Prof. K.

ygulski
Wykad 1-2 WPROWADZENIE DO SOCJOLOGII Powstanie i rozwj socjologii. Socjologia, jako jedna z nauk o spoeczestwie jest nauk, historycznie biorc, bardzo mod: powstaa w Europie, we Francji, okoo roku 1838. Jej twrc by francuski badacz i filozof August Comte urodzony w 1798 r., zmary w 1857 r. Comte opierajc si na tzw. prawie trzech stadiw goszonym przez francuskiego filozofa Saint-Simone, by przekonany, e myl ludzka przechodzi przez trzy zasadnicze stadia rozwoju: 1) teologiczne fikcyjne, w ktrym wszystkie zjawiska tumaczono, przyjmujc istnienie bstw i duchw, 2) metafizyczne stadium w ktrym rzeczywisto tumaczono za pomoc abstrakcyjnych idei, zasad i si i wreszcie trzecie stadium naukowe, polegajce na zbieraniu i analizie faktw i badania zwizkw pomidzy nimi. Celem tak uprawianego badania naukowego powinno, wedug Comtea przewidywa i kontrolowa procesy jakie zachodz wok nas, w myl zasady wiedzie aby przewidzie. Reprezentowany przez Comtea pozytywizm jest wanym, zwaszcza dla nauk spoecznych, filozoficznym pogldem, wci, w rnych formach reprezentowanym w rodowisku naukowym. Drug postaci wan dla pocztkowego rozwoju nowej dyscypliny naukowej, socjologii, by Emil Durkheim, ur. 1858 zm. 1917, - pierwszy socjolog, ktry dosta katedr na uniwersytecie pocztkowo w Bordeaux a nastpnie na Sorbonie. Od niego zaczyna si historia socjologii jako dyscypliny uniwersyteckiej. Opierajc si na zasadach filozoficznego pozytywizmu Durkheim rozwin i gosi wan dla rozwoju metod socjologicznych tez, e: zjawiska spoeczne naley bada jak rzeczy to jest tak, jak badaj swe obiekty nauki przyrodnicze. Socjologia w Polsce zacza si rozwija rwnolegle do socjologii europejskiej, przede wszystkim w krgu pisarzy i publicystw zainteresowanych sprawami spoecznymi. Donios rol odegraa w tym okresie, jeszcze przed odzyskaniem niepodlegoci dziaalno, zwizanego z ruchem robotniczym, dziaacza i badacza Ludwika Krzywickiego, [ur. 1859 zm. 1941]. Od 1921 do 1939 kierowa on Instytutem Gospodarstwa Spoecznego, od 1918 by profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, pozostawi ogromny dorobek badawczy ujty w wiele publikacji. Poza granicami Polski w Austrii dziaa na przeomie XIX i XX w. Ludwik Gumplowicz badajcy, z pozycji socjologicznych, nader wane problemy spoecznych konfliktw. Socjologia polska przeya okres midzywojenny, lata 1918-30, jako okres silnego rozwoju, ktry pozwoli wychowa kadr badaczy, stworzy silne naukowe instytucje i zapewni odrodzenie socjologii po katastrofie II Wojny wiatowej. W latach midzywojennych wyrosa znaczna ilo wanych instytucji socjologicznych i pojawili si, znani i poza Polsk, uczeni socjologowie. Bardzo silny orodek powsta w 1921 r. w Poznaniu pod nazw Polski Instytut Socjologiczny zaoony i
1

kierowany przez Floriana Znanieckiego. Znaniecki uruchomi take w 1930 naukowe czasopismo socjologiczne Przegld Socjologiczny. W Warszawie, pod kierownictwem Jzefa Chaasiskiego uruchomiono Pastwowy Instytut Kultury Wsi. Rozwj ten przerwaa II Wojna wiatowa a nastpnie przemiany polityczne we wczesnym okresie PRL. Nowe wadze byy, ze wzgldw doktrynalnych niechtne socjologii, ktra bya, jako nauka buruazyjna zakazana wtedy w ZSRR. Kolejna faza rozwoju socjologii w Polsce nastpia dopiero po 1956 r. Reaktywowano wtedy tradycyjne orodki w Poznaniu i Warszawie, a take orodek w odzi, w ktrym dziaa J. Chaasiski i J. Szczepaski. Nowe warunki pracy pozwoliy na szybkie nawizanie stosunkw ze wiatowymi centrami bada socjologicznych zarwno w Europie jak i za Oceanem, w USA. Wkrtce udao si rozwin nowoczesne badania oparte o technik obliczeniow, wznowi publikacje i nawiza kontakty z midzynarodowymi organizacjami socjologw.

