-

"

Tadeusz W i e r z c h o Elbieta C z a r n o w s k a D a n u t a Krupa

ip

w>

Ul

Hf

I n y n i e r i a
m m m

o w i e r z c h n i

b i o r n t y t a n

Warszawa 2004 Oficyna W y d a w n i c z a

dawcy a Cukrowska sz Palko

iwanie redakcyjne
:

i]ewska-Makowska

okadki i Czudek-Puchalska

;omputerowy Zalewska-Kraniewska Kurczyski

Kruszeska

/rlght by Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. Warszawa 2004

v caoci ani we fragmentach nie moe by powielany, ani rozpowszechniany za pomoc i elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych i innych bez pisemnej tosladacza praw autorskich

83-7207-477-1

nla Intornotowa Oficyny Wydawniczej PW www.wpw.pw.edu.pl

Wydawnicza Polltoohnlkl Warszawskiej, ul. Polna 50, 00-644 Wanzawn, lei tWB-75-IB onK 9MmAujlanl Mi 'Iftyi/WM.

 / ( J M U V l

Spis treci

Przedmowa 1. Wstp (Tadeusz. Wierzcho) 2. Metody inynierii powierzchni stosowane w ksztatowaniu waciwoci implantw tytanowych ('Tadeusz Wierzcho) 2.1. Obrbki jarzeniowe 2.2. Proces natryskiwania cieplnego 2.3. Metoda zol-el 2.4. Metody PVD 2.5. Wytwarzanie warstw kompozytowych w procesach dwustopniowych Literatura 3. Utlenianie anodowe tytanu i jego stopw (Danuta Krupa) Literatura 4. Implantacja 4.1. Wpyw 4.2. Wpyw 4.3. Wpyw 4.4. Wpyw 4.5. Wpyw Literatura jonw w obrbce tytanu i jego stopw (Danuta Krupa) implantacji jonw na struktur warstw wierzchnich implantacji jonw na waciwoci tribologiczne implantacji jonw na odporno korozyjn implantacji jonw na bioaktywno implantacji jonw na biozgodno

5 7

15 17 22 23 24 26 31 35 43 47 48 58 64 70 72 73 80 81 84 87 89 89 89 91 92 93 95 96 99 100 102 103 103 103 104 105 106

5. Biologiczna ocena biozgodnoci (Elbieta Czarnowska) 5.1. Badania 'n vitro 5.2. Badania in vivo Literatura 6. Reaktywno biologiczna biomateriaw tytanowych (Elbieta Czarnowska) . 6.1. Reakcje biologiczne na granicy materia-komrka/tkanka 6.1.1. Biofilm wytworzony na powierzchni materiau 6.1.2. Reakcja zapalna 6.2. Waciwoci powierzchni a reaktywno biologiczna 6.2.1. Warstwa tlenkowa 6.2.2. Skad chemiczny i topografia powierzchni 6.2.3. Przyleganie komrek 6.2.4. Przyleganie bakterii 6.2.5. Aktywno biologiczna komrek a topografia powierzchni 6.2.6. Ukierunkowany ruch komrek 6.3. Ksztat wszczepu a jego biozgodno 6.4. Ksztatowanie biologicznych waciwoci powierzchni biomateriau 6.4.1. Metody biochemiczne 6.4.2. Metody fizykochemiczne 6.4.3. Metody fizyczne Literatura

OSOWUnic biomateriaw tytanowych w medycynie (Elbieta Czarnowska) Zastosowanie biomateriaw tytanowych w chirurgii kostnej Zustosowanie biomateriaw tytanowych w stomatologii i ortodoncji Zustosowanie biomateriaw tytanowych w kardiologii Zastosowanie biomateriaw tytanowych w audiologii uturu

112 112 114 115 117 118

Przedmowa

Ostatnie lata zaznaczaj si niezwykle dynamicznym rozwojem w inynierii materiaowej. Najbardziej doniosy postp mona zaobserwowa w dziedzinach dotyczcych szeroko pojtych problemw zdrowia i ycia czowieka. S to kierunki nauki znajdujce si na pograniczu wiedzy inynierskiej, nauk medycznych i nauk przyrodniczych, w zakresie ktrych skonsolidowane zostay wysiki wielu odrbnych dyscyplin naukowych, takich jak: inynieria materiaowa, fizjologia i nauki kliniczne, biologiczne, co zaowocowao niebywaym postpem m.in. w wytwarzaniu biomateriaw. Jak wykazuj dane literaturowe, zapotrzebowanie na nowe materiay w dziedzinie medycyny ju obecnie wykracza poza tradycyjny obszar stosowania implantw (chocia w tej grupie materiaowej zakres potencjalnych potrzeb nadal pozostaje najwikszy) i obejmuje prawie wszystkie znane obecnie rodzaje tworzyw metale, ceramik, polimery, w tym rozpuszczalne w wodzie i resorbowalne przez organizm, kompozyty, ktrych waciwoci dla potrzeb medycyny w ostatnim okresie ksztatowane s przez techniki inynierii powierzchni. Dla inynierii materiaowej wanym zadaniem staje si poznanie zakresu i specyfiki materiaowych potrzeb medycyny. Jest to bowiem punkt wyjcia dla prawidowego doboru skadu chemicznego, struktury i fizykochemicznego stanu powierzchni biomateriaw, w celu zapewnienia im podanych waciwoci, cech i funkcji biologicznych. W wiatowej nauce biomateriay zyskuj stale na znaczeniu, poszukuje si materiaw bezpiecznych w dugookresowym uytkowaniu. Tytan i jego stopy nale do najbardziej perspektywicznych biomateriaw metalicznych, m.in. z uwagi na: najlepsz odporno na korozj biologiczn, dobre waciwoci mechaniczne przy niskiej gstoci (stopy tytanu s prawie dwukrotnie lejsze, ni wszczepy ze stali austenitycznych oraz stopw kobaltowo-chromowych tzw. Vitalium) oraz najniszy modu sprystoci (np. w przypadku powszechnie stosowanego w medycynie stopu Ti6A14V ponad dwukrotnie mniejszy ni innych biomateriaw metalicznych). Efekty dotychczasowych prac wskazuj jednak, e zosta ju osignity puap optymalizacji wu,4ciwoci biologicznych oraz mechanicznych tytanu i jego stopw przez opracowanie optymalnego skadu chemicznego i fazowego oraz metod obrbki plastycznej i cieplnej. Nowe wymagania slawiunc biomateriaom tytanowym to przede wszystkim: wzrost ich odpornoci na korozj biologiczn, a wit wyeliminowanie szkodliwego dla organizmu zjawiska przechodzenia skadnikw stopu do tkanek, wzrost ich odpornoci na zuycie przez tarcie oraz kontrolowana biozgodno i biofunkcjonalno. Std te jedynym kierunkiem pozwalajcym speni te wymogi jest wytwarzanie nowej generacji biomateriaw tytanowych z warstwami powierzchniowymi o cile okrelonej mikrostrukturze, skadzie chemicznym i fazowym, niskim wspczynniku tarcia, o kontrolowanej porowatoci i topografii powierzchni, duej twardoci, odpornoci na zuycie przez tarcie i odpornoci na korozj oraz bdca funkcj tych wielkoci biozgodno z ludzkim organizmem. Takie moliwoci stwarzaj jedynie metody inynierii powierzchni, ktre umoliwiaj optymalizacj biochemicznej i biomechaniczncj zgodnoci wszczepu z ludzkimi tkankami. Celem tej ksiki jest dostarczenie osobom zainteresowanym biomateriaami wiadomoci w zakresie stosowanych technik inynierii powierzchni, umoliwiajcych wytwarzanie nowej generacji biomateriaw tytanowych oraz reakcji biologicznych zachodzcych w kontakcie z biomateriaami.

1. Wstp

Biomateriay to substancje sztuczne, zarwno syntetyczne, jak i pochodzenia naturalnego, majce za zadanie uzupenienie lub zastpienie tkanek, narzdw lub ich czci i penienie ich funkcji. W przeciwiestwie jednak do ywych komrek nie maj one zdolnoci do regeneracji, std te musz to by materiay najwyszej jakoci, ktre swoimi waciwociami w moliwie jak najwikszym stopniu zastpiyby tkanki zuyte czy te usunite [1, 2]. Tworzywa metaliczne, ceramiczne, polimerowe i kompozyty stosowane jako biomateriay winny odznacza si takimi cechami, jak: trwao fizyczna, okrelony skad fazowy i mikrostruktura, dobre waciwoci mechaniczne, w tym m.in. odporno na zuycie przez tarcie, wytrzymao zmczeniowa, wytrzymao na rozciganie, plastyczno, stabilno chemiczna w rodowisku ywego organizmu oraz brak toksycznoci ewentualnych produktw reakcji, biozgodno i stabilno biologiczna przez dugi czas uytkowania, brak cytotoksycznoci, brak reakcji alergizujcych wzgldem otaczajcych tkanek, brak dziaania rakotwrczego, niezmienno skadu chemicznego struktury w czasie sterylizacji [2], W wiatowej nauce biomateriay zyskuj stale na znaczeniu, a kierunek prac to przede wszystkim poszukiwanie materiaw bezpiecznych w dugotrwaym uytkowaniu. Jakkolwiek ich udzia w sensie ilociowym stanowi nieduy odsetek oglnej produkcji materiaw, to jednak przyrost ich produkcji zwiksza si z roku na rok 0 kilkanacie procent. S to materiay na og drogie jako produkt zaawansowanych technologii i specjalistw pracujcych w zespoach interdyscyplinarnych. Wrd biomateriaw metalicznych szczeglne miejsce, z uwagi na swoje waciwoci uytkowe, zajmuje tytan i jego stopy jedne z najbardziej nowoczesnych 1 perspektywicznych materiaw implantacyjnych. Zastosowanie tytanu i jego stopw cigle wzrasta, co jest wynikiem pozytywnych rezultatw uzyskiwanych w leczeniu urazw (endoprotezy, wszczepy, pytki stabilizujce), komfortem prowadzonych zabiegw (instrumentarium, narzdzia, aparatura) [3-7]. Tytan i jego stopy to stosunkowo nowe materiay uywane w medycynie. Zyskuj one coraz szersze zastosowanie ze wzgldu na swoje szczeglne waciwoci, takie jak: wysoka odporno korozyjna i najlepsza biologiczna obojtno, dobre waciwoci mechaniczne przy niskiej gstoci, ktra jest okoo dwukrotnie mniejsza od stosowanych w medycynie austenitycznych stali czy te slopw kobaltowo-chromowyeh lypu Yitalium.

4a to due znaczenie dla komfortu uytkowania biomateriaw, podobnie jak e tytan jest materiaem niemagnetycznym o maej przewodnoci elektrycznej, est wane dla pacjentw, u ktrych zastosowano elementy wykonane z tytanu pw tytanu, a ktrzy wymagaj np. stosowania zabiegw fizykoterapii [1, 6]. Najwaniejsze waciwoci fizykochemiczne i mechaniczne tytanu zestawiono belach 1.1 i 1.2.
Tabela 1.1 Waciwoci fizyczne tytanu [6, 8] Waciwoci iperatura topnienia iperntura wrzenia >lo topnienia to iwodno cieplna (przy 293 K) owy wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej w zakresie peratur 0-100C )lo waciwe (przy 293 K) ystywno elektryczna Jul sprystoci Wartoci 1938 3533 435,8 4,51 0,171 8,5 10"6 0,523 421 112 Jednostki K K J/g g/cm 3 J/cm K K' 1 J/g'K n2 m GPa

Tabela 1.2 Waciwoci mechaniczne tytanu i stopu tytanu Ti6A14V [1, 6] Tytan jodkowy 250 106 32 84-90 Tytan techniczny wyarzony 240-550 170-440 15-24 110-150 odksztacony 680 520 10 130-160 Stop tytanu Ti6A14V 860 780 10 460

Waciwoci

.rzymao na rozciganie Rmmin [MPa] nica plastycznoci fl02mjn [MPa] Jluenic Am [%] irdo IIV0.5

Szczeglnie istotn cech tytanu i jego stopw jest stosunkowo wysoka wytrzyo zmczeniowa, np. dla stopu Ti6A17Nb po obrbce plastycznej rzdu 620 MPa co jest bardzo wane z punktu widzenia trwaoci elementu, przeznaczonego do

dugotrwaego przebywania w organizmie, oraz bardzo wysoka odporno korozyjna w porwnaniu z powszechnie stosowanymi biomateriaami metalicznymi, tj. austenitycznymi stalami nierdzewnymi i stopami kobaltowo-chromowo-molibdenowymi [1] rys. 1.1. Z przebiegu krzywych polaryzacji anodowej wynika jednoznacznie, e stopy tytanu maj najwiksz odporno korozyjn, o czym wiadczy najnisza warto i staa gsto prdu w badanym zakresie rnicy potencjaw. Wynika to z tworzenia trwaej tlenkowej warstwy pasywnej, ktra zapewnia stopom tytanu wysok odporno, zarwno na korozj werow, jak i napreniow, take w rodowisku fizjologicznym [1]. Zaznaczy naley, e tytan szybko si umacnia pod wpywem przerbki plastycznej na zimno. Przykadowo, wytrzymao na rozciganie prtw tytanowych prasowanych na zimno w stanie wyarzonym wynosi okoo 420 MPa. Z kolei po 85% zgniocie wytrzymao na rozciganie osiga warto okoo 850 MPa [1]. Waciwoci mechaniczne dwufazowych stopw tytanu a + P zale od ich skadu fazowego i struktury, ktre mona ksztatowa przez obrbk ciepln, procesy starzenia, a take obrbk plastyczn [1, 6, 8].

102-

10-

Stale CrNiMo ! i

Stopy CoCr / '

C 3
10~4-

Stopy tytanu

_j 0

| 0,2

0,4 0,6 0,8 Potencja [V]

1,0

1,2

Rys. 1.1. Krzywe polaryzacji anodowej biomateriaw metalicznych w roztworze Ringera [ l j

Std te tytan i jego stopy ze wzgldu na szczeglne waciwoci fizyczne, chemiczne oraz dobr biozgodno w rodowiskach ludzkich komrek i tkanek (rys. 1.2) znajduj coraz szersze zastosowanie w rnych dziedzinach medycyny, m.in. do wytwarzania elementw rekonstrukcyjnych, do zespalania odamw kostnych, jako wszczepy protetyczne i endoprotezy staww, elementy sztucznego serca oraz narzdzia chirurgiczne i elementy urzdze medycznych [1, 6, 9-11], wypierajc w duej mierze stosowane szeroko austenityczne stale kwasoodporne i tzw. stopy Yitalium (kobultowo-niklowo-molibdenowe), tym czciej, i przy niskiej

3ci (dwukrotnie mniejszej ni wymienionych biomateriaw metalicznych) cena iu i jego stopw jest porwnywalna tabela 1.3 [5, 6, 9].

108

Bezpieczne okresowo Stale . typu 316L i Toksyczne

Ti Stopy CoCr

8 106 % s o Q. 105

I I

10?

00
Pt \Ag Au (H Mo Fe Al Obojtne

Stopy tytanu

Ni Cum

-O

I
Co

104

Rys. 1.2. Biotolerancja metali i stopw w zalenoci od odpornoci korozyjnej [1, 5, 20] Tabela 1.3 Ceny materiaw metalicznych stosowanych na implanty [5, 6] Cena za prty o rednicy 0 30 m m [DEM/kg] 20 30 40 140 130 130 60 y tytanu al Ti6A14V 70 450

Materiay

Typ X 2 C r N i M o 18/15/3 REX 734 P-2000 Co28Cr6Mo CoNiCrMo CoNiCrMoWFe

y na bazie kobaltu

tosowanie materiaw metalicznych, w tym rwnie tytanu i jego stopw, ogral jednak tzw. zjawisko metalozy, tj. przechodzenia skadnikw stopu do otaczano implant rodowiska biologicznego [1, 5, 6, 7], a take stosunkowo niska irno na cieranie. Do niedawna jeszcze sdzono, e przechodzenie tytanu nie vikszego znaczenia klinicznego [12], obecnie jednak uwaa si, e moe indux uwalnianie czynnikw zapalenia [13-15], a po dugim czasie prowadzi do tdenopatii [7, 16].

W tabeli 1.4 przedstawiono stenia skadnikw stopowych wchodzcych w skad implantu wykonanego ze stopu tytanu Ti6A14V w tkankach pobranych z okolicy wszczepu.
Tabela 1.4 Stenie pierwiastkw stopowych w tkankach pobranych z okolic wszczepw ze stopu tytanu Ti6A14V [1] Stenie [[jmol/1 g tkanki] Pierwiastek stopowy w tkance Ti Minie Ti w miniach Ti w warstwie korowej Ti, Al, V w warstwie korowej koci 0,19-0,47 2,6 23 (maks. 76) 40 (maks. 198) Al 0,15-6,00
-

V 0,0043
-

0,34 (maks. 0,81)

Podkreli naley, e w powszechnie stosowanym w medycynie szczeglnie w ortopedii stopie Ti6A14V wanad przechodzi do otaczajcych tkanek i ma waciwoci cytotoksyczne. Dzieje si tak dlatego, e produkt korozji biologicznej piciotlenek wanadu V 2 0 5 charakteryzuje si wysok rozpuszczalnoci w organizmie, w wyniku czego jony tego pierwiastka przedostaj si do tkanek, wywoujc okrelone reakcje organizmu. Std te w przypadku tak perspektywicznych dla medycyny materiaw, ktrymi s stopy tytanu (wysoka odporno korozyjna i stosunkowo dobre waciwoci mechaniczne), prowadzone s prace w zakresie zastpienia wanadu przez niob, tantal, cyrkon, jak rwnie chrom, gdy s to, obok tytanu, pierwiastki metaliczne o najlepszej biozgodnoci, a podobnie jak wanad stabilizuj one faz (3 w dwufazowych stopach tytanu. Prace badawcze w ostatnich latach byy skoncentrowane na tym kierunku. Powstay nowe stopy tytanu, m.in. typu Til5Mo5Zr3Al, Ti6A12NblTa, z przeznaczeniem na endoprotezy [20], czy te Ti6A17Nb na zastawki serca [10], a take stopy tytanu niezawierajce aluminium, np. Til5Zr4Nb4Ta [20] oraz pod ktem zastosowania w alloplastyce stawowej stopy o znaczco zmniejszonej wartoci moduu sprystoci (rzdu nawet od 60 GPa) typu Ti35Nb5Ta7Zr, Til3Nbl3Zr. Stopy te charakteryzuj si bardzo wysok biotolerancj i stosunkowo dobrymi waciwociami mechanicznymi, ktre (np. wytrzymao zmczeniow) mona zwiksza przez wprowadzenie pierwiastkw midzywzowych, np. tlenu, azotu, wgla [1]. S to nowe biomateriay o odpornoci korozyjnej, przewyszajcej powszechnie stosowane stale austenityczne, stopy na bazie kobaltu, a take stopy tytanu typu Ti6A14V. Na rysunku 1.3 przedstawiono krzywe polaryzacji anodowej wybranych stopw tytanu w roztworze 1% kwasu mlekowego i w roztworze surowicy bydlcej w temperaturze 310 K, a na rys. 1,4 w roztworze 2-molowego HCI.

Yysoka odporno korozyjna nowych stopw tytanu wynika z tworzenia si na i pasywnej warstewki tlenkw zawierajcych tlenek tytanu T i 0 2 ze ladoni ilociami: Zr0 2 , Nb 2 0 3 , Ta 2 0 5 , A1 2 0 3 , Mo0 3 . Tworzce si warstewki pasytlenkw s trwae, charakteryzuj si dobr przyczepnoci i ma szybkoci luszczania zarwno w pynach fizjologicznych, jak i w tkankach [1].

a)
Stop CoCr T' 100 I Stal 316L

. / 1 Ti6AI4V i

Ti6AI2Nb1Ta h

I
o* O
I 10 U) : f\ '....' J

/
/ / " / . l

V
TI15Mo5Zr3AI

~jjJg2r4Nb4Ta i 1 i 2 Potencja [V] NEK i 3 i

pH = 2

-1

b) Ti6AI4V Stal 316 G-

i
f a O

Stop CoCr /

/
Ti6AI2Nb1Ta

100-

/
Ti15Mo5Zr3AI / ' / - /

i rot tu a*

Ti15Zr4Nb4Ta

pH =7

-1

2 Potencja [V] NEK

1.3. Porwnawcze badania odpornoci korozyjnej dla materiaw metalicznych stosowanych n a implanty: a) w 1% kwasie mlekowym; b) w surowicy bydlcej w temperaturze 37C [20]

rzeprowadzone badania odpornoci korozyjnej w 5% roztworze wodnym HC1 azay, e szybko uwalniania jonw tytanu malaa ze wzrostem zawartoci Zr, i Ta, a take z wprowadzeniem do tych stopw do 0,2% palladu [20]. Wysokie iciwoci mechaniczne tych stopw mona uzyska przez odpowiedni obrbk

ciepln [1, 20]. Maj one lepsz biozgodno ni powszechnie stosowany stop tytanu Ti6A14V.

Potencja [mV] Rys. 1.4. Krzywe polaryzacji anodowej stopw na osnowie tytanu w 2-molowym roztworze HC1 [lj

Stopy tytanu Til3Nbl3Zr, Til5Mo5Zr3Al, Til5Mo oraz Til5Mo3Nb0,2Si s ju produkowane przez nastpujce firmy (w kolejnoci): S&N Richards, Kobe Steel oraz dwa ostatnie Timet, podobnie jak coraz szerzej stosowany w Europie stop Ti6A17Nb [5], Wybrane waciwoci tych materiaw, w porwnaniu z obecnie stosowanym stopem Ti6A14V, przedstawiono w tabeli 1.5.
Tabel u 1.3 Waciwoci wybranych stopw tytanu [5] Ti6A14V Stop tytanu IS05832-3 Ro,2 [MPa] Rm [MPa] K [%] 780 860 10 114 IS05832-11 800 900 10 110 S&N Richards 872 1005 13 76 Timet(IMI205) 980 1050 11 118 Kobe Steel 1050 1100 16 110 Ti6A17Nb Til3Nbl3Zr Til5Mo Til5Mo5Zr3AI

E [GPa]

Z danych w tabeli 1.5 wynika, e dodatek takich pierwiastkw jak: cyrkon, molibden, niob, wpywa na polepszenie waciwoci mechanicznych, a w przypadku stopw tytanu zawierajcego cyrkon - na zmniejszenie moduu Younga (E), co ma due znaczenie w przypadku implantw tytanowych wsppracujcych z koci [1, 2, 5|.

N tabeli 1.6 przedstawiono gsto i modu Younga stosowanych biomateriaw alicznych. Z danych tych jednoznacznie wynika, e modu sprystoci nowych iw tytanu jest ju na poziomie od 60 GPa.
Tabela 1.6 Gstoci i modut Younga stosowanych materiaw metalowych [1, 5] Materia 316 L >Mo an AI4V A17Nb 3Zrl3Nb 5Mo 5Mo3Nb0,2Si 5Mo5Zr3Al OTu ! . Gsto [g/cm 3 ] 7,98 8,6 4,5 4,5 4,4 4,7 5,5 5,4 5,4 8,1 1,3-2 Modu Younga [GPa] 210 248 104 114 114 60-90 78 81 75-113 64-81 10-30

Najlepsz biozgodno (rys. 1.2) maj nastpujce metale: Pt, Ta, Nb, Zr, Ti ;>py tytanu [1, 5, 21, 22], Jest wic zrozumiae, e badania nad nowymi biomasami metalicznymi koncentruj si na ukadach typu TiZrNbTa, poniewa metale nie wykazuj szkodliwych reakcji z tkankami. Niestety - podobnie jak irzypadku szeroko stosowanych stopw tytanu i innych biomateriaw metaliczh tworzce si powierzchniowe warstewki tlenkowe nie zabezpieczaj w peni ;d przechodzeniem skadnikw stopu do otaczajcych tkanek, a wic nie elimi\ szkodliwego dla organizmu zjawiska metalozy.

2. Metody inynierii powierzchni stosowane w ksztatowaniu waciwoci implantw tytanowych

Zapotrzebowanie na nowe materiay stosowane w medycynie wzrasta i obejmuje wszystkie znane obecnie rodzaje materiaw, ktrych waciwoci w coraz wikszym stopniu s ksztatowane technikami inynierii powierzchni. Jest to bowiem punkt wyjcia dla prawidowego doboru skadu chemicznego, struktury i fizykochemicznego stanu powierzchni biomateriaw, w celu zapewnienia im podanych waciwoci i funkcji biologicznych. Ten perspektywiczny kierunek bada wie si rwnie z opracowaniem metod eliminujcych zjawisko metalozy oraz zapewniajcych zwikszenie odpornoci na zuycie przez tarcie biomateriaw metalicznych. Badania przeprowadzone przez van Raaya i wsppracownikw [23] wykazay wysok biozgodno takich warstw powierzchniowych jak: TiN, TiC, A1 2 0 3 , w porwnaniu z warstewk tlenkw chromu Cr 2 0 3 (rys. 2.1), ktra to w duej mierze umoliwia stosowanie w medycynie austenitycznych stali nierdzewnych i stopw kobaltowo-chromowych typu Yitalium.

Rys. 2.1. Zmiana liczby komrek fibroblastw na warstwach powierzchniowych TiN, TiC, AI 2 O v C r 2 0 3 w zalenoci od czasu eksperymentu [23]

Naley podkreli, e tytan charakteryzuje si duym powinowactwem chemicznym do wgla, azotu i tlenu (rys. 2.2), szczeglnie gdy wystpuj one w postaci atomowej, co ma miejsce w warunkach wyadowania jarzeniowego [24]. Mona zatem stwierdzi, e takie procesy obrbek, jak: azotowanie, utlenianie, nawglanie, wgloazotowanie, tlenoazotowanie, szczeglnie w warunkach wyadowania jarzeniowego, w ktrych w tworzcej si niskotemperaturowej plazmie wystpuj aktywne czstki azotu, tlenu, wgla (metody: PDT - Plasma Diffusion Treatment, PACVD - Plasma Assisted Chemical Vapour Deposition) oraz implanta-

onowa (on Implantation), odgrywaj istotn rol w ksztatowaniu waciwoci kowych tytanu i jego stopw, a wic rwnie biomateriaw tytanowych. W ta2.1 przedstawiono waciwoci warstw azotku i wglika tytanu [25].
00J -100o w -200-300 -400 -500-600 -7000 200 400 600 Temperatura ['C] 800 1000 Ti + O = TiO Ti+ N= TiN Ti+ C = TiC

2.2. Zmiany entalpii swobodnej ( A G ) tworzenia si azotku (TiN), wglika (TiC) i tlenku tytanu (TiO) w funkcji temperatury Tabela 2.1 Wybrane waciwoci azotku i wglika tytanu [25] TiN iktura imctr sieci [nm] ilo [g/cm ] crotwardo HV nperatura topnienia [C] plczynnik rozszerzalnoci cieplnej w temperaturze ojowej x 1CT6 [K"'] plo tworzenia -A// 2 4 8 [kJ/mol]
3

TiC sie regularna ciennie centrowana 0,4328 4,91 3000 3067 7,4 185 szary (metaliczny)

sie regularna ciennie centrowana 0,4240 5,39 2000 2949 9,35 338 zoty

Coraz wiksz rol w wytwarzaniu nowej generacji biomateriaw odgrywaj take voki tlenku aluminium A1 2 0 3 , hydroksyapatytu, czy te w ostatnim okresie, iku cyrkonu - Zr0 2 , a take nanokrystalicznego diamentu. Pierwsze z nich do 5w medycznych s wytwarzane takimi metodami jak: natryskiwanie cieplne [26], toda zol-el [27, 35], metody PVD (Physical Vapour Deposition) [24, 28], CVD lemical Vapour Deposition) [24, 28-30] oraz PLD (Pulsed Laser Deposition) [31], warstwy polikrystalicznego diamentu przede wszystkim metodami RFCVD (Radio u/uancy Chemical Vapour Deposition), MWCVD (Microwave CVD) [24, 32-34]. ley zauway, e stosowana metoda wytwarzania wpywa na struktur, morfologi rstwy powierzchniowej, przyczepno, stan napre wasnych w warstwach, a wic waciwoci uytkowe, przy czym decydujcy wpyw na stabilno caego implantu (lodowisku ywego organizmu ma trwao warstwy powierzchniowej,

Podkreli naley, e dotychczasowe dowiadczenia z implantowaniem tworzyw metalicznych do organizmu ludzkiego wskazuj na to, e uzyskany zosta puap biotolerancji, osignity przez ucilenie skadu chemicznego, doskonalenie struktury, tworzenie warstw pasywnych oraz e nie daje on w peni zadowalajcych rezultatw i bezpieczestwa [1, 36], Z kolei jedynie zesp waciwoci mechanicznych biomateriaw metalicznych w duej mierze, z wyjtkiem stosunkowo niskiej odpornoci na zuycie przez tarcie, zapewnia uwarunkowania wynikajce z biomechaniki zespalania odamw i rekonstrukcji narzdw. Jednym z najbardziej kopotliwych aspektw stosowania wszczepw metalicznych, np. w stomatologii [36], jest due ryzyko powika, w postaci zarwno wczesnych, jak i pnych infekcji pooperacyjnych. Fakt ten naley czy nie tylko z aseptyk i antyseptyk, lecz take z niekorzystnym wydzielaniem si w reakcjach wodoru i pochanianiem tlenu z tkanek w otoczeniu wszczepu. Miejscowe obnienie pH oraz stenia tlenu uszkadza otaczajce komrki i osabia odporno na bakterie [36]. Odmienne musz by wic waciwoci fizyczne i mechaniczne powierzchni implantw, std te coraz szersze zastosowanie w ich ksztatowaniu maj techniki inynierii powierzchni, ktre umoliwiaj wytwarzanie warstw powierzchniowych o bardzo dobrej biotolerancji, wysokiej odpornoci na zuycie, a take stwarzaj podstaw do rozwizania problemw biomechaniki stref kontaktowych na granicy implant-tkanka-pyn fizjologiczny [37].

2.1. Obrbki jarzeniowe

Dotychczasowe badania z implantowaniem stopw tytanu wykazay, e uzyskany zosta puap biotolerancji, osignity przez dobr skadu chemicznego i fazowego, obrbk ciepln i e tworzenie si warstw tlenkw na powierzchniach implantw na bazie skadnikw stopowych nie gwarantuje w peni zadowalajcych rezultatw. Tytan i jego stopy charakteryzuj si duym powinowactwem chemicznym do azotu, wgla i tlenu (rys. 2.2), a z kolei azotki, tlenki, wgloazotki i wgliki tytanu du biozgodnoci (rys. 2.1). Mona je wytwarza w warunkach wyadowania jarzeniowego w procesach azotowania, wgloazotowania, nawglania czy te tlenoazotowania i tlenowgloazotowania [38-40]. Procesy te umoliwiaj otrzymywanie warstw dyfuzyjnych, a wic o dobrej przyczepnoci, charakteryzujcych si twardoci powierzchniow w zakresie od 1200 HV0,02 (warstwy tlenoazotku tytanu) do 2300 HV0,02 (warstwy wgloazotku tytanu), ktrych morfologia powierzchni, skad chemiczny i fazowy mona ksztatowa parametrami procesu i ktre mona wytwarza na detalach o zoonych ksztatach. Ma to due znaczenie w wytwarzaniu biomateriaw, z uwagi na kontrolowany wpyw na ich biozgodno, adhezj midzy powierzchni biomateriaw a otaczajcymi tkankami [1, 18, 22, 38], czy te eliminacj zjawiska przechodzenia tytanu i skadnikw jego stopw do otaczajcego je rodowiska biologicznego [38-40], co moe indukowa uwalnianie czynnikw zapalenia [7, 13, 14, 22], u po dugim czasie prowadzi do limfadenopatii [15].

ane literaturowe [10, 11, 23, 40] wskazuj na to, e due znaczenie aplikacyjne ytwarzaniu implantw odegra moe warstwa azotku tytanu. Jest to materia ej biozgodnoci w kontakcie zarwno z osteoblastami (implanty kostne) 42] czy te z krwi, np. wytwarzanie zastawek serca [10], jak i z fibroblastami 38-46]. Azotek tytanu cechuje rwnie podobnie jak warstewk tlenkow , zdolno osadzania si w pynach fizjologicznych cienkich warstewek fosfow wapniowych [40]. Podkreli naley take, e w obrbkach jarzeniowych na modyfikowa skad chemiczny strefy zewntrznej warstwy azotowanej typu -Ti 2 N+a-Ti(N), tj. azotku tytanu TiN, stosujc procesy tlenoazotowania lub loazotowania [38, 45, 47]. Na rysunku 2.3 przedstawiono przykadowo mikro-

2,3. Mikrostruktury warstw azotowanych wytwarzanych w temperaturze: 730C (a), 850C (b), 1000C i wglouzotowunych - 850C (d) nu stopie tytanu Ti 1 Al 1 Mn (A) oraz na stopie Ti6A14V wytwarzanych temperaturze: 730C (u), 850C (b). 950C (c) i wgloazotowanych w temperulurze 900C (d) (U)

struktury warstw powierzchniowych wytwarzanych na stopach tytanu Til Ali Mn i T6A14V w procesach azotowania jarzeniowego, wgloazotowania i tlenoazotowania jarzeniowego. W wyniku azotowania jarzeniowego uzyskuje si warstwy typu TiN+Ti 2 N+a-Ti(N), wgloazotowania - Ti(C,N)+Ti 2 N+a-Ti(N), a tlenoazotowania - Ti(0,N)+Ti 2 N+a-Ti(N) [47]. Grubo warstw azotowanych uzyskanych w temperaturze 730C wynosi okoo 12-15 pm, w 850C okoo 45 pm, a w 1000C okoo 55 pm, za wgloazotowanych okoo 45 pm po 4 h obrbki. Warstwa tlenoazotku tytanu Ti(0,N) jest rzdu do 2 pm po 1 h obrbki. Twardo powierzchniowa warstw azotowanych jest w zakresie od 1780 do 1970 HV0,05 (twardo materiau wyjciowego TilAllMn okoo 390 HV0,05, a T6A14V okoo 500 HV0,05). Warstwy te charakteryzuj si duym stopniem rozwinicia, a rednia wysoko maksymalnych nierwnoci na ich powierzchniach zaley od warunkw procesu obrbki jarzeniowej, np. przy azotowaniu w temperaturze 730C wynosi okoo 1,5 pm, 850C - okoo 1,9 pm, a 1000C okoo 3,2 pm. Najnisz chropowatoci charakteryzuj si warstwy wytwarzane w 730C [11, 43, 45]. Podkreli naley, e topografia powierzchni, oprcz skadu chemicznego mikrostruktury warstwy, ma istotny wpyw na proces przylegania i szybko wzrostu fibroblastw ludzkich do powierzchni implantw (rys. 2.4 i 2.5). Badania in vivo wykazay, e implanty z warstwami powierzchniowymi nie powoduj zaburze gojenia si ran po wszczepie, a miejscowa reakcja na implant polega na wytworzeniu torebki cznotkankowej. Po dwch miesicach od zabiegu wok wszczepw z wytworzonymi warstwami azotowanymi nie stwierdzono naciekw zapalnych [39, 44], Mikroanaliza rentgenowska fibroblastw i pynw inkubacyjnych z hodowli prowadzonych w obecnoci tytanu, bez warstwy i z warstwami azotowanymi typu TiN+Ti2N+a-Ti(N) wytworzonymi w rnych temperaturach procesu (rys. 2.3) oraz tkanek otaczajcych wszczepy z badanymi warstwami, nie wykazaa w nich obecnoci tytanu, co miao miejsce w przypadku wszczepw ze stopu tytanu (rys. 2.6).
600 500 400 TiN 850 Ti (0,N) Ti (C,N) TiN 1000 TiN 730 THAUMn

| 300 S co 2 0 0 o
N

ioo o2 4 6 8 10 Czas [dni] 12 14

Rys. 2.4. Proliferacja ludzkich fibroblastw na warstwach azotowanych, wgloazotowanych i tlenoazotowanych wytworzonych na stopie tytanu T i l A l l M n

Alpha = 30', Beta = 35

.m

'

Alpha = 30, Beta = 35'

^m

Alpha = 21 O', Beta = 35

^m

'

Alpha = 210, Beta = 35'

^m

. 2.5. Topografia powierzchni stopu tytanu T i l A l l M n (a) oraz warstw powierzchniowych typu TiN+Ti 2 N+a-Ti(N) (b), Ti(C,N)+Ti 2 N+a-Ti(N) (c) i T i ( 0 , N ) (d)

/s. 2,6. Analiza rentgenowska fibroblastw po dwunastu dniach hodowli na warstwie azotowanej TiN+Ti 2 N+a-Ti(N) (a) i stopie tytanu T i l A l l M n (b)

Wyniki te potwierdzaj due moliwoci zastosowania procesw azotowania, enoazotowania i wgloazotowania jarzeniowego w wytwarzaniu biomateriaw

tytanowych, tym bardziej, e wytwarzane warstwy charakteryzuj si du odporno' ci na zuycie przez tarcie i korozj (rys. 2.7, 2.8) [44, 45].

3. .O .5 < D

3 N
Czas tarcia [min] Rys. 2.7. Zuycie liniowe warstw powierzchniowych wytwarzanych na stopie tytanu T i l A l l M n w procesach azotowania, wgloazotowania i tlenoazotowania jarzeniowego i stopu tytanu T i l A l l M n , w funkcji czasu tarcia przy nacisku jednostkowym 200 MPa

-1000

1000 3000 Potencja [mV] NEK

5000

Rys. 2.8. Krzywe polaryzacji w 0,5-molowym roztworze NaCl stopu tytanu Ti6A14V oraz warstw azotowanych, wgloazotowanych i tlenoazotowanych

Waciwoci te wskazuj na to, e warstwy powierzchniowe wytwarzane w procesach azotowania jarzeniowego, wgloazotowania i tlenoazotowania charakteryzuj si cechami, ktre odpowiadaj wymaganiom stawianym wspczesnym biomateriaom. S biozgodne, stanowi barier przed przechodzeniem tytanu i skadnikw jego stopu do otaczajcego rodowiska biologicznego oraz charakteryzuj si dobr odpornoci na zuycie przez tarcie i korozj. Maj one ponadto charakter dyfuzyjny i mog by wytwarzane na detalach o zoonych ksztatach. Due znaczenie maj take obrbki RFCVD i MWCVD [24], w ktrych to aktywacja reakcji chemicznych gwarantujcych wytwarzanie warstw powierzchniowych zachodzi przy zastosowaniu prdw o czstotliwoci radiowej czy czstotliwoci mikrofalowej. W ten sposb wytwarza si warstwy nanokrystalicznego diamentu, powoki wglowe [32, 48, 49], powoki amorficznego uwodornionego wglika krzemu, ktre znajduj zastosowanie w wytwarzaniu m.in. zastawek serca i stentw [50, 51]. Ma to due znaczenie w wytwarzaniu implantw, instrumentarium medycznego czy te elementw urzdze medycznych.

