstawowym zasadom, wedle ktrych owe skadniki funkcjonuj w ich obrbie, aby nastpnie wskaza ich miejsca wsplne. O ile przyjmiemy tez, e istniej dwie dominujce koncepcje kultury: tradycyjna okrelajca kultur jako bezinteresowne denie do duchowo-materialnej doskonaoci, opierajca si na wartociach staych, niepodwaalnych, ktre s fundamentem ludzkiego ycia i moralnoci; oraz koncepcja nowoczesna reprezentujca szersze pojmowanie kultury, jako wszechogarniajcego sposobu i stylu ycia oraz nieustannie zmieniajc si, dynamiczn kategori, ktrej nie mona jednoznacznie przypisa staego, cakowitego i ostatecznego znaczenia, to do okrelenia kultury muzumanw boniackich lepiej przystaje druga koncepcja, z tego prostego powodu, e jest to nadal kultura na etapie powstawania i konkretyzowania, a rezultat tego procesu jest nadal niepewny. Jako koherentna kulturowa i narodowa tosamo, powinna zosta ostatecznie uformowana na bazie tradycyjnych i pod wpywem nowo powstaych komponentw kulturowych. Dwie cechy konstytutywne okrelaj tradycyjny oraz wspczesny model boszniackiej tosamoci kulturowej i narodowej, obie zawarte s, jak ju wspomniano, w samym okreleniu m u z u m a n i e b o n i a c c y, wskazujcym na to, e chodzi o nard muzumaski, ktrego miejsce znajduje si na etnograficznej mapie Europy. W sferze genealogii boszniackoci, zrodzonej z przenikania sowiaskich, bizantyjskich i osmaskich elementw, wyaniaj si wic dwie niekwestionowane, niezmienne cechy boniackiej tosamoci: islam jako religia, ktr si yje i praktykuje, oraz historyczno-kulturowy krajobraz Boni jako atmosfera, w ktrej poprzez dugotrwa kulturow i cywilizacyjn interferencj, ksztatowa si i konstytuowa kulturowy, etniczny i spoeczno-polityczny byt muzumanw boniackich. Cho boszniacka kultura wci znajduje si w okresie przejciowym, powstaje i konkretyzuje si, a jako koherent73

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 74

Marinko Zeki
6 Alija Izetbegovi (1925-2003), polityk boniacki, prawnik i publicysta, prezydent Boni i Hercegowiny w latach 19902003, czonek kolektywnej Prezydencji Boni i Hercegowiny w latach 19962000. Jego zwolennicy uwaaj go za ojca wspczesnego narodu Boszniackiego, z drugiej strony przeciwnicy oskaraj o islamski fundamentalizm.