Prof. K. ygulski Wykad 3-4 WPROWADZENIE DO SOCJOLOGII

Socjologia a inne nauki o spoeczestwie Mwic o socjologii naley zawsze pamita, e jest ona tylko jedn z wielu nauk zajmujcych si spoeczestwem i e obok niej, i to, zwaszcza gdy analizujemy dzieje nauki, istniej inne dyscypliny. Maj one czsto swe wasne metody bada i dziaaj w tym samym polu poszukiwa co i socjologia. Dlatego te, dla niezbdnej informacji o ssiadach w poszukiwaniach naukowych, musimy mie o nich niezbdn wiedz; nieraz zreszt badania prowadzone s wsplnie gdy problemy s podobne. Na pierwszym miejscu naley postawi nauk historii: Obejmuje ona ogromny okres czasu, od staroytnoci po dzie wczorajszy. Sw histori maj wielkie i mae spoeczestwa, ich formy ycia, wyznaniowe i kulturowe tworzyy si nieraz stopniowo i socjolog badajcy dzi t czy inn grup natrafia na realia, ktrych naukowe poznanie wymaga zaznajomienia si z przeszoci. Co wicej, materiay bada socjologicznych prowadzonych w przeszoci nieraz ju dzi s cennym materiaem dla historyka. W tym sensie socjolog stwarza dla przyszego historyka naszej epoki dokumentacj naukow, ktrej w przyszoci nie da si niczym zastpi. W rezultacie rozwoju technicznego i ekonomicznego, umacnianie si w XIX w. systemu kolonialnego, zalenego wadzy od mocarstw europejskich, powstaje zapotrzebowanie, w tym i praktyczne, na wiedz o spoeczestwach poza Europ, czsto yjcych w tradycyjnych ukadach spoecznych i kulturowych. Rozbudowuje si wtedy etnografia, obejmujca swymi

zainteresowaniami i cz ludnoci Europy, zwaszcza ludno wiejsk zachowujc wtedy przynajmniej cz swego tradycyjnego sposobu ycia, gwar, obyczaje, kultur materialn. Rozwija si wtedy etnografia wypracowujc wasne metody badawcze, w tym studia terenowe, zasady obserwacji i opisu. Powouje wtedy wiele wanych dla poznania procesw spoecznokulturowych prac i wydawnictw. W Polsce pierwsze etnograficzne studia terenowe rozwiny si ju na przeomie XVIII i XIX wieku. Wielkim zainteresowaniem cieszya si wtedy dziedzina kultury ludowej jak stanowi pieni ludowe. W drugiej poowie XIX w. powstao monumentalne dzieo etnografa Oskara Kolberga, ktry zebra ogromny etnograficzny materia ukazujcy ycie, obyczaje i kultur mieszkacw rnych czci Polski, nalecych do klasy chopskiej. W tym te czasie powstaje te charakterystyczny warsztat etnografia, powstaj zbiory i muzea etnograficzne, tworz si prby powizania bada terenowych z teoriami rozwoju spoecznego. Ten warsztat terenowy etnografa zosta po czci przejty przez socjologw; chodzi tu przede wszystkim o zasady obserwacji.
3

Socjolog korzysta czsto, zarwno w planowaniu swoich bada jak i w interpretacji ich wynikw z dorobku wspczesnej demografii a wic nauki opartej o statystyk ludnoci i badajcej cechy oraz struktur okrelonych grup, ludzkich populacji. Demografia wspczesna nie tylko bada te struktury ale przygotowuje tzw. prognozy demograficzne. S one zarwno w planowaniu jak i zarzdzaniu niezbdn pomoc szczeglnie cenn w analizie procesw migracyjnych.