!. Proces natryskiwania cieplnego

toda natryskiwania cieplnego znalaza zastosowanie przede wszystkim w wytwaniu powok hydroksyapatytu na implantach kostnych, co ma na celu lepsz infil:j tkanek kostnych [2, 52-58], Tak wytworzone implanty szczeglnie tytanowe z powok hydroksyapatytu o gruboci w zakresie od 50 do 200 pm i okrelonej rowatoci cz w sobie wysok wytrzymao mechaniczn implantw metamych z bardzo dobr zgodnoci biologiczn z tkankami, wobec ktrych wykazuj :hy bioaktywnoci [2]. Podstawowe problemy przy zastosowaniu tej metody iny;rii powierzchni stanowi: zapewnienie dobrej przyczepnoci powoki hydroksyapatytu do implantw tytanowych, dobr warunkw procesu natryskiwania w aspekcie zachowania struktury krystalicznej hydroksyapatytu, gdy wskutek wysokiej temperatury w trakcie procesu stosowany hydroksyapatyt w postaci proszku o ziarnistoci w zakresie od 20 do 120 pm ulega co najmniej powierzchniowemu stopieniu. Std te uzyskane powoki s niejednorodne pod wzgldem skadu fazowego ;awieraj obok hydroksyapatytu rwnie amorficzne fosforany wapnia. Ma to istotny iy w na trwao powok hydroksyapatytowych w rodowisku ywego organizmu, iwiem powoki o wikszej zawartoci krystalicznego hydroksyapatytu nie ulegaj sorpcji w ywym organizmie [2]. Powoka hydroksyapatytu o gruboci okoo 10 pm zapewnia ponadto eliminacj przechodzenia do stykajcych si tkanek skadkw implantu metalicznego [52, 55]. Struktura i waciwoci powok hydroksyapatywytwarzanych na implantach tytanowych metod natryskiwania plazmowego s ztaltowane poprzez obrbk ciepln, polegajc na ich wygrzewaniu w temperaturze ) 950C. W tym procesie zachodzi wzajemna dyfuzja fosforu z powoki hydroksylatytu do podoa oraz tytanu z podoa do powoki, w wyniku ktrej tworzy si sforek tytanu Ti 3 P na granicy rozdziau: podoe tytanowe-powoka hydroksyapatytu, ) gwarantuje dobr przyczepno powoki do implantu. W trakcie obrbki zwiksza rwnie zawarto w warstwie krystalicznych faz fosforanw wapnia [52, 58], Tak wykonane implanty tytanowe z powokami hydroksyapatytu wytwarzanymi etod natryskiwania plazmowego znalazy zastosowanie w produkcji m.in. tzw. jzcementowych endoprotez stawu biodrowego, a take w stomatologii w wytwa;aniu sztucznych korzeni zbowych [2]. W ten sposb zapewnia si wysz bio*odno i lepsze waciwoci osteoinduktywne, umoliwiajc mocne poczenie nplantw z naturaln koci [2, 59, 60]. Due znaczenie w stymulacji wrastania aci i lepszego poczenia z koci ma wielko porw w powoce hydroksyapa'tu oraz struktura krystaliczna powoki hydroksyapatytu. Std te prowadzone s Swnie badania dotyczce obrbki laserowej nanoszonych na implanty powok ydroksyapatytu, co umoliwia ksztatowanie zarwno wielkoci porw w zakresie d 30 do 150 pm, jak i transformacji powstaej w warunkach natryskiwania plazlowego fazy amorficznej w krystaliczn. Przetapianie laserowe powok hydroksy-

apatytu natryskiwanych plazmowo wpywa jednak rwnie na tworzenie si odmian fosforanw wapnia typu TTCP, a-TCP, wystpowanie ktrych w niewielkich ilociach nie zmienia dobrych waciwoci biologicznych powok [54, 59], Procesy natryskiwania plazmowego powok hydroksyapatytu, czy te w ostatnim okresie metoda HVOF [29], daj dobre waciwoci biologiczne powok hydroksyapatytu. Wiele firm oferuje implanty ortopedyczne z powokami hydroksyapatytu. Rnice we waciwociach tych powok spowodowane s skadem fazowym, stopniem krystalizacji, gstoci, stopniem porowatoci i rozmiarami porw, dlatego te powoki te stanowi przedmiot bada in vitro i in vivo [56, 61], a take optymalizacji metod ich nanoszenia z zastosowaniem innych procesw inynierii powierzchni, takich jak: elektroforeza [29, 62], implantacja jonw [63] czy te wytwarzanie metod spiekania pod wysokim cinieniem [64]. Przez wytworzenie powoki hydroksyapatytu uatwia si wzrost naturalnej tkanki kostnej, eliminuje si wystpowanie produktw korozji w wyniku kontaktu implantu metalowego z pynami ustrojowymi. Hydroksyapatyt hydroksyfosforan wapnia o wzorze chemicznym Ca 10 (PO 4 ) 6 (OH) 2 charakteryzuje si nisk wytrzymaoci na rozcignie i dopiero w poczeniu z implantem metalowym, stanowic jego warstw powierzchniow, zapewnia du biozgodno z tkank kostn, co moe eliminowa rwnie konieczno stosowania cementw kostnych [1, 2, 3]. Natryskiwanie plazmowe znajduje zastosowanie rwnie w wytwarzaniu powok z tytanu, a take azotku i wglika tytanu, gdy przeprowadza si je w atmosferach azotu lub wglowodorowych [65]. Proces ten ma na celu zwikszenie odpornoci na zuycie przez tarcie stopw tytanu z jednoczesn popraw lub zachowaniem dobrej biozgodnoci.

2.3. Metoda zol-el

Jest to metoda [27], ktra odgrywa coraz wiksz rol w zakresie wsppracy implantu ze rodowiskiem tkankowym, szczeglnie w grupie zagadnie dotyczcych podstaw zrostu kostnego [1]. Std te prace nad wykorzystaniem tego procesu koncentruj si na opracowaniu sposobw wytwarzania powok z: bioceramiki opartej na A1 2 0 3 , czy te kompozycji Al 2 0 3 -Ca0, Ca0-Zr0 2 , powok zawierajcych fosforany wapnia o strukturze zarwno amorficznej, jak te krystalicznej [1, 27, 35, 66, 67]. Powoki te, o grubociach do 1 pm stanowi w duej mierze podstaw rozwoju inynierii biomimetycznej, gdy umoliwiaj samorzutne tworzenie si na nich hydroksyapatytu w kontakcie z pynem fizjologicznym [67]. Technologia nanoszenia powok ceramicznych metod zol-el ma takie zalety, jak:

:n kontrol mikrostruktury, sk temperatur procesu, oliwo nanoszenia powok, zarwno jednoskadnikowych, jak i wieloskadniiwych oraz wielowarstwowych. Wytwarzanie powok z bioceramiki, a przede wszystkim hydroksyapatytowych, nplantach metalicznych, szczeglnie tytanie i jego stopach, pozwala na otrzyie materiau czcego w sobie wszystkie pozytywne cechy tytanu i jego sto, m.in. wysok odporno na korozj, dobre waciwoci mechaniczne, z wysoliozgodnoci i biofunkcyjnoci cienkich powok, np. hydroksyapatytu, co ma ; znaczenie z powodu niskiej wytrzymaoci mechanicznej hydroksyapatytu. te naley stwierdzi, e hydroksyapatyt bdzie stosowany w wytwarzaniu lantw przede wszystkim jako materia powokowy, w ktrym tytan i jego stopy hydroksyapatyt stanowi bd kompozyt o waciwociach wzajemnie uzupeicych si. Zomz szersze zastosowanie metody zol-el w syntezie fosforanw wapnia limitle jest brakiem odpowiednich prekursorw wapnia i fosforu [35]. Prowadzone s ania take nad zastosowaniem powok tlenkowych, a take np. Ti 5 Si 3 , ktre rywaj istotn rol we wzrocie tkanki kostnej [68].

, Metody PVD
:rokie zastosowanie, szczeglnie w wytwarzaniu narzdzi stomatologicznych voki azotku i tlenku tytanu znalazy rwnie metody PVD (Physical Vapour oosition) [69-72], Wykazano, e odporno korozyjna warstw, np. tlenku tytanu tworzonego metodami PVD, jest lepsza ni wytworzonej na tytanie i jego sto:h - wskutek pasywacji warstewki tlenkowej, z uwagi na wiksz grubo miej zdefektowan struktur Ti0 2 . Prowadzone s badania nad wytwarzaniem metodami PVD rnych powok, in. nanokrystalicznego diamentu, w ktrych dy si do uzyskania wysokiej :yczepnoci tych powok do podoa. Std te w danych literaturowych prezentoine s szerokie badania, dotyczce takich technik, jak implantacja jonw (rozia 4), a take - w ostatnim okresie zastosowania techniki laserowej metoda .D (Pulsed Laser Deposition) [31, 73-75], ktra zapewnia wysok przyczepno stwarzanych powok do podoa oraz przenoszenie materiau tarczy do podoa z zmiany jego skadu chemicznego [31]. Metoda ta znajduje coraz szersze zastawanie w wytwarzaniu powok ceramicznych na stopach tytanu. Odparowany drodze ablacji materia ceramiczny o duej biozgodnoci kieruje si w postaci ugi na podoe, ktrym jest implant, wytwarzajc cienk biozgodn powok

o dobrej przyczepnoci. Dotyczy to szczeglnie powok z hydroksyapatytu i azotku tytanu na stopach tytanu (rys. 2.9, 2.10). Metoda PLD stwarza rwnie moliwoci wytwarzania warstw kompozytowych na stopach tytanu typu warstwa azotowana TiN+Ti 2 N+a-Ti(N) + hydroksyapatyt, w poczeniu z obrbk ciepln (rys. 2.10). Na rysunku 2.10 pokazano jak przez wygrzewanie mona ksztatowa mikrostruktur hydroksyapatytu, zwikszajc udzia fazy krystalicznej i przyczepno do podoa [76, 77].

Rys. 2.9. Mikrostruktura TEM na przekroju warstwy azotku tytanu (TiN) na stopie tytanu T i l A l l M n po odparowaniu laserem Nd.YAG tytanu w atmosferze azotu

ys. 2.10. Topografia powierzchni powoki hydroksyapatytu na azotowanym stopie tytanu Ti6A14V rzed (a) i po wygrzewaniu w powietrzu w temperaturze 600C (b) oraz po prbie przyczepnoci metod scratch test (c)

1.5. Wytwarzanie warstw kompozytowych w procesach dwustopniowych

Perspektywicznym kierunkiem rozwoju technik inynierii powierzchni, take dla potrzeb medycyny, jest wytwarzanie warstw kompozytowych przez stosowanie tzw. t^hnii- miiitinle.ksowvch. zwanych rwnie hybrydowymi, umoliwiajcych pen

kontrol zarwno mikrostruktury, skadu chemicznego i fazowego wytwarzanych warstw, jak te ich grubo, stan napre wasnych w warstwach, topografii ich powierzchni. Polegaj one na czeniu rnych obrbek powierzchniowych i w ten sposb uzyskiwaniu oczekiwanych waciwoci obrabianych elementw [78], Technologie multipleksowe stosowane s do obrbki stopw tytanu w aspekcie zastosowa w medycynie, m.in. przez czenie procesw natryskiwania cieplnego hydroksyapatytu z obrbk ciepln [52], azotowania lub wgloazotowania jarzeniowego z metod PLD (rys. 2.10), jak te np. chemicznego autokatalicznego nanoszenia powok niklowo-fosforowych z obrbk jarzeniow [79]. Zalet tych metod jest rwnie moliwo ksztatowania udziau objtociowego i morfologii faz a i [3 dwufazowych stopw tytanu przez obrbk ciepln, realizowan bezporednio, np. po procesie azotowania jarzeniowego (rys. 2.11 i 2.12), co wpywa zarwno na waciwoci warstw wierzchnich, np. odporno na zuycie przez tarcie (rys. 2.13), jak te na wytrzymao zmczeniow [80, 81]. Na rysunkach 2.14 i 2.15 przedstawiono przykadowo struktur i rozkad pierwiastkw w warstwach kompozytowych typu TiN+Ti 3 P+(Ti,Ni) oraz Ti 3 P+(Ti,Ni), wytworzonych metod dwustopniow, tj. przez wygrzewanie w warunkach wyadowania jarzeniowego w atmosferze argonu powok niklowo-fosforowych (do 16% P), otrzymanych na stopie tytanu w procesie autokatalicznego nanoszenia niklu lub te obrbk w procesie azotowania jarzeniowego [79], S to warstwy o charakterze dyfuzyjnym, dobrej odpornoci korozyjnej, wysokiej odpornoci na zuycie przez tarcie (rys. 2.16), a take eliminujce zjawisko metalozy, tj. przechodzenia skadnikw stopu do otaczajcych tkanek (rys. 2.17) [79].
Twardo powierzchniowa HV0,05 1525

1800

1880

Rys. 2.11. Mikrostruktury warstw azotowanych TiN+Ti2N+a-Ti(N) i dwufazowego stopu tytanu Ti6A12Cr2Mo po rnych procesach obrbek cieplnych i azotowania jarzeniowego oraz waciwoci warstw azotowanych

. 2.12. Struktura i morfologia faz a i P w dwufazowym stopie tytanu Ti6A12Cr2Mo po rnych obrbkach cieplnych bezporednio po procesie azotowania jarzeniowego

Czas tarcia [min] s. 2.13. Zuycie liniowe warstw TiN+Ti2N+cc-Ti(N) na stopie tytanu Ti6A12Cr2Mo o rnej zawartoci fazy P w podou

lys. 2.14. Mikrostruktura i rozkad pierwiastkw w warstwie typu TiN+Ti 3 P+(Ti,Ni) na stopie tytanu TilAllMn

Odlego od powierzchni [pm]

Zawarto pierwiastkw [% at.]

77,77

Odlego od powierzchni [pm]

Zawarto pierwiastkw [% at.]

21,95 21,67 34,97 62,02 82,34 82,09

Rys. 2.15. Struktura i rozkad pierwiastkw w warstwie typu Ti 3 P+(Ti,Ni) na stopie tytanu Ti6AI4V

E .E g S N <u C J a
N Czas tarcia [min] Rys. 2.16. Zuycie liniowe warstw powierzchniowych typu TiN+Ti 3 P+(Ti,Ni) i Ti,P+(Ti,Ni) na stopie tytanu Ti6AI4V w funkcji czasu tarcia przy nacisku jednostkowym 200 MPa

ys. 2.17. Analiza rentgenowska fibroblastw ludzkich po dwunastu dniach hodowli na warstwie typu Ti 3 P+(Ti,Ni) (a) w porwnaniu do stopu tytanu T i l A l l M n (b)

Komrki fibroblastw ludzkich wyhodowane na stopie tytanu TilAllMn zawieaj atomy tytanu, mimo, i na powierzchni stopu wystpuje warstwa tlenkw. War.twa kompozytowa typu Ti 3 P+(Ti,Ni) (rys. 2.15), okazuje si barier dla tytanu czy e niklu (rys. 2.17) i charakteryzuje si wysok biozgodnoci (rys. 2.18).

Okom. ywe H kom. martwe

JE
TilAllMn

TiN

Ti3P

Rys. 2.18. Liczba komrek ywych i martwych w populacji fibroblastw ludzkich rosncych na stopie tytanu T i l A l l M n , warstwach azotowanych TiN+Ti 2 N+a-Ti(N) i warstwach typu Ti^P+CTi.Ni)

Biozgodne i biofunkcyjne warstwy powierzchniowe o wysokiej odpornoci na zuycie przez tarcie, o okrelonym skadzie chemicznym, topografii powierzchni, wytworzone na stopach tytanu o dobrych waciwociach mechanicznych, s perspektywicznymi biomateriaami, ktre mog znale szerokie zastosowanie w medycynie jako rnego rodzaju implanty oraz w wytwarzaniu instrumentarium medycznego.

Literatura
1. J. Marciniak. Biomateriay. Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 2002. 2. A. lsarczyk. Bioceramika hydroksyapatytowa. Biuletyn Ceramiczny nr 13. PTC. Ceramika 51. Krakw 1997. 3. D. Dowson. New joints for the millenium: wear control in total replacement hip joints. The Institute of Mechanical Engineers, Medical Engineering Division. London 2000. 4. Russel R. Wang, A. Fenton. Titanium for prosthodontic applications. Quintessence Inter. Vol. 27. no 6 (1996). 5. K.-H. Kramer. Implants for surgery a survey on metallic materials. Materials for Medical Engineering". Eds. H. Stallforth, T. Revell. Euromat 1999. Wiley-Vch 2(1999)5. 6. J. Breme. Titanium and titanium alloys. Biomaterials of Preference. Mem. Sci. Rev. Metali. 10(1988)625. 7. D.R. Haynes, S.D. Rogers, S. Hay et al. The differences in toxinity and release of bone-resorting mediators induced by titanium and cobalt-chromium alloy wear particles. J. Bone Joint Surg. (Am). 75A(1993)825. 8. A. Bylica, J. Sieniawski. Tytan i jego stopy. PWN. Warszawa 1985. 9. H.A. Luckey, F. Kubli. Titanium alloys surgical implants. Philadelphia 1979. 10. T. Ebel, R. Gerling, K.-H. Otto. Surface modifications for improved hemocompatibility and wcur resistance of titanium alloys used in artifical heart valves. Materials for Medical Engineering. Euromat 1999, Eds. H. Stallforth, T. Revell. 2.(1999)155. 11. T. Wierzcho, E. Czarnowska, A. Maranda-Niedbala, K.J. Kurzydlowski. Ksztatowanie wludciwoci stopu T i l A l l M n poprzez obrbki jarzeniowe w aspekcie zastosowa w medycynie. Actu of Bioengineering and Biomechanics. Vol. 3. suppl. 1.(2001)291. 12. J.J. Jacobs, A.K. Skiper et al. Release and excertion of metal in patients who have a total hip-rcplacment component made of titanium base alloy. J. Bone Joint Surg. 73A(1991)1475. 13. R.R. Wang, A. Tenton. Titanium for prosthodontic applications review of the literature. Prosthodontics 27(1996)401. 14. P.A. Lalor, T. Revell. T-lymphocytes and titanium aluminium.vanadium (TiAlV) alloy: evidence for immunological events associated with debris deposition. Clin. Materials, 12(1993)555. 15. Y. Shinto, A. Uchida, H. Yoshikawa et al. Inguinal lymphadenopathy due to metal release from prosthesis: a case report. J. Bone Joint Surg. (Br). 75B( 1993)266. 16. D.F. Williams. Titanium: epitome of biocompatibility or caux for concern. J. Bone Joint. Surg. Vol. 76, 3(1994)348. 17. J. askawiec, R. Michalik. Korozja implantw metalicznych aktualny stan zagadnienia. Materiay VII Sympozjum nt. Nowe osignicia w badaniach i inynierii korozyjnej". Poraj 2001. s. 197. 18. J. Marciniak. Zagadnienia optymalizacji i strategii rozwoju biomateriaw dla chirurgii kostnej. Inyniera Materiaowa 4(1991)94. 19. J. Lausmaa. M. Ask et al. Preparation and analysis of Ti and alloyed Ti surfaces used in the evaluation of biological response. Biomaterials and Biomedical Devices. Vol. 110. Eds. J.S. Ciiammarc and B.L. Hanker. Pittsburgh 1989. s. 647.

. . .

. i. 5. 7. 8. 9. 0.

51. 52. 33. 34. 35. 36. 37. 38.

39.

40.

41. 42. 43. 44.

Y. Okazaki, Y. Ito. New Ti alloy without Al and V for medical implants. Advanced Engineering Materials 2. 5(2000)278. J. askawiec, R. Michalik. Zagadnienia teoretyczne i aplikacyjne w implantach. Wyd. Politechniki lskiej. Gliwice 2002. D.M. Brunette, P. Tengvall et al. Titanuim in Medicine. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg 2001. J.J.A.M. van Raay, P.M. Rozing et al. Biocompatibility of wear-resistance coatings in orthopedic surgery in vitro testing with human fibroblast cell cultures. Journal of Mat. Sci.: Materials in Medicine 6(1995)80. S T. Burakowski, T. Wierzcho. Surface engineering of metals: principle, equipment, technology. CRS Press. Boca Raton, New York, London 1999. L.T. Toth. Transition metal carbides and nitrides. Academia Press. New York, London 1971. T. Burakowski, E. Roliski, T. Wierzcho. Inynieria powierzchni metali. Wyd. Politechniki Warszawskiej. Warszawa 1992. Z. Gluszek. Tlenkowe powoki ochronne otrzymywane metod sol-gel. Oficyna Wyd. Politechniki Wrocawskiej. Wrocaw 1998. A. Michalski. Fizykochemiczne podstawy otrzymywania powok z fazy gazowej. Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej. Warszawa 2000. U. Sampathkumaran, M.R. de Guire, R. Wang. Hydroxyapatite coatings on titanium, Advanced Engineering Materiale. Vol. 3, 6(2001)401. J.E.G. Hulshoff, K. van Dijk, J.P.C.M. van der Waerden et al. A histological and histomorphometrical evalution of screw-type calciumphosphate (Ca-P) coated implants; an in vivo experiment in maxillary cancellous bone of goats. J. of Mat. Science: Mat. In Med. 7(1996)603. B. Major. Ablacja i osadzanie laserem impulsowym. Wyd. Akapit. Krakw 2002. S. Mitura. Novel synthesis nanocrystalline diamond films. W Film and Nanocrystalline Powders". Ed. K.-L. Choy. JC Press. London 2000. L.A. Thompson, F.C. Law, N. Rushton, J. Frank. Biocompatibility of DLC coatings. Biomaterials 12(1991)37. J. Cifre, M. Polo, G. Sanchez et al. CVD diamond films on bio-medical ceramics. Diamond Related. Mater. 4(1995)798. M. Klisch, J. askawiec, R. Michalik. Hydroksyapatytowe powoki w medycynie technologia i odporno korozyjna powok na tworzywach tytanowych. Inynieria Materiaowa 2(1999)75. J. Marciniak. Tworzywa metaliczne w zastosowaniach stomatologicznych. Inynieria Materiaowa 2(1999)77. J.P. Simpson. Biological and biomechanical performance of biomaterials. Elsevier. Amsterdam 1986. E. Czarnowska, T. Wierzcho, A. Maranda, E. Kaczmarewicz. Improvement of titanium alloy for biomedical applications by nitriding and carbonitriding processes under glow discharge conditions. J. Mater. Sci.: Mat. In Med. 11(2000)73. E. Czarnowska, A. Sowiska, B. Cukrowska et al. The biocompatibility study of nitrided titanium alloy for bone implantation by flow cytometry, laser scaning cytometry and confocal microscopy. Annals of Transplantation. W druku. K. Bordji, J.Y. Jouzeau, D. Mainard et al. Cytocompatibility of Ti6A14V and Ti5A12,5Fe alloys according to three surface treatments using human fibroblasts and osteoblasts. Biomaterials. Vol. 17. 9(1996)929. E. Czarnowska, A. Sowiska, T. Wierzcho. The effect of nitriding titanium alloy under glow discharge conditions and sterilization processes on biocomatibility. European Cell Mat. 1(2001)76. G. Sovak, A. Weiss, J. Gotman. Osseointegration of Ti6A14V alloy implants coated with titanium nitride by a new method. Journal of Bone and Joint Surgery. Vol. 82-B. 2(2000)290. A. Czyrska-Filemonowicz, T. Moskalewicz, M. ucki et al. Charakterystyka azotowanych warstw powierzchniowych na stopie T i l A l l M n . Inynieria Materiaowa 4(2002)173. T. Wierzcho, T. Czarnowska, A. Maranda, M. Zegado. Obrbki jarzeniowe tytanu i jego stopw w asockcio zuNtosowa w medycynie. Inynieria Materiaowa 2(1999)57.

45. A. Maranda-Niedbaa. Waciwoci warstw powierzchniowych wytwarzanych na stopie tytanu T i l A H M n w aspekcie zastosowa jako biomateriay, rozprawa doktorska. Politechnika Warszawska. 2002. 46. E. Eisenbarth, J. Meyle, W. Nachtigall, J. Breme. Influence of the surface of titanium materials on the adhesion of fibroblasts. Biomaterials 17(1996)1399. 47. J.R. Sobiecki, M. Gobiewski, B. Major. Structure and properties of nitrided Ti6A12Cr2Mo titanium alloy. Proc. of 9 ,h Inter. Seminar I.F. HT and S.E. Nitriding Technology. Warsaw 2003. s. 397. 48. R. Hanert. A review of modified DLC coatings for biological applications. Diamond and Related Mat. 12(1996)583. 49. E. Mitura, A. Niedzielski et al. The properties of carbon layers deposited on to titanium substrate. Diamond and Rel. Mat. 5(1996)998. 50. Silicon Carbide (a-SiC: H) stent coating, folder firmy Biotronik GmbH nr 33947 l/C/207. 51. H.-P. Stoli, B. Scheller. A potential ,,in-stent restenosis model" evaluating the kinetics of smooth muscale cell proliferation on metallic surfaces in vitro. Progress in Biomedical Res. 6. 3(2001)202. 52. Ji. Huaxia, P.M. Marguis. Effect on heat treatment on the microstructure of plasma-sprayed hydroxyapatite coating. Biomaterials. Vol. 14. 1(1993)64. 53. D. Anderson, G.W. Hastings, S. Morey, C. Rich. Hydroxyapatite ceramic coatings. Proc. 2 nd Int. Symp. on Ceramics in Medicine. Heidelberg 1989. Ed. G. Heimke Bioceramics. 2(1990)251. 54. C.P.A.T. Klein, P. Patka, J.G.C. Wolke et al. Long-term in vivo study of plasma-sprayed coatings on titanium alloys of tetracalcium phosphate, hydroxyapatite and a-tricalcium phosphate. Biomaterials. Vol. 15. 2(1994)146. 55. S.R. Sousa, M.A. Barbosa. Effect of hydroxyapatite thickness on metal ion release from Ti6A14V substrates. Biomaterials. Vol. 17. 4(1996)397. 56. E.P. Paschalis, Q. Zhao, B.E. Tuckner et al. Degradation potential of plasma-sprayed hydroxyapatite coated titanium implants. J. of Biomedical Mat. Res. 29(1995)1499. 57. G. Willmann. Coating of implants with hydroxyapatite - material connections between bone and metal. Adv. Eng. Mat. Vol. 1. 2(1999)95. 58. J. Chen, J.G.C. Wolke, K. de Groot. Microstructure and crystallinity in hydroxyapatite coatings. Biomaterials. Vol. 15. 5(1994)396. 59. K.A. Khor, A. Vreeling, Z.L. Dong, P. Cheang. Laser treatment of plasma sprayed HA coatings, Mat. Sci. Eng. A266(1999)l. 60. B.C. Wang, E. Chang, C.Y. Yang, D. Tu. A histopmorphometric study on asteoconduction and asseoinegration of titanium alloy with and without plasma-sprayed hydroxyapatite coating using back-scattered electron images. J. Mater. Sci.: Mat. In Med. 4(1993)394. 61. D.L. Wheeler, A.A. Campbell, G.L. Graff. Histological and biomechanical evaluation of calcium phosphate coatings applied through surface-induced mineralization to porous titanium implants. J. of Biomedical Mat. Res. 34(1997)539. 62. C.S. Kim, P. Ducheyne. Compositional variations in the surface and interface of calcium phosphate ceramic coatings on Ti and Ti6A14V due to sintering and immersion. Biomaterials 12(1991)461. 63. B. Demri, M. Hage-AIi et al. Surface characterization of C/Ti6A14V coating treated with ion beam. Biomaterials 18(1997)305. 64. H. Hero, H. Wie et al. Hydroxyapatite coatings on Ti produced by hot isostatic pressing. Journal of Biomedical Materials Research. 28(1994)343. 65. E. Lugscheider, L. Zhao, A. Fischer. Reactive plasma spraying of titanium. Adv. Eng. Mat. Vol. 2. 5(2000)281. 66. R.C. Mehrotra. Present status and future potential of sol-gel processes - structure and bonding. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg 1992. 67. E. Stoch, A. Broek J, Stoch i inni. Biomimetyczny wzrost fosforanw na zmodyfikowanej powierzchni biokompozytu wglowego. Inynieria Biomateriaw 10(2000)281.

. .

L 5. 6. 7. 8.

'9.

80. 81.

T. Kitsugi, T. Nakamura et al. Bone bonding behavior of titanium and its alloys when coated with titanium oxide and titanium silicate. J. of Biomedical Mat. Res. 32(1996)149. H. Brauner. Corrosion resistance and biocompatibility of physical vapour deposition coatings for dental applications. Surf, and Coat. Techn. 62(1993)618. H. Behrndt, A. Lunk. Biocompatibility of TiN preclinical and clinical investigations. Mat. Sci. and Eng. A139(1991)58. J. Pan, C. Leygraf et al. Corrosion resistance for biomateria applications of T i 0 2 films deposited on titanium and stainless steal by ion-beam-assisted sputtering. J. of Biomed. Mat. Res. 35(1997)309. B. Rajchel, J. Otfinowski, B. Czajkowska i inni. Powoki wglowe formowane metodami jonowymi dla celw endoprotetyki stawu biodrowego. Inynieria Biomateriaw 14(2001)3. T. Dostalowa, M. Jelinek, Ch. Grivas. Osseointegration of loaded detail implant with KrF laser hydroxyapatite film on Ti6A14V alloy by minipigs. Journal of Biomedical Optics. Vol. 6. 2(2001)239. M.D. Ball, S. Downes, C.A. Scotchford et al. Osteoblast growth on titanium foils coated with hydroxyapatite by pulsed laser ablation. Biomaterials 22(2001)337. T. Dostalowa, M. Jelinek et al. Laser-deposited hydroxyapatite films on dental implants - biological evaluation in vivo. Laser Physics. Vol. 8. 1(1998)182. J.R. Sobiecki, W. Mrz, T. Wierzcho. Wytwarzanie powok hydroksyapatytowych na azotowanych stopach tytanu. Inynieria Biomateriaw. 2004. G. Willman. Coating of implants with hydroxyapatite material connections between bone and metal. Adv. Eng. Mat. Vol. 1. 2(1999)95. T. Wierzcho. Surface engineering of titanium alloys: new prospective applications. Materials Science Forum. Vol. 426-432 (2003). Proc. Inter. Conf. on Processing and Manufacturing of Advanced Materials". Madrid. Eds. T. Chandra, J.M. Torrabla, T. Sakai. Trans. Tech. Publ., Switzerland, Germany, USA. 3(2003)2563. T. Wierzcho, E. Czarnowska, E. Sikorska et al. Structure and properties of the multicomponent surface layers produced by combined methods under glow discharge condition. Proc. 15th Inter. Symp. on Plasma Chemistry. Eds. A. Bouchoule, J.M. Pouvesle et al. Gremi, University of Orleans. France. 5(2000)2001. B. Major, M. Gobiewski, T. Wierzcho. Multiplex heat treatment with glow discharge nitriding of a+|3 titanium alloys. Journal of Mat. Sci. Lett. 21(2002)1289. K. Wisdorff, H.-J. Spies. Gas and plasma nitriding of the a+(3 titanium alloy Ti6A14V in various gas mixtures and the influence of a subsequent age-hardening treatment on mechanical properties. Proc. of Int. Congress of F.T.H.T. and S.E. Florence. 1(1998)351.

3. Utlenianie anodowe tytanu i jego stopw

Biozgodno tytanu i jego stopw wynika z obecnoci samorzutnie tworzcej si na powierzchni metalu warstwy pasywnej. Warstwa pasywna skada si z czci wewntrznej, ktr stanowi niestechiometryczne tlenki typu Ti02_x, natomiast zewntrzn cz warstwy stanowi amorficzny T i 0 2 dwutlenek tytanu. Ti0 2 wystpuje w trzech odmianach krystalograficznych: anataz, brukit i rutyl. Najtrwalszy z nich jest rutyl. Struktur i niektre waciwoci T i 0 2 podano w tabeli 3.1.
Tabela 3.1 Struktura i niektre waciwoci TiO, Rutyl Ukad krystalograficzny Tetragonalny a = 4,59 c = 2,96 Brukit Rombowy a = 9,18 b = 5,45 c = 5,14 4,119 19,393 942 78 Anataz Tetragonalny a = 3,78 c = 9,51

Staa sieciowa [A] Gsto [g/cm 3 ] Objto molowa [cm 3 /mol] Ciepo tworzenia -AH 2 9 g [kJ/mol] Staa dielektryczna e Rozpuszczalno [M], przy pH = 7 Twardo (w skali Mohsa)

4,245 18,817 945 110

3,893 20,519 939

48
3 x 10"6

6-6,5

5,5-6

5,5-6

Warstwy tlenkowe na tytanie charakteryzuj si niskim przewodnictwem elektronowym [1], termodynamiczn stabilnoci [2] i sab tendencj do przechodzenia w stan jonowy w roztworach wodnych [3]. Samorzutnie tworzca si warstwa pasywna jest zwarta i morfologicznie jednorodna [4]. Jej grubo wynosi od 1,8 do 10 nm [5]. Ta cienka warstwa tlenkowa zapewnia wysok odporno na korozj. W obecnoci tlenu lub wody uszkodzona warstwa pasywna ulega natychmiastowej repasywacji. Waciwoci warstwy tlenkowej (skad chemiczny, grubo, morfologia, struktura, obecno zanieczyszcze) odgrywaj istotn rol w oddziaywaniu implant-rodowisko biologiczne. Wpyw fizykochemicznych waciwoci powierzchni implantu na proces osteointegracji zosta okrelony przez Albrektssona i in. |6].

nieniajc waciwoci powierzchni implantu moemy wpywa na procesy zachoce na granicy implant-rodowisko biologiczne. Zmian gruboci warstw tlenko/ch mona uzyska w procesie utleniania anodowego. Metod utleniania anodowego yskuje si warstwy tlenkowe o gruboci od kilkunastu do kilkuset nanometrw, arstwy tlenkowe charakteryzuj si specyficznymi waciwociami optycznymi, wutlenek tytanu jest przezroczysty, ale w wyniku interferencji promieni odbitych wstaje efekt kolorystyczny. Barwa zaley od gruboci warstwy tlenkowej [7, 8], loty kolor odpowiada gruboci warstwy ok. 10-25 nm, kolor niebieski odpowiada uboci 30-60 nm, kolor rowy odpowiada gruboci ok. 140 nm, a kolor zielony ipowiada gruboci ok. 200 nm. Skal barw warstw tlenkowych, w zalenoci od ruboci, rozszerzyli Volten i in. [9]. Barwy prbek w zalenoci od gruboci warstwy enkowej podano w tabeli 3.2.
Tabela 3.2 Barwa warstwy tlenkowej w zalenoci od gruboci (po utlenianiu anodowym)
Grubo [nm] Kolor 10-25 zloty 25-40 fioletowy 40-50 ciemnoniebieski 50-80 jasnoniebieski 80-120 ty 120-150 pomaraczowy 150-180 fioletowy 180-210 zielony

Utlenianie anodowe tytanu i jego stopw mona przeprowadza trzema metodami: metod galwanostatyczn (utlenianie przy staej gstoci prdu), metod potencjostatyczn (przy staej wartoci potencjau), metod kombinowan, w ktrej pocztkowo prowadzi si utlenianie przy staym prdzie, a w momencie gdy potencja elektrody osignie dan warto przechodzi si na warunki potencjostatyczne. Ostatnio ukazuj si prace na temat wytwarzania warstw tlenkowych na tytanie metod elektrolizy plazmowej (plasma electrolysis) [10-12]. W procesie elektrolizy plazmowej, poza utlenianiem metalu, wystpuj dwa zjawiska: elektroliza wodnego roztworu stosowanego do utleniania i wyadowanie elektryczne przy powierzchni elementu utlenianego. W literaturze mona spotka kilka okrele tej metody, takie jak: utlenianie mikroplazmowe (micro-plasma oxidation), utlenianie anodowe w warunkach wyadowania iskrowego (anode oxidation under spark discharge), utlenianie w mikrouku (micro-arc oxidation) jednak powszechnie stosowana nazwa tej techniki, to elektrolityczne utlenianie plazmowe (plasma electrolityc oxidation). Struktura i waciwoci warstw tlenkowych powstaych w wyniku utleniania anodowego zale od: metody wytwarzania i parametrw procesu, rodzaju elektrolitu, temperatury, czasu utleniania.

