Zbigniew Giergiczny

Popi lotny skadnikiem betonu normalizacja i praktyka

Fly ash as component oF concrete standardization and practice

Streszczenie
Popi lotny jest najczciej stosowanym dodatkiem w produkcji betonu. W prezentowanej pracy przedstawiono zmieniajce si wymagania normalizacyjne odnonie do jakoci popiow lotnych. Uwzgldniaj one kategoryzacj w zalenoci od wielkoci strat praenia i miakoci, a take wspspalanie w paleniskach siowni energetycznych, oprcz pyu wglowego, paliw zastpczych (alternatywnych). Przeanalizowano te zmiany jakociowe pod ktem waciwego zastosowania krajowych popiow lotnych krzemionkowych w produkcji trwaych elementw i konstrukcji budowlanych. Analiz przeprowadzono na podstawie bada wasnych i dowiadcze innych krajw.

Abstract
The fly ash is an additive the most commonly use in concrete production. In this article still changing standards requirements of fly ashes were presented. It does also include classification of fly ashes according to loss in ignition, fines volume and co-combustion of alternative fuels next to coal dust in power plant. These changes in domestic siliceous fly ashes were analyzed in scope of correct application in production of durable elements and building constructions. This analysis was made according to own scientific research and other countries experience.

dr hab. in. Zbigniew Giergiczny, prof. nadzw. Politechniki Opolskiej Grade Cement S.A.

Zbigniew Giergiczny

1. Wprowadzenie
Wspczesny beton jest materiaem kompozytowym gdzie, oprcz tradycyjnych skadnikw takich jak cement oraz kruszywo i woda, obecne s take dodatki mineralne i domieszki chemiczne. S to penowartociowe skadniki betonu, ktre w znaczcy sposb mog modyfikowa waciwoci zarwno mieszanki betonowej, jak i stwardniaego betonu [13]. Jednym z najczciej stosowanych dodatkw w skadzie betonu s popioy lotne krzemionkowe. Zasady stosowania popiow lotnych w skadzie betonu zawarte s w normie PN-EN 206-1 [4] i uzupenieniu krajowym do tej normy [5]. Waciwe stosowanie popiow lotnych w technologii betonu wpisuje si w strategi zrwnowaonego rozwoju, bowiem pozwala na optymalizacj zuycia cementu (obnienie emisji CO2, obnienie zuycia naturalnych surowcw kopalnych w produkcji klinkieru cementowego), zaoszczdzenie zasobw naturalnych surowcw mineralnych i ograniczenie negatywnego wpywu na rodowisko naturalne poprzez ograniczenie powierzchni deponowania ubocznych produktw procesw przemysowych jakim s popioy lotne. Coraz czciej krajowa energetyka stosuje w swoim procesie zasoby paliw odnawialnych, przede wszystkim biomas [6]. Wynika to zarwno uwarunkowa midzynarodowych i prawnych. Polska zobowizaa si w negocjacjach z Uni Europejsk do osignicia w roku 2010 poziomu 7, 5% krajowego zuycia energii z odnawialnych zasobw. W przyszoci nie wyklucza si take stosowania odpadw zawierajcych czci palne (skadniki organiczne) jako skadnika paliw. Pozyskiwanie energii z odpadw to wci niewykorzystane rdo energii. Racjonalne jej wykorzystanie to korzyci zarwno dla gospodarki (przedsibiorstwa), jak i dla rodowiska. Zagospodarowanie uciliwych odpadw poprzez ich termiczne przeksztacenie w instalacjach paleniskowych energetyki zawodowej jest zgodne z zasadami zrwnowaonego rozwoju, bowiem oszczdzamy zasoby naturalne paliw dla przyszych pokole. Spalanie paliw alternatywnych ma wpyw na jako i przydatno popiou lotnego stosowanego w produkcji cementu i betonu. Zostao to uwzgldnione w zmianach normalizacyjnych wprowadzonych do normy na popi lotny stosowany w produkcji betonu. Omwienie tych zmian normalizacyjnych oraz ocena ich potencjalnego wpywu na ksztatowanie si waciwoci mieszanki betonowej i stwardniaego betonu jest przedmiotem rozwaa prezentowanego opracowania.