na tosamo dopiero ma si uksztatowa po wielu wiekach poszukiwa wasnego samookrelenia, to powszechnie znane i powtarzane przy rnych okazjach sowa Aliji Izetbegovicia6 w swojej wierze i na swojej ziemi mimo wszystko uzna mona za wyrnik tosamoci muzumanw boniackich, ktry okrela i nadal okrela sedno boniackiego trwania. Fenomen socjokulturowego kontekstu boniackiego paradygmatu, ktry w cigu stuleci tworzy i nadal w duej mierze okrela przestrze yciow Boszniakw i innych boniackich grup etniczno-wyznaniowych o nieislamskiej tradycji religijnej, doprowadzi do wyrnienia i wyprofilowania charakterystycznej kulturowej, etnicznej i narodowej podmiotowoci muzumanw boniackich jako specyficznej chimerycznej tosamoci boszniackiego bytu narodowociowego. Tosamo ta zostaa wyodrbniona w procesie nieustannych odniesie do serbskiego (prawosawnego) i chorwackiego (katolickiego) dziedzictwa kulturowego i historycznego. Konieczno dzielenia wsplnej przestrzeni yciowej, co zgodnie z zasadami logiki sugeruje wspycie jednych z drugimi, lub jednych obok drugich zaowocowaa tym, e Boszniacy definiuj swoj odrbno przy pomocy tego, co rni ich od i n n y c h, okrelajc swoj tosamo wedug tego, kim nie s. Rwnoczenie boszniacka odrbno jest negowana na podstawie tez o ich serbskim lub chorwackim pochodzeniu etnicznym. Serbska i chorwacka historiografia traktuje ich jako konwertytw, grup narodowociow, ktra wyrzeka si swoich pierwotnych korzeni religijnych i etnicznych niewtpliwie prawosawnych i serbskich czy te katolickich i chorwackich etnicznie utosamiajc ich ze sob. Poszukujc wasnej tosamoci, Boszniacy musieli rozpocz od poddania w wtpliwo tezy o braku cigoci w historii muzumanw boniackich, ktrzy poprzez przejcie na islam i wczenie si w islamsko-orientalny krg kulturowy i cywilizacyjny, przerwali wizy czce ich z poudniowosowiask tradycj kulturow. Boniacko-muzumascy historycy, chcc zapewni swojemu narodowi korzenie, znaleli ten brakujcy element, czcy ich z przedislamsk epok, w idei synkretyzmu boniackiego islamu, w cigoci z instytucj Kocioa Boniackiego i bogomilskiego wiata duchowego redniowiecznej Boni. W ten sposb utwierdzio si przekonanie, e w boniackiej historii islamizacja nie bya tym decydujcym socjokulturowym procesem, ktry muzumanw boniackich wprowadzi na europejsk i wiatow scen polityczn, lecz e to bogomilowie boniaccy, nie chcc opowiedzie si ani za katolicyzmem, ani za prawosawiem, na ktre chciano ich nawraca, wnieli do islamu bogomilski element swej tosamoci, wzbogacajc go nurtami osmaskiej cywilizacji orientalnej. W ten sposb powstaa klamra, a acuch historii i istnienia boszniackiego narodu na boniackim terytorium nie zosta przerwany.

74

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 75

Muzumanie boniaccy najbardziej zachodni autochtoniczni muzumanie czy najbardziej wschodni muzumanie...

Speniajc misj narodowociowego profilowania na wszystkich etapach rozwoju narodowej tosamoci, zmieniajc i uwspczeniajc dogmaty, dostosowujc je do nowych czasw, religie rozwijay i formoway odpowiedzi na konkretne problemy czowieka, wsplnoty i pastwa, instytucjonalnie si wobec nich okrelajc. Muzumanw jednocz podstawowe zasady wiary i pryncypia islamu religii, ktr si praktykuje, ktra jest etycznym systemem wierze, praktyk i przepisw, regulujcych wszelkie przejawy i obszary ycia przesiknitego islamskimi reguami i duchem lecz rni ich kulturowe zastosowanie tych pryncypiw. Bardziej masowe przechodzenie na islam w Boni zwizane jest z okresem, kiedy nie wystpowa on ju w pierwotnej postaci, poniewa funkcjonowa na tym obszarze od okoo stu lat. Islam w Boni nosi 7 wic okrelone boniackie cechy. Przystosowany do kultu- To z kolei nie stanowi tylko boniackiej swoistoci. rowego dziedzictwa specyficznego kolorytu i mentalnoci Cay wiat islamski czsto boniackiego obszaru historyczno-kulturowego, charakte- jest zainfekowany kryptoryzuje si pewnymi szczeglnymi cechami w ceremoniach chrzecijastwem, pewnyreligijnych i pogrzebowych, niekonsekwentnym przestrze- mi synkretycznymi elementami, wierzeniami ludowyganiem regu dotyczcych stroju i spoywania alkoholu mi, nieszariackim, sufijskim i w ogle stylem i sposobem ycia7. Z drugiej za strony, mistycyzmem, odrzuconym nowsz histori powszechn cechuje odrodzenie i politycz- przez rzdzce nurty oficjalnego bliskowschodnieny ekstremizm islamu przejawy tego, co dzi znane jest ja- go islamu, ktry w istocie ko islamski fundamentalizm, ktry w ostatnich dekadach nie jest koherentny z sekuotrzyma nowy impuls z atmosfery politycznej w wiecie is- laryzmem ide europejlamskim. Zjawisko to nie omino boniackich muzuma- skiego spoeczestwa obywatelskiego, jednoznacznie nw, dla ktrych religia staa si ogniskiem odnowy straco- sytuujcego religi wycznego poczucia tosamoci, ufundowanego na z o t y m nie w sferze prywatnoci. o k r e s i e islamu. Wyraanie religijnej tosamoci nie tylko dla muzumanw boniackich, ale dla muzumanw w ogle, jest integraln czci rwnie ich wieckiego, zwyczajnego zachowania, a take jest constans okrelajce tradycyjn i wspczesn boszniack tosamo kulturow i narodow. Podsumujmy. yjemy w czasach szczeglnej planetaryzacji kultury, kiedy globalizacji ulegy liczne bariery (narodowe, wyznaniowe, jzykowe), a jako wzorzec nowej nadkultury wyania si kryterium uniwersalnoci. Likwidowanie granic narodowych i formowanie wiata powizanego rynkiem okazao si silnym ciosem wymierzonym w regionalne i narodowe kultury, a tym samym w tradycje, obyczaje, mity i sposoby zachowania, ktre tworzyy kulturow tosamo poszczeglnych religii. Wikszo wiata, zwaszcza mae narody z maymi kulturami nie jest w stanie oprze si inwazji wytworw tzw. cywilizacji informacyjnej z krajw rozwinitych; wspczesn histori charakteryzuje trend globalizacyjny oraz narzucanie kultury masowej, ktra (poprzez nowy styl ycia, sposb mylenia oraz wyznawania wiary itd.) niweluje lingwistyczn i kulturow rozmaito i w pewien sposb standaryzuje wiat, naruszajc tym samym 75