Badania struktury i waciwoci warstw tlenkowych uzyskanych metod utleniania anodowego s przedmiotem licznych publikacji [13-37]. Zestawienie stosowanych warunkw procesu utleniania i uzyskanych struktur warstw tlenkowych przedstawiono w tabeli 3.3. W ostatnim okresie ukazay si publikacje na temat wykorzystania utleniania anodowego tytanu w roztworach wodnych, zawierajcych zwizki organiczne wapnia i fosforu do wytwarzania warstw hydroksyapatytu [36-37].
Tabela 3.3 Zestawienie warunkw procesu utleniania i uzyskanych struktur warstw tlenkowych
Material Ti IN - 14N H 2 S 0 4 IN H 3 P 0 4 Ti6A14V 0-100 V rodowisko Parametry procesu Struktura < 50 V mikrokrystality wykazujce symetri anatazu > 50 V anataz < 50 V anataz > 50 V anataz + rutyl 0,1N - 3,6N H 2 S 0 4 3% H 3 P 0 4 + 1% H 3 B 0 3 + H 2 0 0,5M H 2 S 0 4 1,55-125 mA/cm 2 < 45 V amorficzna > 50 V anataz + rutyl 140 V rutyl < 6 V amorficzna > 6 V anataz 303 K amorficzna 333 K anataz 353 K anataz + rutyl Amorficzna Rutyl Amorficzna + nanokrystaliczna (rutyl + brukit) Amorficzna + nanokrystaliczna (brukit + anataz) Odnonik

[14, 15]

Ti

[19]

Ti

1,5-9 V

[23]

Ti

0,5M H 2 S 0 4 Kwas chromowy Kwas chromowy + HF 1,5M H 2 S 0 4 H 3 P 0 4 30 g/dm 3

1,5 V 303-353 K 5 V, 10 V

[24]

Ti Ti6A14V Ti0,7A10,7Mn

[25]

3 V, 5 V

[26]

Ti6A14V

70 V, 90 V 5 mA/cm 2 7,5-100 V 10 mA/cm 2 50-100 V 5 mA/cm 2 5 V, 10 V, 20 V

Ti Ti6A14V

0,5M H 2 S 0 4

Amorficzna + anataz

[9]

Ti

0,5M H 2 S 0 4 Roztwory wodnoorganiczne H 2 SO 4 i H 3 PO 4 95% CH 3 COOH + 5% HC10 4 Alkoholowy roztwr N a N 0 3 0,1M CHjCOOH

Amorficzna

[28]

Ti Ti Ti6A14V

Amorficzna 45 V 5 - 2 0 mA/cm 2 Rutyl Amorficzna Grubo warstwy < 600 nm amorficzna > 600 nm anataz + rutyl Amorficzna + anataz + rutyl Anataz + rutyl

[30] [31] [32]

Ti

100-380 V

[33] [37] [38]

Ti Ti Ti6A14V

(3-glicerofosfat + octan wapnia 350 V P-glicerofosfat + octan wapnia 400 V

Struktura warstw tlenkowych wytworzonych w procesie utleniania zaley przede /szystkim od stosowanego napicia i ze wzrostem napicia zmienia si z amorficzlej w krystaliczn. Warstwy tlenkowe wytwarzane przy napiciu < 20 V s amorfizne, natomiast jeeli napicie > 45 V, to obserwowano mikrokrystaliczny anataz rutyl [27]. Obrazy powierzchni tytanu utlenianego przy napiciu 70 V i 400 V )rzedstawiono na rys. 3.1. Warstwy o strukturze odzwierciedlajcej struktur podoga wytwarzane s przy niskich napiciach (rys. 3. la), natomiast warstwy porowate rys. 3.Ib) uzyskuje si, jeeli podczas utleniania wystpuje zjawisko iskrzenia [21].
a)

Rys. 3.1. Obrazy powierzchni tytanu po utlenieniu anodowym przy napiciu: 70 V (a) i 400 V (b)

Grubo warstw tlenkowych moe si zmienia od kilku nanometrw do wartoci > 1 (im, w zalenoci od stosowanego napicia [21]. Szybko narastania warstwy tlenkowej zaley od uytego elektrolitu [29] i jest wypadkow szybkoci reakcji tworzenia si warstwy tlenkowej i szybkoci rozpuszczania produktw utleniania. Badania wykazay, e w roztworach alkalicznych, takich jak NaOH, Ca(OH) 2 , szybko reakcji tworzenia warstw tlenkowych jest maa, natomiast w rodowiskach kwanych szybko reakcji tworzenia warstw tlenkowych znacznie przekracza szybko reakcji rozpuszczania produktw utleniania. Wzrost warstwy tlenkowej zaley rwnie od parametrw procesu utleniania elektrochemicznego i wedug autorw mona je uszeregowa nastpujco: gsto prdu > stenie elektrolitu > temperatura elektrolitu > szybko mieszania > skad chemiczny podoa. Ponadto stwierdzono, e stosowane napicie, szybko narastania warstwy tlenkowej [nm/s], i wydajno prdowa [nm- cm 2 /C] wzrasta ze wzrostem gstoci prdu i stosunku powierzchni anody do powierzchni katody. Natomiast wielko stosowanego napicia, szybko narastania warstwy tlenkowej [nm/s] i wydajno prdowa [nmcm 2 /C] maleje ze wzrostem temperatury i stenia elektrolitu [29]. Badania skadu chemicznego warstw tlenkowych wytworzonych na tytanie metodami utleniania elektrochemicznego wykazay obecno, oprcz tytanu i tlenu, take innych pierwiastkw, w zalenoci od stosowanego elektrolitu. Jeeli elektrolitem by kwas siarkowy, to w warstwie stwierdzono obecno siarki [34], gdy elektrolitem by kwas fosforowy, to w warstwie wystpowa fosfor [18], Utlenianie w roztworze

zawierajcym zwizki wapnia i fosforu pozwolio na wzbogacenie warstwy tlenkowej w wap i fosfor. Skad chemiczny warstw tlenkowych zaley take od skadu chemicznego podoa. W warstwach tlenkowych na stopie Ti6A14V obserwowano A1 2 0 3 [25, 35] oraz V 2 0 5 [39], Parametrem decydujcym o moliwoci stosowania danego materiau jako biomateria jest odporno korozyjna, poniewa produkty korozji mog wpywa na metabolizm komrek. Odporno korozyjna warstw tlenkowych na tytanie i jego stopach, wytworzonych metod utleniania elektrochemicznego, zaley od warunkw wytwarzania. W zalenoci od stosowanych parametrw utleniania zmienia si grubo, struktura warstw i waciwoci elektrochemiczne. Wielu autorw wskazuje, e odporno korozyjna warstw tlenkowych zaley przede wszystkim od gruboci [40-46] i morfologii [45], Waciwoci ochronne warstw tlenkowych rosn ze wzrostem gruboci warstwy. Wzrost gruboci warstwy tlenkowej na tytanie do 500 nm spowodowa obnienie gstoci prdw anodowych w rodowisku 0,9% NaCl o dwa rzdy wielkoci w porwnaniu z tytanem nieutlenionym [41]. Wpyw utleniania na zmiany odpornoci korozyjnej tytanu przedstawiono na rys. 3.2.

Rys. 3.2. Krzywe polaryzacji anodowej tytanu nieutlenionego i utlenionego w kwasie fosforowym po krtkotrwaych i dugotrwaych ekspozycjach w 0,9% NaCl [42]. N a wykresie zaznaczono zakres potencjaw tytanu in vivo: 1 tytan nieutleniony 13 h ekspozycji, 2 tytan nieutleniony 2700 h ekspozycji, 3 tytan utleniony 13 h ekspozycji, 4 tytan utleniony 2800 h ekspozycji

Krzywe polaryzacji anodowej tytanu utlenionego wykazuj nisze prdy anodowe w caym zakresie stosowanych potencjaw, zarwno po krtkotrwaych, jak i po dugotrwaych ekspozycjach w roztworze 0,9% NaCl w porwnaniu z prbkami nieutleniony mi. Podczas ekspozycji w 0,9% NaCl waciwoci warstw tlenkowych ulegaj zmianie. Dugotrwaa ekspozycja (2700 h) w roztworze 0,9% NaCl powoduje obnienie odpornoci korozyjnej prbek utlenionych - gstoci prdw

udowych s wysze dla prbek eksponowanych przez 2700 h ni dla prbek oponowanych przez 13 h [42]. Wysz odporno korozyjn po utlenieniu wykazuj take stopy tytanu Ti6A14V 2] i Ti0,7A10,7Mn [26, 47], Krzywe polaryzacji anodowej stopu Ti6A14V utlenionei nieutlenionego po krtko- i dugotrwaych ekspozycjach w 0,9% NaCl przedstaono na rys. 3.3, natomiast wyniki dla stopu Ti0,7A10,7Mn na rys. 3.4.

Rys. 3.3. Krzywe polaryzacji anodowej stopu T6A14V nieutlenionego i utlenionego w kwasie fosforowym po krtkotrwaych i dugotrwaych ekspozycjach w 0,9% NaCl [42]. Na wykresie zaznaczono zakres potencjaw tytanu in vivo: 1 nieutleniony 13 h ekspozycji, 2 nieutleniony 2550 h ekspozycji, 3 - utleniony (70 V) 13 h ekspozycji, 4 utleniony (70 V) - 2100 h ekspozycji, 5 utleniony (90 V) 13 h ekspozycji, 6 utleniony (90 V) 2200 h ekspozycji

Rys. 3.4. Krzywe polaryzacji anodowej stopu Ti0,7A10,7Mn nieutlenionego i utlenionego potencjostatycznie w 1,5 M roztworze kwasu siarkowego przy potencjale 5 V [42]. Na wykresie zaznaczono zakres potencjaw tytanu in vivo-, 1 - nieutleniony - 13 h ekspozycji, 2 - nieutleniony - 2600 h ekspozycji, i - utlenionv 13 h ekspozycji, 4 - utleniony - 3000 h ekspozycji

Odmienn opini na temat wpywu gruboci warstw tlenkowych na odporno korozyjn przedstawili Cigada i in. [8]. Porwnanie odpornoci korozyjnej warstw tlenkowych na stopie Ti6A14V wytworzonych w kwasie fosforowym i stonym NaOH wykazao wysz odporno korozyjn warstw tlenkowych uzyskanych w kwasie fosforowym, mimo e ich grubo bya mniejsza (od 20 nm do 210 nm) ni warstw uzyskanych w roztworze NaOH (400 nm). Uzyskany wynik wskazuje, e waciwoci ochronne warstw tlenkowych zale take od rodowiska stosowanego do utleniania. Waciwoci ochronne warstw tlenkowych s zalene rwnie od struktury. Wysz odporno korozyjn wykazuje rutyl ni anataz. Podwyszenie odpornoci korozyjnej warstw tlenkowych mona uzyska przez wygrzanie utlenionych prbek w temperaturze 800C w celu przeksztacenia anatazu w rutyl [46]. Porwnanie odpornoci korozyjnej warstw tlenkowych na tytanie, wytworzonych rnymi metodami (utlenianie anodowe, termiczne i metoda zol-el) wykazao, e najlepsze waciwoci ochronne (najnisze wartoci prdu anodowego w zakresie potencjaw 200-300 mV, zakres potencjaw tytanu w organizmie) wykazuj warstwy tlenkowe wytworzone w procesie utleniania anodowego [9]. Wzbogacenie warstw tlenkowych w jony wapnia i fosforu w wyniku utleniania anodowego nie powoduje pogorszenia odpornoci korozyjnej tytanu w roztworze symulujcym pyn ustrojowy i temperaturze 37C. Jednak podczas dugotrwaej ekspozycji (1000 h) w roztworze symulujcym pyn ustrojowy nastpuje pogorszenie odpornoci korozyjnej do poziomu odpornoci korozyjnej tytanu nieutlenionego (rys. 3.5) [48]. Obserwowane zmiany mog by spowodowane przebudow warstwy tlenkowej.
1000 100

I
3 o

I
3 to a* O 0,01 0,001 0,0001 -1000

1000

2000

3000

4000

5000

Potencja [mV] Rys. 3.5. Krzywe polaryzacji anodowej tytanu nieutlenionego i utlenionego w roztworze zawierajcym zwizki wapnia i fosforu po ekspozycji w SBF. Na wykresie zaznaczono zakres potencjaw tytanu in vivo: 1 tytan nieutleniony - 13 h ekspozycji, 2 - tytan nieutleniony - 1000 h ekspozycji, 3 - tytan utleniony - 13 h ekspozycji, 4 - tytan utleniony - 1000 h ekspozycji

Czy waciwoci warstwy tlenkowej wpywaj na proces osteointegracji, a jeeli . to, ktre waciwoci odgrywaj najwaniejsz rol w procesie osteointegracji? )blem ten by przedmiotem bada Sula i in. [49]. W celu wyjanienia tych pro:mw autorzy badali nastpujce waciwoci warstw tlenkowych: grubo warstwy tlenkowej w zakresie 200-1000 nm, morfologi i struktur porowatych warstw tlenkowych, konfiguracj mikroporw gboko porw < 8 pm i porowato 12,7-24,4%, struktur krystalograficzn, skad chemiczny warstewki tlenkowej, chropowato powierzchni 0,96-1,03 pm (Ra). Wyniki bada biomechanicznych i ilociowych bada histomorfometrycznych 'skazuj, e wzrost gruboci warstwy tlenkowej w zakresie od 3 do 200 nm (inne arametry byy takie same) nie wpywa na proces osteointegracji. Natomiast wzrost ruboci warstwy w przedziale od 600 do 1000 nm oraz jednoczesna zmiana porowatoci i struktury krystalicznej wpywaj korzystnie na proces osteointegracji. lwnie Larsson i in. [50-52] stwierdzili, e wzrost gruboci warstwy tlenkowej jednoczesna zmiana topografii powierzchni przyspieszaj proces osteointegracji. 3 orowato lub chropowato wpywaj na jako poczenia implantu z tkank ^53]. Aby uzyska cakowit integracj implantu z tkank, rednica porw powinna wynosi co najmniej 100 pm [54], co nie wyklucza powierzchni o chropowatoci na poziomie mikro- i nanometrw. Bezporednie poczenie implantu z tkank kostn zaley take od skadu chemicznego powierzchni [55]. Obecno wapnia (w postaci jonu), fosforu (j n y fosforanowe) lub wapnia + fosforu w warstwie tlenkowej poprawia poczenie implantu tytanowego z koci tworzy si bezporednie wizanie chemiczne midzy implantem a tkank kostn. Bezporednie poczenie implantu z koci moe by zrealizowane, jeeli na powierzchni implantu obecna jest warstwa hydroksyapatytu. Badania tytanu w roztworze symulujcym pyn ustrojowy wykazay, e na powierzchni tytanu i w mniejszym stopniu na powierzchni stopw tytanu tworzy si samorzutnie fosforan wapnia. Mechanizm tworzenia si fosforanu wapnia [56] zakada, e w pierwszym etapie zachodzi na powierzchni warstwy tlenkowej adsorpcja jonw fosforanowych z roztworu. Na zaadsorbowanych jonach fosforanowych zachodzi adsorpcja jonw wapnia, co prowadzi do tworzenia si fosforanw wapnia. Mona przypuszcza, e wzbogacenie warstwy tlenkowej w jony fosforanowe i wapniowe powinno przyspieszy proces tworzenia si fosforanw. Ponadto jony wapniowe przechodz do roztworu otaczajcego implant, co powoduje wzrost stenia jonw wapnia w bezporednim ssiedztwie implantu. Wzrost stenia jonw wapnia powoduje przekroczenie iloczynu rozpuszczalnoci dla fosforanu wapnia oraz podwyszenie pH. Podwyszenie pH do wartoci powyej 8 sprzyja tworzeniu si hydroksyapatytu. Wprowadzenie jonw wapnia i/ub jonw fosforanowych w warstw tlenkow podwysza bioaktywno tytanu. Warstwy tlenkowe zawierajce zwizki

wapnia i fosforu powoduj osteoindukcj tkanki kostnej [36]. Waciwoci warstw tlenkowych wzbogaconych w jony wapnia i fosforu zale od parametrw procesu utleniania [37, 57], Z przedstawionego przegldu literatury wynika, e utlenianie anodowe pozwala na wytworzenie zdefiniowanych waciwoci powierzchni tytanu i stopw tytanu. Metoda ta pozwala na zmian waciwoci powierzchni w szerokim zakresie (skad chemiczny, grubo, mikrostruktura, morfologia) i w przyszoci moe by wykorzystana do wytworzenia biomateriaw o optymalnych waciwociach w zalenoci od zastosowania. Ponadto metoda utleniania anodowego pozwala na wytworzenie warstw o gruboci powyej 1 pm na implantach o skomplikowanych ksztatach. Utlenianie anodowe moe by stosowane nie tylko do podwyszenia biozgodnoci tytanu, ale take czynione s prby wykorzystania warstw tlenkowych jako nonikw antybiotykw [58, 59]. Metoda utleniania anodowego przy wysokich napiciach (> 200 V) (Anodic Spark Oxidation ASO) pozwala uzyska warstw o rozwinitej powierzchni, co ma wpyw na czenie implantu z tkank. Utlenianie w roztworach zawierajcych zwizki wapnia i fosforu (metod ASO) pozwala na uzyskanie warstwy o podwyszonej bioaktywnoci. Poczenie procesu utleniania w roztworach zawierajcych zwizki wapnia i fosforu z obrbk hydrotermaln jest stosowane do wytwarzania warstw hydroksyapatytu. Proces utleniania i proces wygrzewania hydrotermalnego moe by prowadzony jednoczenie [60] lub dwustopniowo; pierwszy etap to utlenianie, a nastpnie wygrzewanie hydrotermalne [36].

Literatura
1. H. Zitter, H.J. Plenk. The electrochemical behaviour of metallic implants materials as indicator of their biocompatibility. J. Biomed. Mater. Res. 21(1987)881. 2. R.J. Solar, S.R. Pollack, E. Korostoff. In vitro corrosion testing of titanium surgical implants alloys: an approach to understanding titanium realise from implants. J. Biomed. Mater. Res. 13(1979)217. 3. P. Tengvall, I. Lundstrom. Physico-chemical considerations of titanium as a biomaterial. Clin. Mater. 9(1992)115. 4. G. Radegran, J. Lausmaa, L. Matsson, B. Kasemo, U. Rolander, B. Kasemo. Preparation of ultra-thin oxide window on titanium for TEM analysis. J. Elect. Micr. Tech. 19(1991)99. 5. B. Kasemo, J. Lausmaa. Aspect of surface physics on titanium implants. Swed. Dent. J. 28(suppl.)(1983)19. 6. T. Alberktsson, P.I. Branemark, H.A. Hansson, J. Lindstrom. Osseointegrated titanium implants, Acta Orthop. Scand. 52(1981)155. 7. J.-L. Deplancke, M. Dcgrez, A. Fontana, R. Winand. Self-colour anodizing of titanium. Surf, Technol. 16(1982)153,

. . . . >. J.

9. 0. 1. 2. 3. !4. 25.

26. 27.

28. 29. 30. 31.

A. Cigada, M. Cabrini, P. Pedeferi. Increasing of the corrosin resistance of the Ti6A14V alloy by high thickness anodic oxidation. J. Mater. Sci. Mat. Med. 3(1992)408. D. Volten, V. Biehk, F. Aubertin, B. Valeske, W. Possart, J. Breme. Preparetion of T i 0 2 on cp-Ti and Ti6A14V by thermal and anodic oxidation and sol-gel coating techniques and their characterization. J. Biomed. Mater. Res. 59(2002)18. A.L. Yerokhin, X. Nie, A. Leyland, A. Matthews, S.J. Dowey. Plasma electrolysis for surface engineering. Surf. Coat. Technol. 122(1999)73. Y. Han, S.-H. Hong, K.W. Xu. Porous nanocrystalline titania films by plasma electrolytic oxidation. Surf. Coat. Technol. 154(2002)314. Y. Han, S.-H. Hong, K. Xu. Synthesis of nanocrystalline titania films by micro-arc oxidation. Mater. Lett. 56(2002)744. A. Aladjem. Review Anodic oxidation of titanium and its alloys. J. Mater. Sci. 8(1973)688. G. Blondeau, M. Froelicher, M. Froment, A. Hugot-Le-Goff. Organisation structurale de couches anodiques d'oxyde de titane, T i 0 2 . J. Microsc. Spectrosc. Electron. 2(1977)27. G. Blondeau, M. Froelicher, M. Froment, A. Hugo-Le-Goff. Structure and growth of anodic oxide films on titanium and TA6V alloy. J. Less-Common Met. 56(1977)215. T. Ohtsuka, M. Masuda, N. Sato. Ellipsometric study of anodic oxide films on titanium in hydrochloric acid, sulfuric acid and phosphate solution. J. Electrochem. Soc. 132(4)(1985)787. T. Ohtsuka, J. Guo, N. Sato. Raman spectra of the anodic oxide film on titanium in acidic sulfate and neutral phosphate solutions. J. Electrochem. Soc. 132(12)(1986)2473. H. Badekas, C. Panagopoulos. Titanium anodization under constant voltage conditions. Surf. Coat. Technol. 31(1987)381. G. Jouve, A. Politi, P. Lacombe, G. Vuye. Etude de quelques facteures determinant la croissance et lacristallisation des films anodiques sur la titane en millieuacide. J. Less-Common Met. 59(1978)175. C.K. Dyer, J.S.L. Leach. Breakdown and efficiency of anodic oxide growth on titanium. J. Electrochem. Soc. 125(1978)1032. J.-L. Deplancke, R. Winand. Galvanostatic anodization of titanium I. Structures and compositions of the anodic films. Electrochim. Acta 33(11)(1988)1539. D. Dunn, S. Raghavan. Formation and characterization of anodized layers on cp Ti and Ti-6A1-4V biomaterials. Surf. Coat. Technol. 50(1992)223. T. Shibata, Y.-C. Zhu. The effect of film formation conditions on the structure and composition of anodic oxide films on titanium. Cor. Sci. 37(2)( 1995)253. T. Shibata, Y.-C. Zhu. The effect of temperature on the growth of anodic oxide film on titanium. Corr. Sci. 37(1)(1995)133. V. Zwilling, E. Darque-Ceretti, A. Boutry-Forveille, D. David, M.Y. Perrin, M. Aucouturier. Structure and Physicochemistry of anodic oxide films on titanium and TA6V alloy. Surf. Interface Anal. 27(1999)629. Wpyw parametrw wytwarznia warstewek tlenkowych na odporno korozyjn stopw tytanu OT-4-O i Ti6A14V. Praca magisterska, Wydz. In. Mat. (1997). J.-L. Deplancke, A. Gamier, Y. Massiani, R. Winand. Influence of the anodizing procedure on the structure and properties of titanium oxide films and its effect on copper nucletion. Electrochim. Acta 39(1994)1281. J. Pouilleau, D. Devilliers, F. Garrido, S. Durand-Vidal, E. Mah. Structure and composition of passive titanium oxide films. Mater. Sci. Eng. B47(1997)235. Y.-T. Sul, C.B. Johansson, Y. Jeong, T. Albrektsson. The electrochemical oxide growth behaviour on titanium in acid and alkaline electrolytes. Med. Eng. Phys. 23(2001)329. A. Dowgird, L. Kwiatkowski, M. Radzikowski. Wytwarzanie i badanie warstw tlenkowych na tytanie. Inynieria Powierzchni 1(1996)42. F. Armanet, R, Cuplain, M. Clavel, G. Beranger. The first stages of the oxidation of titanium: Comparison between thermal und anodic oxidation of titanium with sulfur and alloyed titanium. Proceed. Sixth World Conference on Titanium. France 1988. s. 1944.

32. M. Shirkhanzadeh. XRD and XPS characterization of superplastic T i 0 2 coatings prepared on Ti6A14V surgical alloy by electrochemical method. J. Mater. Sci. Mat. Med. 6(1995)206. 33. Y.-T. Sul, C.B. Johansson, S. Petronis, A. Krozer, Y. Jeong, A. Wennerberg, T. Albrektsson. Characteristics of the surface oxide on turned and electrochemically oxidized pure titanium implants up to dielectric breakdown:the oxide thickness, micropore configurations, surface roughness, crystal structure and chemical composition. Biomaterials 23(2002)491. 34. J. Lausmaa, B. Kasemo, H. Mattsson, H. Odelius. Multi-technique surface characterization of oxide films on electropolished and anodically oxidized titanium. Appl. Surf. Sci. 45(1990)189. 35. M. Ask, J. Lausmaa, B. Kasemo. Preparation and surface spectroscopic characterization of oxide films on Ti6A14V. Appl. Surf. Sci. 35(1988-89)283. 36. H. Ishizawa, M. Ogino. Formation and characterization of anodic oxide films containing Ca and P. J. Biomed. Mater. Res. 29(1995)65. 37. X. Zhu, J.L. Ong, S. Kim, K. Kim. Surface characteristics and structure of anodic oxide films containing Ca and P on a titanium implant material. J. Biomed Mater Res. 60(2002)333. 38. D. Krupa, J. Baszkiewicz. Sprawozdanie z grantu KBN nr 75 08C 032 20. 39. C. Sittig, M. Textor, N.D. Spencer, M. Wieland, P.-H. Vallotton. Surface characterization. J. Mater. Sci. Mater. Med. 10(1)( 1999)35. 40. S.-F. Xie. Corrosion behaviour of titanium anodic oxide films. Key Eng. Mater. 20-28(l)(1988)39. 41. J.L. Ong, L.C. Lucas, G.N. Raikar, J.C. Gregory. Electrochemical corrosion analyses and characterization of surface-modified titanium. Appl. Surf. Sci. 72(1993)7. 42. D. Krupa, J. Baszkiewicz. Badania impedancyjne warstw tlenkowych wytworzonych metod elektrochemiczn na powierzchni tytanu i jego stopu OT4-0. Sprawozdanie z pracy statutowej nr 504/162/331/1. 43. T. Shibata, Y.-C. Zhu. The effect of film formation potential on the stochastic processes of pit generation on anodized titanium. Corr. Sci. 36(1)(1994)153. 44. T. Shibata, Y.-C. Zhu. The effect of film formation temperature on stochastic processes of pit generation on anodized titanium. Corr. Sci. 36(10)(1994)1735. 45. O.C. Paiva, J.D. Santos, R.L. Reis. An electrochemical study on anodised Ti6A14V aiming at improving its biomedical performance. Compatibility of biomedical implants. Proceedings, Vol. 94-15, 145. 46. M. Shirkhanzadeh. Electrochemical preparation of protective oxide coatings on surgical alloys, J. Mater. Mat. Med. 3(1992)322. 47. D. Krupa. Badanie wpywu warstewki tlenkowej na odporno korozyjn stopu tytanu OT-4-O, Sprawozdanie z pracy statutowej nr 503/162/797/1. 48. D. Krupa, J. Baszkiewicz, J.W. Sobczak, A. Biliski, A. Barcz. Modifying the properties of titanium surface with the aim of improving its bioactivity and corrosion resistance. J. Mater. Proc. Technol. 143-144(2003)158. 49. Y.T. Sul, C.B. Johansson, Y. Jeong, K. Rser, A. Wennerberg, T. Alberektsson. Oxide implants and their influence on the bone response. J. Mater. Sci. Mater. Med. 12(2001)1025. 50. C. Larsson, P. Thomsen, M. Rodhal, J. Lausmaa, B. Kasemo, E. Ericson. Bone response to surface modified titanium implants: studies on electropolished implants with different oxide thicknesses and morphology. Biomaterials 15(1994)1062. 51. C. Larsson, P. Thomsen, B.O. Aronsson, J. Lausmaa, M. Rodhal, B. Kasemo. Bone response to surface-modified titanium implants: studies on the early tissue response to machined and electropolished implants with different oxide thicknesses. Biomaterials 15(1996)605. 52. C. Larsson, L. Emanuelsson, P. Thomsn, L.E. Ericson, B.O. Aronsson, M. Rodhal, B. Kasemo, J. Lausmaa. Bone response to surface modified titanium implants studies on the tissue response after 1 year to machincd and electropolished implants with different oxide thicknesses. J. Mater. Sci.: Mater. Med. 8(1997)721.

S. D. Buser, R.K. Schenk, S. Steinemann, J.P. Fiorellini, C.H. Fox, H. Stich. Influence of surface characteristic on bone integration of titanium implants. A histomorphometric study in miniature pigs. J. Biomed. Mater. Res. 25(1991)889. 4. D.F. Williams. Biocompatibility: performance in the surgical reconstruction of man. Interdisciplinary Sci. Rev. 15(1990)20. 5. Y.-T. Sul. The signifcance of surface properties of oxidized titanium to the bone response: special emphasis on potential biochemical bonding of oxidized titanium implant. Biomaterials 24(2003)3893. 6. T. Hanawa, M. Ota. Characterization of surface film formed on titanium in electrolyte using XPS. App. Surf. Sci. 55(1992)269. >7. X. Zhu, K.H. Kim, Y. Jeong. Anodic oxide films containing Ca and P on titanium biomaterial. Biomaterials 22(2001)2199. 58. D.S. Dunn, S. Raghavan, R.G. Volz. Anodized layers on titanium and titanium alloy orthopedic materials for antimicrobial applications. Mater. Manufacturing Processes. 7(1992)123. 59. D.S. Dunn, S. Raghavan, R.G. Voiz. Gentamicinum sulfate attachment and release from anodized Ti-6A1-4V orthopedic materials. J. Biomed. Mater. Res. 27(1993)895. 60. S. Ban, S. Maruno. Hydrothermal-electrochemical deposition of hydroxyapatite. J. Biomed. Mater. Res. 42(1998)387.

4. Implantacja jonw w obrbce tytanu i jego stopw

Implantacja jonw jest szeroko stosowana do modyfikacji waciwoci powierzchni tytanu i jego stopw. W wyniku implantacji tworzy si warstwa wierzchnia o gruboci 0,1-1 pm, integralnie zwizana z podoem o innych waciwociach ni podoe. Zjawiska zachodzce podczas implantacji jonowej i konsekwencje tych zjawisk opisane s w literaturze [1-11]. Zalety procesu implantacji jonw to: moliwo wprowadzenia (implantowania) kadego pierwiastka z ukadu okresowego do cienkiej warstwy przypowierzchniowej materiau niezalenie od ogranicze termodynamicznych, moliwo uzyskania ste implantowanych pierwiastkw przekraczajcych ich rozpuszczalno w stosowanym materiale (zwykle ok. 20%, maksymalnie do ponad 50%), prowadzenie implantacji jonowej w temperaturze nieprzekraczajcej 200C eliminuje zmiany wymiarw czy ksztatu implantowanych detali, warstwa implantowana jest warstw wierzchni - integraln z podoem, przy braku ostrej granicy rozdziau, implantacja jonowa jest procesem w peni kontrolowanym i powtarzalnym (moliwo dokadnej kontroli stenia i rozkadu implantowanych pierwiastkw), zmiana waciwoci powierzchni jest ograniczona do obszaru przypowierzchniowego grubo warstwy implantowanej wynosi 0,1-1 pm, natomiast waciwoci podoa pozostaj bez zmian, implantacja jonowa moe by ostatnim etapem procesu obrbki detalu, nie jest potrzebne dodatkowe szlifowanie, toczenie, polerowanie ani te dalsza obrbku cieplna. Z analizy zalet tego procesu [12-13] wynika, e implantacja jonowa jest perspektywiczn metod do modyfikacji powierzchni biomateriaw mimo pewnych ogranicze. Wady procesu implantacji to: kierunkowo procesu (mona implantowa powierzchnie znajdujce si na linii wizki jonw), brak moliwoci obrbki detali o zoonych ksztatach. W drugiej poowie lat osiemdziesitych pojawiy si pierwsze informacje o opracowaniu nowej metody implantacji, a mianowicie implantacji w plazmie [14]: PSU Plasma Source Ion Implantation (USA), Pill Plasma Immersion Ion Implantation (Australia).

W implantowaniu plazmowym wszystkie dostpne powierzchnie przedmiotu s nplantowane jednoczenie, bez koniecznoci manipulowania przedmiotem. Obrabiane przedmioty o powierzchniach zakrzywionych wykazuj zadowalajc rwnonierno stenia zaimplantowanych jonw, nawet wtedy, gdy procesowi implantovania poddawana bya jednoczenie caa partia przedmiotw [15, 16]. Przez dobr rodzaju implantowanych pierwiastkw, ich dawki i energii wizki nona zmienia waciwoci powierzchni w zalenoci od aktualnych wymaga v danych warunkach zastosowania. W przypadku tytanu i jego stopw implantacj onow wykorzystuje si do podwyszenia odpornoci na zuycie, bioaktywnoci odpornoci na korozj. W celu podwyszenia odpornoci na zuycie tytanu i jego stopw stosuje si przede wszystkim implantacj jonw azotu, wgla, tlenu, ale aadano rwnie wpyw innych pierwiastkw, takich jak: bor, krzem, fosfor. Na bioaktywno mona wpywa poprzez implantacj takich jonw jak: Ca, P, Ca + P lub Na. Natomiast w celu podwyszenia odpornoci na korozj tytanu i jego stopw stosowano implantacj jonw metali szlachetnych. Zmiany waciwoci powierzchni tytanu w wyniku implantacji jonw s spowodowane zmianami struktury i skadu chemicznego warstwy wierzchniej. Silnie nierwnowagowy charakter procesu powoduje powstawanie struktur metastabilnych, tj. np. niestechiometrycznych, drobnodyspersyjnych wydziele typu: azotki, borki, wgliki czy te struktury amorficzne. Mimo duej liczby potencjalnych kombinacji metal-implantowana domieszka mona wyrni pewne charakterystyczne efekty strukturalne, wywoane przez implantacj jonw: tworzenie nowych zwizkw (faz), przemiany fazowe np. martenzytyczna, amorfizacj. Bombardowanie wizk jonw o bardzo wysokiej energii prowadzi do rozbijania wtrce istniejcych w materiale. Obserwuje si rwnie zanikanie granic i dyslokacji. Implantacja powoduje te na og rozdrobnienie i ujednorodnienie struktury implantowanego materiau. Obrazowo proces ten mona porwna do mechanicznego mieszania materiau, tyle e w skali atomowej [7].

4.1. Wpyw implantacji jonw na struktur warstw wierzchnich

Fazy utworzone podczas implantacji jonw azotu w powierzchni tytanu i jego stopw byy przedmiotem licznych prac [17-44], Z ukadu rwnowagi Ti-N wynika, e mog tworzy si dwie fazy: faza e i azotek TiN [45]. Ich skad chemiczny i rozmieszczenie zmieniaj si w zalenoci od warunkw implantacji (dawka, tem-

peratura, energia). Zestawienie wynikw bada struktury warstw wierzchnich tytanu i stopach tytanu po implantacji jonami azotu zawarto w tabeli 4.1.
Tabela 4.1 Zestawienie wynikw bada struktury warstw wierzchnich na tytanie i stopach powstaych w wyniku implantacji jonw azotu Materia Ti6A14V Ti6A14V Dawka [jonw/cm 2 ] 2 x 101T 7xlOn 0,5-4 x l 0 ' > 2xl017 Ti
7

Energia [keV] 75 TiN TiN 90 TiN 30-60

Powstajce fazy

Odnonik [19] [20-21] [22]

10 16 -1,5 x 1018 1-2,5 x l 0 1 7 > 5xl017 1 x 1017 1,1 x 1018 < 5xl017 > 5xl017 9 x 1016 1 x 1018 1 0 n - l , 4 x 1018 1 x 1017 5,6 x l 0 1 7 l , 4 x 1018 3x1016-3X1017 3 x 10 16 -1,5X 1017 2 x 10 1 7 -3 x 1017 7,5 x 10161 x 1018 3 x 1017 1 x 1018 1 x 10 1 7 -5x 1017 10 17 -10 18 5xl0
17

TiN, 0,4-05 < * < 1-1,25 Ti 2 N TiC y

[23-24]

Ti Ti6A14V

50 Ti 2 N TiN 50 50 Ti 2 N TiN Lita warstwa TiN 50 Ti 2 N TiN 100 Ti 2 N TiN Roztwr stay a-Ti TiN TiN

[25-27]

Ti6A14V Ti6A14V

[28] [29]

Ti

[30]

Ti

[33-34]

Ti

75

[35]

Ti6A14V

60 Roztwr stay a-Ti, TiN, 150C, 300C 400-1000C 100 1000 TiN TiN + TiO TiN TiN

[36]

Ti6A14V Ti6A14V

[37] [39] [38, 40-411 [42-43]

10xl018 TiO,7MnO,7Al (OT-4-O) Ti 1 x 10 1 x 10

17 18

50

1 x 1017 1 x 1018

TiN

[44]

Brak jest zgodnoci co do kolejnoci tworzenia si faz azotkowych. Rauscheniach i Hohmuth [23] sugerowali, e tworzenie si faz azotku tytanu jest indukowaie implantacj. Wskutek rozproszenia energii wizki jonw nastpuje deformacja ieci a-Ti i powoduje przemian struktury z hep a-Ti w fcc S-TiN lub tetragonalny :-Ti 2 N. Potwierdzeniem tej hipotezy s obserwowane transformacje struktury hep x-Ti w struktur fcc o parametrze sieci TiN po implantacji dawki 1014 N + /cm 2 oraz )o implantacji argonu. Skad fazowy warstwy wierzchniej zaley od wielkoci dawki implantowanych onw. Zakres istnienia poszczeglnych faz w zalenoci od dawki jonw przedstawiono na rys. 4.1.

t m

i
-Q 1016 2 5
10n

1018
2

Implanowana dawka jonw azotu/cm

Rys. 4.1. Zakresy dawek, przy ktrych tworz si fazy azotku tytanu, wglika tytanu i wglikoazotku tytanu. Strzaki wskazuj dla jakich dawek zostay wykonane pomiary [24]

Od dawki implantowanego azotu zaley take liczba i wielko wydziele TiN tworzcych si podczas implantacji [23, 24, 28]. Ze wzrostem dawki ronie wielko wydziele od < 50 nm dla dawki 5 x l 0 1 6 N + / c m 2 do 150 nm dla dawki 1 x 1018 N + /cm 2 . Zaleno liczby wydziele azotku tytanu od dawki jonw przedstawiono na rys. 4.2. Poczwszy od dawki 1 x 1017 N + /cm 2 liczba wydziele nie zaley prawie od dawki implantowanego azotu. Wyniki bada TEM struktury stopu tytanu TiO,7MnO,7Al (OT-4-O) po implantacji jonami azotu (stosowane dawki: 1017, 6 x l 0 1 7 , 1018 N + /cm 2 ) wykazay obecno wydziele TiN w warstwie wierzchniej [42, 43]. Podobnie jak w pracach [23, 24, 28, 44] stwierdzono zaleno wielkoci wydziele TiN od dawki implantowanego azotu. Mikrostruktur i obraz dyfrakcyjny stopu TiO,7MnO,7Al nieimplantowanego przedstawiono na rys. 4.3. W wyniku implantacji dawki jonw 1017 N7cm 2 tworzya si warstwa jednorodna, szczelna i spjna z podoem (rys. 4.4), ktr stanowi nanokrystaliczny azotek tytanu TiN o sieci szeciennej (Fm3m, a = 4,24 A ) rozproszony w a-Ti. Wielko krystalitw TiN zawiera si w zakresie 3 - 4 nm, sporadycznie w obszarze granic ziaren podoa wystpoway azotki TiN o wikszych rozmiarach (30-100 nm). W obrbie poszczeglnych ziaren podoa nanokrystaliczne azotki TiN przyjmoway unrzvwileiowana orientacj, wykazujc wzajemn relacj krystalograficzn z (X-Ti.

Granice ziaren a-Ti ujawniay si jedynie dziki zmianie orientacji azotkw TiN, gdy typowy kontrast na defektach i granicach ziaren zosta zatarty pod wpywem implantacji.

Implantowana dawka jonw azotu/cm2 Rys. 4.2. Zaleno liczby wydziele azotku tytanu na jednostk powierzchni od dawki azotu dla dwch energii wizki: 30 keV ( o ) i 50 keV () [24]

Rys. 4.4. Mikrostrukturu i obraz dyfrakcyjny stopu Ti0,7A10,7Mn po implantacji jonami azotu dawkti i x 10' 7 N + /cm 2 [42]

W wyniku implantacji dawki jonw 6 x l 0 1 7 N + / c m 2 powstaa warstwa, ktra harakteryzowaa si niejednorodnoci morfologiczn w zakresie zarwno ksztatu, ozmiarw i rozmieszczenia azotkw TiN, jak te w zakresie gbokoci wnikania / podoe. Dla tej dawki obserwowano wyduone wydzielenia TiN w ksztacie lytek o wymiarach 3 0 x 6 0 nm rwnolegych do powierzchni warstw (rys. 4.5a), . take morfologicznie skomplikowane czstki w postaci koncentrycznie rozmieszzonych nanokrystalitw TiN (o rozmiarach poniej 30 nm), tworzcych sferyczne >bszary o zasigu 1 pm (rys. 4.5b). Chocia pod wzgldem strukturalnym warstw stanowi rwnie TiN rozproszony w a-Ti, to wykazywaa ona du niejednorodIO i zawieraa obszary, w ktrych spjno z podoem i szczelno warstwy nie )ya zachowana.

Rys. 4.5. Mikrostruktura i obraz dyfrakcyjny stopu Ti0,7A10,7Mn po implantacji jonami azotu dawk 6 x 1017 N"7cm2: a) wyduone wydzielenia TiN ciemne pole; b) wyduone wydzielenia TiN jasne pole; c) koncentrycznie rozmieszczone wydzielenia TiN; d) obraz dyfrakcyjny wydziele TiN [42]

W wyniku implantacji dawki jonw 1018 N + /cm 2 tworzya si warstwa, ktr stanowi, podobnie jak dla dawek niszych, nanokrystaliczny TiN rozproszony w a-Ti, ale bya ona jeszcze bardziej niejednorodna pod wzgldem ksztatu, rozmiarw (10-150 nm) i rozmieszczenia wydziele TiN, jak te gbokoci wnikania w podoe (rys. 4.6). Ponadto wykazywaa utrat spjnoci z podoem, szczeglnie

w obszarach koncentrycznych lub elipsoidalnych tworw o wielkoci 200-700 nm, charakterystycznych rwnie dla niszej dawki. W obszarach tych nastpuje koncentracja napre wasnych, ktre powoduj pkanie tej warstwy, szczeglnie na obrzeach koncentrycznych form morfologicznych azotkw tytanu.
a)

Rys. 4.6. Mikrostruktura i obrazy dyfrakcyjne stopu Ti0,7A10,7Mn po implantacji jonami azotu dawki) 1 x 1018 N + /cm 2 : a) koncentryczne wydzielenia TiN; b) wyduone wydzielenia TiN [431

Ch uzyskania warstw wierzchnich o wikszej gruboci'spowodowaa zainteresowanie stosowaniem wizki jonw o energii rzdu 1 MeV [38, 40, 41]. Jeeli energia jonw wynosi 100 keV, to gboko wnikania jest okoo 0,15 pm, natomiast przy uyciu wizki jonw o energii 1 MeV otrzymuje si warstw o gruboci 1 pm. Wyniki bada struktury wykazay, e podczas implantacji jonw azotu przy zastosowaniu energii wizki 1 MeV powstaj take wydzielenia TiN rozproszone w a-Ti. Ponadto zaobserwowano, e jeeli zostanie przekroczone stenie azotu powyej 50%, to pojawiaj si pcherze azotu. Jeeli dawka azotu bdzie zawiera si w przedziale l , 3 - 2 x l 0 1 8 N + /cm 2 , a temperatura prbek nie przekroczy 200C, to pcherze nie bd si tworzyy [40], Wpyw implantacji na struktur warstwy wierzchniej na tytanie i stopach tytanu, innych jonw, takich jak: wgiel [19, 46-52], tlen [53-57], wap [58, 59], fosfor [60, 61], wap i foslor |62| i krzem [63], przedstawiono w tabeli 4.2.