2. Normalizacja popiou lotnego stosowanego jako dodatek do betonu

Popi stosowany jako dodatek do betonu (typ II) musi spenia wymagania zawarte w najnowszej wersji normy PN-EN 450-1: 2006 Popi lotny do betonu. Cz 1: Definicje, specyfikacje i kryteria zgodnoci, ktre przedstawiono w tabelach 1 i 2 (w 2007 zostaa wprowadzona nastpna edycja normy PN-EN 450: 2007 zawierajca zmian co do interpretacji czasu wizania zaczynu z dodatkiem popiou).

DNI BETONU 2008

Popi lotny skadnikiem betonu normalizacja i praktyka

Tabela 1. Wymagania dla popiou lotnego skad chemiczny

Dopuszczalna zawarto Skadnik Popi otrzymywany wycznie przez spalanie pyu wglowego Popi otrzymywany wycznie przez wspspalanie

Straty praenia: kategoria A kategoria B kategoria C Chlorki SO3 CaO wolny CaO reaktywny SiO2 reaktywny Sumaryczna zawarto tlenkw: SiO2, Al2O3, Fe2O3 Zawarto MgO Cakowita zawarto alkaliw w przeliczeniu na Na2Oeq Zawarto rozpuszczalnych zwizkw fosforu w przeliczeniu na P2O5
1)

5,0 % 2,0% 7,0 % 4,0% 9,0 % 0,10 % 3,0 % 2,5 %1) 10,0 % 25,0 % 70,0 % okrelenie zawartoci nie jest konieczne; naley przyj, e wymaganie jest spenione 4,0 % 5,0 % 100mg/kg

Popi lotny, w ktrym zawarto wolnego CaO jest wiksza ni 1,0 % masy, lecz nie wiksza ni 2,5 %, moe by akceptowany pod warunkiem zachowania staoci objtoci - prba Le Chateliera 10 mm

Naley zwrci uwag, e w stosunku do wczeniejszych obowizujcych norm na popi lotny do betonu, obowizujca norma ma inny zakres wymaga jakociowych dla popiou otrzymanego przez wspspalanie (spalanie pyu wglowego z paliwami alternatywnymi, np. z biomas) w stosunku do wymaga stawianych popioom lotnym otrzymanym wycznie ze spalania pyu wglowego (tabela 1). Mona zauway, e prowadzenie procesu wspspalania wymaga szerszej kontroli jakociowej popiou, zwaszcza jeli chodzi o jego skad chemiczny (tabela 1). Obowizuj norma na popi lotny PN-EN 450-1: 2007(2006) wprowadza pojcie kategoryzacji popiou lotnego w zalenoci od zawartoci strat praenia (niespalonego wgla) (tabela 1 kategoria A, B lub C) oraz miakoci (tabela 2 kategoria N i S). S to istotne waciwoci majce due znacznie praktyczne przy stosowaniu popiou lotnego jako dodatek w skadzie betonu (kategoryzacja bya take zawarta w normie PN-EN 450-1:2006). W stosunku do wczeniejszych wersji normy EN 450-1 zgodzono si na znacznie wikszy udzia strat praenia (gwnym skadnikiem jest niespalony wgiel w postaci koksiku) w skadzie popiou, tj. z 5% do 9%. Jest to znacznie wicej ni wymagaj normy innych krajw, np. ASTM [7].

DNI BETONU 2008

Zbigniew Giergiczny

Tabela 2. Wymagania dla popiou lotnego waciwoci fizyczne

Waciwo Miako, pozostao na sicie o oczkach 0,045 mm przy przesiewaniu na mokro wg PN-EN 451-2 kategoria N kategoria S Wskanik aktywnoci po 28 dniach pucolanowej: po 90 dniach Stao objtoci (badanie jest konieczne, gdy zawarto CaOwolne zawiera si pomidzy 1,0 % a 2,5%) Gsto objtociowa Wymagania

40 % 12 % 75 % 85 % 10 mm maksymalna rnica 200 kg/m3 w stosunku do wartoci zadeklarowanej przez producenta