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 76

Marinko Zeki

szeroki wachlarz rnorodnych kultur. Troska o kulturow tosamo jest przejawem denia do obrony wasnej, wyjtkowej kultury, historii, jzyka i systemu wartoci przed naporem obcych wpyww. Im bardziej wiat staje si podobny i homogeniczny, tym bardziej poszukujemy gbszych wartoci i cenimy wewntrzne tradycje. Globalizacja moe doprowadzi to tego, e XXI wiek, jak i wiat, w ktrym przyjdzie nam y, stanie si mniej barwny i spoecznie zrnicowany, ni to miao miejsce w minionych stuleciach. Rne obrzdy, obyczaje, wierzenia i rytuay, ktre w przeszoci stanowiy rdo folklorystycznej i etnologicznej rnorodnoci, stopniowo zanikaj lub s kultywowane przez coraz mniejsze grupy, gdy wikszo spoeczestwa od nich odstpuje i przyswaja inne bardziej stosowne dla nowych czasw. Podobnie boszniactwo, boszniacka tosamo, jak kada inna tosamo narodowa, reprezentuje pewien zbiorowy fakt historyczny, chocia adna zbiorowa tosamo, w tym rwnie boszniacka, nie jest elementem homogenicznym, gdy tosamoci kulturowe i narodowe nie s tylko zbiorowymi, lecz zarazem indywidualnymi faktami, a w ramach kadej tosamoci narodowej i kulturowej (a moe zwaszcza w boszniackiej) istnieje wiele subtelnoci i rnic, ktre kady z jej czonkw na swj sposb przeywa, odczuwa i wyraa. Bonia i Hercegowina, w ktrej przez szczeglny zbieg okolicznoci na przestrzeni jej caej historii bya praktykowana idea uniwersalnego multilateralizmu i powszechnej tolerancji, jest jedynym krajem na europejskim obszarze kulturowym i politycznym, w ktrym religijny unilateralizm przez dugi okres wyrnik europejskiej historii nigdy nie zwyciy. Ten multilateralny modus vivendi Boni, boniackiego islamu i Boszniakw Wschodu na Zachodzie i Zachodu na Wschodzie, brzmicy wzniole w czasach pokoju, charakteryzuje si ambiwalencj, z ktr yje si w harmonii, bez kryzysu tosamoci, dopki oglna sytuacja nie jest konfliktowa. W chwili wzrostu napi spoeczno-politycznych jednak, gdy do gosu dochodz antagonizmy zabarwione cywilizacyjnymi czy wyznaniowymi argumentami i nakazami, w obraz moe si zmieni (i zmienia si) w swego rodzaju wewntrzne pieko. W jaki sposb dzi, z perspektywy muzumanw boniackich, przynalee do wiatowego, integralnego islamu i w jego imi wiarygodnie odrzuci terroryzm, praktykujc wspwyznaniow solidarno ze wszystkimi muzumanami, ktrzy odczuwaj fal zachodniego antyislamizmu, oraz pielgnowa szczegln boniacko-muzumask tosamo oto pytanie, na ktre boszniaccy religijni i polityczni dostojnicy jeszcze nie zdoali jasno i zdecydowanie odpowiedzie. Przykadem niezrozumienia boszniackiej tosamoci przez jej religijnych i politycznych przywdcw jest uleganie silnym naciskom ze strony polityczno-religijnych krgw z Arabii Saudyjskiej i dopuszczenie do rozpowszechnienia ortodoksyjnej vehabijskiej ideologii wyznaniowej. Wraz z ni nadesza rozgaziona dziaalno zmierzajca do utworzenia caej sieci organizacji humanitar76