Tabela 4.2 stawienie wynikw bada struktury warstw wierzchnich na tytanie i stopach tytanu po implantacji jonami wgla, tlenu, wapnia, fosforu, krzemu Material Fi6A14V Implantowany pierwiastek C+ C+ Dawka [jonw/cm 2 ] 7 x 1016, 2 x l 0 1 7 , 3 x 1017 2 x 1 0 n - 8 x 1017 2xl017 7 x 1017 1 x 1018 5 x 10151 x 1017 5 x 1015, 1 x 10 16 1 x 10 17 1017, 1 x 1018 4xl018 1x10 1 7 -1,5X10 1 8 l , 2 x 10 1 7 -3,6x 1018 2xl0n-2xl018 > 1018 5 x 1016, 1 x 1017 1 x 10
17

Energia [keVl 75

Tworzce si fazy TiC

Odnoniki [19]

H6A14V

75, 50 TiC Lita warstwa TiC TiC 100 TiC Lita warstwa TiC 75 TiC TiC + C TiC TiC

[46]

Ti

c+

[47] [48]

Ti0,7Mn0,7Al +

Ti6A14V

c+ c+ c+ 0+

[50]

Ti Ti Ti

100 30-180

[51] [52] [53-56]

75 - 6 0 - - 3 0 C TiO Ti02 50-300C 100 25 T i 0 2 rutyl Amorfizacja powierzchni

TiO,7MnO,7Al Ti

0+ Ca* P* Ca + + P+

[57] [57] [58] [60]

Ti

Ca*

1 x 10 1 6 -1 x 1018

18

Amorfizacja powierzchni Czciowa amorfizacja i TiP

[59]

Ti

P*

3 x 1017 5 x 1017 0,5 x 10 1 7 -4,5x 1017 0,5 x l 0 1 7 > 1,5 x l 0 1 7

30 195 100

[61]

Ti

Si*

[63] Krzemki Amorfizacja

Badania (TEM) mikrostruktury warstw wierzchnich, powstaych w wyniku implantacji jonw wgla, wykazay tworzenie si wydziele TiC rozproszonych w a-Ti lub warstwy cigej TiC [19, 46, 48]. Wielko wydziele oraz ich liczba przypadajca na jednostk powierzchni ronie ze wzrostem dawki jonw wgla.

Zaleno struktury warstw wierzchnich od dawki implantowanego wgla obserwowano dla stopu tytanu TiO,7MnO,7Al [48]. W wyniku implantacji dawki 5 x l 0 1 5 C + /cm 2 powstay wydzielenia TiC o rednicy 10 nm, ale cz wydziele osigaa wymiar do 50 nm (rys. 4.7a). Wystpoway take obszary ziarn TiC wyduonych o wymiarach 3 0 x 6 0 nm (rys. 4.7b). Dla tej dawki nie stwierdzono koherencji wydziele z sieci podoa.
a)

TiC + a-Ti Rys. 4.7. Mikrostruktura i obrazy dyfrakcyjne stopu Ti0,7A10,7Mn po implantacji jonami wgla dawki; 5 x 1015 C7cm 2 : a) rwnoosiowc nanokrysztay TiC; b) wyduone wydzielenia TiC w ciemnym i jasnym polu [48]

Dla dawki 1016 C + /cm 2 tworzyy si wydzielenia TiC, zarwno bardzo drobne rednicy 10 nm, jak i wiksze o rednicy ok. 60 nm (rys. 4.8). Ksztat wikszych ydziele by zbliony do kuboidalnego, natomiast mniejsze wydzielenia miay ztat pytek lub dyskw. Dla tej dawki obserwowano koherencj sieci wydziele C i podoa.

TiC + a-Ti ys. 4.8. Mikrostruktura i obraz dyfrakcyjny stopu Ti0,7A10,7Mn po implantacji jonami wgla dawk 1 x 10 16 C + /cm 2 [48]

W wyniku implantacji dawki 1017 C + /cm 2 tworzya si nanokrystaliczna warstwa ta wglikw tytanu (rys. 4.9). Wielko ziarna bya rna i zaleaa od orientacji odo. Maksymalna wielko ziaren wynosia 75 nm, a minimalna 10 nm. Dodatowym efektem byo rozdrobnienie ziaren podoa. Wyniki uzyskane dla stopu jO,7MnO,7Al implantowanego dawk 1017 rni si od wynikw uzyskanych dla topu Ti6A14V [19, 46]. Rnice mog wynika z rnego skadu chemicznego ladanych stopw. Obecny w stopie wanad moe rwnie tworzy wgliki i wiza z implantowanego wgla. Ponadto mog tworzy si wgliki z du liczb vakansw do 50% atomowych oraz cz atomw wgla moe by zastpowana >rzez atomy tlenu i azotu [49],

. a \ !

O)) V
J j

Rys. 4.9. Mikrostruktura stopu Ti0,7A10,7Mn implantowanego dawk jonw 1 x I0 17 C + /cm 2 : a) nanokryituliczna warstwa TiC; b) obraz dyfrakcyjny TiC | 4 8 |

Badania strukturalne stopu TiO,7MnO,7Al implantowanego jonami tlenu wykazay, e w wyniku implantacji dawek tlenu 5 x l 0 1 6 i 1017 0 + /cm 2 powstaje warstewka tlenkowa zoona z nanokrystalitw T i 0 2 (rutylu) silnie steksturowanych. Mikrostruktur i obraz dyfrakcyjny warstwy powstaej w wyniku implantacji jonw tlenu w dawce 1017 0 + / c m 2 przedstawiono na rys. 4.10. Czynniki determinujce tworzenie si faz w wyniku implantacji jonw tlenu i azotu przedstawiono w pracy [64],

Rys. 4.10. Mikrostruktura (a) i obraz dyfrakcyjny (b) stopu Ti0,7A10,7Mn, implantowanego jonami tlenu dawk 1 x 1017 0 + / c m 2 [57]

Implantacja jonw azotu, wgla czy tlenu w powierzchni tytanu lub jego stopw powoduje tworzenie si TiN, TiC, TiO lub T i 0 2 w postaci wydziele rozproszonych w a-Ti lub warstwy cigej w zalenoci od stosowanej dawki implantowanego pierwiastka. Inny efekt strukturalny uzyskuje si w wyniku implantacji jonw wapnia, fosforu czy implantacji podwjnej Ca + P. Implantacja tych pierwiastkw po zastosowaniu dawki 1017 jonw/cm 2 i energii wizki 25 keV powoduje amorfizacj powierzchni [62]. W przypadku implantacji jonw krzemu rwnie obserwowano zaleno struktury warstwy wierzchniej od dawki jonw. Badania TEM wykazay, e w wyniku implantacji dawki rwnej 0,5 x 1017 powstaje warstwa wierzchnia, ktr tworz nanokrystaliczne wydzielenia krzemkw rozproszonych w osnowie. Implantacja wikszych dawek, poczwszy od 1,5 x l 0 1 7 , powoduje amorfizacj powierzchni [63]. Tworzenie si nowych faz podczas implantacji jonw zaley od rodzaju pierwiastka oraz od parametrw procesu implantacji. Implantacja jonw azotu prowadzi do powstania wydziele e-Ti 2 N i TiN rozproszonych w a-Ti w zalenoci od wielkoci dawki. Implantacja jonw wgla powoduje tworzenie si TiC. Poniewa rozpuszczalno wgla w a-Ti jest mniejsza ni azotu, to wydzielenia TiC tworz si przy mniejszych dawkach. W wyniku implantacji jonw tlenu tworzy si TiO lub Ti0 2 (rutyl) w zalenoci od stosowanej dawki. Implantacja takich pierwiastkw jak fosfor i krzem prowadzi zarwno do wytworzenia nowych faz (fosforki, krzemki), jak i do amorfizacji powierzchni. Implantacja

nw wapnia powoduje w konsekwencji powstanie warstwy amorficznej. Nastps'em zmian skadu chemicznego i struktury warstw wierzchnich s zmiany wacioci powierzchni, takich jak mikrotwardo i odporno na zuycie, odporno na jrozj.

.2. Wpyw implantacji jonw na waciwoci tribologiczne

nplantacja jonw poprawia odporno na zuycie tytanu i jego stopw. Podwy;enie odpornoci na zuycie zwizane jest ze wzrostem twardoci strefy przypoierzchniowej wskutek utwardzenia, przez wprowadzenie znacznych napre cisajcych, blokowania ruchu dyslokacji lub powstawania twardych wtrce o duej yspersji. Wikszo prac powiconych wpywowi implantacji jonw na waciwotribologiczne tytanu i jego stopw dotyczy implantacji jonw azotu [11, 22, 27, 4, 65-83], wgla [84-92] i tlenu [54, 57, 85, 93, 94], Ostatnio pojawiy si publikacje na temat wpywu implantacji takich pierwiastw jak: fosfor [93], wap [93] oraz metali szlachetnych [95]. Pierwiastki podwyzajce odporno na zuycie powoduj wzrost twardoci powierzchni i jednoczeie obniaj wspczynnik tarcia. Twardo warstwy implantowanej zaley zarwno od dawki, jak i energii jonw - ze wzrostem dawki i energii jonw twardo ronie. Zaleno twardoci Knoopa id dawki jonw pokazano na rys. 4.11, natomiast na rys. 4.12 przedstawiono wpyw energii jonw na mikrotwardo. Zaleno wzrostu twardoci stopu po mplantacji jonami azotu w funkcji odlegoci od powierzchni przedstawiono na ysunku 4.13. Zestawienie wynikw bada wpywu implantacji jonw na zmian mikrotwarloci podano w tabeli 4.3.
1200 1000 < u | 800 600

I
3

I I

400
200 100

10

25

50

100

Obcienie [g] Rys. 4.11. Twardo Knoopa stopu Ti6A14V w zalenoci od dawki jonw azotu | 1 2 |

'

Stosowane energie wizki

10

101 Nacisk [g]

102

103

Gboko [nm] Rys. 4.13. Procentowy wzrost twardoci w funkcji odlegoci od powierzchni: stop Ti6A14V impluntuwany jonami azotu (N 2 + + N + ) , energia wizki jonw 90 keV [22]; dawka 2,8 x 10 17 jonw/cm J , dawka 0,5 x 10 17 jonw/cm 2

Wzrost twardoci stopu Ti6A14V po implantacji jonw azotu przypisuje si rnym czynnikom, midzy innymi [22]: powstaniu utwardzonego roztworu staego i obecnoci wydziele TiN, rozdrobnieniu ziaren w warstwie implantowanej, co z kolei prowadzi do skrcenia drg polizgu i utrudnia powstanie mikrodelaminacji, obecnoci napre wasnych w warstwie implantowanej. Mona te spotka w literaturze odmienne opinie na temat przyczyn wzrostu mikrotwardoci stopu Ti6A14V po implantacji jonw azotu [67, 68], a mianowicie, e jest on spowodowany zdefektowaniem sieci krystalicznej, a nie obecnoci wydziele TiN. Im wiksza jest dawka implantowanego jonu, tym wiksze s zniszczenia sieci i std otrzymuje si wysze wartoci mikrotwardci powierzchni.

Tabela 4.3 Zestawienie wynikw bada wpywu implantacji jonw na mikrotwardo tytanu i stopw Materia i6A14V i i i6A14V Implantowany pierwiastek N2+ + N N N N
+ + +

Dawka [jonw/cm 2 ] 0,5-4 x 1017 7,5 x 10161 x 1018 5 x 10 , 10'

18 17 8

Energia [keV] 90

Wynik bada Wzrost mikrotwardoci ze wzrostem dawki

Odnonik [22] [34] [65]

4xl0 I -2,lxl017 II - 1,1 x l 0 1 7 III - 7,7 x l 0 1 6 10 17 , 1,5 x l 0 1 7 3,84 x l 0

17

180 180 100 50

Wzrost twardoci o 100%

[66]

i6A14V 'i 'i6A14V 'i6A14V 'i ri6A14V Ti6A14V

N+ N;

Wzrost mikrotwardoci 200 Wzrost mikrotwardoci stopu o 200% dla N2+ i o 50% dla C + ; Ti wykazuje porwnywaln mikrotwardo po implantacji Nj* i C + Wzrost mikrotwardoci ze wzrostem dawki Wzrost twardoci o 100%

[67, 68] [84]

c+

5,92 x l 0 1 7

83

[84]

c c

1 0 n - 5 x 1017 4xl017 I - 2,2 x l 0 1 7 II - 1,3 x l O n III - 8,5 x l 0 1 6 4xl017 10 18 , 4 x l 0 1 8 2X 10 1 7 + -10 1 8 2 x 10 17 -2X 1018

40 50 180 180 100 50 100 75

[85] [86] [66]

ri6A14V ri6A14V Ti

c+ c+ o+

Wzrost twardoci ze wzrostem [50] dawki Obnienie twardoci po implantacji dawki 1018 [88]

Wzrost twardoci po implanta- [54] cji dawek 4 - 6 x 1017 i nastpnie stabilizacja Nieznaczny wzrost twardoci [85] [86] [57] [93]

Ti Ti

0+ 0
+ + + +

2xl017 1-5 xl0

16 17 17

Brak wpywu 100 50 45 400 1000 35 200 Brak wpywu Wzrost o 100% Wzrost twardoci zaley od energii jonw; najkorzystniejszy efekt dla energii 400 keV Wzrost twardoci z 3,7G Pa do 4,7 GPa Wzrost twardoci z 3 GPa do 3,5-3,7 GPa

TiO,7MnO,7Al 0 Ti 0 p

5 x 10 , 10 3 x 10 10
17 17

Ca + Ti6A14V Pt + , Au +

3 x 1017 1016

[95]

Podobnie jak w przypadku iraplantacji azotu, implantacja jonw wgla powoduje wzrost mikrotwardoci tytanu i stopu Ti6A14V. Wzrost twardoci przypisano rwnie powstawaniu wydziele TiC. Porwnanie zmian mikrotwardoci stopu Ti6A14V po implantacji jonami azotu i wgla przedstawiono na rysunku 4.14. Profile twardoci otrzymane dla warstw wytworzonych na stopie Ti6A14V w wyniku implantacji jonw azotu i wgla s rne, mimo e stenie azotu i wgla jest zblione i wynosi odpowiednio 43,1% at N i 36,3% at C. Implantacja jonw azotu spowodowaa wzrost mikrotwardoci o okoo 200%, natomiast implantacja jonw wgla o okoo 50%. Zmiany mikrotwardoci zale take od skadu chemicznego podoa. Dla tytanu zmiany mikrotwardoci po implantacji jonami azotu i wgla dla porwnywalnych Gboko [nm] dawek s podobne [84]. Z danych literaturowych wynika, e im- Rys. 4.14. Zmiana twardoci stopu Ti6A14V plantacja jonw wgla, po zastosowaniu po implantacji jonami wgla i azotu [84] dawki 1018, powoduje obnienie twardoci stopu Ti6A14V w porwnaniu z wartociami uzyskanymi dla dawek mniejszych (4x 1017 C + /cm 2 ). Niekorzystny efekt implantacji dawki jonw wgla 1018 moe by spowodowany obecnoci grafitu w warstwie implantowanej. Dla dawki jonw 1018 teoretyczne stenie wgla wynosi 57,9% at, czyli istnieje nadmiar wgla, ktry nie wie si z tytanem i nie tworzy TiC. Ten nadmiar pozostaje w warstwie implantowanej w postaci grafitu. Wzrost twardoci tytanu po implantacji jonw tlenu przypisano tworzeniu si TiO z . Zmiany twardoci zale od stosowanej dawki jonw. Nieznaczny wzrost twardoci tytanu obserwowano po implantacji jonw tlenu (dawka 2 x 1 0 0 + /cm 2 ) [85], natomiast ponaddwukrotny wzrost po implantacji dawki 3 x l 0 1 7 0 + /cm 2 [93]. Nieznaczny wzrost twardoci tytanu powoduje implantacja jonw Ca +2 [93], Rwnie zmiany twardoci stopu Ti6A14V po implantacji jonw metali szlachetnych platyny i zota s mae [95]. Popraw waciwoci tribologicznych tytanu i jego stopw uzyskuje si przez implantacje azotu, wgla i tlenu. W literaturze s take opisane prby zmiany waciwoci powierzchni stopu tytanu przez implantacj jonw takich pierwiastkw jak: hafn, itr, platyna, zoto, iryd. Spord pierwiastkw implantowanych w powierzchni tytanu i jego stopw najlepiej zbadany jest wpyw implantacji jonw azotu. Wpyw implantacji jonw azotu na odporno na zuycie stopu Ti6A14V przedstawiono na rys. 4.15.

Zestawienie wynikw bada wpywu implantacji jonw na zuycie tribologiczne lano w tabeli 4.4.

10 2

101 Rys. 4.15. W p y w Ti6A14V 10 103 Liczba obrotw [70]. implantacji j o n w 2,62 N , azotu n a z u y c i e szybko 5,62 x 10" 2 stopu m/s; Obcienie

stop n i e i m p l a n t o w a n y , p = 0,58, Y stop M = 0,15

implantowany

104

a z o t e m - d a w k a N 2 + 3,5 x 10 1 7 /cm 2 , energia wizki j o n w 9 0 k e V ,

Tabela 4.4 Zestawienie wynikw b a d a wpywu implantacji j o n w na zuycie tribologiczne Implantowany pierwiastek Dawka [jonw/cm 2 ] 0,5-4 x 1017 Energia Metoda bada jonw [keV] 90 Pin-on-disk

4ateria

Wynik bada

Odnonik

i6Al4V N2* + N *

Wzrost odpornoci na zuycie [22, 70] poczwszy od dawki 3 x 1017 Obnienie wspczynnika tar- [27] cia od 0,7 do 0,4 i 0,25 Obnienie wspczynnika tar- [71] cia i wzrost odpornoci na zuycie ze wzrostem dawki jonw Obnienie wspczynnika tar- [66] cia od 0,1 do 0,05 Obnienie wspczynnika tar- [85] cia od 0,3 do 0,05 Piciokrotnie mniejsze zuycie tytanu i polietylenu [72]

'i6AI4V N 2 +

2,8 x 1017 5,6 x l 0 1 7 10 , 6 -10 1 8

140

Ball-on-disk

'i6A14V N +

50

Pin-on-disk

ri6A14V N +

4xlOIS

180

Ball-on-disk

Ti

N+

2xl017 5 x 1017 3 x 1017

40

Pin-on-disk

Ti6Al4V N +

50

Pin-on-disk

Ti6Al4V N +

3 x 1017

80

Ukad symulu- Brak wpywu na zuycie poli- [73] jcy staw bio- etylenu, wzrost odpornoci na drowy zuycie stopu

Tabela 4.4 cd.

Materia Ti Ti6A14V Ti6A14V N + Implantowany pierwiastek N+ Dawka [jonw/cm 2 ] 7x10" 3,4 x l 0 1 7 3x10" Energia Metoda bada jonw [keV] 90 90 80 Wynik bada Odnonik

Ukad symulu- Brak wpywu na zuycie poli- [74] jcy staw bio- etylenu, wzrost odpornoci na zuycie tytanu i stopu drowy Badania odpornoci na korozj ciern w 0,9% NaCl Pin-on-disk Podwyszenie odpornoci na korozj ciern, obnienie gstoci prdw anodowych o dwa rzdy wielkoci [75-78]

I - 1,3 x l 0 1 7 60 II - 3,2 x l O16 35 17,5 III - 2 x l 0 1 6 1017-10ls 5 x 10

17

Ti6A14V N + Ti6A14V N2* + N *

Wzrost odpornoci na zuycie [79] Wzrost odpornoci na zuycie [39] ze wzrostem temp. implantami [80] 30C - najlepszy efekt dla dawki 2 x l 0 1 7 , 120C 5 x 10 17 , 450C - wzrost odpornoci na zuycie ze wzrostem dawki Wzrost odpornoci na zuycie, obnienie wspczynnika tarcia [81]

100

Ball-on-disk

Ti6A14V N 2 * + N *

10I7-2xl018

80

Ball-on-disk

Ti6A14V Nj* + N *

10 1 7 -10 1 S

60, 75

Pin-on-disk

Ti6A14V N +

3 x 1017 10 18 3,3 x l 0 1 8 10 1 7 -10 1 8 10 17 , 1,75 x l 0 1 7 3 x 1017

PSII napicie 50 keV

Pin-on-disk Najlepsza odporno na zuy- [82] Roztwr Hanka cie dla dawki 3,3 x 10 18

Ti

N2+

150

Ball-on-disk

Najlepsza odporno na zuy- [44] cie dla dawki 5 x 10 17 Wzrost odpornoci na zuycie, mimo braku zmian twardoci Obnienie zuycia tarczy z polietylenu i szpilki z Ti6A14V implantowanego [83]

Ti6A14V N +

PIII

Pin-on-disk

Ti6A14V C +

50

Pin-on-disk

[86]

Ti6A14V C +

2xl017, 8 x 1017 2 x 1017 I - 3xl017 II - 2 x l 0 1 7 2 x 10 I 7 -10 1 8 6xl017 3 x 1017101S

50, 75

Test abrazyjny Wzrost odpornoci na zuycie [46]

Ti6A14V

c+ c+ c+

75 175 75 75-180

Ball-on-disk

Wzrost odpornoci na zuycie [90] wszystkich prbek

Ti6A14V

Pin-on-disk

Wzrost odpornoci na zuycie [88] dla dawek > 4 x l 0 1 7 Obnienie wspczynnika tar- [91, 92, 95] cia od 0,2 do 0,08 Wzrost odpornoci na zuycie [94] ze wzrostem dawki Wzrost odpornoci na zuycie 191, 92, 95]

Ti6A14V

80

Pin-on-disk

Ti6A14V 0 +

PIII

Pin-on-disk

Ti 6 A14 V Pt, Au, It, Hf 5 x l 0 l 1 - l < ) 1 6 5x10"

200

Pin-on-disk

Na podstawie danych literaturowych mona stwierdzi, e implantacja jonw awoduje wzrost odpornoci na zuycie tytanu i stopu Ti6A14V. W przypadku imlantacji jonw azotu lub wgla wzrost odpornoci jest spowodowany utwardzeniem >ztworu staego oraz tworzeniem wydziele TiN lub TiC. Zmiany skadu chemiczego warstwy wierzchniej mog powodowa zmian mechanizmu zuycia z adheyjnego, ktry jest obserwowany dla prbek nieimplantowanych, do abrazyjnego lub tleniajcego dla prbek implantowanych. Zmiana mechanizmu moe by powodem bnienia zuycia. Aby uzyska optymaln odporno na zuycie naley dobra dpowiednie warunki implantacji (dawka i energia jonw) [96], tak aby wzbogac ie w implantowane jony wystpowao bezporednio pod warstewk tlenkow.

1.3. Wpyw implantacji jonw na odporno korozyjn

mplantacje jonw w powierzchni tytanu i jego stopw stosuje si przede wszystkim w celu podwyszenia odpornoci na zuycie. Ze wzgldu na zastosowane tytanu i jego stopw na implanty wszelkie modyfikacje powierzchni nie powinly pogorszy jego odpornoci korozyjnej. Odporno korozyjna jest parametrem lecydujcym o biozgodnoci i moliwoci stosowania materiau na implanty. Badalia wpywu implantacji jonw na odporno korozyjn metali wykazay, e implanacja jonw pozwala na zmian mechanizmu korozji przez kontrolowanie reakcji inodowych i katodowych [97, 98]. Wzrost odpornoci korozyjnej metali mona uzyska przez: wytworzenie warstwy wierzchniej zawierajcej znaczne iloci implantowanego jonu (nawet do 40%), np. implantacja jonw azotu lub tlenu w powierzchni tytanu, implantacj pierwiastkw powodujcych amorfizacj warstwy wierzchniej, np. implantacja jonw krzemu, wapnia, fosforu w powierzchni tytanu, implantacj pierwiastkw powodujcych pasywacj metalu, np. implantacja jonw chromu w powierzchni elaza, implantacj pierwiastkw powodujcych zmian kinetyki reakcji katodowej i obnienie prdu korozyjnego, np. implantacja jonw platyny lub palladu w powierzchni tytanu. Badania wpywu implantacji jonw azotu, wgla, tlenu na elektrochemiczne zachowanie si tytanu i stopu Ti6A14V wykazay, e implantacja wymienionych jonw nie tylko korzystnie zmienia waciwoci tribologiczne, ale take korzystnie wpywa na odporno korozyjn tytanu i jego stopw. Tytan i stopy tytanu odporno korozyjn zawdziczaj samorzutnie tworzcej si warstwie pasywnej. Utlenianie anodowe powoduje pogrubienie warstewki pa-

sywnej. Waciwoci warstewki tlenkowej wytworzonej podczas utleniania anodowego zale od waciwoci podoa. Stwierdzono, e warstewka tlenkowa na prbkach implantowanych jonami azotu wykazuje duo mniej defektw ni na prbkach nieimplantowanych oraz e im wysza dawka azotu, tym warstewka tlenkowa jest bardziej jednorodna. Grubo warstewek tlenkowych wytworzonych na prbkach implantowanych jest mniejsza ni na prbkach nieimplantowanych i zaley od dawki azotu im wiksza dawka, tym ciesza warstewka. Przyczyn powstawania cieszych warstewek tlenkowych na prbkach implantowanych jest obecno wydziele TiN, ktre blokuj migracj jonw Ti +4 z metalu do roztworu, co hamuje proces utleniania [29, 99]. Korzystny wpyw implantacji jonw azotu na odporno korozyjn tytanu i jego stopw przedstawiono w pracach [42,43,100-109]. Zmiany odpornoci korozyjnej przypisano zmianom struktury i skadu chemicznego warstwy wierzchniej po implantacji jonami azotu. Stwierdzono zaleno odpornoci korozyjnej od dawki implantowanego azotu. Na podstawie uzyskanych wynikw [103] stwierdzono, e implantacja dawki 1015 nie ma wpywu na odporno korozyjn stopu Ti6A14V. Najniszy prd korozyjny obserwowano dla dawki 10 16 N + /cm 2 , natomiast najwysz warto prdu korozyjnego oraz najwyszy potencja korozyjny obserwowano dla dawki 1017 N + /cm 2 . Odmienne wyniki uzyskano dla stopu tytanu TiO,7MnO,7Al, implantowanego dawkami azotu w zakresie 10 1 6 -10 1 8 N + /cm 2 [43]. Najwysz odporno korozyjn (najwikszy opr polaryzacji i najnisze prdy anodowe) obserwowano dla prbek implantowanych dawk 1017 N + /cm 2 . Implantacja dawki 1016 N + /cm 2 nie powodowaa istotnych zmian odpornoci korozyjnej badanego stopu. Dla dawki 6 x l 0 1 7 N + /cm 2 obserwowano take wzrost odpornoci korozyjnej, ale zmiany byy mniejsze ni dla dawki 1017 N + /cm 2 . Warto potencjau korozyjnego bya zblionu do wartoci uzyskanej dla prbek implantowanych dawk 1017 N + /cm 2 , natomiast warto oporu polaryzacji bya nisza. \ y przypadku implantacji dawki 1018 N + /cm 2 obserwowano zarwno spadek oporu polaryzacji, jak i potencjau korozyjnego. Wyniki przedstawione w pracach [43] i [103] wskazuj na istnienie optymalnej dawki azotu, przy ktrej odporno korozyjna jest najwysza. W zalenoci od stopu tytanu oraz parametrw procesu implantacji mona przypuszcza, e ta dawka znajduje si w przedziale 10 1 6 -10 1 7 N + /cm 2 . Z bada [105-107] wynika, e zarwno tytan, jak i stop Ti6A14V najlepsz odporno korozyjn w roztworze Ringera wykazuj po implantacji dawkami 4 x l 0 1 6 i 7 x l 0 1 6 N + /cm 2 . Implantacja wikszych dawek powoduje pogorszenie odpornoci korozyjnej tytanu i stopu Ti6A14V. Zmiany odpornoci korozyjnej po implantacji jonami azotu przypisano zmianom skadu i struktury warstwy wierzchniej, spowodowanym obecnoci wydziele TiN. W zalenoci od dawki azotu wielko i rozmieszczenie wydziele s rne, co z kolei wpywa na waciwoci korozyjne warstwy wierzchniej. Dla dawki 1017 N + /cm 2 wydzielenia TiN s nanokrystaliczne, koherentne z podstawow sieci tytanu i rw-

^miernie rozproszone w warstwie wierzchniej najwysza odporno korozyjna, e wzrostem dawki implantowanego azotu powyej 1 x 1017 N + jonw/cm 2 nastpuje zrost wielkoci wydziele TiN, ktre mog traci adhezj z osnow. Ponadto due y dzielenia stanowi wyspy w warstwie pasywnej, co powoduje jej niejednorod3 i moe by przyczyn obnienia odpornoci korozyjnej. Niekorzystny wpyw implantacji duych dawek jonw azotu > 3 x l 0 1 7 N + /cm 2 a odporno korozyjn w roztworze Ringera obserwowano dla stopu Ti6A14V L10, 111]. Podczas polaryzacji anodowej, przy potencjaach powyej 2,5 V (NEK), rbki implantowane azotem ulegay korozji werowej. Wartoci potencjaw przeicia ulegay podwyszeniu ze wzrostem energii wizki i obnieniu ze wzrostem nplantowanej dawki azotu. Wystpienie korozji werowej na stopie Ti6A14V po nplantacji jonami azotu (dla dawek > 3 x 1017 N + /cm 2 ) jest zwizane z obnion awartoci tlenu w warstwie wierzchniej prbek implantowanych. Implantowane sny azotu dziaaj jako bariera dyfuzyjna dla tlenu przez zmniejszenie liczby ejsc midzywzowych do migracji tlenu. Stwierdzono, e zawarto tlenu / warstwie wierzchniej maleje ze wzrostem stenia implantowanego pierwiastka 110, 111], Aby zapobiec niekorzystnemu efektowi implantacji naley tak dobra awk jonw i energi jonw, by wzbogacenie w implantowany pierwiastek wystowao na gbokoci do 60 nm. Korzystny wpyw implantacji jonw azotu, niezalenie od wielkoci dawki, ibserwowano dla stopu Ti5A12,5Fe [104], Odmienne zachowanie si badanego topu ni stopu Ti6A14V moe wynika z obecnoci elaza cz implantowane;o azotu jest wizana przez elazo w azotki elaza. Zainteresowanie wpywem implantacji jonw wgla na odporno korozyjn ytanu i jego stopw jest mniejsze ni azotem. Zaledwie w kilku publikacjach opisale s wyniki bada odpornoci korozyjnej tytanu lub stopw implantowanych jonani wgla [48, 100, 110]. Wzrost odpornoci korozyjnej po implantacji jonami w;la autorzy przypisuj zmianie skadu chemicznego warstwy wierzchniej i tworzeu si wydziele TiC. Wyniki bada odpornoci korozyjnej stopu Ti0,7Mn0,7Al implantowanego jonani wgla wykazay wysz odporno korozyjn w roztworze 0,9% NaCl w porwlaniu z prbkami nieimplantowanymi oraz zaleno odpornoci korozyjnej od mplantowanej dawki [48]. Implantacja dawek 5 x l 0 1 5 i 1016 C + /cm 2 nie ma znacz:ego wpywu na odporno korozyjn badanego stopu. Istotne zmiany obserwowano ila prbek implantowanych dawkami: 1017 i 2 x l 0 1 7 C + /cm 2 . Opr polaryzacji dla Drbek implantowanych tymi dawkami by 20-krotnie wyszy w porwnaniu z opolem polaryzacji prbek nieimplantowanych. Wzrost odpornoci korozyjnej badanego stopu po implantacji wikszych dawek wgla jest spowodowany wytworzeniem litej, nanokrystalicznej warstwy TiC. Implantacja dawek wikszych od 3xl() 1 7 C + /cm 2 niekorzystnie wpywa na odporno korozyjn stopu Ti6A14V [110]. Podczas polaryzacji anodowej w roztworze Ringera prbki implantowane jonami wgla ulegay korozji werowej. Potencju przebiciu by powyej 2 V i zale-

a od wielkoci dawki wgla oraz energii wizki. Im wiksza bya dawka wgla, tym niszy by potencja przebicia, natomiast odwrotny efekt wystpowa gdy podwyszano energi wizki. Z wynikw przedstawionych w pracach [48, 110] mona wnioskowa, e optymalna dawka jonw wgla, przy ktrej odporno korozyjna w roztworach NaCl bdzie najwysza, powinna si znajdowa w przedziale midzy 2 x l 0 1 7 a 3 x 1017 C + /cm 2 , gdy stosowana energia jonw bdzie wynosi okoo 100 keV. Korozj werow po polaryzacji anodowej w roztworze symulujcym pyn ustrojowy obserwowano rwnie w przypadku tytanu implantowanego jonami Ca [60] oraz na stopie Ti6A14V po implantacji jonami krzemu [63] oraz It i Au [110, 111]. Potencja przebicia wynosi ok. 2,5-3 V dla tytanu implantowanego jonami Ca, ok. 3,3 V dla stopu implantowanego jonami Si, i ok. 1,5 V dla stopu implantowanego jonami Au. Warto potencjau przebicia dla stopu Ti6A14V implantowanego jonami itru zaleaa od wielkoci dawki. Ze wzrostem dawki jonw potencja przebicia ulega obnieniu. Obraz powierzchni prbek implantowanych jonami wapnia po polaryzacji anodowej przedstawiono na rys. 4.16.

Rys. 4.16. Obraz zniszcze korozyjnych tytanu implantowanego jonami wapnia po polaryzacji anodowej (Ep > 2,5 V )

Wystpienie korozji werowej podczas polaryzacji nie dyskwalifikuje ani materiau, ani metody modyfikacji. Warto potencjau przebicia jest bardzo wysoka powyej 1,5 V dla zota i powyej 2,5 V dla innych implantowanych pierwiastkw i jest duo wysza ni potencja tytanu in vivo 210 V-310 mV (NEK). Wyniki bada odpornoci korozyjnej wskazuj na korzystny efekt implantacji jonw tlenu [57, 112, 113]. Wzrost odpornoci korozyjnej po implantacji przypisano zarwno tworzeniu si rutylu, jak i pogrubieniu warstwy tlenkowej. Zmiany odpornoci korozyjnej zale od stosowanej dawki jonw. Dla stopu Ti0,7Mn0,7Al optymalna dawka zawiera si w przedziale 1 0 1 7 - 5 x l 0 1 7 jonw/cm 2 (grubo warstwy rzdu 30 nm). Implantacja wikszych dawek tlenu (10 18 0 + /cm 2 ) [113] podwysza

e odporno korozyjn stopu, ale obserwowane zmiany s mniejsze ni w przyku dawki 1017, mimo e grubo wytworzonych warstw tlenkowych bya wiksza ;du 140 nm) dla dawki 1018. Ponadto z wydueniem czasu ekspozycji, prbki >lantowane dawk 1018 wykazay pogorszenie odpornoci korozyjnej (obnienie >ru polaryzacji w porwnaniu z wynikami uzyskanymi po krtkotrwaych ekspozy:h), podczas gdy prbki implantowane mniejsz dawk wykazay dalszy wzrost )ornoci korozyjnej. Zmiany odpornoci korozyjnej w czasie dugotrwaych ekspozycji s szczeglnie iresujce ze wzgldu na stosowanie tytanu na implanty dugookresowe. Krzywe aryzacji anodowej stopu Ti0,7Mn0,7Al implantowanego jonami tlenu przedsta)no na rysunku 4.17. Zaznaczono na nim zakres potencjaw tytanu w organizi ludzkim.
1000

0,0001 -1000

, , 1000 2000 3000 Potencja [mV]

. 4000

5000

s. 4.17. Krzywe polaryzacji stopu tytanu Ti0,7A10,7Mn nieimplantowanego i implantowanego jonami nu po 24 h ekspozycji w 0,9% NaCl w temperaturze 37C: 1 nieimplantowany, 2 implantowany dawk 5 x 10 17 0 + / c m 2 , 3 - implantowany dawk 1 x 10 18 0 7 c m 2

Obserwowano rwnie korzystny wpyw implantacji jonw podwyszajcych oaktywno tytanu, takich jak fosfor [62] czy C a + P [58], na odporno korozyjt, zarwno po krtko-, jak i dugotrwaych ekspozycjach. Do poprawy odpornoci korozyjnej tytanu moe by wykorzystana implantacja nw metali szlachetnych, np.: Pd [114], Pt [115], Ir [116]. Obecno irydu warstwie wierzchniej (dla dawek 0,74 x 1016, 1,48 x 1016) powoduje zblienie elektichemicznych waciwoci stopu Ti6A14V (potencja korozyjny, szybko korozji) do aciwoci irydu, ktry wykazuje najwysz odporno korozyjn spord materia> metalicznych [116]. Zwikszenie dawki jonw irydu do 4 x l 0 1 6 / c m 2 powoduje w iwnomierne rozpuszczanie si warstwy implantacyjnej podczas polaryzacji anodowej 3 przekroczeniu potencjau 1,4 V [110, 111]. Zestawienie wynikw bada odpornoci orozyjnej tytunu i stopw zawarto w tabeli 4.5.