Prof. K. ygulski Wykad 5-6

Krytyka socjologii i jej rda

Historia socjologii wskazuje e przez duszy czas bya ona, niekiedy bardzo gwatownie krytykowana, a w niektrych okresach i miejscach wrcz zakazywana jako co szkodliwego spoecznie i naukowo. Dzi, z perspektywy historycznej mona wydzieli dwa podstawowe rda tej krytyki, w pewnym sensie do dzi istniejce cho bardzo ju osabione. Pierwsze rdo miao i ma charakter wiatopogldowy. Wszdzie tam gdzie istniej siy, czsto bardzo wpywowe spoecznie a nawet rzdzce, socjologia z jej niezbdn swobod bada ujawniajc opinie, nieraz bardzo rnorodne, istniejce w spoeczestwie, napotyka na krytyk lub nawet zakazy w imi interesw wadzy i doktryny na ktrej si one opieraj. Niech rzdw typu autorytarnego, opierajcych si czsto na doktrynach dotyczcych spoeczestwa, jest wic zupenie naturalna i zrozumiaa. Bardzo czsto w krytyce socjologii podkrelano, e w jej teoriach i praktyce kryj si pewne zaoenia ideowe nieraz ostro zwalczane jak np. swoboda wypowiedzi obywateli, zaoenie o ich rwnoci, niezbywalnych prawach etc. W historii krytyki socjologii wskazywano nieraz e poprzez swoiste ksztatowanie bada, zwaszcza bada opinii, jest ona w istocie narzdziem spoeczno-politycznej propagandy i praktycznie kwestionuje niezwyk rol i wag spoeczn oficjalnej doktryny np. o kierowniczej roli jakiej partii, czowieka lub teorii. W okresie zakazu uczenia socjologii i prowadzenia swobodnych bada socjologicznych w ZSRR wysuwano zarzut e jest to prba osabienia wpyww jednej, rzdzcej partii i jej progresywnych zasad, zwaszcza teorii materializmu dziejowego, roli i perspektywy rnych grup spoecznych. Drugie rdo ostrej krytyki socjologii pyno z samej nauki, zwaszcza z krgw zwizanych z tradycyjnymi, uniwersyteckimi dyscyplinami naukowymi zajmujcymi si w ten czy inny sposb sprawami spoecznymi. Socjologii zarzucano sabo warsztatu badawczego, braki w metodach zbierania materiaw i atwo konstruowania wnioskw naukowych na kruchych podstawach. Zarzuty takie spowodoway, zwaszcza w drugiej poowie XX w., zwikszenie wysikw w zakresie naukowego warsztatu socjologa, jego matematyzacj i logiczn analiz kadych wynikw bada terenowych. Dzi mona sdzi, e krytyka naukowa socjologa i jego warsztatu, zwaszcza jeli chodzi o warto, w tym i praktyczn, jego ustale, bardzo osaba. Przyczyniy si do tego szczeglnie badania opinii publicznej bdce wanym elementem ycia kadego wspczesnego i demokratycznego spoeczestwa.

Prof. K. ygulski Wykad 7-8

Metody bada socjologicznych W swoim rozwoju, reagujc wiadomie na pojawiajc si w dyskusjach interdyscyplinarnych, krytyk swego warsztatu, socjologia wypracowaa i sprawdzia szereg metod badawczych pozwalajcych na stawianie i rozwizywanie na drodze bada empirycznych, wielu problemw. Dla wielu zada badawczych suy jej, stosowana take przez etnografi, metoda obserwacji. Badacz stara si zebra potrzebne mu dane obserwujc ludzi, zwykle jak grup, notuje, niekiedy wspomaga obserwacje technik zdj fotograficznych lub filmowych. Analizujc zebrany materia porzdkuje uzyskane dane i formuuje, nieraz ciekawe, naukowe dane, np. o zachowaniach grup ludzkich w powtarzajcych si sytuacjach, np. w pracy, zabawie czy podry. Bardziej skomplikowana ale bogatsza w moliwoci jest tzw. obserwacja uczestniczca, w czasie ktrej badacz sam staje si, na czas bada, czonkiem obserwowanej grupy, np. grupy turystw czy grupy pracy. Dla sukcesu takich zabiegw wane jest odpowiednie przygotowanie, w tym znajomo jzyka jakim posuguje si badana grupa, jej cele i formy dziaania. Caa grupa metod badawczych czy si z zadawaniem pyta, bd to wprost, wybranym celowo respondentom, bd za pomoc drukowanych i rozsyanych, zgodnie z planem badawczym, kwestionariuszy. Jest to zreszt metoda uprawiana take dla celw poza naukowych, dla zebrania informacji wanych w praktyce handlowej czy administracyjnej. Budowa naukowego, socjologicznego kwestionariusza do wywiadu jest w praktyce socjologicznej wan umiejtnoci badacza. Chodzi tu przede wszystkim o jzyk kwestionariusza, charakter pyta w zwizku z przewidywanym adresatem, chodzi o znajomo tematu i jego przypuszczalne miejsce w yciu respondenta. Kwestionariusz musi by pod kadym wzgldem sprawdzony w prbnej ankiecie i dopiero wtedy moe by uznany za narzdzie naukowe a nie po prostu rodzaj rozmowy z dan grup ludzi, rozmowy, z ktrej wyciganie wnioskw socjologicznych jest niemoliwe. Trzeba podkreli e rozpowszechnianie si formy pyta poprzez kwestionariusze wysyane poczt, czy pyta w bezporednich wywiadach, zabiegw czsto amatorskich, byo przyczyn susznych zarzutw pod adresem socjologicznych praktyk tego rodzaju. Dlatego te dzi zabiegi takie powierzane s fachowcom, czsto wrcz naukowym instytutom badawczym lub firmom handlowym specjalizujcym si w wywiadach. Wielkim problemem metodologicznym by dugo dobr respondentw. Ostatecznie, w ramach matematyzacji metod socjologicznych bada, zwyciyy, dla bada masowych praktyki oparte o dokonywanie doboru respondentw na drodze wyaniania tzw. prby losowej, opartej o losowanie konkretnych respondentw z caej grupy badawczej. Taka poprawnie dokonana operacja wyonienia tzw. losowej prby okrelonej grupy, zapewnia najwiksz wiarygodno i zarazem
6