Pocztek czasu wizania zaczynu zawierajcenie duszy ni 2-krotno czasu wizania go 25% popiou i 75% cementu portlandzkiego uytego cementu portlandzkiego CEM I CEM I Wododno (dotyczy popiou o miakoci w 95% wododnoci cementu portlandzkategorii S) kiego CEM I uytego do bada

Planowane zmiany przyszociowe (w 2010 roku) w normalizacji popiou uwzgldniaj moliwo wspspalania coraz szerszej gamy paliw alternatywnych i odpadw oraz zwikszenia udziau popiou ze wspspalanych substancji w stosunku do iloci popiou powstajcego ze spalania pyu wglowego [8]. Proponuje si podzia popiou lotnego na kategorie w zalenoci od iloci popiou lotnego pochodzcego od materiaw wspspalanych: Kategoria O zawarto popiou z materiaw wspspalanych 5,0% (uwaany za popi ze spalania wgla; jest to podobiestwo do rozwizania przyjtego w normie cementowej PN-EN 197-1 [9], gdzie istniej moliwo wprowadzenia do skadu kadego cementu do 5% okrelonych materiaw nieorganicznych); Kategoria 1 zawarto popiou z materiaw wspspalanych od 5 do 10%; Kategoria 2 zawarto popiou z materiaw wspspalanych od 10 do 35%. Kierunek proponowanych w przyszoci zmian w normie na popioy lotne do betonu pokazano w tabeli 3.

DNI BETONU 2008

Popi lotny skadnikiem betonu normalizacja i praktyka

Tabela 3. Propozycje zmian przyszociowych w normie na popi lotny do betonu

Stan aktualny wedug Proponowana zmiana PN-EN 450-1:2007 Zawarto wgla nie mniejsza Materiay wspspaMaksymalna zawarto wsplane ni 80%; spalanego paliwa, w suchej maMaksymalna zawarto popiou sie paliwa, nie wiksza ni 40% ze wspspalania nie wiksza Maksymalna zawarto popiou ni10% (odpowiednio liczona) ze wspspalania 30% Rodzaj materiaw Materiay rolinne Biopaliwa zdefiniowane w dokuwspspalanych (pozostae bez zmian) mencie CEN/TS 14588:2004 Do 1,5% bez badania zmian Zawarto wolnego Nie wicej ni 2, 5%; jeli jest CaO wicej ni 1, 0% naley zbada objtoci; maksymalnie do 2,5% stao objtoci metod Le (przy zawartoci >1,5% naley Chateliera zbada zmiany objtoci) Proponuje si odejcie od tego Zawarto reaktywNie mniej ni 25%; popi nej krzemionki otrzymany wycznie ze spalania wymagania; limitowana jest wgla uznaje si za speniajcy zawarto skadnikw decydujwymagania cych o aktywnoci pucolanowej (SiO2+Al2O3+Fe2O3) Zawarto MgO 4,0%; popi otrzymany wy 4,0%; badane tylko w pocznie ze spalania wgla uznaje cztkowym okresie produkcji si za speniajcy wymagania popiou Zawarto cakowitego fosforu Rozpuszczalny Zawarto rozpuszczalnego (P2O5) 5%; w okresie pocztfosforan fosforanu (P2O5) nie wiksza ni 100 mg/kg popiou kowym zawarto rozpuszczalnego fosforanu nie wiksza ni 100 mg/kg popiou Waciwo