Tabela 4.5 Zestawienie wynikw bada odpornoci korozyjnej tytanu i jego stopw implantowanych rnymi pierwiastkami
Materia Ti6A14V Implantowany pierwiastek N+ Warunki implantacji 0,5 x 1 0 n - 7 x 10 17 50 keV 3xl017 80 keV Metoda bada Potencjodynamiczna IM H 2 S 0 4 Potencjodynamiczna 0,5M H 2 S0 4 , HCl + NaCl pH = 0,1 Potencjodynamiczna, metoda Sterna [117] ,5M H2SO Potencjodynamiczna, impedancyjna 0,6M NaCl, 0.02M HC1, IN H 2 S 0 4 Potencjodynamiczna 0,9% NaCl Potencjodynamiczna Roztwr Hanka [118] Odporno korozyjna Obnienie Odnonik [29, 99]

Ti6A14V

N+ C+

Obnienie

[100]

TiO,7MnO,7Al

N+

1 x 10 17 , 6 x 1017 50 keV

Obnienie Wzrost Rp

[42]

Ti

N*

4 x 10 17 , 8 x 10 17 100 i 125 keV

Obnienie Wzrost moduu impedancji

[101]

Ti6A14V

N+

3 x 1017 86 keV 10 I 5 -10 1 7 40 keV

Obnienie

[102]

Ti6A14V Ti5A12,5Fe TiO,7MnO,7Al

N+

Obnienie dla dawki = 1016 Obnienie Najnisze i najwyszy IL dla dawki 10 17 Obnienie ^ dla 4 - 7 x l 0 1 6 Obnienie

[103] [104] [43]

10 -10 50 keV

16

18

Potencjodynamiczna, metoda Sterna 0,9% NaCl Potencjodynamiczna Roztwr Ringera Potencjodynamiczna Roztwr Ringera

Ti6A14V, Ti

N+

5 x 10152,5 x 10 17 70 keV

[105-107]

Ti6A14V Ti6A17Nb

N+

5 x 10 1 5 -2,5 x 1017 1 x 10 16 , 3 x 1017 70 keV, 100 keV > 3xl017 5 0 - 2 0 0 keV 5 x 1 0 1 5 - 2 x 1017 100 keV

[108, !09|

Ti6A14V

N+ C+ C

Potencjodynamiczna Roztwr Ringera Potencjodynamiczna, metoda Sterna 0,9% NaCl Potencjodynamiczna, metoda Sterna 3% NaCl, 15% H 2 S 0 4 Potencjodynamiczna, metoda Sterna 0,9% NaCl

Korozja werowa Ep > 2,4 V Obnienie Wzrost Rp ze wzrostem dawki Obnienie Wzrost Rp

[110, 111]

TiO,7MnO,7Al

[48]

TiO,7MnO,7Al

o+

5 x 10 16 , 10 17 50 keV

[57]

TiO,7MnO,7AI

0+

5 x 1017, I0 18 50 keV

Obnienie Wzrost Rp

[113]

T a b e l a 4.5 cd. Implantowany pierwiastek Odporno korozyjna Obnienie

Material

Warunki implantacji PSI1

Metoda bada Potencjodynamiczna 0,9% NaCl Potencjodynamiczna, metoda Sterna 0,9% NaCl

Odnonik [112]

0+
A14V Si +

0,5 x 10 1 7 -4,5 x 1017 100 keV

Wzrost Rp [63] Korozja werowa > 1,5x10" Ep> 2 V Korozja werowa [58] Ep > 2,5 V [60, 62] Obnienie i mod Wzrost Rp Obnienie [59]

Ca+,

1017 25 keV

Potencjodynamiczna, metoda Sterna, impedancyjna, SBF

P \ Ca+-t-P+

Ca+

1016to18
18 keV 1017 25 keV + utlenianie anodowe 0,74 x 10 16 1 , 4 8 x l 0 1 6 , 244 keV 5 x 10155 x 10 16

Potencjodynamiczna, SBF Potencjodynamiczna, metoda Sterna, impedancyjna, SBF Potencjodynamiczna

P+

Obnienie imoi Wzrost Rp

[125]

3A14V

Ir*

Wzr0St

'nod

[116]

5A14V

Pt+, Pd+, Au+, Ir+, Hf, Y+,

Potencjodynamiczna

Korozja werowa [110, 111] Ep> 3 V Ep > 1,2 V

potencja i n i c j o w a n i a k o r o z j i w e r o w e j , opr polaryzacji,

gsto p r d u korozji, gsto p r d u a n o d o w e g o

4. Wpyw implantacji jonw na bioaktywno

arunkiem bezporedniego wizania si implantu z tkank kostn jest tworzenie na jego powierzchni warstwy poredniej, hydroksyapatytu o strukturze podobnej ) struktury koci. Badania tytanu w rodowisku symulujcym pyn ustrojowy wykazay, e na jego wierzchni tworzy si samorzutnie warstwa fosforanw wapnia. Jest ona bardzo enka, rzdu kilku nanometrw po 30 dniach ekspozycji. Mechanizm tworzenia si sforanu wapnia na powierzchni tytanu zakada, e w pierwszym etapie zachodzi lsorpcja jonw fosforanowych z roztworu, a nastpnie zaadsorbowane jony fosfo-

ranowe wi jony wapnia [119, 120]. Mechanizm tworzenia si fosforanw wapnia na powierzchni tytanu mona opisa za pomoc nastpujcych rwna, w ktrych zastosowano nastpujce oznaczenia: ads jony zaadsorbowane, ox - jony tworzce tlenek, aq jony w roztworze wodnym. Pierwszy etap tworzenia si fosforanw wapnia adsorpcja jonw fosforanowych:

Ti(OH)^ + po;(aq) ~ Ti(40;rHP042(ads) + o Ti(4;x) HP042(ads) + O " H

lub

Ti(4;x) P043(ads) + o

Ti(OH)(3;x) + hpo^ Ti(4;x) -PO^ + o

Drugi etap tworzenia fosforanw oddziaywania zaadsorbowanych jonw fosforanowych z jonami wapnia z roztworu:

H^" + Ca2+ - C ( 2 0) aHP 42 H 0 + Ca2+ + 2 2 < C H 0 2 ^ P4 H0 = a P 4 1 0 > 2 P 4 + 4 0 + 8 a+ Cag(HP04)2(P04)4 H0 P4 C2 2 0 + 3 a+ - C 3P 42 P4 C2 a( 0)

6P0 4 + 10Ca 2+ + 2 0 H " Ca10(PO4)6(OH)2 Proces ten mona przyspieszy przez modyfikacj powierzchni tytanu. Do przyspieszenia procesu tworzenia fosforanw wapnia moe by wykorzystana implantacja jonw wapnia [58, 59], implantacja jonw fosfohi [62], implantacja podwjna jonw wapnia i fosforu oraz implantacja jonw sodu [121-123]. Wzrost szybkoci tworzenia si fosforanw wapnia w roztworze symulujcym pyn ustrojowy na powierzchni tytanu implantowanego jonami wapnia moe wynika ze wzrostu liczby grup hydroksylowych na powierzchniach implantowanych [124]. Ponadto jony wapnia w sposb cigy s uwalniane z powierzchni modyfikowanego tytanu do roztworu. To powoduje przesycenie roztworu wzgldem wapnia w bezporednim ssiedztwie powierzchni i przyspieszenie procesu wydzielania si fosforanw wapnia [119]. Analizujc mechanizm tworzenia si fosforanw wapnia na powierzchni tytanu mona przypuci, e wprowadzenie jonw fosforanowych w powierzchni tytanu powinno przyspieszy proces. Badania skadu chemicznego warstw wierzchnich powstaych w wyniku implantacji jonw fosforu wykazay oprcz obecnoci fosforku tytanu TiP obecno take jonw fosforanowych [62]. Obrazy powierzchni tytanu nieimplantowanego i implantowanego jonami fosforu po porwnywalnym czasie ekspozycji w roztworze symulujcym pyn ustrojowy

ikazano na rys. 4.18. Efektywno implantacji jonw fosforu mona poprawi ieli zastosuje si dodatkowo utlenianie anodowe [125].

's. 4.18. Obraz powierzchni tytanu (a) i tytanu implantowanego jonami fosforu dawka 1 x 1 0 n P + /cm 2 (b), po 4000 h ekspozycji w SBF

Przyspieszenie tworzenia si fosforanw wapnia na powierzchni tytanu mona :yska rwnie przez implantacj jonw sodu. Implantacja jonw sodu w poierzchni tytanu powoduje powstanie tytanianu sodu, ktry jest odpowiedzialny za zrost reaktywnoci powierzchni i w konsekwencji podwyszenie zdolnoci do /orzenia hydroksyapatytu [126].

,5. Wpyw implantacji jonw na biozgodno

'pyw modyfikacji powierzchni tytanu i stopu T6A14V metod implantacji jonw :otu na biozgodno in vitro i in vivo przedstawiono w licznych pracach 27-131], Badania in vitro wpywu implantacji jonw azotu na biozgodno stopw T6A14V ri5A12,5Fe w hodowli komrek osteoblastw nie wykazay rnic w morfologii Dmrekna powierzchniach implantowanych i nieimplantowanych [127, 128]. Obseracje granicy midzy warstw komrek i podoem wykazay obecno globularnych ydziele, zawierajcych wap i fosfor, powizanych z wknami kolagenu. Liczba lobularnych wydziele bya wiksza na prbkach implantowanych, co moe sugeroa, e atwiej bdzie tworzy si tkanka kostna. [127]. Badania in vivo reakcji tkanki kostnej na tytan i stop T6A14V implantowanych mami azotu po trzech miesicach przebywania implantw w organizmie krlikw le ujawniy wpywu implantacji jonw azotu na tkank kostn. Nie obserwowano inic w kontakcie ko-metal dla powierzchni implantowanych i nieimplantowa-

nych [129]. Nie stwierdzono rwnie rnicy w oddziaywaniu powierzchni implantowanych jonami azotu i nieimplantowanych w cigu pierwszych szeciu tygodni przebywania implantw tytanowych w organizmie zwierzt, jednak po szeciu tygodniach liczba makrofagw i ich wielko bya znacznie wiksza na powierzchniach implantowanych jonami azotu ni na powierzchni nieimplantowanej [130]. Wyniki bada histomorfometrycznych nie wykazay rwnie wpywu implantacji jonw tlenu na kontakt tkanki kostnej z implantem tytanowym po czterech tygodniach przebywania implantu w organizmie krlikw [112]. Badania ywotnoci osteoblastw (XTT), aktywnoci enzymatycznej w badaniach fosfatazy alkalicznej (ALP) oraz morfologii komrek w kontakcie z tytanem implantowanym jonami Ca, P, C a + P nie wykazay szkodliwego efektu implantacji wymienionych pierwiastkw na biozgodno tytanu [58, 60]. Przykadowy obraz osteoblastw na powierzchni tytanu implantowanego jonami fosforu po czterech dniach hodowli komrek przedstawiono na rys. 4.19. Badania in vivo wykazay korzystny wpyw implantacji jonw wapnia na tworzenie si tkanki kostnej. Ilo tworzcej si tkanki bya znacznie wiksza na powierzchni implantowanej jonami wapnia ni na powierzchni nieimplantowanej [132]. Wyniki przedstawione we wspomniaRys. 4.19. Obraz komrek (osteoblastw) na ponych pracach wykazay korzystny wpyw wierzchni tytanu implantowanego jonami fosforu modyfikacji powierzchni tytanu i jego (dawka 1 x 1017 P + /cm 2 ) po czterech dniach hodowli stopw metod implantacji jonw na waciwoci mechaniczne, odporno korozyjn, bioaktywno i biozgodno. Implantacja jonw moe by take stosowana do obnienia aktywnoci bakterii w jamie ustnej i hamowania procesu tworzenia si pytki nazbnej na implantach tytanowych [133].

Literatura
1. G. Dearnaley, J.H. Freeman, R.S. Nelson, J. Stephen. Ion implantation. North Holland Publishing Company. 1973. 2. W. Rosiski. Wybrane zastosowania implantacji jonw w nauce i technice Ossolineum. Wroclaw 1978. 3. A.J. Armini, S.N. Bunker. Compound formation effects in computing implantation profiles. Mater. Sei. Eng. A l 15(1989)67. 4. T. Burakowski. Moliwoci stosowania implantacji jonw w inynierii powierzchni metali. Cz. I. Przegld Mechaniczny 16(1988)5. Cz, II. Przegld Mechaniczny 17(1988)15.

T. Burakowski. Implantacja jonw i jej wykorzystanie do modyfikacji warstwy wierzchniej metali. Tribologia 5(1989)4. T. Burakowski, T. Wierzcho. Inynieria powierzchni metali. WNT. Warszawa 1995. G. Gawlik, J. Jagielski, A. Podgrski. Wpyw implantacji jonw na wasnoci metali i stopw. Tribologia 5(1989)20. J. Baszkiewicz, M. Kamiski, A. Podgrski, J. Jagielski, G. Gawlik. Zmiana waciwoci powierzchni za pomoc techniki implantacji jonw. Ochrona przed korozj 5(1991)102. P. Sioshansi. Surface modification of industrial components by ion implantation. Mater. Sci. Eng. 90(1987)373. P. Sioshansi. Surface modification of industrial components by ion implantation. Nucl. Inst. Meth. Phys. Res. B37/38(1989)667. P. Sioshansi. Improving the properties of titanium alloys by ion implantation. JOM(1990)30. P. Sioshansi. Medical applications of ion beam processes. Nucl. Inst. Meth. Phys. Res. B19/20(1987)204. P. Sioshansi, E.J. Tobin. Surface treatment of biomaterials by ion beam processes. Surf. Coat. Technol. 83(1996)175. Z. awrynowicz. Mechanizm i technika implantowania plazmowego. Metaloznawstwo, Obrbka cieplna. Inynieria powierzchni 115-117(1992)50. X. Qiu, J.R. Conrad, F.A. Dodd, F.J. Worzala. Plasma source nitrogen ion implantation of Ti6A14V. Metali. Trans. A. 21A(1990)1663. S. Han, H. Kim, Y. Lee, J. Lee, S-G. Kim. Plasma source ion implantation of nitrogen, carbon and oxygen into Ti6A14V alloy. Surf. Coat. Technol. 82(1996)270. V.N. Bykov, V.A. Troyan, G.G. Zdrovotseva, V.S. Khaimovich. Phase transformation at bombardment of thin films with ions. Phys. Stat. Sol. (a)32(1975)53. I.M. Belii, F.F. Komarov, V.S. Tishkov, V.M. Yankovskii. Formation of chemical compounds by ion bombardment of thin transition metals films. Phys. Stat. Sol. (a)45(1978)343. R.G. Vardiman, R.A. Kant. The improvement of fatigue life in Ti6A14V by ion implantation. J. Appl. Phys. 53(1)(1982)690. R. Hutchgings. A TEM Investigation of the structure of nitrogen implanted Ti6A14V. Mater. Lett. 1(5-6)(1983)137. R. Hutchgings. The subsurface microstructure of nitrogen-implanted metals. Mater. Sci. Eng. 69(1985)129. R. Hutchgings, W.C. Oliver. A study of improved wear performance of nitrogen-implanted Ti6A14V. Wear 92(1983)143. B. Rauschenbach, K. Hochmuth. Synthesis of compounds by high-fluence nitrogen ion implantation in titanium. Phys. Stat. Sol. (a)94(1986)833. K. Hochmunth, B. Rauschenbach. High fluence implantation of nitrogen ions into titanium. Mater. Sci. Eng. 69(1985)489. J-P. Gauthier, D. Fleche, J. Pivot, J-A. Roger. Nitrogen implantation in titanium: RBS, THEED and TEM analysis. Vacuum. Vol. 34. 10/11(1984)1013. D. Fleche, J.P. Gauthier, J. Pivot, J.A. Roger. Variations en profondeur de la structure cristallographique de substrats de titane implantes en azote: etude correlative par retrodiffusion de particles a et microscopie electronique. J. Microsc. Spectrosc. Electron. 10(1985)219. D. Fleche, J.P. Gauthier, P. Kapsa. Implantation d'azote et de soufre dans ralliagexompartement ou frottement. Eurotrib 85. X. Qiu, R.A. Dodd, J.R. Conrad, A. Chen, F.J. Worzala. Microstructural study nitrogen implanted Ti6A14V alloy. Nucl. Instr. Meth. Phys. Res. B59/60(1991)951. A.M. deBecdelievre, Y. Arnaud, N. Mesbahi, M. Brunei, J. de Becdelievre, M. Romand. Oxidation anodique de l'alliage de titane T6AV en milieu ucidc sulfurique lm.: influence de I'implantation en ions azote. J. Chim. Phys. 2(86)( 1989)365.

30. P. Zheng, J.C. Pivin, M.O. Ruault. Epitaxial growth of nitrides in Ti implanted with N. Europhys, Lett. 8(6)(1988)689. 31. J.C. Pivin, P. Zheng, M.O. Ruault. Transmission electron microscopy investigation of the structural transformations in titanium or TiAl implanted with nitrogen, carbon, oxygen and boron. Mater. Sci. Eng. A115(1989)83. 32. J.C. Pivin, F. Pons, J. Takadoum, H.M. Pollock, G. Farges. Study of the correlation between hardness and structure of nitrogen-implanted titanium surface. J. Mater. Sci. 22(1987)1087. 33. T. Fujihana, Y. Okabe, K. Takahashi, M. Iwaki. RBS, AES and XRD investigations of high-dose nitrogen-implanted Ti, Cr, Fe, Zr, and Nb sheets. Nucl. Instr. Meth. Phys. Res. B45(1990)669. 34. T. Fujihama, Y. Okabe, M. Iwaki. Microstructure and mechanical properties of high dose nitrogen implanted iron, chromium and titanium sheets. Mater. Sci. Eng. A115(1989)291. 35. K. Yabe, O. Nishimura, T. Fujihana, M. Iwaki. Characterization of surface layer of various metals implanted with nitrogen. Surf. Coat. Technol. 66(1994)250. 36. J. Rieu, A. Pichat, L-.M. Rabbe, A. Rambert, C. Chabrol, M. Robelet. Structural modifications induced by ion implantation metals and polymers used for orthopaedic prostheses. Mater. Sci. Tech. 8(1992)589. 37. F.M. Kustas, M.S. Misra, R. Wei, P.J. Wilbur, J.A. Knapp. High temperature nitrogen implantation of Ti6A14V I: Microstructure characterization. Surf. Coat. Technol. 51(1992)100. 38. A. Anttila, J. Keinonen, M. Uhrmacher, S. Vahvaselka. Nitrogen implantation of metals. J. Appl. Phys. 57(4)(1985)1423. 39. R. Martinella, S. Giovanardi, G. Chevallard, M. Villani, A. Molinari, C. Tosello. Wear behaviour of nitrogen-implanted and nitrided Ti-6A1-4V. Mater. Sci. Eng. 69(1985)247. 40. F.Z. Cui, A.M. Vredenberg, F.W. Saris. MeV ion implantation of N into Ti for surface hardening. Appl. Phys. Lett. 53(22)(1988)2152. 41. A.M. Vredenberg, F.Z. Cui, F.W. Saris, N.M. Van der Pers, P.F. Colijn. Microstructure and hardness of titanium and iron surfaces after megaelectronovolt nitrogen implantation. Mater. Sci. Eng. A 115(1989)297. 42. D. Krupa, E. Jezierska, J. Baszkiewicz, M. Kamiski, T. Wierzcho, A. Barcz. Effect of nitrogen ion implantation on the structure and corrosion resistance of OT-4-O titanium alloy. Surf. Coal, Technol. 79(1996)240. 43. D. Krupa, J. Baszkiewicz, E. Jezierska, J. Mizera, T. Wierzcho, A. Barcz, R. Fillit. Effect ol' nitrogen ion implantation on the corrosion resistance of the OT-4-O alloy in the 0. 9% NuCI environment. Surf. Coat. Technol. 111(1999)86. 44. S. Fukumoto, H. Tsubakino, S. Inoue, L. Liu, M. Terasawa, T. Mitamura. Surface modification of titanium by nitrogen implantation. Mater. Sci. Eng. A263(1999)205. 45. Binary Alloy Phase Diagrams ASM International. The Materials Information Society. Ed. T.B. Massalski. Publisher William W. Scott Jr. USA 1992. 46. R.N. Bolster, I.L. Singer, R.G. Vardiman. Composition, structure and wear resistance of Ti6AI4V implanted with carbon or boron to high dose. Surf. Coat. Technol. 33(1987)469. 47. T. Fujihana, Y. Okabe, M. Iwaki. X-ray photoelectron spectroscopy characterization of high dose carbon-implanted refractory metals. Surf. Coat. Technol. 66(1994)419. 48. D. Krupa, E. Jezierska, J. Baszkiewicz, T. Wierzcho, A. Barcz, G. Gawlik, J. Jagielski, J.W. Sobczak, A. Biliski, B. Larisch. Effect of carbon ion implantation on the structure and corrosion resistance of OT-4-O titanium alloy. Surf. Coat. Technol. 114(1999)250. 49. L.T. Toth. Transition metals carbides and nitrides. Academia Press. New York-London 1971. 50. A. Garcia, J.L. Viviente, F. Alonso, A. Loinaz, J.I. Onate. Growth of carbon layers on Ti6AI4V alloy by very high dose carbon implantation. Surf. Coat. Technol. 97(1997)499. 51. T. Fujihana, M. Taniguchi, Y. Okabe, M. Iwaki. Crystal structure of carbon-implanted group 4 transition metals. Surf. Coat. Technol. 83(1996)120. 52. A. Wenzel, C, Hammcrl, A. Koniger, B. Rauschcnbach. Formation of titanium carbide by liigh-flucnce carbon ion Implantation. Nucl. Inst. Melh. Phys. Res. B 129(1997)369.

Y. Okabe, M. Iwaki, K. Takahashi. Target temperature dependence on titanium oxide formation by high-dose ion implantation into titanium sheets. Mater. Sci. Eng. Al 15(1989)79. Y. Okabe, M. Iwaki, K. Takahashi, S. Ohira, B.V. Crist. Formation of rutile T i 0 2 induced by high-dose 0 + -implantation and its characteristics. Nucl. Inst. Meth. Phys Res. B39(1989)619. Y. Okabe, M. Iwaki, K. Takahashi. Energy deposition effects of additional ion bombardment on titanium oxides formed by oxygen implantation. Nucl. Inst. Meth. Phys. Res. B61(1991)44. Y. Okabe, T. Fujihana, M. Iwaki, B.V. Crist. Characterization of oxide layers induced by oxygen ion implantation into Ti, V, Cr, Zr, Nb, Mo, Hf. Ta and W. Surf. Coat. Technol. 66(1994)384. D. Krupa, J. Baszkiewicz, J. Kozubowski, A. Barcz, G. Gawlik, J. Jagielski, B. Larisch. Effect of oxygen implantation upon the corrosion resistance of OT-4-O titanium alloy. Surf. Coat. Technol. 96(1997)223. D. Krupa, J. Baszkiewicz, J.A. Kozubowski, A. Barcz, J. Sobczak, A. Biliski, B. Rajchel, M. Szumiel-Lewandowska. Effect of calcium-ion implantation on corrosion resistance and biocompatibility of titanium. Biomaterials 22(2001)2139. T. Hanawa, K. Murakami, S. Kihara. Characterization and performance of calcium phosphate coatings for implants ASTM STP 1196 Philadelphia 1994. D. Krupa, J. Baszkiewicz, J.A. Kozubowski, J. Sobczak, A. Biliski, B. Rajchel, M. Szumiel-Lewandowska. Effect of phosphorus-ion implantation on corrosion resistance and biocompatibility of titanium. Biomaterials 23(2002)3329. E. Wieser, I. Tsyganow, W. Matz, H. Reuther, S. Oswald, T. Pham, E. Richter. Modification of titanium by ion implantation of calcium and/or phosphorus. Surf. Coat. Technol. 111(1999)103. D. Krupa, J. Baszkiewicz, J.A. Kozubowski, A. Barcz, J. Sobczak, A. Biliski, B. Rajchel. The influence of calcium and/or phosphorus ion implantation on the structure and corrosion resistance of titanium. Vacuum 63(2001)715. J. Baszkiewicz, M. Kamiski, J. Kozubowski, D. Krupa, K. Gosiewska, A. Barcz, G. Gawlik, J. Jagielski. Implantation of silicon ions into a surface layer of the T6A14V titanium alloy and its effect upon the corrosion resistance and structure of this layer. J. Mater. Sci. 35(2000)767. R. Kelly. Factors determining the compound phases formed by oxygen or nitrogen implantation in metals. J. Vac. Sci. Technol. 21(3)(1982)778. H.T. Li, P.S. Liu, S.C. Chang, H.C. Lu, H.H. Wang, K. Tao. Some experimental studies on metal implantation. Nucl. Inst. Meth. 182/183(1981)915. F. Alonso, A. Arizaga, A. Quainton, J.J. Ugarte, J.L. Viviente, J.I. Onate. Mechanical properties and structure of T6A14V alloy implanted with different light ions. Surf. Coat. Technol. 74-75(1995)986. V.C. Nath, D.K. Sood, R.R. Manory. Ultramicrohardness and microstructure of Ti-6wt.%Al-4wt.%V alloy nitrided by ion implantation. Surf. Coat. Technol. 49(1991)510. V.C. Nath, D.K. Sood, R.R. Manory. The effect of annealing on the Knoop microhardness of nitrogen implanted T6A14V alloy. Nucl. Inst. Meth. Phys. Res. B59/60(1991)946. A.D. Wilson, A. Leyland, A. Matthews. A comparative study of influence of plasma treatments, PVD coatings and ion implantation on the tribological performance of T-6A1-4V. Surf. Coat. Technol. 114(1999)70. W.C. Oliver, R. Hutchings, J.B. Pethica. The wear behavior of nitrogen-implanted metals. Metali. Trans. A( 1984)2221. B. Rauschenbach. Mechanical properties of nitrogen ion-implanted T-6A1-4V alloy. Surf. Coat. Technol. 66(1994)279. P. Sioshansi, R.W. Oliver, F.D. Matthews. Wear improvement of surgical titanium alloys by ion implantation. J. Vac. Sci. Technol. A3(6)(1985)2670. H.A. McKellop, T.V. Rostlund. The wear behavior of ion-implanted T-6A1-4V against UHMW polyethylene. J. Biomed. Mater. Res. 24(1990)1413. J. Lausmaa, T. Rostlund, H. McKellop. Wear of ion implanted pure titanium and T6A14V alloy against ultrahigh molecular weight polyethylene. Surf. Eng. 7(4)(I991)311.

75. J.M. Williams, G.M. Beardsley, R.A. Buchanan, R.K. Bacon. Effect of N-implantation on the corrosive-wear of surgical Ti-6A1-4V. Mat. Res. Soc. Symp. Proc. 27(1984)735. 76. J.M. Williams. Wear improvement of surgical Ti-6A1-4V alloy by ion implantation. Nucl. Inst. Meth. Phys. Res. B10/ll(1985)539. 77. R.A. Buchanan, E.D. Rigney Jr, J.M. Williams. Ion implantation of surgical Ti6A14V for improved resistance to wear-accelerated corrosion. J. Biomed. Mater. Res. 21(1987)355. 78. R.A. Buchanan, E.D. Rigney Jr, J.M. Williams. Wear - accelerated corrosion of Ti6A14V and nitrogen-ion-implanted Ti6A14V: Mechanisms and influence of fixed-stress magnitude. J. Biomed. Mater. Res. 21(1987)367. 79. J. Rieu, A. Pichat, L.-M. Rabbe, A. Rambert, C. Chabrol, M. Robelet. Ion implantation effects on friction and wear of joints prosthesis materials. Biomaterials 12, 3(1991)139. 80. A. Mucha, M. Braun. Requisite parameters for optimal wear performance of nitrogen implanted titanium and Ti-6A1-4V. Surf. Coat. Technol. 50(1992)135. 81. F.M. Kustas, M.S. Misra, R. Wei, P.J. Wilbur. High temperature nitrogen implantation of Ti6A14V II. Tribological properties. Surf. Coat. Technol. 51(1992)106. 82. A. Chen, J. Blanchard, J.R. Conrad, P. Fetherson, X. Qiu. A study of relationship between wear and nitrogen profile rate and application to plasma source ion implanted Ti-6A1-4V. Wear 165(1993)97. 83. F. Alonso, M. Rinner, A. Loinaz, J.I. Onate, W. Ensinger, B. Rauschenbach. Characterization of Ti-6A1-4V modified by nitrogen plasma immersion ion implantation. Surf. Coat. Technol. 93(1997)305. 84. W.C. Oliver, R. Hutchings, J.B. Pethica, E.L. Paradis, A.J. Shuskus. Ion implanted Ti-6A1-4V. Mater. Res. Soc. Symp. Proc. 27(1984)705. 85. S. Saritas, R.P. Procter, A.W. Grant. The use of ion implantation to modify the tribological properties of Ti6A14V. Mater. Sci. Eng. 90(1987)297. 86. P. Sioshansi, R.W. Oliver. Improvements in the hardness of surgical titanium alloys by ion implantation. Mater. Res. Soc. Symp. Proc. 55(1986)237. 87. M. Guemmez, A. Mosser, L. Boudoukha, J.J. Grob, D. Raiser, J.C. Sens. Ion beam synthesis of non-stoichiometric titanium carbide: composition structure and nanoindentation studies. Nucl. Inst. Meth. Phys. Res. B111(1996)263. 88. F. Alonso, J.J. Ugarte, D. Sansom, J.L. Viviente, J.I. Onate. Effect of ion implantation on Ti-6A1-4V on its frictional behaviour against UHMWPE. Surf. Coat. Technol. 83(1996)301. 89. P. Sioshansi, R.W. Oliver, F.D. Matthews. Wear improvement of surgical titanium alloys by ion implantation. J. Vac. Sci. Technol. A3(6)( 1985)2670. 90. R.G. Vardiman. Wear improvement in Ti6A14V. Mater. Res. Soc. Symp. Proc. 27(1984)699. 91. H. Schmidt, H.E. Exner, D.M. Ruck, N. Angert, U. Fink. Wear behaviour of ion implanted Ti6A14V against UHMWPE. Advances in materials science and implant orthopedic surgery. Ed. R. Kossowsky & N. Kossowsky. Kluwer. Dordrecht 1995. s. 207. 92. H. Schmidt, A. Schminke, M. Schmiedgen, B. Baretzky. Compound formation and abrasion resistance of ion-implanted Ti6A14V. Acta mater. 49(2001)487. 93. M. Ikeyama, S. Nakao, H. Morikawa, Y. Yokogawa, L.S. Wielunski, R.A. Clissold, T. Bell. Increase of surface hardness induced by O, Ca or P ion implantation into titanium. Surf. Coat. Technol. 128-129(2000)400. 94. A. Loinaz, M. Rinner, F. Alonso, J.I. Onate, W. Ensinger. Effects of plasma immersion ion implantation of oxygen on mechanical properties and microstructure of Ti6A14V. Surf. Coat. Technol. 103-104(1998)262. 95. H. Schmidt, A. Schminke, D.M. Ruck. Tribological behaviour of ion-implanted Ti6A14V sliding against polymers. Wear (1997)49. 96. J.E. Elder, R. Thamburaj, P.C. Patnaik. Optimising ion implantation conditions for improving wear, fatigue, and fretting fatigue of Ti6AI4V. Surf. Eng. 5(1989)55. 97. V. Ashworth, D. Buxtcr, W.A. Grant. R.P.M, Proctcr, T.C. Wellington. The application of ion beams to corrosion icienco Corr, Sci. 16(1976)775.

F.A. Smidt. Recent advances in the application of ion implantation to corrosion and wear protection. Nucl. Inst. Meth. Phys. Res. B10/11(1985)532. A.M. de Becdelievre, D. Fleche, J. de Becdelievre. Effect of nitrogen ion implantation on the electrochemical behaviour of TA6V in sulphuric medium. Electrochim. Acta. 33(8)(1988)1067. D. Zhang, W. Yu, Z. Wang, R. Dong. Electrochemical and corrosion behavior of carbon and nitrogen ion implanted Ti-6A1-4V. Corrosion Control. 7 th APCC. China. Vol. 2(1991)793. J. De Damborenea, A. Conde, C. Palacio, R. Rodriguez. Modification of corrosion properties of titanium by N-implantation. Surf. Coat. Technol. 91(1997)1. J. Yu, J. Zhao, L.X. Li. Corrosion fatigue resistances of surgical implant stainless steels and titanium alloy. Corr. Sci. 35(1-4)(1993)793. E. Leitao, C. Sa, R.A. Silva, M.A. Barbosa, H. Ali. Electrochemical and surface modifications on N + -ion implanted Ti6A14V immersed in HBSS. Corr. Sci. 37(11)(1995)1861. E. Leitao, R.A. Silva, M.A. Barbosa. Electrochemical and surface modifications on N + -ion implanted Ti-5Al-2,5Fe immersed in HBSS. Corr. Sci. 39(2)(1997)377. T. Sundararajan, U. Kamachi Mudali, K.G.M. Nair, R. Rajeswari, M. Subbaiyan. Electrochemical studies on nitrogen ion implanted Ti6A14V. Anti-Corr. Meth. Mater. 45(3)( 1998) 162. T. Sundararajan, U. Kamachi Mudali, K.G.M. Nair, S. Rajeswari, M. Subbaiyan. Surface characterization of electrochemically formed passive film on nitrogen ion implanted Ti6A14V alloy. Mater. Trans. 39(7)(1998)756. T. Sundararajan, U. Kamachi Mudali, K.G.M. Nair, S. Rajeswari, M. Subbaiyan. In vitro corrosion evaluation of nitrogen ion implanted titanium in simulated body fluid. Mater. Corr. 50(1999)344. L. Thair. U. Kamachi Mudali, N. Bhuvaneswaran, K.G.M. Nair, R. Asokamani, B. Raj. Nitrogen ion implantation and in vitro behavior of as-cast Ti-6Al-7Nb alloy. Corr. Sci. 44(2002)2439. L. Thair, U. Kamachi Mudali, S. Rajagopalan, R. Asokamani, B. Raj. Surface characterization of passive film formed on nitrogen ion implanted Ti-6A1-4V and Ti-6Al-7Nb alloys using SIMS. Corr. Sci. 45(2003)1951. H. Schmidt, C. Konetschny, U. Fink. Electrochemical behaviour of ion implanted Ti-6A1-4V in Ringer's solution. Mater. Sci. Technol. 14(1998)592. H. Schmidt, G. Stechemesser, J. Witte, M. Soltani-Farshi. Depth distributions and anodic polarization behaviour of ion implanted Ti6A14V. Corr. Sci. 40(1998)1533. T. Sawase, A. Wennerberg, K. Baba, Y. Tsuboi, L. Sennerby, C.B. Johansson, T. Albrektsson. Application of oxygen ion implantation to titanium surfaces: effects on surface characteristics, corrosion resistance, and bone response. Clin. Implant. Dent. Relat. Res. 3(4)(2001)221. J. Baszkiewicz, D. Krupa. Wpyw dugotrwaych ekspozycji w rodowisku soli fizjologicznej na odporno korozyjn stopw tytanu implantowanych rnymi pierwiastkami. Praca badawcza 503/162/219/1. G.K. Hubler, E. McCafferty. The corrosion behaviour and Rutherford back-scattering analysis of palladium-implanted titanium. Corr. Sci. 20(1980)103. P. Munn, G.K. Wolf. The effect of palladium implantation on the crevice corrosion of titanium. Mater. Sci. Eng. 69(1985)303. R.A. Buchanan, L. In-Seop, J.M. Williams. Surface modification of biomaterials through noble metal ion implantation. J. Biomed. Mater. Res. 24(1990)309. M. Stern, E.D. Weisert. Experimental observation on the relation between polarization resistance and corrosion rate. ASTM Proceedings. Vol. 59 (ASTM, Philadelphia, PA. 1959). s. 1280. Corrosion tests and standards. Ed. R. Baboian ASTM manual series: MNL 20 Printed in Fredericksburg. VA 1995. T. Hanawa. In vivo metallic biomaterials and surface modification. Mater. Sci. Eng. A267( 1999)260. T. Hanawa, M. Ota. Characterization of surface film formed on titanium in electrolyte using XPS. App. Surf. Sci. 55(1992)269. M.T. Pham, M.F. Maitz, W. Matz, H. Reuther, E. Richter, G. Stciner. Promoted hydroxyapatite nuclcation titanium ion-implanted with sodium. Thin Films 379(2000)50.

122. M.T. Pham, W. Matz, D. Grambole, F. Herrmann, H. Reuther, E. Richter, G. Steiner. Solution deposition of hydroxyapatite on titanium pretreated with sodium ion implantation. J. Biomed. Mater. Res. 59(2002)716. 123. M.T. Pham, F. Matiz, D. Grambole, F. Herrmann, H. Reuther, E. Richter. Surface stimuli to precipitating hydroxyapatite on titanium. J. Mater. Sci. Letters. 20(2001)295. 124. T. Hanawa, M. Kon, H. Doi, H. Ukai, K. Murakami, H. Hamanaka, K. Asoka. Amount of hydroxyl radical on calcium-ion-implanted titanium and point of zero charge of constituent oxide of the surface-modified layer. J. Mater. Sci. Mater. Med. 9(1998)89. 125. D. Krupa, J. Baszkiewicz, J.W. Sobczak, A. Bilinski, A. Barcz, B. Rajchel. Influence of anodic oxidation on bioactivity and corrosion resistance of phosphorus-ion implanted titanium. Vacuum 70(2003)109. 126. M.F. Matiz, M.T. Pham, W. Matz, H. Reuter, G. Steiner, E. Richter. Ion beam titanium surfaces enhancing deposition of hydroxyapatite from solution. Biomol. Engineer. 19(2-6)(2002)271. 127. K. Bordji, J.Y. Jouzeau, D. Mainard, E. Payan, P. Netter, K.T. Rie, T. Stucky, M. Hage-Ali. Cytocompatibility of Ti-6A1-4V and Ti-5Al-2,5Fe alloys according to three surface treatments, using human fibroblasts and osteoblasts. Biomaterials 17(1996)929. 128. E. Leitao, M.A. Barbosa, K. de Groot. In vitro testing of surface - modified biomaterials. J. Mater. Sci. Mat. Med. 9(1998)543. 129. C.B. Johansson, J. Lausmaa, T. Rostlund, P. Thomsen. Commercially pure titanium and Ti6A14V implants with and without nitrogen-ion implantation: surface characterization and quantitative studies in rabbit corticl bone. J. Mater. Sci. Mat. Med. 4(1993)132. 130. T. Rostlund, P. Thomsen, L.M. Bjursten, L.E. Ericson. Difference in tissue response to nitrogen ion implanted titanium and c. p. titanium in the abdominal wall of the rat. J. Biomed. Mater. Res. 24(1990)847. 131. M.A. de Maeztu, J. Iriaki Alava, C. Gay-Escoda. Ion implantation: surface treatment for improving the bone integration of titanium and Ti6A14V dental implants. Clin. Oral. Implants Res. 14(1)(2003)57. 132. T. Hanawa, Y. Kamiura, S. Yamamoto, T. Kohgo, A. Amemiya, H. Ukai, K. Murakami, K. Asoaka. Early bone formation around calcium-ion-implanted titanium inserted into ratibia. J. Biomed. Mater. Res. 36(1997)131. 133. M. Yoshinari, Y. Oda, T. Kato, K. Okuda. Influence of surface modifications to titanium on antibacterial activity in vitro. Biomaterials 22(2001)2043.