pozwala okreli matematyczny stopie wiarygodnoci tych odpowiedzi. Rozpowszechniajce si badania opinii spoecznych dla celw politycznych czy rynkowych udowodnio, e metoda taka jest czsto optymalnym i cisym zabiegiem pozwalajcym na formuowanie wnioskw

socjologicznych o pogldach duych zbiorowoci np. takich jak wyborcy w milionowym miecie gdzie o gosy walcz rne partie. W historii polskich bada socjologicznych istotn rol odegraa, opracowana w latach midzywojennych tzw. metoda dokumentw osobistych. Polega ona na tym, e socjolog, zwykle w oparciu o jak naukow instytucj socjologiczn, zbiera materiay wytworzone przez uczestnikw ycia spoecznego, w formie charakterystycznej dla ycia prywatnego. W praktyce s to znane te w badaniach historycznych, zbiory listw, wspomnie i pamitnikw. Od dawna zbiory takie wykorzystuj historycy, w szczeglnoci chodzi tu o listy i pamitniki osb znanych, ktre odegray istotn rol w historii. Socjologowie polscy wykorzystali zbiory listw zwizanych z wanym dla badaczy ycia spoecznego procesem, zbiory listw wysyanych przez ludzi, ktrzy z Polski emigrowali do Stanw Zjednoczonych. W badaniach migracji ta metoda cieszy si wci uznaniem badaczy, znamy te zbiory listw i pamitnikw onierzy z I i II Wojny wiatowej.

Prof. K. ygulski Wykad 9/10 PODSTAWOWE POJCIA SOCJOLOGICZNE Jak i kada wspczesna dyscyplina naukowa tak i socjologia ma pewn liczb poj podstawowych, ktre naley pozna i zrozumie aby mc czyta i rozumie jzyk naukowych publikacji na tematy socjologiczne. Jak i w wielu innych dziedzinach nauki s to czsto pojcia bardzo oglne, ktre konkretyzuj si na obszarze interesujcym socjologa, tj. w praktyce ycia spoecznego. Do takich podstawowych poj naley przede wszystkim pojcie wizi spoecznej i grupy spoecznej. Czowiek naley do tych stworze ktre yj w grupach, grupy te istniej i funkcjonuj dlatego, e ludzi tworzcych je czy pewna wi zaczynajc od wizi rodzinnej. Bez istnienia tego rodzaju wizi czowiek, jako gatunek, nie mgby istnie. Rozwj ycia spoecznego powoduje, e jednostka styka si i staje si aktywna w rnych grupach i e ten udzia jest dla grupy konieczny; rne s, i o tym trzeba pamita, rodzaje wizi . o rnej trwaoci i znaczeniu dla jednostki i zbiorowoci, ktr tworzy grupa. Z rnych wzgldw szczeglne znaczenie w praktyce ma grupa rodzinna, wiksza lub mniejsza, i dlatego w badaniach socjologicznych, zwaszcza w socjologii wychowania, ta grupa wystpuje jako zasadnicza. Cech charakterystyczn grupy spoecznej bdc gwnym polem refleksji socjologicznej, jest nie tylko charakter czcej j wizi, (np. rodzina, zawodowa, religijna), ale take trwao wizw i ich znaczenie w yciu jednostki czonka grupy. Grupy o ktrych mwimy tworz fundamentalne jednostki wikszych zbiorowoci, a w yciu tych ostatnich spotykamy z reguy elementy struktur spoecznych i funkcji spoecznych. Do zasadniczych zada badawczych socjologii jak nauki nale wic badania grup spoecznych a take spoecznych struktur i funkcji. Wymogi jakie stawia przyroda otaczajca ludzi, zaspokojenie ich elementarnych i wasnych potrzeb, powoduje trwao zarwno struktur jak i funkcji grup ludzkich. Czowiek naley do istot o bardzo dugim okresie dziecistwa, moe ono normalnie odbywa si tylko w grupie opiekuczej, przede wszystkim rodzinnej. Ten pierwszy okres ycia czsto jest decydujcy dla caego bytu czowieka jest to okres rozwoju w ktrym czowiek uczy si zdolnoci ycia w grupie, uczy si komunikacji z innymi jej czonkami, zapoznaje si z jzykiem i zwyczajami panujcymi w grupie w ktrej dojrzewa. Std pynie take spoeczne znaczenie tej grupy opiekuczej w procesie fizycznego i umysowego dojrzewania, uczenia si charakterystycznych dla grupy i epoki rl i wzorw spoecznych.