3. Wymagania normalizacyjne dla popiow lotnych a praktyczne ich stosowanie w produkcji betonu
Najistotniejsze zmiany w normalizacji popiou dotycz jego kategoryzacji, ktra moe zapocztkowa wprowadzanie na rynek rnych produktw popioowych o rnej jakoci. Oglnie znana jest zaleno pomidzy zawartoci niespalonego wgla (koksiku) a wododnoci [13]. Zazwyczaj o iloci niespalonego wgla w skadzie popiou wiadczy wielko strat praenia. Ze wzrostem strat praenia zwiksza si wododno popiou (tabela 4), co moe powodowa nisz trwao betonu z dodatkiem popiou o wysokiej zawartoci niespalonego wgla (wysza nasikliwo, brak mrozoodpornoci). Pogldy na ten temat w literaturze s rozbiene [10, 11] i zdaniem autora wymaga to prowadzenia dalszych bada ukierunkowanych gwnie na trwao kompozytw cementowo-popioowych z uyciem krajowych popiow lotnych z rn zawartoci strat praenia. Dziaania takie zostay podjte przez Stowarzyszenie Producentw Cementu w Krakowie. Kolor popiou lotnego zaley take od zawartoci niespalonego wgla: im jego zawarto jest wysza, tym popi ma ciemniejszy kolor. O ile ciemniejszy kolor jest akceptowalny, to przebarwienia betonu, a zwaszcza powstawanie ciemnych smug na powierzchni, jest czsto powodem niezadowolenia i skarg inwestorw. Straty praenia w
DNI BETONU 2008

Zbigniew Giergiczny

krajowych popioach lotnych pochodzcych z wgla kamiennego, pozyskiwanych w elektrowniach, ulegy w ostatnich latach obnieniu i wahaj si zwykle w granicach 15%. W tabeli 4 pokazano waciwoci popiow lotnych znacznie rnicych si wielkoci strat praenia. Mona zauway, e ze wzrostem zawartoci strat praenia (nieopalonego wgla) obnieniu ulega aktywno pucolanowa. Tabela 4. Waciwoci popiow lotnych z rn zawartoci strat praenia
Waciwo Straty praenia [%] Gsto [g/cm3] Powierzchnia waciwa wg Blainea [m2/kg] Miako pozostao na sicie 45 m [%} Wododno [%] (ilo H2O [ml]) Wskanik aktywnoci pucolanowej [%]: po 28 dniach po 90 dniach Popi I 2,2 2,13 370,0 34,4 100 (225) 78,4 93,2 Popi II 17,9 2,18 330,0 39,8 120 (270) 75,5 84,3 Popi III 12,7 2,07 300,0 45,3 117 (265) 69,5 80,4

Dua wododno popiow lotnych o wysokich stratach praenia wynika z obecnoci ziaren o duej porowatoci i rozwinitej powierzchni (fot. 1b). Natomiast w popioach o niskiej zawartoci strat praenia dominuj ziarna sferyczne (fot. 1a). Przy stosowaniu popiow lotnych z wysok zawartoci niespalonego wgla zmniejsza si skuteczno dziaania domieszek chemicznych, zwaszcza rodkw napowietrzajcych, plastyfikatorw i superplastyfikatorw (tabela 4). Popioy lotne krzemionkowe dziki kulistemu ksztatowi ziaren (rys. 1a) wydatnie poprawiaj urabialno mieszanki betonowej, co jest bardzo istotne, zwaszcza w przypadku betonw pompowanych (atwiejsze podawanie betonu wydu ywotno pomp i innych urzdze transportujcych). Mieszanka betonowa zawierajca popioy lotne jest spoista i wykazuje mniejsz tendencj do wydzielania mleczka cementowego.

a) popi lotny o stratach praenia 2,2%

b) popi lotny o stratach praenia 17,9%

Fot. 1. Ziarna popiow lotnych z rn zawartoci strat praenia (niespalonego wgla)

Za przykad podano ilo wprowadzonej domieszki upynniajcej do mieszanki betonowej zawierajcej popioy lotne rnice si znacznie zawartoci strat praenia. Uzyskanie podobnej konsystencji dla mieszanki betonowej na popiele lotnym z wysok 6

DNI BETONU 2008

Popi lotny skadnikiem betonu normalizacja i praktyka

zawartoci strat praenia wymaga zwikszonego dozowania domieszki upynniajcej blisko trzykrotnie (tabela 4; w/s = 0,5; ilo cementu 296kg/m3, ilo popiou w skadzie betonu 60 kg/m3). Do podobnych wnioskw dosza autorka pracy [12], badajc popioy lotne o zawartoci strat praenia mieszczcych si w poszczeglnych kategoriach (A,B,C) zgodnych z wymaganiami normy PN-EN 450:2007. Tabela 4. Wpyw strat praenia popiou lotnego na waciwoci mieszanki betonowej
Rodzaj popiou lotnego Popi I (2,2% strata praenia) Popi II (17,9% strata raenia) Opad stoka [cm] 18 cm 18 cm Ilo superplastyfikatora [% masy cementu] 0,87 2,1 Zawarto powietrza [%] 1,7 1,7