Biologiczna ocena biozgodnoci

rminu biozgodny" uywa si dla okrelenia materiau, ktry wszczepiony do ganizmu wywouje prawidow reakcj, speniajc jednoczenie specyficzne wygania gospodarza [1]. Definicja ta nie precyzuje, w jaki sposb ocenia biozgod, ani jak j poprawia. Zgodnie ze standardami ISO (norma ISO 10933 i EN 1-41 w Aneksie B), eby oceni biozgodno materiau naley wykona szereg stw. Waniejsze z nich przedstawiono w tabeli 5.1.
Tabela 5.1 Biologiczna ocena biozgodnoci zgodnie z norm ISO Test genotoksycznoci, karcenogennoci Toksyczno zwizana z rozrodczoci Reakcja z krwi Cytotoksyczno in vitro Lokalny efekt po wszczepieniu materiau Toksyczno oglnoustrojowa Wpyw sterylizacji Testy oceniajce wraliwo i reakcje alergiczne na obecno materiau Identyfikacja i ocena ilociowa produktw degradacji

Ocena biozgodnoci, zgodnie z midzynarodow norm, wymaga przeprowadzelia zarwno bada in vitro na izolowanych komrkach lub tkankach, jak te bada n vivo na zwierztach i prb przedklinicznych. Badania in vitro nie odtwarzaj laturalnego rodowiska organizmu i dlatego nie pozwalaj oceni acucha reakcji zachodzcych w obecnoci biomateriau pod wpywem dziaania zmiennych czynnikw, wystpujcych w ywym organizmie. Charakterystyka biomateriaw pod wzgldem waciwoci biologicznych wyznacza moliwoci ich zastosowania w medycynie, np. do wytworzenia wszczepw zbowych, endoprotez stawowych, a wic elementw dobrze integrujcych si z koci lub sensorw urzdze regulujcych prac serca, a wic wsppracujcych z tkank mikk lub zastawek serca czy elementw pomp infuzyjnych krwi i pynw ustrojowych, a wic wymagajcych niskiej adhezji komrkowej. Badania biozgodnoci tytanu i jego stopw podkrelaj ich dobr odporno korozyjn, bioobojtno, biofunkcyjno oraz moliwo kontrolowania i modyfikowania ich reaktywnoci z biakami macierzy pozakomrkowej i pynw ustrojowych, a tym samym z komrkami wchodzcymi w kontakt z biomateriaem. Ogra-

niczone stosowanie niektrych stopw tytanu, mimo ich dobrych waciwoci mechanicznych i korozyjnych, jest spowodowane uwalnianiem przez nie szkodliwych dla organizmu jonw, np. jonw niklu (stopy z pamici ksztatu nitinol) lub wanadu (stop Ti6A14V) [2-5], Coraz czciej bierze si pod uwag rwnie uwalnianie jonw Ti ze stopw tytanowych. Obecno jonw tytanu w rnych tkankach i pynach ustrojowych u pacjentw z tytanow endoprotez stawow jest obecnie oceniana jako niekorzystna, mimo e brak jest jednoznacznych dowodw szkodliwego wpywu tych jonw na organizm. Przyczyn niepodanych efektw biologicznych oddziaywania biomateriaw tytanowych, np. nieprawidowej adhezji komrkowej, zahamowania proliferacji lub powodowania mierci komrek, mog by take niewaciwie dobrane waciwoci fizykochemiczne ich powierzchni w aspekcie funkcji, ktre speniaj w organizmie [6].

5.1. Badania biozgodnoci in vitro

Podstawowymi badaniami in vitro biomateriaw s testy pozwalajce oceni ich cytotoksyczno biologiczn. Substancje toksyczne, uwalniane z materiau lub powstajce w wyniku oddziaywania materiau z tkankami lub pynami ustrojowymi, mog uszkadza bon komrkow, zmienia aktywno metaboliczn komrek i uszkadza genom (materia genetyczny komrki). Wymienione cechy uszkodzenia komrki najczciej wspistniej jednoczenie i s ze sob powizane, tzn. uszkodzenie bony komrkowej i/lub zlokalizowanych w niej kanaw i/lub pomp jonowych zaburza homeostaz jonow wewntrz komrki, a podwyszenie stenia, np. jonw wapnia w cytozolu, indukuje w jdrze komrki, mitochondriach i cytozolu mechanizmy prowadzce do aktywacji acucha przemian charakterystycznych dla apoptozy (proces programowanej mierci komrki) lub martwicy (rys. 5.1). Toksyczny efekt daj uwalniane z biomateriaw jony Ni 2+ , Cu 2+ , a take takie materiay, jak np. azotek aluminium oraz metakrylany [2, 5 , 6 ] . Biozgodno materiau moe by badana w warunkach in vitro metodami bezporednimi lub porednimi. Metody bezporednie polegaj na hodowli komrek w obecnoci badanego materiau lub bezporednio na jego powierzchni, podczas gdy w metodach porednich jest on oddzielony od komrek docelowych materiaem przepuszczalnym, np.: filtrem lub warstw agaru. Podstawowymi parametrami analizowanymi w testach s proliferacja komrek i liczba komrek martwych w populacji. Komrki martwe maj ksztat okrgy, nie tworz wypustek, atwo odklejaj si od podoa, a ich cytoplazma jest silnie zwakuolizowana (w cytoplazmie komrkowej widoczne s liczne pcherzyki). Komrki martwe w populacji wykrywa si barwnikami przyyciowymi, np. bkitem trypanu, bkitem toluidyny. Komrki metabolicznie uszkodzone uwalniaj do rodowiska kwas mlekowy, wykazuj obni-

>n zdolno wbudowywania tymidyny znakowanej trytem ([ 3 H]-tymidyna, co viadczy o syntezie DNA) lub leucyny znakowanej trytem [ 3 H]-leucyna, co wiad:y o syntezie DNA) [6].
APOPTOZA

BIOMATERIA TOKSYCZNE DZIANIE

' -- ""

<=> J

>
ODCZYN ZAPALNY FAGOCYTOZA

Rys. 5.1. Toksyczny wpyw biomateriau na komrki

Zmniejszajca si adhezja komrek na biomateriale moe by wyrazem nie tylko ksycznego oddziaywania materiau, ale take takich waciwoci materiau jak ). topografia powierzchni. W badaniach adhezji komrkowej ocenia si liczb rnirek przylegajcych do powierzchni, liczb wytworzonych przez komrki pyk przylegania (poczenia receptor-biako biofilmu wytworzonego na powierzchni ateriau) i si przylegania komrek do badanej powierzchni. Liczb komrek zylegajcych do prbek z tytanem i jego stopw mona ocenia metodami bezposdnimi, wizualizujc komrki obecne na powierzchni, np. w mikroskopie skanin>wym lub w laserowym cytometrze skaningowym (LSC) i wyrazi w przeliczeniu i jednostk badanej powierzchni. Pytki przylegania mona bada metodami imunofluorescencyjnymi lub immunohistochemicznymi. Si adhezji ocenia si testach polegajcych na odklejaniu komrek od podoa rnymi metodami: izymatycznymi (np. trypsyn) i nieenzymatycznymi (np. EDTA). Najbardziej pomocnym parametrem pozwalajcym oceni toksyczno materiau st proliferacja komrek, tj. rozmnaanie si komrek przez podzia. Zdolno morek do dzielenia si jest wynikiem biologicznego przygotowania si do tego ocesu w czasie faz cyklu yciowego. W prawidowym cyklu komrkowym roznia si cztery fazy: 1) faz M mitoz, obejmujc okres przygotowania korki do podziau i podzia komrki, trwajcy 30-60 min, 2) faz G1 przerw idzy kocem fazy M a rozpoczynajc si replikacj DNA, trwajc okoo

12 godzin, 3) faz S - faz syntezy i replikacji DNA, 4) faz G2 - okres wzrostu komrki i zakoczenia syntezy zwizkw niezbdnych do podziau komrki. Replikacja (powielenie) i podzia materiau genetycznego decyduj o przeyciu komrki i dlatego komrki s wyposaone w system monitorujcy wierno odtworzonych sekwencji aminokwasw w DNA i rwny rozdzia kopii DNA. Do tego systemu naley m.in. biako p53, ktre wykrywa uszkodzenie DNA w fazie G l , wie si z DNA i gromadzi si w jdrze komrkowym, a nastpnie zatrzymuje cykl komrkowy w fazie G l . Po naprawie DNA biako to oddysocjowuje od DNA i komrka ponownie moe wej w cykl komrkowy. Komrki prawidowe maj ograniczon zdolno do proliferacji, bowiem po przejciu okrelonej liczby podziaw starzej si. W hodowlach, jeli medium hodowlane jest czsto wymieniane, komrki mog podzieli si okoo 50 razy. Komrki zachowuj rn zdolno replikacji, zalen od wieku dawcy i dlatego dla uzyskania porwnywalnych wynikw dowiadczalnych, badania mona wykonywa tylko na komrkach namnoonych w ograniczonej liczbie pasay (komrki przeszy znan liczb podziaw, nadal zachowuj wysoki potencja mitotyczny). Proliferacj komrek badan w aspekcie biozgodnoci biomateriau mona ocenia rnymi metodami: w hodowli komrkowej prowadzonej bezporednio na badanym materiale lub na innym zweryfikowanym podou, ale w jego obecnoci. W pierwszym przypadku naley pamita, e np. topografia i hydrofobowo powierzchni mog bezporednio wpywa na uzyskane wyniki. Wykadnikiem proliferacji jest liczba komrek w hodowli, oceniana po rnym okresie inkubacji w porwnaniu z proliferacj na kontrolnym materiale. Najczciej liczb komrek ocenia si po ich odklejeniu od podoa za pomoc trypsyny, a nastpnie liczy si pod mikroskopem (np. w komorze Burckera) lub za pomoc elektronicznych czytnikw (np. w cytometrze przepywowym). Cytometria przepywowa pozwala zmierzy niektre fizyczne i chemiczne cechy komrek zawieszonych w pynie. Metoda polega na pomiarze rozproszonego wiata i emitowanej fluorescencji przez komrki w promieniu lasera, co pozwala na analiz morfologii komrek oraz ekspresj wewntrzkomrkowych i powierzchniowych antygenw [7]. Proliferacja moe by take oceniana na podstawie parametrw biochemicznych, ktrych warto zaley od liczby badanych komrek lub na podstawie molekularnych wykadnikw aktywnoci biologicznej komrek, np. ekspresji biaka p53 oraz biaka Ki67 (biaka proliferacyjnego, ktre wykazuje ekspresj w jdrze komrkowym w fazie G l , S, G2 i M, a nie wystpuje w komrkach spoczynkowych). Proliferacja komrek zostaje zahamowana jeli komrki zbyt silnie adheruj na powierzchni materiau, topografia powierzchni nie pozwala na kontakt pomidzy ssiednimi komrkami lub brak jest odpowiednich skadnikw odywczych w pynie inkubacyjnym. Zahamowanie proliferacji moe prowadzi do mierci komrki. W tabeli 5.2 podano czynniki, ktre mog by przyczyn mierci komrek w strefie kontaktu z biomateriaem.

Tabela 5.2 Przyczyny mierci komrek kontaktujcych si z biomateriaem Uwalnianie substancji szkodliwych z powierzchni materiau Powstawanie substancji toksycznych w strefie kontaktu komrka-materia Brak adhezji komrek wywoany waciwociami powierzchni materiau Zbyt silna adhezja komrek na powierzchni materiau spowodowana waciwociami powierzchni uniemoliwiajca poruszanie si komrek i ich proliferacj Aktywacja mechanizmw prowadzcych do martwicy lub apoptozy komrek

Reaktywno biologiczn warstwy wierzchniej materiau mona take ocenia na stawie analizy skadu biakowego i rozmieszczenia biofilmu wytworzonego na nateriale, pocztkowo zbudowanego z biaek obecnych w pynie inkubacyjnym, istpnie zmieniajcego si na skutek syntezy i uwalniania biaek przez komrki herowane na powierzchni biomateriau. Zarwno skad biakowy, jak i rozmiesznie biofilmu wpywaj na przebieg adhezji. Wiadomo, e biomateriay tytanowe charakteryzuje niska odporno na zuycie 2Z tarcie, dlatego wan grup stanowi dowiadczenia prowadzone in vitro, itrych badany jest wpyw sproszkowanego tytanu lub jego stopw na biologiczaktywno komrek. Badania in vitro wykazay m.in., e czstki biomateriaw inowych dodane do hodowli komrkowych makrofagw, monocytw i synowio5w indukuj syntez i uwalnianie cytokin (tzn. substancji, ktre s mediatorami kcji zapalnych i mog zmienia aktywno proliferacyjn komrek) [8-13], kazano rwnie, e obecno w rodowisku hodowli komrkowej sproszkowanetytanu w wysokich steniach moe wywoa martwic komrek [14]. Badania cazuj take, e czstki o rednicy mniejszej ni 5 pm maj waciwoci toksyczne , 16]. Wydaje si, e toksyczny efekt dziaania tych drobin na komrki nie jest iwodowany fagocytoz (pochanianiem) czstek materiau przez komrki, lecz kodzeniem bony komrkowej przez jeszcze nieznany mechanizm, w ktrym nie klucza si toksycznego dziaania jonw uwalnianych z materiau. Fakty te tumacz chanizm niektrych reakcji zachodzcych in vivo na skutek powstawania i groma:nia si drobnych czstek biomateriau, wok np. endoprotez stawowych. Wyniki bada uzyskane w dowiadczeniach in vitro, prowadzonych na rnych liniach zkich komrek dostpnych komercyjnie oraz komrkach uzyskanych od zdrowych vcw, mog rni si znaczco. Dlatego te kada modyfikacja materiau wymaga ibnych kompleksowych bada wykonanych na tych samych komrkach i w tych samych runkach oraz porwnania ich z wynikami uzyskanymi z materiaem kontrolnym.

I. Badania biozgodnoci in vivo

ladomo, e w warunkach hodowli (badania in vitro) komrki poruszaj si po idkiej powierzchni w jednakowym stopniu we wszystkich kierunkach, podczas y w organizmie komrki s poddawane dziaaniu rnych bodcw, takich jak:

stenie substancji chemicznych, potencja elektryczny, struktura tkanki oraz skadniki substancji pozakomrkowej. Biomateria badany in vivo w pierwszym rzdzie jest naraony na kontakt z pynami ustrojowymi, jak np. krew i pyny pozakomrkowe, ktre charakteryzuje wysokie stenie jonw chloru wynoszce odpowiednio 113 i 117 mEq" 1 . Jony chloru dziaaj silnie korozyjnie na materiay metaliczne [17]. Przebieg korozji intensyfikuje dodatkowo obecno w pynach ustrojowych organizmu aminokwasw i biaek. W prawidowych warunkach pyny ustrojowe wykazuj pH w zakresie od 7,35 do 7,45, lecz po wszczepieniu biomateriau do np. koci, pH w okolicy wszczepu spada do okoo 5,2 i dopiero po okoo dwch tygodniach powraca do normy [18]. Tak wic odporno korozyjna biomateriau w kontakcie z pynami ustrojowymi jest jedn z podstawowych cech warunkujcych biozgodno materiau w organizmie. Waciwoci biofilmu wytworzonego na powierzchni materiau po wprowadzeniu biomateriau do organizmu decyduj o tym jakie komrki go zasiedl. Biaka obecne w biofilmie mog aktywowa komrki do syntezy i uwalniania prozapalnych cytokin (mediatorw reakcji zapalnej) i czynnikw wzrostu regulujcych m.in. proliferacj komrek. Konsekwencj tych procesw jest aktywacja dalszego acucha reakcji immunologicznych. Szybkie wygaszenie reakcji immunologicznych decyduje o dobrej integracji biomateriau z tkankami. Badania biozgodnoci in vivo polegaj na wszczepieniu badanego biomateriau do organizmu zwierzt dowiadczalnych. W tego typu dowiadczeniach wszczepia si modelowe prbki badanego materiau pod skr lub w tkanki docelowe. Schemat postpowania w czasie bada dowiadczalnych biozgodnoci przedstawiono na rys. 5.2.

I
Wszczepienie biomateriau pod skr i lub do tkanki docelowej Obserwacje kliniczne - testy laboratoryjne (badanie krwi, moczu) - badania nieinwazyjne (Rtg, USG, MRI) -y Badanie histopatologiczne tkanek otaczajcych wszczep

Rys. 5.2. Schemat postpowania w badaniach biozgodnoci in vivo

W czasie trwania dowiadczenia prowadzi si zarwno obserwacje kliniczne, jak i wykonuje specjalistyczne testy, pozwalajce oceni reakcje ustrojowe wynikajce z obecnoci materiau, np. uwalnianie do krwi obwodowej cytokin, biaka reaktywnego c, czynnikw wzrostowych itp. Kocowe badanie polega na wykonaniu sekcji

jrzcia i pobraniu fragmentw tkanek rnych narzdw do bada histologiczi i immunohistochemicznych. Pozwalaj one oceni reakcje zachodzce w bezednim kontakcie z badanym materiaem, np. reakcj zapaln (lokalizacj komnacieku, ich liczb i fenotyp), mier komrek (rozrniajc cechy martwicy ) apoptozy), przebudow tkanek (proliferacja komrek, wknienie itp.)5 ozytywne wyniki bada biozgodnoci w warunkach in vitro i in vivo na zwieach pozwalaj na przeprowadzenie na wybranej grupie ochotnikw prb przedicznych, polegajcych na woeniu wszczepu do docelowej tkanki lub narzdu, istpnie na dokadnych, okresowych obserwacjach i badaniach chorych. Biozgodno tytanu i jego stopw w warunkach in vivo jest efektem gwnie ywacji materiau. Wytworzona warstwa tlenkowa, zalenie od gruboci warstwy, ida si z amorficznego lub mieszanego z krystalicznym Ti0 2 , ktry atwo odtwasi jeli zostanie uszkodzony, a stabilizuje si gdy zostan wbudowane jony cne w strefie kontaktu materia-tkanka (rys. 5.3).
Wzrost biozgodnoci Rozpuszczanie warstwy tlenkowej f Powstawanie warstwy tlenkowej | Wbudowywanie jonw i odkadanie biaek in vivo

/ \
Odtworzona, stabilna warstwa T02

Rys. 5.3. Schemat powstawania i odtwarzania warstwy pasywnej na tytanie w warunkach in vivo

Uwaa si, e warstwa pasywna na biomateriaach tytanowych podlega cigemu xesowi rozpuszczania i ponownego tworzenia. Skad i waciwoci warstwy pawnej zmieniaj si w czasie przebywania biomateriau w organizmie i zale od adu rodowiska in vivo. Wiadomo, e po wszczepieniu materiau do koci, do irstwy tlenkowej s wbudowywane jony wapnia i fosforu, ktre umoliwiaj wyorzenie naturalnego hydroksyapatytu [19, 20]. Obecno hydroksyapatytu na powierzchni biomateriau zwiksza biozgodno tanu i jego stopw. Badania in vivo stawu kolanowego o powierzchni polerowaj, piaskowanej A1 2 0 3 i z hydroksyapatytem wykazay, e wszczep polerowany chropowatoci Ra = 0,9 pm) zostaje otoczony torebk cznotkankow, podczas [y wszczep o rozwinitej powierzchni (zarwno o powierzchni piaskowanej jak hydroksyapatytem) dobrze zespala si z koci [21]. Badania biozgodnoci materiau w warunkach in vivo musz by prowadzone zez duszy okres czasu od kilku tygodni do kilku miesicy - i obejmowa

analiz korelacji m.in. waciwoci powierzchni materiau (skad chemiczny, makrotopografia i mikrotopografia) z procesami biologicznymi zachodzcymi w strefie kontaktu materia-tkanka i wykadnikami patofizjologicznymi procesu integracji materiau (wyniki bada klinicznych nieinwazyjnych jak np. badania rentgenowskiego, USG, rezonansu magnetycznego, analizy skadnikw krwi i moczu). Schemat korelacji midzy waciwociami powierzchni biomateriaw, a jego biozgodnoci w warunkach in vivo przedstawiono na rys. 5.4.
Skad w Regulacja biologii komrki - Wstpna reakcja z komrkami/tkankami - Ukierunkowany ruch komrek - Przenoszenie obcie Formowanie zespolenia Formowanie zespolenia materia-tkanka

Makroopografia

Zmiany w materiale i tkankach otaczajcych wszczep

Mikrotopografia

- Wstpna reakcja z komrkami/tkankami - Zachowanie szczeliny - Regulacja biologii

Formowanie trwaego zespolenia materia-tkanka

Rys. 5.4. Schemat korelacji midzy waciwociami powierzchni biomateriau a jego biozgodnoci w warunkach in vivo

Literatura
1. D.F. Wiliams. Definition of biometrials. W Progress in Biomedical Engineering", 4 (ed). Elsevier, Amstredam 1987. 2. J.C. Wataha, C.T. Hanks, R.C. Craig. The effects of cell monolayer density on the cytotoxicity of metal ions which are released from dental alloys. Dental Mat. 9(1993)171.' 3. J.O. Galante, J. Lemons, M. Spector et al. The biologic effects of implant materials. J. Orthop. Res. 9(1991)760. 4. M. McKay, R. MacNair, C. MacDonald, M.H. Grant. Interactions of orthopedic metals with an immortalized rat osteoblast cell line. Biomaterials 17(1996)1339. 5. 6. 7. 8. 9. D.J. Wever, A.G. Veldhuizen, M.M. Sanders et al. Cytotoxic, allergic and genotoxic activity of a nickel-titanium alloy. Biomaterials 18(1997)1115. T. Groth, P. Falck, R-G. Miethke. Cytotoxicity of Biomaterials Basic Mechanisms and in vitro test Methods: A review. ATLA 23(1995)790. M.A. Lopes, J.C. Knowles, L. Kuru et al. Flow cytometry for assessing biocompatibility. J. Biomed. Mater. Res. 41(1998)649. J.B. Gonzalez, M.A. Purdon, S.M. Horowitz. In vitro studies on the role of titanium in aseptic loosing. Clin. Orthop. Rcl. Res. 330(1996)244. W.J. Maloney, R.E. James, R.L. Smith. Human macrophage response to retrieved titanium alloy particles in vitro. Clin. Orthop. Rel. Rci. 322(1996)268.

T.A. Blaine, R.N. Rosier, J.E. Puzas, R.J. Looney. Increased levels of tumor necrosis factor-a and interlukin-6 protein and messenger RNA in human peripheral blood monocytes due to titanium particles. J. Bone Joint. Surg. 78A(1996)1181. M. Manlapaz, W.J. Maloney, R.L. Smith. In vitro activation of human fibroblasts by retrived titanium alloy wear debris. J. Orthop. Res. 14(1996)465. J. Yao, G.C.S. Szabo, J.J. Jacobs, K.E. Kuetter. Suppression of osteoblast function by titanium particles. J. Bone Joint. Surg. 79(1997)107. K. Kohilas, M. Lyons, R. Lofthouse et al. Effect of prosthetic titanium wear debris on mitogen-induced monocyte and lymphoid activation. J. Biomed. Mater. Res. 47(1999)95. R.A. Mostardi, S.O. Meerbaum, M.W. Kovacik, I.A. Gradisar. In vitro response of human fibroblasts to commercially pure titanium. J. Biomed. Mater. Res. 47(1999)60. E.J. Evans, E.M.H. Clarke-Smith. Studies on the mechanism of cell damage by finely ground hydroxyapatite particles in vitro. Clin. Mat. 7(1991)241. E.J. Evans. Cell damage in vitro following direct contact with fine particles of titanium, titanium alloy and cobalt-chrome-molybdenium alloy. Biomaterials 9(1994)713. K. Hamada, M. Kon. T. Hanawa et al. Hydrothermal modification of surface in calcium solutions. Biomaterials 23(2002)2265. S. Hiromoto, K. Noda, T. Hanawa. Development of electrolytic cell with cell-culture for metallic biomaterials. Corrosion Sci. 44(2002)955. A.P. de Serro, A.C. Fernandes, S. de Jesus Vieira. Calcium phosphate deposition on titanium surfaces in the presence of fibronectin. J. Biomed. Mater. Res. 49(2000)345. M.S.A. Johnsson, E. Paschalis, G.H. Nancollas. Kinetics of mineralization, calcium phosphates at mineral and protein surfaces. W The Bone-Biometerial Interface". Ed. J.E. Davies. University Toronto Press. Toronto 1991. s. 68-75. Y.S. Cahng, H.O. Gu, M. Kobayashi, M. Oka. Influence of various structure treatments on histological fixation of titanium implants. J. Arthopl. 13(1998)816.

6. Reaktywno biologiczna biomateriaw tytanowych

Kontakt biomateriau z komrkami, tkankami i pynami ustrojowymi nie tylko powoduje tworzenie si warstwy pasywnej, ale prowadzi do spontanicznego odkadania na jej powierzchni biaek macierzy pozakomrkowej i/lub pynw ustrojowych. Skad i ilo biaek macierzy pozakomrkowej odoonej na powierzchni materiau s efektem reaktywnoci biologicznej biomateriau, a szczeglnie waciwoci powierzchni. Biaka wpywaj na procesy adhezji komrek i bakterii, aktywno biologiczn komrek oraz aktywacj reakcji zapalnych. Znajomo mechanizmw reakcji zachodzcych na powierzchni materiau i w kontaktujcych si tkankach pozwala na ukierunkowan modyfikacj warstwy wierzchniej biomateriaw, eliminujc ich niekorzystne cechy, nadajc nowe, oczekiwane waciwoci, wpywajce na biologi komrek. Badania biozgodnoci biomateriaw tytanowych podkrelaj ich reaktywno z biakami i komrkami oraz moliwo modyfikowania reaktywnoci biologicznej powierzchni poprzez zmian waciwoci powierzchni metodami inynierii powierzchni oraz metodami biochemicznymi.

6.1. Reakcje biologiczne na granicy materia-komrka/tkanka

Kontakt biomateriau ze rodowiskiem biologicznym w warunkach in vitro i in vivo prowadzi do wytworzenia szczeglnego ekosystemu, w ktrym aktywn rol peni zarwno powierzchnia materiau, jak i biaka macierzy pozakomrkowej tworzce biofilm oraz same komrki.

6.1.1. Biofilm wytworzony na powierzchni materiau Pierwszym zjawiskiem wystpujcym w odpowiedzi na wprowadzenie biomateriau do rodowiska biologicznego, zarwno w warunkach in vitro, jak i in vivo, jest wytworzenie biofilmu na jego powierzchni (rys. 6.1). Rozmieszczenie i grubo biofilmu zale od waciwoci powierzchni, gwnie takich jak: skad chemiczny, topografia, energia powierzchniowa i adunek elektryczny [1]. Moe on tworzy warstwy jednorodne i rwnomiernie rozmieszczone, nieregularn sie lub wyspy. Rozrastanie si warstwy biofilmu jest moliwe dziki powstawaniu bocznych pocze midzy acuchami biaek.

Siofilm wytworzony w warunkach in vitro zbudowany jest z biaek obecnych edium hodowlanym, a w warunkach in vivo z substancji macierzy pozakomrkoi z biaek pynw ustrojowych. W biofilm s wbudowywane rwnie biaka etyzowane przez komrki przylegajce do biomateriau i jony obecne w rodo:u. Skad, rozmieszczenie i grubo biofilmu zmienia si w czasie kontaktu ;riau z komrkami/tkankami. Przykad rozmieszczenia fibronektyny na pozchni stopu tytanu T6A14V oraz powierzchni warstwy azotowanej typu + Ti 2 N + a-Ti(N) wytworzonej na stopie tytanu T6A14V przedstawiono na rys. 6.2.
Aktywowane receptory

Biomateria Rys. 6.1. Topografia ekosystemu na powierzchni biomateriau

6.2. Fibronektyna na powierzchni stopu tytanu Ti6A14V (a) i azotku tytanu (TiN) (b), widoczna w mikroskopie konfokalnym po 48-godzinnej hodowli ludzkich fibroblastw

Biofilm czy si z np. warstw tlenkow biomateriau tytanowego, tworzc z z zaadsorbowanymi i/lub wbudowanymi w ni jonami stref reaktywn. Gru: strefy reaktywnej jest rzdu od 1 do 10 nm i zaley od skadu chemicznego stwy wierzchniej materiau, sposobu jej przygotowania, czyszczenia i sterylizaW warunkach dowiadczalnych na jej grubo wpywaj m.in.: rodzaj stosowali buforw, stenia jonw w pynie inkubacyjnym uywanym do hodowli lrek, temperatura inkubacji. Wiadomo, e m.in. obecno jonw wapnia w ro/isku biologicznym zwiksza adsorpcj biaek na powierzchni materiau [2].

6.1.2. Reakcja zapalna Uszkodzenie warstwy pasywnej powoduje, e dochodzi do bezporedniego kontaktu komrek z powierzchni materiau. Kontakt ten aktywuje komrki m.in. do intensywnego wydzielania mediatorw reakcji zapalnej: intereferonw (IFN-a, IFN-P, IFN-y), interleukin (IL-1, IL-6, IL-12), czynnika martwicy nowotworu (TNF-a), ktre s sygnaem dla komrek uczestniczcych w nieswoistej odpowiedzi immunologicznej, gwnie makrofagw i neutrofili. W nasilajcej si reakcji immunologicznej dochodzi do aktywacji swoistej reakcji zapalnej, w ktrej uczestnicz limfocyty T. Substancje takie jak: wolne rodniki, tlenek azotu (NO), uwalniane przez komrki obecne w strefie kontaktu materia-tkanki powoduj dalsze uszkodzenie warstwy pasywnej i gbszych warstw materiau. Z biomateriau s wwczas uwalnianie do rodowiska otaczajcego biomateria skadniki stopu. Zmiany korozyjne zachodzce na powierzchni materiau nasilaj reakcj zapaln, a jej konsekwencj jest mier jednych i proliferacja innych komrek, co z kolei przyczynia si do przebudowy (ang. remodeling) tkanek stykajcych si z biomateriaem [3, 4], Schemat reakcji zachodzcych na styku materia-tkanka przedstawiono na rys. 6.3.

ZMIANY POWIERZCHNI MATERIAU (m.in. uszkodzenie warstwy tlenkowej)

I '
uwalnianie skadnikw materiau

I
REAKCJA ZAPALNA

I
AKTYWACJA KOMREK wok wszczepu \ PRZEBUDOWA TKANKI otaczajcej wszczep Rys. 6.3. acuch reakcji zachod/.iicych nu styku materia-komrki/tkanka

Naley podkreli, e reakcje zapalne mog zachodzi bez udziau bakterii i moby dodatkowo nasilane odrywaniem si czstek materiau z powierzchni na ek np. tarcia. Maa odporno materiau na zuycie przez tarcie oraz aktywowaprzez materia procesw zapalnych prowadzi do aktywacji m.in. osteoklastw, lrek odpowiedzialnych za resorpcj koci wok wszczepu, co z kolei jest przyl obluzowywania si endoprotez wykonanych ze stopw tytanu [5]. Obecno biomateriau w organizmie zawsze powoduje w mniejszym lub kszym stopniu powstanie strefy zapalnej. Uszkodzenie tkanek mikkich i koowarzyszce zabiegowi wszczepienia implantu, nasila reakcj zapaln nawet bez iau czynnikw infekcyjnych. Szybkie wyganicie procesu zapalnego wiadczy abrej integracji materiau z tkankami. Dodatkowo, w przypadku np. endoprotez stawowych, czstki powstajce na skutek ycia materiau przez tarcie, szczeglnie warstwy tlenkowej, gromadz si w strefie taktu biomateria-tkanki, co jest przyczyn uwalniania mediatorw reakcji zapalnej /wujcych osteoklasty do niszczenia tkanki kostnej. W efekcie powstaj zmiany )logiczne w chrzstce i koci [6, 7]. Badania dowiadczalne prowadzone in vitro wierdzaj niekorzystne oddziaywanie sproszkowanego tytanu i jego stopw na komrki 11]. Obecno czstek materiau w rodowisku hodowli komrkowej powoduje mier nrek i nasilenie reakcji immunologicznych w strefie kontaktu materia-komrki oraz /wacj syntezy i uwalniania przez monocyty TNF-a, IL-6, IL-1 [11-13].

Waciwoci powierzchni a reaktywno biologiczna

aciwoci biologiczne biomateriaw metalicznych zale przede wszystkim od ich cech powierzchni jak: energia powierzchniowa, adunek elektryczny, potent korozyjny, zdolno wizania jonw wodorowych lub czsteczek wody, a take ;cno tlenkw i zanieczyszcze [14-17], W tabeli 6.1 przedstawiono waciwoci powierzchni tytanu, wpywajce na ktywno biologiczn biomateraw.
Tabela 6.1 Waciwoci powierzchni tytanu wpywajce na powstawanie biofilmu Waciwoci powierzchni icrgia powierzchniowa idunek itencja oksydoredukcyjny/korozyjny izanie jonw wodoru izanie wody enki inieczyszczenia Cechy biologiczne powierzchni Hydrofobowo Dua reaktywno Wizanie jonw Wizanie biaek miejscami wicymi wodr Wizanie wody Powstawanie mostkw dwusiarczkowych Specyficzne wizanie z receptorami biaek

Badania wykazay, e biomateriay tytanowe charakteryzuj si du atwoci wizania czsteczek wody, co w konsekwencji poprawia ich bioaktywno [18, 19]. Szczeglnie liczne grupy hydroksylowe i zwizane czsteczki wody wystpuj na elementach tytanowych obrabianych cieplnie [19]. Obrbka cieplna zwiksza rwnie energi powierzchni, ktra jest czynnikiem poprawiajcym adhezj komrek na biomateriale [19, 20].

6.2.1. Warstwa tlenkowa Charakterystyczn cech biomateriaw tytanowych jest obecno na ich powierzchni warstwy tlenkowej, ktra atwo powstaje w atmosferze powietrza. Podnosi ona biozgodno elementw wszczepianych, bowiem znaczco obnia aktywacj reakcji zapalnych w strefie kontaktu materia-komrki/tkanki [21], a jej grubo koreluje z adhezj komrek [22], Grubo warstwy tlenkowej zwiksza si w czasie sterylizacji, np. w autoklawie (sterylizacja par wodn) lub gazowej (sterylizacja w atmosferze nadtlenku wodoru), i w czasie przebywania biomateriau w ustroju. Zaobserwowano, e warstwa tlenkowa wytworzona po sterylizacji na tytanie, zalenie od zastosowanej metody, osiga grubo od 2 do 6 nm, a nastpnie w czasie przebywania wszczepu w organizmie zwiksza grubo 2-, 3-krotnie [23]. W warunkach biologicznych w warstwie tlenkowej tytanu i jego stopw zachodz procesy polegajce na wbudowywaniu pierwiastkw wchodzcych w skad otaczajcych pynw, komrek i tkanek. Wbudowanie w warstw tlenkow jonw Ca, P, S [16] umoliwia m.in. wytworzenie silnych pocze midzy materiaem a tkank, co jest szczeglnie wane w przypadku endoprotez i wszczepw kostnych. Znany jest fakt, e cienkie warstwy tlenkowe (okoo 10 nm), powstajce nu biomateriaach tytanowych, maj jednorodn, amorficzn struktur, podczas gdy grubsze warstwy wykazuj struktur niejednorodn i porowat [22]. Ze wzrostem gruboci warstwy tlenkowej powyej 40 nm wzrasta udzia tlenkw o strukturze krystalicznej. Cechy te zmieniaj waciwoci elektrostatyczne, zdolno tworzenia wiza typu van der Waalsa oraz wpywaj na uwalnianie joriw z materiau do rodowiska oraz wizanie jonw i biaek obecnych w pynach ustrojowych i macierzy pozakomrkowej, tworzcych biofilm. Krystaliczna struktura tlenkw wpywa take na reakcje zachodzce na powierzchni biomateriau. Wiadomo, e mikroporowato i defekty struktury tlenkw s orodkami, wok ktrych odkadaj si biaka i zmieniaj kinetyk adsorpcji tych biaek, co w efekcie powoduje, e biofilm jest nieregularnie rozmieszczony na powierzchni biomateriau [24], Nadal jednak nie wiadomo, ktre z waciwoci warstwy tlenkowej s czynnikami decydujcymi o biologicznej reaktywnoci biomateriaw tytanowych. Uszkodzenie pasywnej warstwy tlenkw powoduje, e na powierzchni materiau zachodz reakcje elektrochemiczne i korozja materiau, a skadniki stopu s uwalnianie do rodowisku oluczujcego wszczep. Badania dowiadczalne wykazay, e uwalnianie i przechodzenie jonw tytunu do rodowiska pynu inkubacyjnego oraz

;romadzenie w komrkach zachodzi ju po dwch dobach inkubacji fibrobalsna badanych prbkach [25], a po szeciu dobach w hodowli osteoblastw [7], yarzanie warstw powierzchniowych w procesach azotowania lub nawglania ii przed uwalnianiem skadnikw stopu w warunkach in vitro [ 2 5 ] . Znane jest nianie, a take akumulowanie jonw tytanu i innych skadnikw endoprotez owych w tkankach otaczajcych wszczep oraz w odlegych narzdach i pyustrojowych w czasie ich przebywania w organizmie [26, 27]. kadniki stopu tytanowego gromadzone w tkankach bezporednio stykajcych z biomateriaem powoduj ich przebarwienie. U zwierzt dowiadczalnych zczepion endoprotez tytanow wykrywa si skadniki stopu w takich narz, jak: wtroba, nerki, puca oraz w pynach ustrojowych, jak surowica krwi cz. Obserwacje pacjentw z protez stawu biodrowego wykonan z stopu L14V potwierdziy fakt uwalniania skadnikw stopu, z ktrego wykonano zep [26, 27]. U tych pacjentw stwierdzono wzrost stenia Ti (powyej pm), Al (powyej 10,6 ppm) i V (powyej 1 ppm) w tkankach otaczajcych :zep [26] oraz obecno jonw tytanu w surowicy krwi i moczu [27]. Czyszczenie powierzchni tytanowych i sterylizacja rwnie zmienia grubo ad warstwy tlenkowej. Tradycyjna sterylizacja w autoklawie zwiksza grubo twy tlenkowej i jednoczenie wprowadza do niej jony obecne w parze wodnej, .: azot, fluor, magnez, krzem, chlor [ 2 8 - 3 0 ] . Natomiast sterylizacja plazmowa ^a warstw tlenkow, ale powtrzona wielokrotnie powoduje, e na powierzchowstaj liczne zanieczyszczenia [31]. Wszystkie te cechy wpywaj na skad stajcego biofilmu i w efekcie na adhezj oraz proliferacj komrek, ^pyw rodzaju sterylizacji azotowanego stopu tytanu TilAllMn na proliferacj rek przedstawiono na rys. 6.4, z ktrego jednoznacznie wynika, e kady rosterylizacji powtrzony wielokrotnie zmniejsza proliferacj.
TiN

1-

. .
J -J L

t . 1

i
A1

A10

i
P1 P10 G1 G10

m Std. Dev. CZI Std. Err. a Mean

6.4. Wpyw sterylizacji na proliferacj ludzkich fibroblastw po 48-godzinnej inkubacji na TiN 'orzonym w procesie azotowania jarzeniowego w temperaturze 850C: A - sterylizacja w autoklawie, terylizacja plazmowa, G - sterylizacja gazowa; symbole 1,10 oznaczaj liczb cykli procesu sterylizacji

6.2.2. Skad chemiczny i topografa powierzchni Do grupy podstawowych czynnikw, charakteryzujcych powierzchni materiau i indukujcych procesy biologiczne zachodzce w strefie kontaktu materia-komrki/tkanki, naley rwnie zaliczy topografi powierzchni i skad chemiczny. Do opisania topografii powierzchni najczciej stosuje si parametr Ra, ktry jest redni arytmetyczn wysokoci wierzchokw. Jest to jednak postpowanie niewaciwe, poniewa ta sama warto Ra moe odpowiada powierzchniom o cakowicie odmiennej topografii, co przedstawiono na rys. 6.5. Wydaje si zatem, e analiza biozgodnoci biomateriau w korelacji z topografi powierzchni materiau powinna by wieloparametrowa i korelowana, w przypadku biomateriaw stosowanych np. na wszczepy kostne, m.in. z czasem regeneracji koci [32].