Prof. K. ygulski
Wykad 11/12

KONFLIKTY JAKO TEREN BADA SOCJOLOGII Ju w pierwszej fazie rozwoju socjologii jako nauki pojawia si teza, e gwnym zadaniem nowej dyscypliny powinno by badanie konfliktw spoecznych. Sformuowa j, pod koniec XIX w. polski socjolog pracujcy w Austrii Ludwik Gumplowicz. Nawizujc do teorii Darwina, teorii powszechnej w wiecie istot ywych walki o byt, twierdzi on e historia wszystkich grup ludzkich dowodzi o powszechnoci konfliktw i powszechnoci walki pomidzy rnymi grupami ludzi. Analiza historyczna i wydarzenia ycia spoecznego ostatniego stulecia potwierdzaj wiele tez o powszechnoci konfliktw pomidzy grupami ludzi konfliktw o czsto krwawym przebiegu. Bardzo wpywowe w XIX i XX w. teorie o walce ras i walce klas, ktre musz skoczy si zwycistwem jednej strony i budow bezkonfliktowego spoeczestwa miay cechy utopii, ktrych wiele zna historia. Ale nauka zwaszcza psychologia, w XX w. koncentrowaa si na badaniu przyczyn konfliktw we wszystkich ludzkich grupach, od rodziny poczynajc. Badacze kultury wskazywali, e konflikty pomidzy bliskimi osobami, zarwno w rodzinie jak i kadej innej grupie, konflikty o wadz, bogactwo, awans yciowy s zjawiskami bardzo powszechnymi. Noszce cechy docieka naukowych, teorie o walce ras, bdce pochodn XIX i XX w. kolonializmu, krwawe konflikty religijne zdaj si wiadczy, e rozwj techniczno-naukowy nie eliminuje ani rde ani cech konfliktw. Bezsilne prby ograniczenia konfliktw narodowych, wielkich i maych, wzmagajce si konflikty religijne, zmuszaj badaczy do dalszej analizy przyczyn i przebiegu typowych konfliktw. W wielu czciach wiata nasilaj si konflikty rodzinne, sabn wizi czce czonkw rodziny a zwaszcza maonkw. Kwestionowane s dotychczasowe formy ycia rodziny, zwaszcza sytuacja kobiet i modego pokolenia. Nasilaj si konflikty zwizane z masowymi migracjami, ktre w ostatnich dziesicioleciach zmieniy struktury demograficzne wielu, w tym take europejskich spoeczestw. Analiza polskiego spoeczestwa, w tym take wyniki ostatniego spisu ludnoci, wiadcz, e pod wieloma wzgldami jestemy spoeczestwem bardzo jednolitym, rwnoczenie nasilenie si trudnoci wychowawczych, wzrost agresji i zwizanych z ni zjawisk kryminalnych, wiadczy e trudnoci ustrojowej transformacji nie zostay jeszcze przezwycione i e badanie konfliktw wrcz narzuca si jako zadanie nie tylko badawcze, naukowe, ale i spoeczne.