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 77

Muzumanie boniaccy najbardziej zachodni autochtoniczni muzumanie czy najbardziej wschodni muzumanie...

nych, obiektw religijnych i edukacyjnych, islamskich centrw kulturowych z meczetami, ale rwnie organizacji o wyranie radykalnym profilu polityczno-religijnym. Wskaza mona kilka istotnych czynnikw, ktre w przyszoci bd okrela ewentualne kierunki rozwoju boszniackiej polityki: europejska duchowa i polityczna przestrze w wietle integracji europejskiej, otoczenie boniackie, boszniacka i boniacka sytuacja wewntrzna, a take wspomniany islamski wymiar kulturowej, narodowej i politycznej tosamoci muzumanw boniackich, ktry moe sta si czynnikiem decydujcym, w zalenoci od wybranego przez samych Boniakw kierunku politycznego, ktry szczeglnie tam oznacza rwnie kulturowy. Bezdyskusyjny jest natomiast fakt, e w sytuacjach kryzysowych religia staje si jednym z kluczowych elementw tosamoci, dziki ktremu jednostki i zbiorowoci (w tym przypadku muzumanie boniaccy) rozpoznaj si historycznie i wspczenie. Bezsporne jest take to, e przynaleno Boszniakw do islamu w ich zakadanej integracji europejskiej bdzie odgrywaa bardzo wan rol. Nie wiadomo jednak, jakie stanowisko wobec muzumanw i islamskiego wiata zajm Europa i Zachd oraz w jakim stopniu wartoci religijne islamu przystaj do wartoci europejskich. Nie wiadomo zatem, czy Boszniacy jako nard ju nale do Europy, czy te trzeba ich (zgodnie z potocznym myleniem) dopiero do Europy wprowadzi. Europa, bez wtpienia, zintegruje muzumanw boniackich, a muzumanie boniaccy zintegruj si z europejskimi procesami zjednoczeniowymi, zgodnie ze strategicznymi i politycznymi interesami obydwu stron, ale nadal pozostaje otwarte pytanie, czy Boszniacy wtopi si w Europ bez rozpoznawalnej tosamoci, czy te stan si czonkiem wsplnoty narodw europejskich, zachowawszy korzenie historyczne i wartoci islamskiej kultury i cywilizacji. Druga alternatywa dla przetrwania Boszniakw jako narodu jest bardziej prawdopodobna pod warunkiem, e bdzie opiera si na polityce, ktra by Boszniakw (bez manipulowania ich religijn tosamoci) kierowaa ku Europie bez granic oraz wsplnocie narodw i kultur, wolnej od uprzedze wobec rnorodnoci, pozostawiajcej moliwo czerpania inspiracji z wartoci kulturowych cywilizacji, z ktr s historycznie zwizani. Otoczenie boniackie oraz boniacka i boszniacka sytuacja wewntrzna, w najbliszej przyszoci rwnie bd w decydujcym stopniu okrelay pooenie i rozwj muzumanw boniackich, a take los Boni i Hercegowiny. Oczywisty wydaje si fakt, e kryzys wspczesnego spoeczestwa znalaz swoje odzwierciedlenie w kryzysie tosamoci zarwno indywidualnej, jak i zbiorowej. Relacje midzy spoeczestwem globalnym a poszczeglnymi wsplnotami, w ktrych unaoczniaj si sprzecznoci midzy tosamoci spoeczestwa tradycyjnego i nowoczesnego, przybieray rozmaite formy i rnorodne treci od niemal cakowitej identyfikacji 77