Rys. 6.5. Przykady powierzchni o tej samej wartoci Ra, ale rnej topografii powierzchni

Mimo intensywnych bada wpywu topografii powierzchni na biologi komrek nie ustalono jednoznacznych kryteriw opisujcych cechy topografii biomateriau, optymalnych dla wzrostu i proliferacji okrelonego typu komrek. Wiadomo jednak, e materiay tytanowe o wikszej chropowatoci powierzchni lepiej integruj si z koci ni autologiczny wszczep koci [33], natomiast o gadkiej powierzchni lepiej wsppracuj z pynami ustrojowymi [34, 35]. Polerowanie powierzchni powoduje zmian jej topografii ora waciwoci, np. energi powierzchniow, co wpywa na reaktywno biologiczn biomateriau, m.in. zmienia syntez osteokalcyny, biaka specyficznego dla koci i aktywno enzymatyczn fosfatazy zasadowej osteoblastw [29], Poziom tych biaek w komrkach hodowanych na tytanie polerowanym zawiesin wodn tlenku aluminium o ziarnistoci 50 pm jest wyszy, ni w komrkach hodowanych na powierzchniach sterylizowanych plazmowo bez polerowania [29], Badania in vitro wskazuj, e topografia powierzchni odgrywa zasadnicza rol, szczeglnie w przypadku wszczepw kostnych [36]. Gwnie chropowato oraz stosowane metody przygotowywania materiau znaczco wpywaj na reakcj komrek. Spodziewane efekty oddziaywania tych czynnikw przedstawiono w tabeli 6.2.

Tabela 6.2 Czynniki, ktre naley bra pod uwag przy doborze materiau stosowanego w medycynie Czynnik jpowato powierzchni Spodziewane efekty Zmiana morfologii komrek zwizana z rn ekspresj genw i aktywnoci biologiczn Modyfikacja reaktywnoci wierzchni biologicznej po-

rowanie, odtuszczanie, sterylizacja

Izaj komrek stykajcych si z biomateriaem

Rna reakcja komrek na skad chemiczny i topografi powierzchni

Maley jednak uwzgldnia, e komrki obecne w strefie kontaktu rnie reaguj okrelone waciwoci powierzchni biomateriau [37, 38, 39]. Dlatego wane jest biozgodno zmodyfikowanych powierzchni sprawdza na populacjach komrek stpujcych w tkance docelowej.

.3. Przyleganie komrek :yleganie komrek do powierzchni biomateriau zaley bezporednio od skadu ^zmieszczenia biofilmu. Skadniki tworzce biofilm to przede wszystkim skadnimacierzy pozakomrkowej i biaka obecne w pynach ustrojowych. Macierz pocomrkowa jest kompleksem zoonym z kolagenu, elastyny, fibronektyny, witroktyny, lamininy i innych biaek oraz substancji galaretowatej, zawierajcej glikoDteiny i proteoglikany. Wrd wymienionych skadnikw macierzy pozakomrko:j fibronektyna i witronektyna s gwnymi, nierozpuszczalnymi skadnikami i to e uczestnicz w wytworzeniu pocze z bon komrkow. Ze strony komrki aktywnym poczeniu z biakami biofilmu uczestnicz receptory integrynowe lementy strukturalne bony komrkowej) (rys. 6.1). Rodzina integryn obejmuje co j mniej 20 rnych receptorw o rnej swoistoci, przy czym niektre z nich i si tylko z pojedynczymi skadnikami macierzy, np. z fibronektyn lub kola:nem, a inne wspdziaaj z kilkoma peptydami. Integryny nie tylko zakotwiczaj jmrki w macierzy pozakomrkowej, ale take dziki swemu transbonowemu uoeniu przenosz sygnay do cytoszkieletu komrki. Wytworzony aktywny komeks biaka cytoszkieletu komrki z receptorem bony komrkowej czc si biolmem determinuje aktywno biologiczn komrek, m.in. zdolno do przemieszania si i proliferacji. Wytworzone poczenie zwane jest pytk adhezyjn, ktrej :hemat przedstawiono na rys. 6.6. Dla biomateriaw tytanowych okrelano funkcj wielu biaek zaadsorbowanych a tytanie, w tym fibronektyny, albumin surowicy krwi, fibrynogenu, immunoglobuny G, skadnikw ukadu dopeniacza, a-laktoalbuminy, a-amylazy, lizozymu

[40, 41]. Ich obecno moe przyczynia si do indukcji i nasilenia reakcji zapalnej oraz decydowa o adhezji okrelonych komrek.
Aktyna

Biomateria

Rys. 6.6. Schemat pytki adhezyjnej w komrce przylegajcej do biomateriau

W tabeli 6.3 przedstawiono przykady interakcji biaek zaadsorbowanych na powierzchni materiau z rnymi komrkami. Biaka takie jak fibronektyna, immunoglobulina G (IgG), skadniki lq i 3b ukadu dopeniacza odgrywaj wan rol w adhezji komrek biorcych udzia w reakcji zapalenia, a fibrynogen w zlepianiu elementw morfotycznych krwi. W przypadku biomateriaw kontaktujcych si z krwi, np. stentw, zastawek serca, zarwno proces zapalny, jak i fibrynogeneza, prowadz do powstawania zakrzepw, a konsekwencj zapalenia jest przebudowa ciany naczynia w obszarze wszczepu. Podobnie jest w przypadku biomateriaw wszczepianych do koci, gdzie procesy zapalne, aktywowane bez udziau czynnikw infekcyjnych, prowadz do przebudowy koci i obluzowania wszczepu.
Tabela 6,3 Przykady interakcji powstawania wiza midzy komrkami a skadnikami biakowymi blofllniu Biako Albumina Fibrynogen Fibronektyna Immunoglobulina G (IgG) a-laktoalbumina Funkcja biaka Biako transportujce, wie si z powierzchni okrelonych komrek W czasie krzepnicia krwi Biako macierzy pozakomrkowej Aktywuje ukad dopeniacza Cz syntetazy laktozy Komrki wice si z biakiem Nabonek, hepatocyty Pytki krwi, nabonek, osteoklasty Neutrofile, makrofagi Neutrofile, makrofagi

Skadnik dopeniacza Wie si z IgG i IgM, inicjuje klasyczn Limfocyty B i T, monocyty, pytki czynnik lq drog aktywacji ukadu dopeniacza krwi, fibroblasty, nabonki, rdbonki, komrki mini gadkich czynnik 3b Powstaje podczas przyczenia C3 do C3a Erytrocyty, limfocyty B i T, cozyi C3b nofile

Wiadomo, e skad chemiczny warstwy wierzchniej, jej topografia oraz np. a o w a n a metoda sterylizacji, wpywaj nie tylko na skad biofilmu, ale take jego zmieszczenie. Badania w mikroskopie elektronowym z uyciem przeciwcia znaiwanych zotem koloidalnym pozwoliy zaobserwowa, e biako C3, nalece do upy mediatorw zapalenia, gromadzi si na granicy ziaren warstwy tlenkowej [42], Obserwacje te wykorzystano przy modyfikowaniu powierzchni stopw tytanu dla jtrzeb m.in. ortopedii i stomatologii [43-46]. Badania adhezji osteoblastw i fibroastw hodowanych na stopach tytanu i stopie kobaltowo-chromowo-molibdenoym oraz polietylenie wykazay, e najwiksz liczb pytek przylegania wytwarza. komrki hodowane na stopach tytanu [47]. Richards i wsp. (1997), analizujc ihezj fibroblastw hodowanych na analogicznie polerowanych prbkach tytanowych i stalowych, wykazali, e liczba pytek przylegania, wytworzonych przez kolrki koreluje z chropowatoci powierzchni materiau i jest niezalena od wielko:i powierzchni bony komrkowej, ktr komrki stykaj si z biomateriaem [48]. sdnoczenie wiadomo, e komrki rosnce na gadkich powierzchniach tytanu nona odklei przez jednorazowe dziaanie trypsyny, podczas gdy hodowane na lorowatym tytanie wymagaj co najmniej dwukrotnej ekspozycji na dziaanie tego nzymu [49], Obserwacja ta wskazuje, e komrki adheruj z wiksz si do bionateriau o wikszej chropowatoci powierzchni. Generalnie uwaa si, e tytan i jego stopy charakteryzuje bardzo dobra adhezja comrkowa. Szczeglnie dobr adhezj na biomateriaach tytanowych o rozwinitej powierzchni wykazuj makrofagi, chondrocyty i osteoblasty [50-52]. Osteoblasty lodowane na prbkach tytanowych i ze stopu tytanu T6A14V o rnej topografii powierzchni wykazuj siln adhezj na powierzchniach o wikszej chropowatoci [50, 53]. Osteoblasty najsilniej przylegaj do tytanu i jego stopw wwczas, gdy ich chropowato, tj. Ra, jest w zakresie od okoo 0,2 pm do 7 pm [54], Na takich powierzchniach dobrze adheruj take makrofagi i limfocyty, uczestniczce w zapaleniu oraz komrki odpowiedzialne za degradacj koci (osteoklasty). Zaobserwowano jednoczenie, e powierzchnie tytanu o rozwinitej topografii lub porowate intensyfikuj syntez kolagenu i sprzyjaj mineralizacji koci [54]. Potwierdzaj to take badania in vivo wszczepw kostnych. Tak wic od rwnowagi midzy procesami immunologicznymi a regeneracj koci zaley prawidowa osteointegracja wszczepu. Badania biomateriaw tytanowych kontaktujcych si z krwi wykazay, e obecno na ich powierzchni T i 0 2 sprawia, e pokrywaj si w cigu 5 sekund biofilmem, ktry aktywuje skadow ukadu dopeniacza C l q (mediator reakcji zapalnej) i adheruj pytki krwi [55]. Adhezja pytek krwi zaley od iloci fibrynogenu w biofilmie [22]. Wiadomo jednak, e przyleganie pytek krwi do biofilmu nie jest jednoznaczne z ich aktywacj, ktra zachodzi dopiero wwczas, gdy w rodowisku biologicznym jest obecne inne biako trombina [56]. W warunkach in vivo wszystkie wymienione komrki konkuruj w zasiedlaniu powierzchni biomateriau pokrytego biofilmem. Skad biofilmu decyduje o tym, ktre komrki zadheruj na biofilmie jako pierwsze. Zadherowane komrki ukierunkowuj przebieg dalszych reakcji w strefie kontaktu materia-tkanka.

6.2.4. Przyleganie bakterii Przyleganie bakterii do biomateriau jest przyczyn powanych powika zabiegw operacyjnych i stanowi szczeglnie due zagroenie dla chorych z dugookresowymi wszczepami lub implantami. Dla procesw przylegania bakterii wane s takie waciwoci powierzchni biomateriau, jak: chropowato, energia powierzchniowa, adunek elektryczny powierzchni, hydrofobowo [14]. W pierwszym etapie bakterie osiedlaj si na materiale, a nastpnie atakuj otaczajce tkanki. Gristina (1985, 1994) zdefiniowa trzy klasy interakcji, ktre pozwalaj mikroorganizmom kolonizowa powierzchni biomateriau [1, 3]. Klasy interakcji mikroorganizmw z biomateriaem przedstawiono w tabeli 6.4.
Tabela. 6.4 Klasy interakcji mikroorganizmw z biomateriaem Klasa interakcji I Rodzaj wiza Czynniki wpywajce na kolonizacj Chropowato, energia powierzchni, adunek elektryczny powierzchni Energia powierzchni, polarno biaek biofilmu Reaktywno biaek biofilmu

Wizania siami van der Waalsa Wizania chemiczne niespecyficzne, np.: wodorowe Wizania chemiczne specyficzne

II

III

Klas I stanowi sabe wizania typu siy van der Waalsa, klas II wizaniu chemiczne, np. kowalencyjne, wodorowe, a klas III specyficzne receptory wice si z ligandami biaek powierzchniowych bony komrkowej bakterii. Klusu I interakcji zaley gwnie od waciwoci biomateriau takich jak: chropowato, energia powierzchni, adunek elektryczny powierzchni. Klasa II interakcji jest wynikiem polarnoci biaek biofilmu, wytworzonego na biomateriale w pierwszych minutach oddziaywania skadnikw krwi i macierzy pozakomrkowej. Klasa III interakcji wynika z rozpoznawania przez bakterie specyficznych ligandw w biakowym biofilmie zaadsorbowanym na powierzchni materiau. Obowizuje zasada, e im mniejsza polarno komponentw biakowych przylegajcych do powierzchni biomateriau i im mniejsza energia swobodna powierzchni, tym mniejsza jest tendencja do adhezji bakterii na biomateriale. Tytan naley do biomateriaw, do ktrych bakterie atwo przylegaj, co wykazano zarwno w badaniach in vitro, jak i in vivo [57-60]. Tytan i jego stopy, ze wzgldu na obecno na powierzchni Ti0 2 , majpunkt izolelektryczny w granicach 4,7-4,9 [61], zatem w rodowisku o pH = 7 s ujemnie naadowane i jony wapnia obecne w rodowisku biologicznym atwo odkadaj si na ich powierzchni. Bakterie maj obojtny adunek elektryczny. Obecno na powierzchni materiaw tytanowych kompleksu Ti0 2 /Ca/bialka macierzy pozakomrkowej powoduje, e bakterie konkuruj z komrkami odpowiedzialnymi za osteointegracj biomutcriuu o miejsce na powierzchni biofilmu. Wykazano m.in.,

kterie Porphyromonas gingivalis i Actinobacillus actinomycetemcomitans (bakterie ustnej) chtniej rozwijaj si na polerowanym tytanie i z wbudowanymi w biofilm mi Ca ni na powierzchniach modyfikowanych, np. azotowanych [60]. Pokrywanie I tlenkiem aluminium zmniejsza adhezj bakterii P. gingivalis, bowiem eliminuje U zanie si jonw wapnia [60]. Naznaczy naley, e bakterie Staphylococcus epidermis, ktre w normalnych inkach maj niskie waciwoci patogenne, osiedlone na stopie tytanu mog by czyn gronych infekcji obszaru wszczep-tkanka [62]. Wykazano m.in., e na ierzchni mechanicznie polerowanego stopu Ti6A14V bakterie szczeglnie licznie sdlaj miejsca o wysokim steniu wanadu [63]. Umniejszenie adhezji bakterii na powierzchni tytanu i jego stopw mona uzyska :z pokrywanie powierzchni albuminami [64,65]. Prawdopodobnie efekt ten jest wynin wygadzenia powierzchni biomateriau przez albuminy i zmiany jej hydrofobowoci.

5. Aktywno biologiczna komrek a topografia powierzchni ntakt komrek z biomateriaem o rnej topografii i skadzie chemicznym po:rzchni powoduje, e komrki przybieraj okrelony ksztat i wykazuj rn ywno biologiczn. Z bada dowiadczalnych wynika, e ksztat komrek korej ze wzrostem [66], rnicowaniem [67], mierci komrek [68], ekspresj gen [69-71] i wydzielaniem enzymw proteolitycznych [72]. Komrki kuliste nie srz wypustek, sabo przylegaj do podoa, wiele z nich umiera. Charakterystyczn cech komrek hodowanych na tytanie jest ich rozpaszczanie na powierzchni materiau, co jest wynikiem bardzo silnego przylegania do poerzchni [73]. Naley jednak zaznaczy, e morfologia tych samych komrek jest la na rnych stopach tytanu [74], Noble (1987) zaobserwowa, e fibroblasty grujce po gadkiej powierzchni tytanu tworz dugie, rozpaszczone wypustki, dczas gdy na takich samych powierzchniach pokrytych elem kolagenowym two\ spltan" sie wypustek [75]. Bordji i wsp. (1996) wykazali, e od topografii wierzchni zaley ywotno i proliferacja ludzkich fibroblastw i osteoblastw 6]. Korelacj midzy chropowatoci powierzchni a proliferacj, ywotnoci norfologi fibroblastw wykazano rwnie w badaniach biozgodnoci stopu tytal z warstw wierzchni TiN, wytworzon w rnych temperaturach procesu azotoania jarzeniowego [77]. Wyniki bada przedstawiono na rys. 2.4 i 6.7. Zwraca wag to, e najwiksz proliferacj wykazyway fibroblasty rosnce na TiN wy/orzonym w temperaturze 850C, a najnisz na wytworzonym w temperaturze :)00C [77], Naley podkreli, e w tych samych dowiadczeniach najmniejsz roliferacj komrek obserwowano na polerowanym stopie tytanu. Waciwoci owierzchni wpywaj take na morfologi i uoenie komrek na prbkach bioma;riau, co przedstawiono na rys. 6.7. Wpyw topografii powierzchni na ksztat komrek by przedmiotem wielu bada / odniesieniu do stopw tytanu, stosowanych gwnie w chirurgii kostnej. Naley rinnk namieta. fcc komrki hodowane w warunkach in vitro maj inny ksztat ni te

same komrki kontaktujce si z materiaem w warunkach in vivo lub komrki hodowane na materiale modyfikowanym przez pokrywanie powierzchni np. biakami.

Rys. 6.7. Morfologia i uoenie komrek inkubowanych na polerowanym stopie tytanu T i l A l l M n (a) oru/, na warstwie azotku tytanu wytworzonego w warunkach wyadowania jarzeniowego w temp. 850C (b) i 1000C (c)

Topografia powierzchni tytanu wpywa rwnie na syntez i uwalnianie czynnikw wzrostu i cytokin [11-13]. Wydaje si zatem, e zmienionej morfologii komrek towarzyszy zmieniona ekspresja genw. Hipotez t potwierdzaj wyniki bada uzyskane w dowiadczeniach z fibroblastami dzisa, hodowanymi na rowkowanych i gadkich powierzchniach tytanu [70, 71]. W badaniach tych wykazano wystpowanie korelacji midzy struktur powierzchni a ekspresj genu dla fibronektyny [70] i metaloproteinaz (proteaz odpowiadajcych za degradacj macierzy pozakomrkowej) [71]. Mechanizm zmiany morfologii komrek i zachowa biologicznych w kontakcie z materiaem nadal nie jest do koca poznany. Wedug jednej hipotezy, zmiany cytoszkieletu komrki zwizane z przyleganiem i poruszaniem si komrek po powierzchni o rnej topografii wywouj zamiany ksztatu jdra komrkowego, co z kolei wpywa na metabolizm kwasw nukleinowych [78], a wedug drugiej, e oddziaywanie czynnikw mechanicznych powoduje zmian przepuszczalnoci bony komrkowej dla rnych jonw [35, 79]. Wedug Curtisa i Wilkinsona w komrkach hodowanych na rowkowunych powierzchniach zmienia si zarwno ekspresja okoo 30 genw, jak i szybko trunsportu jonw chloru przez bon komrkow [35].

.6. Ukierunkowany ruch komrek abserwowano, e komrki hodowane na rowkowanych powierzchniach biomatelw tytanowych poruszaj si dwa razy szybciej wzdu rowkw ni po gadkiej wierzchni stopu tytanu [80-82]. Zjawisko to zostao wykorzystane w praktyce [licznej do naprowadzania komrek do obszaru regenerujcej tkanki kostnej. ;chanizm kontaktowego naprowadzania komrek nie jest dotychczas wyjaniony. Ina z hipotez, zaproponowana przez Dunna i Heatha (1976), sugeruje, e brak goci elementw cytoszkieletu komrek w obszarach oddzielonych krawdzi vka uniemoliwia wytworzenie pytek adhezyjnych na krawdzi materiau i ruch ko w obszarze wyznaczonym przyleganiem komrek [83]. Walboomers i Jansen jeruj natomiast, e reakcja naprowadzania komrek jest zapocztkowywana ntaktem wypustek komrkowych filopodiw z biakami macierzy pozakomrwej i stabilizacj tego kontaktu [84], Ich zdaniem, siy przycigania i odpychania midzy biakami macierzy pozakomrkowej i bony komrkowej (odgrywajce w pocztkowej fazie ruchu) indukuj powstawanie w cytoplazmie komrki rczliwych wkien, umoliwiajcych ruch komrki. Opisany proces zostaje zaymany, gdy komrka napotka krawd materiau. W tabeli 6.5 przedstawiono ikcje rnych komrek na rowki o rnej gbokoci i ksztacie.

Tabela 6.5 Reakcje komrek na rowkowane powierzchnie tytanu Typ komrek Rzeba podoa Reakcje komrek Uoenie komrek wzdu rowkw, wyduony ksztat komrek, ekspresja mRNA fibronektyny, wzrost iloci fibronektyny w macierzy pozakomrkowej [70] Uoenie komrek wzdu rowkw [89] Migracja komrek wzdu nieregularnie rozmieszczonych rys [86] Zniszczenie cytoszkieletu komrek (mikrotubul i mikrofilamentw) nie zmieniajce ich orientacji wzdu osi rowkw [86] Stymulacja migracji fibroblastw, kontaktowe zahamowanie migracji fibroblastw, wzrost inwazji fibroblastw do warstwy komrek nabonkowych [80] Wytworzenie tkanki kociopodobnej wzdu rowkw, wzrost mineralizacji koci ze wzrostem gbokoci rowkw [82]

broblasty ludzkiej :ry

V-rowki o gbokoci 3 pm

steoblasty cielce ibroblasty ludzkiego sisa ibroblasty ludzkiego zisa

V-rowki Rysy o gbokoci 0,14, 0,41, 0,80 pm Rwnolege rowki o gbokoci 3 pm

ibroblasty skry i ko- V-rowki o szerokoci 3 pm lrki nabonkowe i gbokoci 40 pm

nplant wprowadzony i vivo do koci cietieniowej szczura

Rowki o gbokoci 30-120 pm

Wykazano, e rowkowane wszczepy tytanowe przyspieszaj proces regeneracji koci. Osteoblasty kontakujce si z rowkowanym podoem wytwarzaj znacznie wicej zawizkw koci ni komrki umieszczone na gadkim podou [85]. Szybsza jest rwnie mineralizacja tkanki kostnej przylegajcej do rowkw [82].

6.3. Ksztat wszczepu a jego biozgodno

Wanym problemem zwizanym z projektowaniem materiaw jest dobr odpowiedniego ksztatu wszczepianego elementu, bowiem ksztat wszczepu modyfikuje mikrorodowisko biologiczne komrek. W kontakcie z modelowymi prbkami biomateriau na protezy koci, komrki szybko namnaaj si i szybko osigaj rwnowag biologiczn, aby w kolejnym okresie przej w faz zahamowania dalszej proliferacji i rnicowania si. Jest to efektem zmiany warunkw mikrorodowiska. Badania in vivo procesw zwizanych z integracj protez tytanowych z koci potwierdzaj te obserwacje i wskazuj, e nie tylko ksztat, ale i wielko wszczepionego elementu odgrywa wan rol w procesach zwizanych z regeneracj koci i chrzstki [87, 88], Riehle i wsp. wszczepiajc w ko elementy w ksztacie rurek o rnej rednicy zademonstrowali, e wytworzenie dobrego zespolenia biomateria-tkanka zaley od ich wymiarw [87]. Dodatkowo, modyfikowanie topografii powierzchni wszczepw przez wytworzenie np. rys lub zwikszenie porowatoci poprawia ich osteointegracj [85, 89, 90]. Mechanizm powstawania specyficznego mikrorodowiska w modyfikowanych obszarach powierzchni materiau nie jest do koca poznany.

6.4. Ksztatowanie biologicznych waciwoci powierzchni biomateriau

Biologiczne waciwoci materiaw mona modyfikowa metodami biochemicznymi, fizykochemicznymi i mechanicznymi lub przez czenie wymienionych metod. Pozwalaj one poprawi waciwoci powierzchni biomateriau zgodnie z oczekiwaniami klinicznymi.

6.4.1. Metody biochemiczne Metody biochemiczne stosuje si albo w celu poprawienia integracji materiau z tkank, co jest wane w przypadku wszczepw stosowanych w ortopedii i stomatologii, albo w celu zmniejszeniu reaktywnoci powierzchni, jak w przypadku biomateriaw kontaktujcych si /. krwi.

Ortopedyczne lub stomatologiczne wszczepy tytanowe charakteryzuje obecno tywnie maej liczby grup funkcjonalnych na powierzchni, niezbdnych dla wyirzenia na ich powierzchni biofilmu, dlatego stosuje si metody bezporedniego oszenia biaek na powierzchnie materiau, jak np. kolagenu [45, 91] lub biaek /ierajcych sekwencj nastpujcych aminokwasw: arginina-glicyna-asparagina g-Gly-Asp, RGD) [4], RGD, bior bezporedni udzia w przyleganiu komrek podoa, bowiem cz si z biakami surowicy i macierzy pozakomrkowej, n. z fibronektyn, witronektyn, kolagenem I typu, osteopontin i sialoproteinakoci [4], Integryny biaka receptorowe rozmieszczone na powierzchni kom, rozpoznaj waciw dla nich sekwencj aminokwasw i cz si z nimi [92]. ecno biaek RGD w biofilmie sprzyja nieselektywnemu przyleganiu komrek, itego podejmowane s prby z uyciem peptydw o duszych acuchach [93] peptydw innego typu ni RGD [94, 95], lub ich stosowania jednoczenie z czynami wzrostu [96]. Naley jednak bra pod uwag, e w fizjologicznie przebiecym procesie integracji biomateriau z tkankami skad biofilmu zmienia si :zasie, co moe niekorzystnie oddziaywa na naniesione biochemicznie biako, iko to moe take stwarza dogodne warunki dla adhezji bakterii [97]. Inny sposb biochemicznego modyfikowania powierzchni polega na stosowaniu ktrych czynnikw wzrostu, jak np. transformujcego czynnika wzrostu (TGF-|3l), /nnika wzrostu fibroblastw (FGF-2), ktre aktywizuj wzrost komrek koci , 99]. Czynniki te mona wprowadza bezporednio w miejsce przylegania tkanki oszczepu. Jednak nadal pozostaj nierozwizane problemy w jakim steniu i jak lgo stosowa czynniki wzrostu, aby uzyska optymalny osteotropowy efekt. Dlatego : prostsz metod jest zanurzanie wszczepu w roztworze biaek wzrostowych zporednio przed jego wszczepieniem. Dowiadczenia wykazay, e zanurzenie itezy wykonanej ze stopu tytanu w TGF-P poprawia odtwarzanie koci na granicy iteria-tkanka [98]. Podobny efekt uzyskano po zanurzeniu implantu w roztworze sfatazy zasadowej [100], Aby zmniejszy adsorpcj biaek na powierzchni tytanu stosuje si polietylenokol (PEG), ktry reaguje z grupami funkcyjnymi na powierzchni materiau lub i tworzy wizanie kowalencyjne z tlenkiem [101]. W celu zmniejszenia adhezji bakterii, na powierzchni biomateriau osadza si tybiotyki lub kwas salicylowy, albuminy, srebro [64, 65, 102, 103].

4.2. Metody

fizykochemiczne

ziaajc na powierzchni biomateriau czynnikami fizykochemicznymi mona nienia adunek elektrostatyczny, energi swobodn i skad chemiczny powierzchni. Badania dowiadczalne na zwierztach wykazay, e zarwno dodatnio [104], jak ujemnie naadowane powierzchnie tytanu [105] wzmagaj tworzenie koci wok szczepu. Natomiast podwyszenie energii swobodnej powierzchni, chocia zwik;a adhezj komrek do podoa [106], to jednak nie poprawia jakoci poczenia szczep-ko [107].

Byy rwnie podejmowane prby zwikszania liczby grup hydroksylowych w warstwie tlenkowej biomateriaw tytanowych. Liczb grup hydroksylowych mona zwikszy, stosujc np. plazmow metod sterylizacji, ale wiksz skutecznoci charakteryzuje si oddziaywanie silanami. Takie prby modyfikowania powierzchni podejmowano w przypadku biomateriaw wykonanych z tytanu lub stopw Ti6A14V, a take stopw z pamici ksztatu - NiTi [46, 108]. Wad tej metody jest to, e silany mog polimeryzowa w sposb niekontrolowany i tworzy wielowarstwowe pokrycie na powierzchni tlenkw. Metod obecnie najczciej wykorzystywan do zmiany skadu chemicznego powierzchni tytanowych implantw kostnych jest wytwarzanie powok fosforanw wapnia, ktre reagujc z macierz tkanki kostnej wzmacniaj poczenie materiau z koci [109, 110]. Fosforany wapnia, wrd ktrych naley wymieni hydroksyapatyt (HA), a - i [3- oraz amorficzny fosforan wapnia, stanowi najwaniejsz klas zwizkw modyfikujcych powierzchnie biomateriaw tytanowych. Naniesione fosforany wapnia naladuj naturalne czsteczki macierzy pozakomrkowej wytwarzanej w kociach. W badaniach dowiadczalnych wykazano, e krystaliczny HA jest bardzo stabilny w warunkach biologicznych [111]. Pozwala on na uzyskanie dobrego zespolenia implantu tytanowego z koci dziki wytworzeniu mikroszczeliny midzy implantem a koci (rys. 6.8).
Komrki oseoprogenitorowe

Rys. 6.8. Schemat osteointegracji wszczepu

Jeli mikroszczelina zapewnia mikroprzesuw wszczepu wzgldem koci rzdu 150 pm, to stwarza korzystne warunki dla wytworzenia na powierzchni materiau tkanki wknistej oraz osiedlenia si komrek progenitorowych koci [112]. Gdy wszczep jest pokryty HA, szczelina wypenia si mostkami tworzcymi si midzy koci a materiaem [113], a tkanka wknista po 12 tygodniach jest zastpowana tkank kostn [114, 115].

6.43. Metody fizyczne

Stosuje si rne techniki fizycznego modyfikowania powierzchni, od polerowania, szlifowania lub piaskowaniu, do wytwarzania warstw powierzchniowych o wymaganym skadzie chemicznym, mikroRtrukturze i topografii powierzchni, mechanicznego

litowania powierzchni przez np. rowkowanie lub ksztatowanie specjalnymi idami, jak np.: fotolitografi, laserem, promieniowaniem rentgenowskim lub :k elektronw [116]. 'odkrela si, e odpowiednie ksztatowanie powierzchni (rowki, bruzdy itp.) ,vala na ukierunkowanie wdrwki komrek. Metody molekularne i komputerowe izy obrazu, zastosowane w latach dziewidziesitych, umoliwiy badanie w spoilociowy zarwno zmian morfologicznych komrek, jak i ich aktywnoci ruchopod wpywem kontaktu z podoem o okrelonych parametrach fizycznych. \naliza wpywu morfologii powierzchni wszczepw tytanowych dla wsppracy oci bya przedmiotem wielu bada [32]. Wynika z nich, e morfologia porzchni powinna by dostosowana do funkcji, ktr ma spenia powierzchnia .czepu. Z obserwacji klinicznych wynika, e najlepsz integracj trzpienia endo:ezy z koci uzyskuje si, gdy chropowato powierzchni jest ksztatowana od piaskowania [117], natomiast np. rowkowanie aktywuje fibroblasty ludzkie syntezy fibronektyny [70], a osteoblasty do syntezy enzymw biorcych udzia rocesach mineralizacji koci [82],

eratura
A.G. Gristina. Implant failure and the immuno-incomponent fibro-inflammatory zone. Clin. Orthop. Related Res. 298(1994)106. B. Ivarsson, I. Lundstrom (1986). Physical characterization of protein adsorption on metal and metal oxide surfaces. W Critical Reviews in Biocompatibility". Ed. D.F. Wiliams. CRC Press. Boca Raton FL. s. 1-96. A.G. Gristina, J.W. Costerton. Bacterial adhesion to biomaterials and tissue. J. Bone Joint Surg. 67A(1985)264. D.A. Puelo, A. Nanci. Understanding and controlling the bone-implant interface. Biomaterials 29(1999)2311. L. Jonas, G. Fulda, C. Radeck et al. Biodgradation of titanium implants after long-time insertion used for the treatment of fractured upper and lower jaws through osteosynthesis: Elemental analysis by electron microscopy and EDX or EELS. Ultrastr Pathol 25(2001)375. G.J. Thompson, D.A. Puelo. Effects of sublethal metal ion concentration on osteogenic cells derived from bone marrow stromal cells. J. Appl. Biomater. 6(1995)249. G.J. Thompson, D.A. Puelo. Ti-6A1-4V ion solution inhibition of osteogenic cell phenotype as function of differentiation time-course in vitro. Biomaterials 17(1996)1949. K.G. Nichols, D.A. Puelo. Effects of metal ions on formation and function of osteoclastic cells in vitro. J. Biomed. Mater. Res. 35(1997)265. D.A. Puleo. Retention of enzymatic activity immobilised on silanized Co-Cr-Mo and Ti-6A1-4V. J. Biomed. Mater. Res. 37(1997)222-28. E.J. Evans. Cell damage in vitro following direct contact with fine particles of titanium, titanium alloy and cobalt-chrome-molybdenum alloy. Biomaterials 15(1994)713. H. Takei, D.P. Pioletti, S.Y. Kwon, K-L. Sung. Combined effect of titanium particles and T N F - a on the production of IL-6 by osteoblast-Iike cells. J. Biomed. Mater. Res. 52(2000)382. J.S. Sun, H. Lin, Y.H. Tsuang et al. Effect of ant-inflammatory medication on monocyte response to titanium particles. J. Biomed. Mater. Res. 52(2000)509.

13. T.T. Giant, J.J. Jacobs. Response of three murine macrophage populations to particulate debris: bone resporption in organ cultures. J. Orthop. Res. 12(1994)720. 14. R.E. Baier, A.E. Meyer, J.R. Natiella et al. Surface properties determine bioadhesive outcomes: methods and results. J. Biomed. Mater. Res. 18(1984)337. 15. B. Kasemo, J. Lausmaa. Material-tissue interfaces: the role of surface properties and processes. Environ. Health Perspect. 102(1994)41. 16. J. Lausmaa, B. Kasemo. Biomateria and implant surfaces: on the role of cleanliness, contamination, and preparation procedures. J. Biomed. Mater. Res. 22(1988)145. 17. B. Kasemo, J. Gold. Implant surfaces and interface processes. Adv. Dent. Res. 13(1999)8. 18. C. Ohitsuki, H. lida, S. Hayakawa, A. Osaka. Bioactivity of titanium treated with hydrogen peroxide solutions containing metal chlorides. J. Biomed. Mater. Res. 35(1997)39. 19. B. Feng, J. Weng, B.C. Yang, J.Y. Chen et al. Surface characterization of titanium and adsorption of bovine serum albumin. Mater. Charact. 49(2003)129. 20. S.A. Redey, S. Razzouk, C. Rey et al. Osteoclast adhesion and activity on synthetic hydroxyapatite, carbonated and natural calcium carbonate: relationship to surface energy. J. Colloid Interfucc Sci. 45(1999)140. 21. B. Kasemo. Biocompatibility of titanium implants: surface science aspects. J. Prosthet. Denl, 49(1983)832. 22. H. Nygren, P. Tengvall, I. Lundstrom. The initial reactions of T i 0 2 with blood. J. Biomed. Mat, Res. 34(1997)487. 23. J.-E. Sundgren, P. Bodo, I. Lundstrom. Auger electron spectroscopic studies of the interlace between human tissue and implants of titanium and stainless steel. J. Colloid Interlace Sci, 110(1986)9. 24. H. Nygren, S. Alaeddine, I. Lundstrom, K.E. Magnusson. Effect of surface wettability on protein adsorption and lateral diffusion. Analysis of data and a statistical model. Biophys. Chcm, 49(1994)263. 25. E. Czarnowska, T. Wierzcho, A. Maranda-Niedbala, E. Karczmarewicz. Improvement of titanium alloy for biomedical applications by nitriding and carbonitriding processes under glow discharge conditions. J. Mat. Sci. Med. 11(2000)1. 26. L.D. Dorr, R. Bloebaum, J. Emmanuel, R. Meldrum. Histologic, biochemical, and ion analysis of tissue and fluids retrieved during total hip arthroplasty. Clin. Orthop. 261(1990)82. 27. J.J. Jacobs, A.K. Skipor, L.M. Patterson et al. Metal release in patients who have had a primary arthroplasty. A perspective, controlled, longitudinal study, J. Bone Joint Surg. Am. 80(1998)1447. 28. C. Klauber, L.J. Lenz, P.J. Henry. Oxide thickness and surface contamination of six endosseous dental implants determined by electron spectroscopy for chemical analysis: a preliminary report. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 5(1990)264. 29. C.M. Stanford, J.C. Keller, M. Solursh. Bone cell expression on titanium surfaces is altered by sterilization treatments. J. Dent. Res. 73(1994)1061. 30. E. Czarnowska, A. Sowiska, T. Wierzcho, A. Czyrska-Filemonowicz. The effect of nitriding titanium alloy under glow discharge conditions and sterilization processes on biocompatibilily. Eur. Cell Mat. 1(2001)76. 31. K.M. Swart, J.C. Keller, J.P. Wightman et al. Short-term plasma-cleaning treatments enhance in vitro osteoblast attachment to titanium. J. Oral Implantol. 18(1992)130. 32. A. Wennerberg. The role of surface roughness for implant incorporation in bone. Cells and Materials 9(1999)1. 33. L. Rasmusson, N. Meredith, K.E. Kahnberg, L. Sennerby. Stability assessment and histology of titanium implants placed simultaneously with autogenous on lay bone in rabbit tibia. Int. J. Oral Maxillofac. Surg. 27(1998)229. 34. A. Curtis, C. Wilkinson, Reaction of cells to nanotopography. Cell Mol. Biol, Letters 2(1997)9. 35. A.S.G. Curtis, C.D.W, WllkliiKon. Reactions of cells to topography. J. Biomater. Sci. Polymer. 9(1998)1313.