Prof. K. ygulski
Wykad 13/14

BADANIA PODSTAWOWYCH STRUKTUR SPOECZNYCH Od wiekw wiadomo, e spoeczestwa posiadaj nieraz historycznie bardzo trwa, podstawow, hierarchiczn struktur okrelon przez typowy ukad klas, warstw czy kast. Zazwyczaj taka struktura ma ksztat piramidy, ujawnia w badaniach socjologicznych do trway nieraz historycznie ukad swoich elementw od szczytw spoecznych do spoecznego dna. Udzia w bogactwie spoecznym, wypenienie wanych funkcji spoecznych, takich przede wszystkim jak wadza, wymiar sprawiedliwoci, doza spoecznego uznania grup, ich tzw. status spoeczny, pozwala widzie spoeczestwo jako wzgldnie trway ukad w ktrym istniej zazwyczaj procesy awansu i degradacji spoecznej. Przez wieki ten awans mia pewne, prawnie i obyczajowo utrwalone drogi w Polsce oznacza on przede wszystkim przejcie z klas niszych, wocian i mieszczan, do klasy wyszej, przez wieki panujcej stanu szlacheckiego. W ramach systemu kapitalistycznego awans spoeczny i degradacja czowieka s coraz silniej zwizane ze stanem posiadania, mwic po prostu z bogactwem. Zachowuj si jednak rnice zwizane z zawodami niektre z nich wci s spoecznie bardziej cenione ni inne i badania powaania zawodw, prowadzone przez polskich socjologw od kilkudziesiciu lat, s dobrym wskanikiem przemian spoecznych. W warunkach transformacji ustrojowej jak obecnie przeywamy w Polsce, obejmujcej praktycznie wszystkie strony ycia zbiorowego, przemiany nastpuj szczeglnie szybko. Transformacja ekonomiczna i powrt do gospodarki wolnorynkowej spowodowa szybkie rnicowanie si majtkowe i powrt obiektywnych zjawisk spoecznych znanych za czasw II Rzeczpospolitej w latach 1918-1930. Chodzi tu przede wszystkim o masowe bezrobocie, o dobrze znanych socjologom nastpstwach. W obecnej Europie do ktrej staramy si obecnie dostawa wystpuje wzgldne nowe zjawisko pojawia si grupa ludzi tzw. wykluczonych tj. nie tylko bez pracy lecz pozbawionych dbr uznawanych za spoecznie niezbdnych, w pierwszym rzdzie wasnego mieszkania grupa bezdomnych. Badania nowej hierarchii bogactwa i biedy staj si wic dzi niezbdne, aby socjologia polska, podobnie jak to robia w latach trzydziestych XX w. w czasie tzw. Wielkiego Kryzysu moga kontrolowa podstawowe procesy spoeczne.

10

Prof. K. ygulski
Wykad 15/16

PRACA JAKO OBSZAR BADA SOCJOLOGICZNYCH Jako jedna z podstaw ycia, zarwno indywidualnego jak i zbiorowego, praca jest wci jednym z gwnych obszarw bada socjologicznych. Wie si on, w sposb naturalny z obszarem charakterystycznym dla wielu spoeczestw; obszarem bezrobocia i powstawaniem duej grupy ludzi nie znajdujcej miejsca na rynku pracy. ich szczeglna sytuacja bya przedmiotem bada polskich socjologw ju w okresie II Rzeczpospolitej w latach trzydziestych XX wieku, gdy kapitalistyczn Polsk dotkn wiatowy kryzys gospodarczy. Teren pracy jest wany dla socjologa z kilku wzgldw, jest to obszar na ktry corocznie wstpuje znaczna ilo modych ludzi, po zakoczeniu pierwszego okresu studiw. Odmienno sytuacji, nowe role zwizane z ni musz by wyuczone i opanowane ta adaptacja do rodowiska pracy po okresie szkolnym stwarza specyficzne trudnoci, zwizana jest ze szczeglnym nowicjatem. Mody pracownik wchodzi w nowe dla relacje zaczyna styka si z problemami wadzy w systemie pracy, nawizuje wizy koleeskie. Czsto szuka take w pracy partnerw yciowych. Dyscyplina pracy i ch robienia kariery stawiaj przed modymi problemy znalezienia swego miejsca i czsto uczestnictwa w typowych dla zbiorowoci zwizanych prac konfliktw. Poszukiwanie pracy jest take czsto bodcem dla migracji, zarwno wewntrz kraju jak i zagranic. Praca zwizana jest z podziaem na zawody. Niektre z nich wymagaj specjalnych studiw, specjalnych uprawnie, zajmuj wysokie miejsca w hierarchii powaania spoecznego zawodw. Inne, czsto przez cae historyczne epoki, maj w danym spoeczestwie niskie notowania. Socjologiczne badania powaania zawodw maj du tradycj i s wanym wskanikiem i przemian w charakterze pracy i zmiennych ocen wartoci takiego czy innego zawodu. Dlatego te badania w tym obszarze dobrze odzwierciedlaj oglne przemiany spoeczne, w tym take nastpstwa rozwoju techniki i procesw rwnouprawnienia. Jest to szczeglnie widoczne w niektrych zawodach jak choby w zawodach nauczycielskim, ktre ulegy znacznej feminizacji.