Problem ten jest na tyle wany, e cz krajw europejskich w uregulowaniach krajowych przyja rozwizania zawajce zakres stosowania popiow lotnych o stratach praenia przewyszajcych 5% (tabela 5) [13]. Jest to take wskazwka praktyczna dla naszego kraju, poniewa zaostrzone wymagania jakociowe dla popiow przyjto w krajach o zblionych do Polski warunkach klimatycznych. W przypadku stosowania popiou lotnego z wysok zawartoci strat praenia, mona zaobserwowa take wypywanie ziaren niespalonego wgla (koksiku) na powierzchni betonu. Ma to wpyw na niekorzystny wygld powierzchni betonu oraz moe utrudnia proces powierzchniowego utwardzania betonu z wykorzystaniem odpowiednich posypek, np. przy wykonywaniu posadzek z utwardzaniem powierzchni. Druga kategoryzacja dotyczy miakoci (tabela 2 kategorie N i S). Popioy drobne (o bardzo niskiej pozostaoci na sicie 45 m kategoria S) charakteryzuj si mniejsz zawartoci faz krystalicznych i wiksz zawartoci fazy bezpostaciowej (szklistej) w stosunku do popiou o wyszej pozostaoci na sicie 45 m. Dodatek popiou moe zmniejszy lub zwikszy ilo wody zarobowej w mieszance betonowej (rys. 2). Zaley to przede wszystkim od skadu ziarnowego popiou lotnego oraz jego iloci w skadzie betonu (rys. 2).

Ilo

wody [l/m3]

Pozosta o

na sicie 45 m [%]

Rys. 2. Wpyw uziarnienia popiou lotnego na ilo wody zarobowej w betonie przy staej konsystencji
DNI BETONU 2008

Zbigniew Giergiczny

Tabela 5. Stosowanie popiou lotnego o rnej zawartoci strat praenia w krajach Unii Europejskiej
Kraj Austria Belgia Czechy Dania Finlandia Francja Niemcy Irlandia Wochy Luksemburg Holandia Norwegia Portugalia Sowacja Sowenia Szwecja Szwajcaria Wielka Brytania Kategoria A (str. pra. 5%) tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak Kategoria B (str. pra. od 2 do 7%) nie tak (w klasie ekspozycji XF wg PN-EN 206-1 zawarto popiou poniej 25% m.c.) tak nie nie w klasie ekspozycji xf nie w klasie ekspozycji xf4 nie w trakcie dyskusji tak w trakcie dyskusji nie nie tak w trakcie dyskusji tak nie nie tak Kategoria C (str. pra. od 4 do 9%) nie nie tak nie nie w trakcie dyskusji nie w trakcie dyskusji w trakcie dyskusji w trakcie dyskusji nie nie tak w trakcie dyskusji tak nie nie nie

Popioy lotne kategorii S (maej pozostaoci na sicie 45 m), ze wzgldu na znaczn redukcj wody zarobowej, s bardzo czsto stosowane jako skadnik betonw wysokowytrzymaociowych (wysokowartociowych) [13, 14]. W cytowanym dokumencie [13] podsumowano take dowiadczenia rnych krajw w zakresie stosowania popiou lotnego wedug zasad okrelonych w normie EN 2006-1 i edycjach krajowych tej normy. Mona generalnie stwierdzi, i s one zblione do naszych uzupenie krajowych do normy PN-EN 206-1 [5]. Cz krajw ma szerszy wachlarz cementw, z ktrymi mona stosowa popioy lotne, dotyczy to gwnie cementw portlandzkich ulowych CEM II/B-S i cementw hutniczych CEM III (Belgia, Czechy, Niemcy, Wochy, Luksemburg, Holandia, Sowacja). W czci krajw przyjto wielko wspczynnika k tylko na poziomie 0,4 (Austria, Dania, Niemcy, Finlandia), w pozostaych, podobnie jak w Polsce, wielko wspczynnika k przyjmuje si na poziomie 0,2 dla klasy wytrzymaociowej cementu 32,5 i na poziomie 0,4 dla cementw klasy wytrzymaociowej 42,5 i 52,5.