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 78

Marinko Zeki

tosamoci jednostki i grup spoecznych, a do oddzielenia, przeciwstawienia, a take supremacji jednej tosamoci nad drug, przez co ustanowiona zostaa hierarchia, w ktrej jedna tosamo staje si negacj drugiej. Istotn mianowicie cech nowoczesnej tosamoci jest to, e relacje wobec siebie bywaj ksztatowane jako negacja i n n e g o. Tosamo jednego narodu zakada wic podobiestwo i rnic, gdzie rnic jest i n n o (inna religia, inna kultura, inny nard), ktr naley pokona. Wedug takiego modelu wspczesnej tosamoci, ktry wyklucza kad rnic, Bonia i Hercegowina (ze swoj struktur rnorakich religii, tosamoci i polityki) bez zanegowania rnic nie moe si ukonstytuowa jako pastwo demokratyczne, a tym, co w przeszoci (i w pewnej mierze take dzisiaj) okrelao Boni i Hercegowin, jest wanie dialektyka podwjnej tosamoci: by Boniakiem czy Hercegowiczykiem, ale jednoczenie take by Serbem, Chorwatem lub Boszniakiem czy prawosawnym, katolikiem lub muzumaninem. To, co oglne, ukonstytuowao si bowiem z odrbnoci, a przez to nie zostaa zanegowana sama odrbno. Tylko taka dialektyka podwjnej tosamoci moe doprowadzi do konstytucyjnego patriotyzmu, w obrbie ktrego, obok rnic, szanowana jest ponadetniczna pastwowo jako gwarancja odrbnoci. Jednak nowoczesne pastwa demokratyczne nie toleruj substancjalnych rnic (etnicznych, religijnych, kulturowych), dlatego w Boni i Hercegowinie kade uoglnianie odbierane jest jako zagroenie. Zatem rozliczne tosamoci, religie i polityki, ktre od stuleci egzystuj w Boni i Hercegowinie w swojej pluralistycznej strukturze, tworzc wzorzec wsplnego socjokulturowego ycia, od czasu do czasu bywaj jedn z gwnych przyczyn krwawych wojennych konfliktw brutalnych manifestacji nietolerancji, atawizmw i potrzeby niszczenia Innego i Innoci. Boniackohercegowiskie odrbnoci, stworzone wedug zasad nowoczesnej dialektycznej identyfikacji w r n i c y w o b e c i n n e g o, dzisiaj jako takie nie mog przezwyciy rnicy tosamoci na poziomie oglnej woli, ksztatujcej pastwo, a bez pastwa nie ma spoeczestwa obywatelskiego, w ktrym substancjalne rnice mog zosta pokonane. Innymi sowy, w Boni i Hercegowinie brakuje grande nation, w rodzaju tych, ktre w Europie doprowadziy do utworzenia pastw narodowych. Koncepcj jednolitej uniwersalnej tosamoci zastpuje tutaj projekt pogaskiej dyferencjacji uniwersalne jest traktowane jako bdne i represyjne, poniewa wyklucza rnice, przy czym, rnorakie tosamoci nie akceptuj adnej wsplnej normy. W Boni i Hercegowinie egzystuj obydwa modele tosamoci: uniwersalna tosamo obywatelska, za ktr stoi cywilizacja informatyczna, handel wiatowy i midzynarodowy kapita, a take heterogeniczna tosamo postmodernistyczna, ktra w wikszoci jest reakcj na narzucanie tosamoci nowoczesnej z tym, e aktualnie dominuje postmodernistyczna norma tosamo78