11

Prof. K. ygulski
Wykad 17/18

ZIEMIA W PROCESACH SPOECZNYCH Zarwno etnograf badajcy kultur ludow i jej dawne tradycje i wspczesne przemiany, jak i socjolog badajcy podstawowe wizi ludzi, nie mog pomin problemw znaczenia uytkowania i posiadania ziemi dla ludzi, a zwaszcza grup decydujcych o losach caych wielkich zbiorowoci. Uytkowanie ziemi dla budowy schroniska, domu, ziemi jako rda produktw podstawowych dla wielkich grup, odegrao w historii spoeczestw ogromn rol. O posiadaniu ziemi plemiona i narody toczyy krwawe boje, posiadanie ziemi byo niezbdnym warunkiem posiadania statusu przynaleenia do wyszej warstwy, zwolnionej od pracy fizycznej i odgrywajcej rol klasy rzdzcej i zbrojnej. Tak byo przez wieki w Polsce. Inny, przede wszystkim kulturowy zwizek istnia od wiekw pomidzy ludmi a ich rodzim ziemi, ziemi dziecistwa, ziemi grobw przodkw. Na obszarze Niemiec, naszego odwiecznego ssiada, powstaa nawet i rozwina si, szczeglna koncepcja dotyczca ojczyzny a wic tej ziemi z ktr czowiek jest szczeglnie zwizany. Koncepcja ta czy si z przekonaniem e czowiek ma dwie ojczyzny, wobec ktrych jest zobowizany wielk ojczyzn narodow zwan po niemiecku Vaterland, od sowa Vater oznaczajcego Ojca, i ma ojczyzn Heimat, od sowa Heim oznaczajcego schronienie. W praktyce prawnej prawo do maej ojczyzny byo do powszechnie sformalizowane. W XIX w. otrzymywali je take Polacy mieszkajcy na terenie zaboru austriackiego. Po II Wojnie wiatowej tzw. prawo do ojczyzny lokalnej Heimatrecht, sta si w Niemczech podstaw organizowania si ludzi przesiedlonych w rezultacie wynikw II wojny i decyzji aliantw. Od tego czasu organizacje przesiedlecw tzw. Ziomkostwa, stanowi swoist grup nacisku, kwestionujc wyniki II wojny i, co z naukowego punktu widzenia jest co najmniej wtpliwe, twierdzc, e tzw. prawo jest dziedziczone. Warto jeszcze doda, e przesiedlecy o ktrych tu mowa, pochodz z ziem ogarnitych przez lata, od koca XIX w. procesem odpywu ludnoci na zachd Niemiec. Proces ten by badany przez demografw i politykw Niemiec nosi nawet swoist nazw i Ostflucht tzw. ucieczka ze Wschodu.