4. Podsumowanie
Obowizujce w Unii Europejskiej prawo obliguje do wytwarzania energii ze rde odnawialnych. Spowodowao to zainteresowanie energetyki spalaniem paliw innych 8

DNI BETONU 2008

Popi lotny skadnikiem betonu normalizacja i praktyka

ni naturalne paliwa kopalne (wgiel). Fakt ten zosta uwzgldniony w wymaganiach postawionych w najnowszych wersjach normy EN 450-1 Popi lotny do betonu i proponowanej przyszociowej nowelizacji tej normy. Wdraajc wymagania normy PN-EN 450-1: 2007(2006) w warunkach krajowych, naley mie na uwadze jej uniwersalno (norma europejska obejmujca kraje o rnych warunkach klimatycznych). Obowizujce w niej wymagania naley adaptowa do warunkw krajowych, zwracajc szczegln uwag na trwao betonu w naszych warunkach pogodowych. Powinny one by zawarte w znowelizowanym uzupenieniu krajowym do normy PN-EN 206-1:2003.

Literatura
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] Lindon K.A. Sear; Properties and use of coal fly ash. A valuable industrial by-product. London. Thomas Telford Ltd, 2001. Siddique R.; Waste Materials and By-Products in Concrete. Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2008. Giergiczny Z.; Rola popiow lotnych wapniowych i krzemionkowych w ksztatowaniu waciwoci wspczesnych spoiw budowlanych i tworzyw cementowych. Seria: Inynieria Ldowa, Monografia 325, Politechnika Krakowska, Krakw 2006. PN-EN PN-206-1: 2003 Beton. Cz 1: Wymagania, waciwoci, produkcja i zgodno. PN-B-06265: 2004 Krajowe uzupenienia PN-EN 206-1 Beton Cz 1: Wymagania, waciwoci, produkcja i zgodno ciko M., Zuwaa J., Pronobis M.: Zalety i wady wspspalania biomasy w kotach energetycznych na tle dowiadcze eksploatacyjnych pierwszego roku wspspalania biomasy na skal przemysow. Energetyka i Ekologia, marzec 2006, s. 207220. ASTM C618 (1993) Standard specification for coal fly ash and raw and calcined natural pozzolan for use as a mineral admixture in concrete, Annual Book of ASTM Standards, Philadelphia, USA. CEN TC104WG4 DOC 57-2008 Progress Report from CEN TC104/WG 4 Fly Ash to CEN TC 104 for the period April 2007-April 2008 PN-EN 197-1: 2002 Cement- Cz 1. Skad, wymagania i kryteria zgodnoci dotyczce cementw powszechnego uytku Boos P., Erikson B.E., Giergiczny Z., Haerdtl R.: Laboratory testing of frost resistance do these tests indicate the real performance of blended cements. 12th International Congress on the Chemistry of Cement. Montreal, 8-13 July, 2007 Sturrup V.R., Hooton R.D., Clandenning T.G.: Durability of fly ash concrete SP 79, First International Conference on the Use oF Fly Ash, Silica Fume, Slag and Other Mineral By-Products in Concrete, Montebello, Canada, 1983, s. 7186. Nowak-Michta A.: Struktura porowatoci betonw napowietrzonych z dodatkiem popiou lotnego krzemionkowego, Wydzia Inynierii Ldowej, Instytut Materiaw i Konstrukcji Budowlanych, Politechnika Krakowska, Krakw 2008 (praca doktorska). CEN TC 104/SC1 (2006) Survey of national requirements used in construction with EN 2006-1:2000. Malhotra V.M., Ramezanianpour A.A.: Fly Ash in Concrete. Minister of Supply and Services Canada, 1994.

DNI BETONU 2008