Konferencja_Zekic.qxd

4/24/2008

8:56 PM

Page 79

Muzumanie boniaccy najbardziej zachodni autochtoniczni muzumanie czy najbardziej wschodni muzumanie...

ci, ktra doprowadzia do absolutyzowania odrbnego i heterogenicznego niezdolnego do dialogu i porozumienia. Dzisiejsze przeciwstawienie politycznych pozycji narodowych na obszarze Boni i Hercegowiny, jak te dowiadczenie niedawno zakoczonej wojny (przy pomocy si midzynarodowych, a nie dziki woli stron zaangaowanych w konflikt), narzuca potrzeb poszukiwania modelu pozwalajcego na zachowanie idei pokojowego wspwystpowania trzech religii, tosamoci i typw polityki, jako warunku istnienia Boni i Hercegowiny w przyszoci, gdzie pytanie o porozumienie midzy Boszniakami, Chorwatami i Serbami, dotyczce ich wsplnego ycia, jest tylko jednym z elementw dugotrwaego procesu odbudowy zaufania i wprowadzania idei wsplnoty w polityczn rzeczywisto. Nasuwa si jednak pytanie, czy kraj podzielonych narodw i regionw jako pastwo, ktre jeszcze nie stanowi caoci, z ppastwowymi wsplnotami o rozbienych orientacjach, ze sabymi i niespjnymi siami reintegracyjnymi, w ktrym midzynarodowy protektorat ucieka si do kompromisw, utrzymujc status quo zgodne z podziaami ustalonymi w Dayton mgby sta si wzorem dla Europy i wiata? Odpowied jest prosta: Bonia i Hercegowina to rwnie kraj rnic, ktre nie mog i nie powinny zosta zniwelowane, lecz potrzebuj poczenia i wzajemnego przenikania, jak to ju miao miejsce w jej historii. Bonia i Hercegowina nie jest jedynie wielokulturow wsplnot, lecz raczej szczegln caoci zoon z rnorodnoci przestrzeni, gdzie stykaj si wielkie wiatowe krgi kulturowe. Dziki ich przenikaniu powstaa i rozwina si wsplnota specyficznego ludzkiego etosu, ktrej zniszczenie moe wywoa destabilizacj w Europie i na wiecie. Poddawanie w wtpliwo i naruszanie wsplnego ycia katolikw, prawosawnych, muzumanw i ydw w Boni i Hercegowinie, zowieszczo wry losowi wiata jako caoci. Bonia i Hercegowina jest mianowicie tym typem wieloetnicznego spoeczestwa, ktre pewnego dnia stanie si spoeczestwem europejskim. Dlatego wczenie Boni i Hercegowiny do procesu integracji europejskiej nie ley tylko w interesie tego kruchego pastwa, lecz take w interesie Europy. Bonia i Hercegowina jako wzr wieloetnicznej, wielowyznaniowej i wielokulturowej wsplnoty, jest wzorcem dla wiata i jako taka musi zosta zachowana.

Marinko Zeki
Ukoczy wydzia jzykoznawstwa i literaturoznawstwa poudniowosowiaskiego na Uniwersytecie w Sarajewie, doktor nauk humanistycznych, obecnie pracownik Katedry Filologii Sowiaskiej UAM w Poznaniu. Autor wielu artykuw naukowych z pogranicza jzykoznawstwa, literaturoznawstwa, kulturoznawstwa, religioznawstwa i antropologii.

79