12

Prof. K. ygulski
Wykad 19/20

WPROWADZENIE DO SOCJOLOGII

Procesy migracyjne jako teren bada socjologicznych historia ludzkoci wiadczy, e od gbokiej staroytnoci po dzie dzisiejszy spoeczestwa ludzkie migruj. Rne s przyczyny i mechanizmy procesw o ktrych tu mowa, do migracji skania ludzi ch zdobycia bogactwa, i nieznone nieraz niebezpieczne warunki ycia, do migracji skaniaj lata nieurodzaju i biedy a take przegrane wojny, rozpad pastw, obce najazdy. Badacze procesw migracji rozrniaj rne typy migracji i okrelaj warunki jej powstawania. Na og przyjmuje si, e czsto dziaaj w spoeczestwach dwie niejako siy przywizanie do miejsca, czsto ojczystego, i sia wypychajca, zniechcajca do miejsca pobytu i rysujca nieraz wielkie powodzenia w nowym miejscu. Decyzj o emigracji wzmacnia przekonanie, czsto zudne, o rzekomo niezwykle korzystnych warunkach ycia za granic, w naturalny sposb rne klski spoeczne, w tym i przegrane wojny wzmagaj ch emigrowania. Zjawiska te zna dobrze nasza historia. Ogromne migracje powojenne, w rezultacie I i II Wojny wiatowej, take migracje ekonomiczne wywouj procesy integracji i globalizacji uatwiajce decyzje ludzkie. W chwili obecnej Polska przeywa kolejn tak migracj, tym razem zarobkow, bdc nastpstwem naszego udziau w Unii Europejskiej. Badania socjologiczne od pokole ledz procesy migracyjne nieraz na drodze wsppracy naukowej. To wanie wsppracujc z amerykaskim uczonym, Florian Znaniecki w latach 1918-1920 synne dzieo socjologiczne Chop polski w Europie i Ameryce, tytu oryginau: W.I. Thomas i F. Znaniecki. (The polish Peasent in Europe and America. Dzieo to oparte zastao w caoci na analizie zbioru listw wymienianych przez emigranta z krajem. Obecne migracje Polakw rysuj si znowu jako wany temat bada socjologicznych.

13

Prof. K. ygulski Wykad 21/22 WPROWADZENIE DO SOCJOLOGII

Badania nad rodzin, szko i konfliktem pokole Wanym rozdziaem bada socjologicznych s badania nad przemianami podstawowych instytucji spoecznych przede wszystkim rodzin i szko a wic tymi instytucjami w ktrych dojrzewaj nowe pokolenia i formuj si zmiany spoeczne. Rodzina jako fundamentalna instytucja ludzka, okazuje wci sw historyczn trwao, zwizana jest cile i z przemianami instytucji pracy i systemw prawnych, zwizana wci z yciem i si organizacji religijnych rodzi wszdzie te same zasadnicze problemy. Jest to teren wspycia pokole i zarazem teren nieuniknitych konfliktw nieraz utajonych ale ujawniajcych si. chodzi tu przede wszystkim o wadz w rodzinie i o prawa modych, zwszcza kobiet do ycia samodzielnego. W poowie XX w. doszo na tym tle do powanych konfliktw w rodzinach rozwinitych krajw po obu stronach Atlantyku. W USA i w Europie. Orodkiem tego konfliktu stay si liczne szkoy wysze, na czele konfliktu okazali si przedsawiciele starszego pokolenia, badacze spraw spoecznych i entuzjaci rwnouprawnienia. Goszono wtedy take tezy o naturalnym, zdaniem niektrych, konflikcie pokole ktremu przypisywano powodowanie postpowych zmian w spoeczestwie. Badania nie potwierdzaj tak radykalnych tez socjologicznych, wskazuj jednak na trudnoci charakterystyczne dla wejcia kadej nowej fali modzieyw ycie dorose zaczynajc od szk wyszych. przebieg tego dojrzewania pokole, jest, socjologicznie liczc zaleny od ukadu si. Postarzenie spoeczestwa, proces obserwowany obecnie w wielu rozwinitych krajach, w naturalny sposb osabia tego rodzaju konflikty, zmiany regu, wychowania maj spaja ich osabienia. Caa ta dziedzina jest w istocie zalena zarwno od rozwoju ekonomiczno-technicznego jak i panujcych pogldw i praktyk zarwno w rodzinie jak i instytucji wychowania w szkole i poza szko. Socjologia LEKTURY DLA STUDENTW WYDZIAU PEDAGOGICZNEGO 1. Chaasiski J. Spoeczestwo i wychowanie, PWN, Warszawa 1958. 2. Wincawski W. Spoeczestwo wychowawcze wspczesnej Polski, PWN, Warszawa 1976. 3. Mielicka H. Socjologia wychowania. Wybr tekstw, Kielce 2000. LEKTURY STUDENTW WYDZIAU EKONOMICZNEGO 1. Znaniecki F. Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci, 1934. 2. Dobrowolska D. Studia nad znaczeniem pracy dla czowieka Wrocaw 1974. 3. Adamski F. Maestwo i rodzina. Analiza socjologiczna. Lublin 1980.
14