F. Cooper. A role for surface topography in creating and maintaining bone at titanium endosous implants. J. Prosthetic Dent. 84(2000)522. .M. Lotz, C.A. Bursdal, H.P. Erickson, D.R. McClay. Cell adhesion to fibronectin and tenascin: uantitative measurements of initial binding and subsequent strengthening response. J. Cell Biol. 19(1989)1795. M. Sheltton, A.C. Rasmusen, J.E. Davies. Protein adsorption at the interface between charged >lymer substrata and migrating osteoblasts. Biomaterials 9(1988)24. .R. Howlett, M.D.M. Evans, W.R. Walsh et al. Mechanism of initial attachment of cells derived om human bone to commonly used prosthetic materials during cell culture. Biomaterials 5(1994)213. Kanagaraja, A. Wennerberg, C. Erikson, H. Nygren. Cellular reactions and bone apposition i titanium surfaces with different surface roughness and oxide thickness cleaned by oxidation, iomaterials 22(2001)1809. . Tengvall (2001). Proteins at Titanium Interfaces. W Titanium in Medicine". Eds. D.M. Brustte, P. Tengvall, M. Textor, P. Thomson. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg, New York. 458-480. I.E. McAlarney, R. Skalak, S. Kim et al. TEM immunogold staining of C3 from plasma onto tanium oxides. J. Biomed. Mater. Res. 25(1991)845. .E. Lynch, D. Buser, R.A. Hernandez et al. Effects of the platelet-derived growth factor/insulinlike growth factor-I combination on the bone regeneration around titanium dental implants. Reults of a pilot study in beagle dogs. J. Peridontol. 62(1991)710. ).R. Summer, T.M. Turner, R.M. Urban et al. Locally delivered rhTGF-beta2 enhances bone igrowth and bone regeneration at local and remote sites of skeletal injury. J. Orthop. Res. 9(2001)85. ).A. Puleo. Release and retention of biomolecules in collagen deposited on orthopedic biomateials. Artif. Cells Blood Substit. Immobil. Biotechnol. 27(1999)65. C. Endo. Chemical modification of metallic implant surfaces with biofunctional proteins (Part 1). Molecular structure and biological activity of modified NiTi alloy surface. Dent. Mater. J. 14(1995) 185. Hunter, C.W. Archer, P S. Walker, G.W. Blunn. Attachment and proliferation of osteoblasts ind fibroblasts on biomaterials for orthopaedic use. Biomaterials 16(1995)287. l.G. Richards, G.R.H. Owen, B.A. Rahn, I. Gwynn. A quantitative method of measuring cellsubstrate adhesion areas. Cell Mater. 7(1997)15. 3.D. Boyan, T.W. Hummert, K. Kieswetter et al. Effect of titanium surface on chondrocytes and osteoblasts in vitro. Scan. Electron Microsc. (Cells & Materials) 5(1995)323. fC.T. Bowers, J.C. Keller, B.A. Randoph et al. Optimization of surface micromorphology for jnhanced osteoblast responses in vitro. Int. J. Oral. Maxillofac. 7(1992)302. I. Lincks, B.D. Boyan, C.R. Blanchard et al. Response of MG63 osteoblast-like cells to titanium and titanium alloy is dependent on surface roughness and composition. Biomaterials 19(1998)2219. B.D. Boyan, V.L. Syvia, Y. Liu, R. Sagun et al. Surface roughness mediates its effects on osteoblasts via protein kinase A and phospholipase A2. Biomaterials 20(1999)2305. J.C. Keller, C.M. Stanford, J.P. Wightman et al. Characterization of titanium implant surfaces III. J. Biomed. Mater. Res. 28(1994)939. J.Y. Martin, Z. Schwartz, T.W. Hummert et al. Effect of titanium surface roughness on proliferation, differentiation, and protein synthesis of human osteoblast-like cells (MG63). J. Biomed. Mater. Res. 29(1995)389. H. Nygren, C. Eriksson, J. Lausmaa. Adhesion and activation of platelets and polymorphonuclear granulocyte cells at T I 0 2 surfaces. J. Lab. Clin. Med. 129(1997)35. B. Haimovich, L. Lipfcst, J.S. Brugge, S.J. Shattil. Tyrosine phosphorylation and cytoskeletal reorganization in platelets arc triggered by interaction of intcgrin receptors with their immobilized ligands. J. Biol, Chom. 268(1993)158.

57. R.R. Gatewood, C.M. Cobb, W.J. Killoy. Microbial colonization on natural tooth structure compared with smooth and plasma-sprayed dental implant surfaces. Clin. Oral Implants Res. 4(1993)53. 58. D. Kohavi, R. Greenberg, E. Raviv, M.N. Sela. Subgingival and supragingival microbial flora around healthy osseointegrated implant in partially edentulous patients. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 9(1994)673. 59. A. Leonhardt, J. Olsson, G. Dahlen. Bacterial colonization on titanium, hydroxyapatite, and amalgam surfaces in vivo. J. Dent. Res. 74(1995)1607. 60. M. Yoshinari, Y. Oda, T. Kato et al. Influence of surface modifications to titanium on oral bacterial adhesion in vitro. J. Biomed. Mater. Res. 52(2000)388. 61. D.T.H. Wassell, G. Emberg. Adsorption of bovine albumin on titanium powder. Biomaterials 17(1996)859. 62. E. Barth, T. Sullivan, E. Berg, Q.N. Myrvik. Chemiluminescent responses of macrophages exposed to biomaterials: A biocompatibility screening test. J. Invest. Surg. 1(1988)291. 63. B.L. Gabriel, J. Gold, A.G. Gristina et al. Site-specific adhesion of Staphylococcus epidermidis (RP12) in Ti-AL-V metal system. Biomaterials 15(1994)628. 64. S.G. McDowell, Y.H. An, R.A. Draughn, R.J. Friedman. Application of a fluorescent redox dye for enumeration of metabolically active bacteria on albumin-coated titanium surfaces. Lett. Appl. Microbiol. 21(1995)1. 65. Y.H. An, G.W. Stuart, S.J. McDowell et al. Prevention of bacterial adherence to implant surfaces with crosslinked albumin coating in vitro. J. Orthoped. Res. 14(1996)846. 66. J. Folkman, A. Moscona. Role of cell-shape changes and gene expression. Nature 273(1978)345. 67. F.M. Watt, P.W. Jordan, C.H. O'Neill. Cell shape controls terminal differentiation of human epidermal keratinocytes. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 85(1988)5576. 68. C.S. Chen, M. Mrkisch, S. Huang S et al. Geometric control of cell life and death. Scicnee 276(1997)1425. 69. R.K. Sinha, R.S. Tuan. Regulation of human osteoblast integryn expression by orthopedic implant materials. Bone 18(1996)451. 70. L. Chou, J.D. Firth, V.J. Uitto, D.M. Brunette. Substratum surface topography alters cell shape and regulates fibronectin mRNA level, mRNA stability, secretion and assembly in human fibroblast. J. Cell Sci. 108(1995)1563. 71. L. Chou, J.D. Firth, V.J. Uitto, D.M. Brunette. Effects of titanium substratum and grooved surface topography on metalloproteinase 2 expression in human fibroblasts. J. Biomed. Mater. Res. 39(1998)39, 437. 72. Z. Werb, R.M. Hembry, G. Murphy, J. Aggeler. Commitment to expression of the metal locndopeptidases, collagenase and stromelysin relationship of inducing events to changes in cytoskelctal architecture. J. Cell Biol. 102(1986)697. 73. D.M. Brunette, B. Chehroudi. The effects of the surface topography of micromachined titanium substrata on cell behavior in vitro and in vivo. J. Biomech. Eng. 121(1999)49. 74. M. Ahmad, D. Gawronski, J. Blum et al. Differential response of human osteoblast-like cells to commercially pure (CP) titanium grades 1 and 4. J. Biomed. Mater. Res. 46(1999)121. 75. P.B. Noble. Extracellular matrix and cell migration, locomotory characteristcs of MOS11 cells within a three dimensional hydrated collagen lattice. J. Cell Sci. 87(1987)241. 76. K. Bordji, J.Y. Jouzeau, D. Mainard et al. Cytocompatibility of Ti-6A1-4V and Ti-5Al-2. 5Fc alloys according to three surface treatments using human fibroblasts and osteoblasts. Biomaterials 17(1996)929. 77. E. Czarnowska, T. Wierzchori, A. Maranda-Niedbala. Properties at the surface layer on titanium alloy and their biocompatibility in vitro tests. J. Mat. Proc. Tech. 92-93(1996)190. 78. D.E. Ingber, L. Dike, L. Hansen et al. Cellular tensegrity exploring how mechanical changes in the cytoskelcton regulate cell growth, migration and tissue pattern during morphogenesis. Int. Rev. Cytology 150(1994)173,

.K. Harris. Polarity and polarization of fibroblasts in culture. Adv. Mol. Cell Biol. 5(1998)201. .. Damji, L. Weston, D.M. Brunette. Directed confrontations between fibroblasts and epithelial ills on micromachined grooved substrata. Exp. Cell Res. 228(1996)114. >. Chehroudi, T.R. Gould, D.M. Brunette. Effects of a grooved epoxy substratum on epithelial ell behavior in vitro and in vivo. J. Biomed. Mater. Res. 122(1988)459. t. Chehroudi, D. McDonnel, D.M. Brunette. The effect of micromachined surfaces on formation if bonelike tissue on subcutaneous implants as asssessed by radiography and computer image irocessing. J. Biomed. Mater. Sci. 34(1997)279. 3.A. Dunn, J.P. Heath. A new hypothesis of contact guidance in tissue cells. Exp. Cell Biol. 01(1976)1. i.F. Walboomers, J.A. Jansen. Cell and tissue behavior on micro-grooved surfaces. Odontology 39(2001)2. B. Chehroudi, J. Ratkay, D.M. Brunette. The role of implant surface geometry on mineralization in vivo and in vitro, a transmission and scanning electron microscopic study. Cells Mat. 2(1991)89. M. Kononen, M. Horami, J. Kivalathi et al. Effects of surface processing on the attachment, orientation, and proliferation of human gingival fibroblasts on titanium. J. Biomed. Mater. Res. 26(1992)1325. M. Riehle, D. Ferris, D. Hamilton, A. Curtis. Cell behavior in tubes. Exp. Biol. Online 3(1998)2. H. Selye, Y. Lemire, E. Bajuscz. Induction of bone cartilage and haemopoietic tissue by subcutaneously implanted tissue diaphragms. Roux Archiv. Entwicklungs Mechanik 141(1960)572. J. Qu, B. Chehroudi, D.M. Brunette. The use of micromachined surfaces to investigate the cell behavioral factors essential to osseointegration. Oral Dis. 2(1996)102. C. Maniatopoulos, R.M. Pillar, D.C. Smith. Threaded versus porous surface designs for implant stabilization in bone endodontic implant model. Biomed. Mater. Res. 20(1986)1309. C.M. Agrawal, A. Pennick, X. Wang, R.C. Schenck. Porous-coated titanium implant impregnated with a biodegradable protein delivery system. J. Biomed. Mater. Res. 36(1997)516. S.M. Albeda, C.A. Buck. Integrins and other cell adhesion molecules. FASEB J. 4(1990)2868. A. Rezania, C.H. Thomas, A.B. Branger et al. The detachment strength and morphology of bone cells contacting materials modified with a peptide sequence found within bone sialoprotein. J. Biomed. Mater. Res. 37(1997)9. K.C. Dee, T.T. Andersen, R. Bizios. Design and function of novel-adhesive peptides for chemical modification of biomaterials. J. Biomed. Mater. Res. 40(1998)371. A. Rezania, K.E. Healy. Biomimetic peptide surfaces that regulate adhesion, spreading, cytoskeletal organization, and mineralization of the matrix deposited by osteoblast-like cells. Biotechnol. Prog. 15(1999)19. K.C. Dee, D.C. Rueger, T.T. Anderson, R. Bizios. Conditions which promote mineralization at the bone-implant interface: a model in vitro study. Biomaterials 17(1996)209. A.G. Gristina. Biomaterial-centered infection: microbial adhesion versus tissue integration. Science 237(1887)1588. M. Lind, S. Overgaard, T. Nguyen et al. Transforming growth factor-b stimulates bone on-growth. Hydroxyapatite-coated implants studied in dogs. Acta Orthop. Scand. 67(1996)611. M. Lind. Growth Factor stimulation of bone healing. Effects on osteoblasts, osteomies, and implant fixation. Acta Othop. Scand. Suppl. 283(1998)2. A. Piattelli, A. Scarano, M. Corigliano, M. Piattelli. Effects of alkaline phosphatase on bone healing around plasma-sprayed titanium implants: a pilot study in rabbits. Biomaterials 17(1996)1443. S.-J. Xiao, G. Kenausis, M. Textor. Biochemical modification of titanium surfaces. W Titanium in Medicine". Eds. D.M. Brunette, P. Tengvall, M. Textor, P. Thomson. Springer-Verlag. Berlin, Mcidclhera. Now York, s. 418-449.

102. J.W.C. Leung, G.T.C. Lau, J.J.Y. Sung, J.W. Costcrton. Decreased hactcriul udhcrcncc (o liver-coated stent material: an in vitro study. Gastrointest. Endose. 38(1992)338. 103. J. Olsson, Y. van der Heijde, K. Holmberg. Plaque formation In vivo and bacterial attachment in vitro on permeability hydrophobic and hydrophilic surfaces. Caries Res. 26(1992)428. 104. N. Hamamoto, Y. Hamamoto, T. Nakajima, H. Ozawa. Histological, histochcmical and ultrastructural study on the effects of surface charge on bone formation in the rabbit mandible. Arch. Oral. Biol. 40(1995)97. 105. M. Krukowski, R.A. Shively, P. Osdoby, B.L. Eppley. Stimulation of craniofacial and intramedullary bone formation by negatively charged beads. J. Oral Maxillofac. Surg. 48(1990)468. 106. R.E. Baier, A.E. Meyer AE. Implant surface preparation. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 3(1988)9. 107. A. Wennerberg, P. Bolind, T. Albrektsson. Glow-discharge pretreated implants combined with temporary bone ischemia. Swed. Dent. J. 15(1991)95. 108. A. Nanci, J.D. Wuest, L. Peru et al. Chemical modification of titanium surfaces for covalent attachment of biological molecules. J. Biomed. Mater. Res. 40(1998)324. 109. W.J. Dhert. Retrieval studies on calcium phosphate-coated implants. Med. Prog. Technol. 20(1994)143. 110. E.P. Frankenburg, S.A. Goldstein, T.W. Bauer et al. Biomechanical and histological evaluation of a calcium phosphate cement. J. Bone Jt. Surg. Am. 80(1998)1112. 111. E. Horowitz, J.E. Parr. Characterization and performance of calcium phosphate coatings for implants. ASTM STP 1996. Am Society for Testing and Materials Philadephia. 112. H.U. Cameron, R.M. Pillar, I. Macnab. The effect of movement on the bonding of porous metal to bone. J. BioMed. Mater. Res. 7(1973)301. 113. K. Soballe, E.S. Hansen. HA coating enhances fixation of porous coated implants. Acta Orthop. Scan. 60(1990)299. 114. K. Soballe, E.S. Hansen, H. Brockstedt-Rasmussen et al. Tissue ingrowth into titanium and hydroxyapatite-coated implants during stable and unstable mechanical conditions. J. Orthop. Res. 10(1992)285. 115. K. Soballe. The role of H-A. C. in ingrowth protehses. W Hydroxyapatite ceramic, a decade of experience in hip arthroplasty. Furlong Research Foudation. London 1995. s. 57-67, 116. J. Sroka. Zjawisko naprowadzania komrek zwierzcych przez kontakt z podoem - wy kory,yntanie w praktyce klinicznej. Postpy Biol. Kom. 28(2001)63. 117. A. Wennerberg, C. Hallgren, C. Johansson, S. Danieli. A histomorphometric evaluation of screw-shaped implants each prepared with two surface roughnesses. Clin. Oral Implants Res, 9(1998)11.

Zastosowanie biomateriaw tytanowych w medycynie

tan i jego stopy s stosowane m.in. w chirurgii kostnej jako endoprotezy, zczepy zbowe, mostki, zespolenia, aparaty ortodoncyjne, w audiologii do mocoinia staych aparatw suchowych oraz w kardiologii do wytwarzania elementw ichanicznych zastawek serca, rozrusznikw serca, pomp wspomagajcych prac ca i podajcych leki.

1. Zastosowanie biomateriaw tytanowych w chirurgii kostnej

adania przedkliniczne wykazay, e regeneracja tkanki kostnej zachodzi lepiej ok wszczepw wykonanych z tytanu ni ze stopw tytanu, co jest zwizane powstawaniem na tytanie jednorodnej struktury Ti0 2 . [1, 2]. Regeneracja koci iley rwnie od umocowania elementu wszczepianego. Najszybciej procesy rege2racji zachodz wok wszczepw, ktre pozwalaj na mikroprzesuw wszczepu obszarze materia-tkanka kostna [3, 4]. Inne czynniki wpywajce na osteointeracj wszczepw zostay wymienione w tabeli 7.1.
Tabela 7.1 Czynniki odgrywajce rol w osteointegracji wszczepu Biozgodno wszczepu Konstrukcja mocowania wszczepu Waciwoci fizykochemiczne powierzchni Zastosowana technika chirurgiczna Stan chorego Biomechaniczne pooenie wszczepu

Wszczepienie elementu wykonanego z tytanu lub jego stopw do koci wie si i wykonaniem zabiegu chirurgicznego, co powoduje, e biomateria podlega dziaaniu rnych skadnikw pynw ustrojowych i macierzy pozakomrkowej. Skad mikrorodowiska otaczajcego wszczep zmienia si w czasie. Kolejno zjawisk towarzyszcych osteointegracji wszczepu przedstawiono w tabeli 7.2.

Tta#ln 1 i
Zjawiska biologiczne zwizane z oNtcolnlc||rui'Ji( WNxrMpu Czas 0 - 2 dni Proces Formowanie i stabilizacja skrzepu Formowanie krwiaka, aktywacja komrek mezenchymalnych Komrki blurtM ml/lal Pytki krwi, komrki odpowledil immu nologicznej Multipotcntnc komrki mc/.cnchynuilno, progenitorowc komrki koici

2 - 3 dni

3 - 1 0 dni

Proliferacja komrek osteoprogenitorowych Preosteoblasty i ich rnicowanie w osteoblasty, synteza czynnikw wzrostowych, formowanie osteonw Osteoblasty Dojrzewanie osteonw Dojrzewanie koci Osteoblasty Osteocyty Osteocyty, osteoblasty, osteoklasty

1 - 3 tydzie 3 - 4 tydzie

4 tydzie

Przebudowa koci

Czstki osadzajce si w tym okresie na powierzchni biomateriau modyfikuj procesy adhezji komrkowej. Skrzepy utworzone przez pytki krwi i krwinki s pierwszym zjawiskiem towarzyszcym zabiegowi. Tworzenie skrzepw zachodzi wskutek wydzielania przez pytki krwi takich czynnikw, jak: transformujcy czynnik wzrostu P (TGF-P) i pytkopochodny czynnik wzrostu (PDGF), cytokin i prostaglandyna E 2 (PGE 2 ). Obok pytek krwi, w skrzepie s obecne fibryna, fibronektynu i kwas hialuronowy, ktre zwikszaj adsorpcj krcych czynnikw wzrostu i cytokin. Wszystkie wymienione elementy s wanymi czynnikami rodowiska nu styku materia-tkanka, ktre wpywaj na to, jakie komrki i w jakiej iloci bd adherowa na powierzchni wszczepu. Skutki wpywu waciwoci powierzchni materiau s widoczne w cigu kilku minut od wszczepienia biomateriau, wpywajc nu rodzaj i ilo odkadanych na powierzchni biaek, lipidw i jonw! Biaka, jak albumina i immunoglobulina G oraz fibronektyna, odkadaj si niemal natychmiast [4, 5]. Rola topografii powierzchni tytanu w procesach integracji z koci bya przedmiotem wielu bada in vivo. Badania prowadzone na psach [6] i ludziach [7] wykazay, e osteointegracja wszczepw tytanowych o rozwinitej powierzchni jest lepsza ni gadkich. Integracja wszczepu zaley nie tylko od migracji komrek progenitorowych koci na powierzchni biomateriau i ich rnicowania w sekrecyjne osteoblasty, ale take od formowania nowej tkanki kostnej na powierzchni koci uszkodzonej w czasie zabiegu (rys. 6.8). Formowanie nowej tkanki kostnej w kierunku szczeliny midzy wszczepem a traumatycznie uszkodzon koci jest regulowane dziaaniem mediatorw uwalnianych przez komrki zudherowane na powierzchni biomateriau. Wzajemne oddziaywanie komrek regenerujcej koci i komrek osadzonych na biomuteriulc

ograniczane wielkoci szczeliny pomidzy nimi. Bloebaum i wsp. wykazali, e lochodzi do wronicia wszczepu w ko jeli szczelina jest wiksza ni 50 pm Wielko powstajcej szczeliny zaley od topografii powierzchni, tosowane obecnie w chirurgii kostnej biomateriay tytanowe mog, na skutek iej odpornoci na zuycie przez tarcie, indukowa liz koci. Wyeliminowanie yady materiaw tytanowych to wyzwanie dla inynierii powierzchni, szczegln y jednoczenie modyfikacja warstwy powierzchniowej biomateriau zwikszy no integracji wszczepu z tkankami.

Zastosowanie biomateriaw tytanowych w stomatologii i ortodoncji

d biomateriaw stosowanych w stomatologii i ortodoncji tytan ma swoj mtowan pozycj, mimo problemw technologicznych wystpujcych w proceodlewania gotowych elementw oraz uzyskaniem dobrego poczenia tytanu ateriaami ceramicznymi [9-11]. Z tytanu i jego stopw, w kombinacji z tworami sztucznymi lub ceramik oraz kompozytami, wytwarza si wszczepy owe, protezy stomatologiczne, uzupenienia ubytkw zbowych oraz elementy ratw ortodontycznych. Schemat tkanek otaczajcych wszczep zbowy przedstano na rys. 7.1.
Nabonek dzisa Nabonek czcy Torebka wknista SililiMS \ Nabonek rowkowy Ko Wszczep tytanowy < > 1 Rys. 7.1. Schemat tkanek otaczajcych wszczep zbowy

Badania wykazuj, e torebka wknista otaczajca wszczep ma inn struktur torebka otaczajca naturalny zb. Jest ona zbudowana gwnie z kolagenu, zajra mao fibroblastw i prawie brak jest naczy krwiononych [12-14], Proces >alny pojawiajcy si wok wszczepu wystpuje gwnie w czci torebki stykaej si z nabonkiem rowkowym. W nacieku zapalnym wykrywa si limfocyty T, ikrofagi, neutrofile, limfocyty B, a wic komrki charakterystyczne dla swoistej powiedzi immunologicznej na infekcje bakteryjne [15, 16]. Wiadomo, e w przyiku biomuteriuw stosowanych w jamie ustnej nie do uniknicia s takie infek-

cje. Toczcy si proces zapalny prowadzi nie tylko do zmian patologicznych w tkankach mikkich kontaktujcych si z biomateriaem, ale take w tkance kostnej. Implanty zbowe, podobnie jak i inne wszczepy tytanowe np. endoprotezy, uwalniaj jony i czstki materiau do otaczajcych tkanek [17, 18], ktre s pochaniane przez makrofagi i fibroblasty [19-21], Zjawisko to jest szczeglnie nasilone w przypadku wszczepw tytanowych o porowatej powierzchni [17]. Wykazano, e w czasie przebywania w organizmie, wszczepy z powok natryskiwanego plazmowo tytanu wykazuj znamienny ubytek gruboci wytworzonej warstwy w porwnaniu ze wszczepami kontrolnymi [22-24]. Przyczynia to si m.in. do wypadania implantw zbowych. W ortodoncji gwnie stosuje si nitinol, jednak przechodzenie niklu do otaczajcych tkanek czsto powoduje reakcje alergiczne [25]. Stosowane obecnie w ortodoncji druty, wykonane z nitinolu, pokrywa si polimerami, aby chroni przed szkodliwym oddziaywaniem niklu i korozj stopu pod wpywem liny obecnej w jamie ustnej [26]. Prowadzone s rwnie w tym przypadku badania nad zastosowaniem technik inynierii powierzchni, by uzyska biomateriay odporne na korozj i nie uwalniajce szkodliwych skadnikw do tkanek.

7.3. Zastosowanie biomateriaw tytanowych w kardiologii

Z tytanu i jego stopw gwnie wykonywane s zastawki serca, obudowy elektrostymulatorw, stenty i inne akcesoria uywane do plastyki naczy oraz systemy wspomagania lewej komory serca (LVDS) i pompy infuzyjne do podawania lekw. Kontakt biomateriau z krwi indukuje procesy prowadzce do formowaniu zakrzepu i aktywacji ukadu dopeniacza (skadnikw obecnych w surowicy krwi w postaci proenzymw, aktywowanych m.in. przez materia i poredniczcych w reakcjach oglnoustrojowych, jak: odczyn zapalny, fibrynoliza, wykrzepianie wewntrznaczyniowe) [27]. Pierwszym etapem acucha reakcji jest adsorpcja biaek krwi na biomateriale, nastpnie adhezja i aktywacja pytek krwi. W aktywacji pytek bierze udzia kolagen (skadnik macierzy pozakomrkowej ciany naczyniu), biaka surowicy i produkty metaboliczne pytek, np. ADP, tromboxan A 2 [28], Procesy te s modyfikowane przez przepyw krwi, szczeglnie przez dziaanie siy cinajcej, tzn. siy tarcia lepkiej krwi ocierajcej si o cian naczynia (ang. shear stress). Sztuczne zastawki charakteryzuje oddziaywanie krtkotrwaej, ale stosunkowo duej siy cinajcej, ktra uszkadza krwinki czerwone [29], natomiast stenty aktywuj pytki krwi [30]. Zaznaczy naley, e dziaanie siy cinajcej jest naturalnym aktywatorem pytek krwi. Pierwsza zastawka tytanowa z silikonow kulk zamykajc przepyw zostaa zastosowana w 1965 r. Jej wudumi by wysoki tromboembolizm (zatorowo skrzeplinowu) i hamowanie przepywu krwi, Pniej podejmowano prby modyfikowania konstrukcji zastawki oraz jej powierzchni przez zastosowanie m.in. powok teflonowych i wglowych.

[jczciej uywan zastawk mechaniczn bya zastawka z tytanowym pierliem i dyskiem, z wytworzon powok wglow, otwierajcym si pod ktem 15 stopni [31]. Czsto stosowanym materiaem jest take polytetrafluoroetylen lub iretan [31]. Tytan uwaany jest za bezpieczny materia konstrukcyjny mechaniczi zastawek, jedynie niska odporno na zuycie jest jego powan wad [32], std stosuje si rne metody inynierii powierzchni. Mimo stosowania u chorych izczepionymi mechanicznymi zastawkami lekw antykoagulacyjnych, tromboembwystpuje w 1 - 5 % przypadkw i zaley od pooenia zastawki w stosunku do pywu krwi [33]. Obecnie najczciej stosuje si zastawki trjlistne. Itenty stosuje si do rozszerzania zwonych naczy wiecowych. I chocia chorzy oonymi stentami s poddawani terapii antykoagulacyjnej, to jednak u okoo 2% -ych wystpuje podostre wykrzepianie krwi [34, 35]. Ponadto czsto u chorych oonymi stentami dochodzi do restenozy (nawrotu zwenia wiata naczynia). > ten ty wykonuje si ze stali 316L, tantalu, zota lub Vitalium [28]. Aby zredu'a ich trombogenne waciwoci czsto pokrywa si je rozpuszczalnym kwasem laktydowym z wbudowanymi inhibitorami trombiny i inhibitorem agregacji ek [36], powok wglow [37, 38] lub heparyn [39]. Obserwacje kliniczne itw wykonanych z rnych materiaw metalicznych wykazay, e lepsz biodno z krwi wykazuj stenty o redniohydrofilowej powierzchni. W tabeli 7.3 odstawiono charakterystyk zwilalnoci materiaw metalicznych stosowanych wytwarzania stentw.
Tabela 7.3 t zwilania przez krew niektrych biomateriaw metalicznych i warstw powierzchniowych Materia tan otek tytanu amentopodobny wgiel (DLC) JtO ii austenityczna Kt zwilania 36 45 56 50 60 Pimiennictwo 40 40 40 41 28

Coraz czciej podejmowane s prby modyfikowania powierzchni stentw przez isowanie obrbek powierzchniowych, jak np. procesw utleniania, metody RFCVD adio Frequency Chemical Vapour Deposition) i azotowania jarzeniowego [42], Inn, wan grup akcesoriw tytanowych stosowanych w kardiologii stanowi udowy, przewody, pojemniki rozrusznikw serca i automatycznych defribrylatow. Elektrody rozrusznikw serca s pokrywane azotkiem tytanu (TiN) materian o wysokiej biozgodnoci i odpowiednich waciwociach elektrycznych [43], Ze stopu tytanu wykonuje si rwnie system wspomagania lewej komory serca ,VAD), tj. pomp czc koniuszek lewej komory serca z aort. Obecnie na

rynku s dostpne dwa typy LV AD: jeden pokryty od rodka poliuretanem i drugi, z komor pompujc wykonan ze stopu Ti6A14V o porowatej wewntrznej powierzchni, co uatwia wrastanie rdbonkw naczyniowych, ktrych prawidowe funkcjonowanie chroni przed tworzeniem si zakrzepw krwi [44]. Niestety, stosowaniu tej pompy towarzyszy rwnie wysokie ryzyko powstawania zakrzepw na zastawce [44]. Dotychczas stosowane w kardiologii biomateriay charakteryzuje dua sia tarcia, powstajca midzy przepywajca krwi a powierzchni materiau, co w efekcie prowadzi do uszkodzenia elementw morfotycznych krwi. W wietle dotychczasowych wynikw bada in vitro i obserwacji klinicznych wydaje si, e zwilalno powierzchni biomateriau jest czynnikiem majcym najwikszy wpyw na warto siy cinajcej i ten parametr powinien by brany pod uwag, szczeglnie przy opracowywaniu nowych materiaw kontaktujcych si z krwi.

7.4. Zastosowanie biomateriaw tytanowych w audiologii

W aparatach suchowych, ktre s na stae poczone z wyrostkiem sutkowatym koci skroniowej, element zakotwiczajcy jest wykonany z tytanu. Fale dwikowe s przenoszone przez tkank kostn do limaka (cz ucha wewntrznego, ktra jest zwinitym kanaem zawierajcym narzd recepcyjny suchu zwany narzdem Cortiego). Schemat przewodnictwa kostnego midzy przekanikiem dwikw a limakiem ilustruje rys. 7.2.
ruba tytanowa Ko

Ucho zewntr lanay pkoliste)

Rys. 7.2. Schemat przewodnictw koitncgo midzy przekanikiem dwikw a uchem wewntrznym

Obserwacje kliniczne wskazuj, e najczstsz patologi zakotwiczenia aparatu koci czaszki jest wystpowanie u 25-30% chorych reakcji skrnych [45]. Przyyn tych reakcji s infekcje bakteryjne, prawdopodobnie potgowane przez hydroowe waciwoci powierzchni tytanu [46]. Badania zmienionych patologicznie inek otaczajcych wszczep wykazay obecno w nich duych naciekw zapalnych, )kalizowanych gwnie w czci zewntrznej skry [47], Makrofagi, licznie wystjce w tych naciekach, wykazuj wysok ekspresj prozapalnych cytokin jak IL-la, -6, FGF-a [48]. Dla pacjentw ze staym aparatem suchowym, zamocowanym do koci czaszki jawiajce si zapalenia skry s powan wad i dlatego w przyszoci oczekuje si iwych rozwiza materiaowych z zastosowaniem metod inynierii powierzchni.

iteratura
. C.B. Johansson, C.-H. Han, A. Wennerberg, T. Albrektsson. A quantitative comparison of machined commercially pure titanium and titanium-aluminium-vanadium implants in rabbit bone. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 13(1998)315. . C.H. Han, C.B. Johansson, A. Wennerberg, T. Alberktsson. Quantitative and qualitative investigations of surface enlarged titanium and titanium alloy implants. Clin. Oral Implants Res. 9(1998)1. . J.B. Brunski, A.F. Moccia, S.R. Pollack, E. Korostoff, Trachtenberg DI. The influence of functional use of endosseous implants on the tissue-implant interface. Histological aspects. J. Dent. Res. 58(1979)1953. . B.D. Boyan, T.W. Hummert, K. Kieswetter et al. Effect of titanium surface on chondrocytes and osteoblasts in vitro. Scan. Electron Microsc. (Cells Mat.). 5(1995)323. . B.D. Boyan, S. Lossdorfer, L. Wang et al. Osteoblasts generate and osteogenic microenvironment when grown on surfaces with rough microtopographies. Eur. Cell Mater. 3(2003)15. . D.L. Cohran, P.V. Numikoski, F.L. Higgenbottom et al. Evaluation of an endosseous titanium implant with a sandblasted and acid-etched surface in the canine mandible. Radiographic results. Clin. Oral Implants Res. 7(1996)240. . D. Buser, R. Mericske-Stern, J.P. Bernard et al. Long-term evaluation of non-submerged ITI implants. Part 1: 8 years life table anlysis of a prospective multi-center study with 2359 implants. Clin. Oral Implants Res. 8(1997)161. . R.D. Bloebaum, K.N. Bachus, N.G. Momberger, A.A. Hofman. Mineral apposition rates of human cancellous bone at the interface of porous coated implant. J. Biomed. Mater. Res. 28(1994)537. . O. Miyakawa, K. Watanabe, S. Okawa et al. Layered structure of cast titanium surface. Dent. Mater. J. 8(1989)175. . H. Kimura, C.J. Horng, M. Okazaki, J. Takahashi. Oxidation effects on porcelain-titanium interface reactions and bone strength. Dent. Mat. J. 9(1990)91. . T. Togaya, M. Suzuki, S. Tsutsumi, K. Ida. An application of pure titanium to the metal porelain system. Dent. Mat. J. 2(1983)210. . D.E. Steflik, R.V. McKinney, G.R. Parr et al. What we know about the interface between implants and osft tissue. Oral Maxillfac. Surg. Clin. North Am. 3(1991)775. . I. Abrahamsson, T. Berglundh, J. Wennstrom, J. Lindhe. The peri-implant hard and soft tissues at different implant systems. A comparative study in the dog. Clin. Oral Implants Res. 7(1996)212.

14. T. Berglundh, J. Lindhe, K. Jonsson, I. Ericsson. The topography of the vascular systems in the peridontal and peri-implant tissue in the dog. J. Clin. Peridontol. 21(1994)189. 15. G.J. Seymour, E. Gemmell, L.J. Lenz et al. Immunohistochemical analysisi of the inflammatory infiltrates associated with osseointegrated implants. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 4(1989)191, 16. M.S. Tonetti, M. Imboden, L. Gerber, N.P. Lang. Compartmentalization of inflammatory cell phenotypes in normal gingiva and peri-implant keratinized mucosa. J. Clin. Peridontol. 22(1995)735. 17. J.C. Keller, F.A. Young, B. Hansel. Systemic effects of porus Ti dental impalnts. Dental Mat. 1(1985)41. 18. J.F. Osbom, P. Willich, N. Meenen. The release of titanium into human bone from a titanium implant coated with plasma spayed titanium. W Clinical implant materials. Advances in Biomatcrials". Eds. G. Heimke, U. Soltesz, A.J.C. Lee. Elsevier Sci. Publishers. Amsterdam, s. 75-80. 19. G. Meachim, D.F. Wiliams. Changes in nonosseous tissue adjacent to titanium implants. J. Biomed. Mater. Res. 7(1973)555. 20. T. Rae. The biological response to titanium and titanium-aluminium-vandium alloy particles. II. Long-term animal studies. Biomaterials 7(1986)37. 21. Y. Ayukawa, F. Takeshita, M. Yoshinari et al. An immunocytochemical study for lysosomal catepsins B and D related to the intracellular degradation of titanium at bone-titanium interl'aco. J. Peridontol. 69(1998)62. 22. H. Luthy, J.R. Strub, P. Scharer. Analysis of plasma flame-sprayed coatings on endosscous orul titanium implants exfoliated in man: preliminary results. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 2(1987)197. 23. H. Luthy, J.R. Strub. Thickness of plasma flame-sprayed coatings on titanium implants exfoliated in dogs. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 3(1988)269. 24. M. Kuliralo, J.J. Pireaux, R. Caudano, N. Dourov. Surface studies on titanium IMZ implants, J. Biol. Buccale 19(1991)247. 25. J.K. Bass, H. Fine, G.J. Cisneros. Nickel hypersensitivity in the orthodontic patient. Am. J. Orlhod. Dentofac. Orthop. 103(1993)280. 26. H. Kim, J.W. Johnson. Corrosion of stainless steel, nickel-titanium, coated nickel-titanium, and titanium orthodontic wires. Angle Orthod. 69(1999)39. 27. J.M. Courtney, N.M.K. Lamba, S. Sundaram, C.D. Forbes. Biomaterials for blood-contacting applications. Biomaterials 15(1994)737. 28. H.T. Spijker, R. Graaff, P.W. Boonstra et al. On the influence of flow conditions and wettability on blood material interactions. Biomaterials 24(2003)4717. 29. A.P. Yoganathan. Cardiac valve prostheses. In: Bronzino JD, editor. The biomedical engineering handbook. Boca Raton. CRC Press. 1995. s. 1847-70. 30. J.J. Wentzel, R. Krams, J.C. Schuurbiers et al. Relationship between neointimal thickness and shear stress after Wallstent implantation in human coronary arteries, Circulation 103(2001)1740. 31. M.M. Black. Cardiovascular applications of biomaterials and implants an overview. J. Med. Eng. Technol. 19(1995)151. 32. C. Olin. Titanium in cardiac and cardiovascular applications. W Titanium in Medicine". Eds. D.M. Brunette, P. Tengvall, M. Textor, P. Thomsen. Springer. 2001. s. 889-908. 33. P. Kvidal, R. Begstrom, T. Malm, E. Stahle. Long-term follow-up of morbidity and mortality after aortic valve replacement with a mechanical valve prosthesis. Eur. Heart J. 21(2000)1099. 34. B.J. Rensing, J. Vos, P.C. Smits et al. Coronary restenosis elimination with a sirolimus eliding stent; first European human experience with 60mounth angiographic and intravascular ultrasonic follow-up. Eur. Heart J. 22(2001)2125. 35. T. Maramatsu, R. Tsukahara, M. Ho et al. Clinical outcome of stent implantation in small coronary arteries using different types of coronary stents. J. Invasive Cardiol. 13(2001)634. 36. R. Herrmann, G. Schmldmaler, II, Milrkl et al. Antithrombogenic coating of stents using u bloUigradablc drug delivery technology. Thromb. Homeostasis 82(1999)51.

37.

38.

39. 40.

41. 42. 43. 44. 45.

46. 47. 48.

K. Clutcnshon, C. Neythicn, J. Bau et al. In vitro analyses of diamond-like carbon coaled stents: reduction of metal ion release, platelet activation, and thrombogcnicity. Thromb. Res. 99(2000)577. A.E. May, F.J. Neumann, M. Gawaz et al. Reduction of monocyte-platelet interaction and monocyte activation in patients receiving antiplatelet therapy after coronary stent implantation. Eur. Heart J. 18(1997)1913. M.C.M. Vrolix, V.M. Legrand, J.H.C. Reiher et al. Heparin-coated Wiktor stents in human coronary arteries (MENTOR trail). Am. J. Cardiol. 86(2000)385. M.I. Jones, I.R. McColl, D.M. Grant et al. Protein adsorption and platelet attachment and activation, on TiN, TiC, DLC coatings on titanium for cardiovascular applications. J. Biomed. Mater. Res. 52(2000)413. R. McMillan, B. Meeks, F. Bensebaa et al. Cell adhesion peptide modification of gold-coated polyurethanes for vascular endothelial cell adhesion. J. Biomed. Mater. Res. 54(2000)272. D.A. Puelo, L.A. Holleran, R.H. Doremus, R. Bizios. Osteoblast responses to orthopedic implant materials in vitro. J. Biomed. Mater. Res. 25(1991)711. M. Schaldach, M. Hubmann, A. Weikl, R. Hardt. Sputter-depsited TiN electrode coatings for superior sensing and pacing performance. Pacing Clin. Electrophysiol. 13(1990)1891. P. Capek, K.A. Kadipasaoglu, B. Radovancevic et al. Human intraperitoneal response to a left ventricular devoce with Ti-6A1-4V alloy surface. ASAIO J. 38(1992)M543. K.M. Holgers, M. Esposito, M. Kaltorp, P. Thomsen. Morphology around percutaneous titanium implants. W Titanium in Medicine". Eds. D.M. Brunette, P. Tengvall, M. Textor, P. Thomsen. Springer. 2001. s. 533-537. K.M. Holgers, A. Ljungh. Cell surface characteristics of microbiological isolates from human percutaneous titanium implants in the head and neck. Biomaterials 20(1999)1319. K.M. Holgers, P. Thomsen, A. Tjellstrom et al. Morphological evaluation of clinical long-term percutaneous titanium implants. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 9(1994)689. X.S. Zhang, K.M. Holgers, P.A. Revell. Cytokine expression in the soft tissue around percutaneous titanium implants. 15th Conf on Biomaterials, Bordeaux 1999.

|?0