Piotr Szwedo*

ROZSTRZYGANIE SPORW W RAMACH WIATOWEJ ORGANIZACJI HANDLU A PRAWA CZOWIEKA

1. Wstp Porozumienia tworzce prawo WTO1 nie zawieraj formalnych odniesie do problematyki ochrony praw czowieka. wiatowa Organizacja Handlu nie jest expressis verbis powoana do wspdziaania na rzecz ich przestrzegania. Instytucje zajmujce si ochron praw czowieka nie bior udziau w negocjacjach na forum WTO. Prawo wiatowej Organizacji Handlu nie pozostaje jednak w klinicznej izolacji do reszty prawa midzynarodowego2. O koniecznoci uwzgldniania innych wartoci w procesie jego stosowania wiadcz wyczenia od zasad oglnych zawarte m.in. w art. XX GATT. Ewolucja prawa liberalizujcego handel midzynarodowy wskazuje na coraz pilniejsz potrzeb uwzgldnienia praw czowieka, zwaszcza tych majcych charakter ekonomiczny. Deklaracja WTO o Porozumieniu TRIPS3 i Zdrowiu Publicznym4, wiadczy o dostrzeeniu tej potrzeby przez pastwa-strony.

Mgr Piotr Szwedo doktorant w Katedrze Prawa Midzynarodowego Publicznego Uniwersytetu Jagielloskiego. Niniejszy artyku ukaza si w roczniku Instytutu Europeistyki UJ Problemy Wspczesnego Prawa Midzynarodowego, Europejskiego i Porwnawczego Vol. IV, A.D. MMVI. Reprodukcja na stronie internetowej Orodka Praw Czowieka UJ ma miejsce za zgod autora i redakcji PWPMEiP. 1 Zwane w art. 1 ust. 1 DSU porozumieniami wymienionymi. DSU - uzgodnienie w sprawie zasad i procedur regulujcych rozstrzyganie sporw opublikowano w Obwieszczeniu Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 23 lutego 1998 r. w sprawie ogoszenia zacznikw do Porozumienia ustanawiajcego wiatow Organizacj Handlu (WTO), Dz. U. Nr 34, poz. 195, Understanding on rules and procedures governing the settlement of disputes (Dispute Settlement Understanding, DSU). 2 Por. orzeczenie United States Standarts for Refomulated and Conventional Gasoline, WT/DS2/9, cz. III, B., dostpne na stronie www. wto. org 3 Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS), porozumienie w sprawie handlowych aspektw praw wasnoci intelektualnej, Obwieszczenie Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 12 lutego 1996 r. w sprawie publikacji zacznikw do Porozumienia ustanawiajcego wiatow Organizacj Handlu (WTO), Dz. U. Nr 32, poz. 143. 4 WTO Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health, WTO Doc. WT/MIN(01)/DEC/2 of 14 November 2001.

Zagadnienie wpywu liberalizacji handlu na przestrzeganie praw czowieka byo podejmowane w opracowaniach organw Narodw Zjednoczonych: Komisji Praw Czowieka, Podkomisji ds. Popierania i Ochrony Praw Czowieka oraz Komitetu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych. Powysze instytucje odnosiy si do takich problemw jak wpyw ekonomicznych skutkw liberalizacji na przestrzeganie praw czowieka5, niezgodnoci pomidzy regulacjami dotyczcymi ochrony praw wasnoci intelektualnej a ochron praw czowieka6, prawa do ochrony zdrowotnej7, prawa do ywnoci8, wpywu dostpnoci usug leczniczych i edukacyjnych na przestrzeganie praw czowieka9. W literaturze podejmowano szereg wtkw dotyczcych styku zagadnie prawa wiatowej Organizacji Handlu i praw czowieka. Opracowania dotyczyy m.in. uwzgldnienia praw czowieka w procesie interpretacji prawa WTO10, stosowania prawa WTO do nakadania sankcji na pastwa naruszajce prawa czowieka11, uwzgldnienia stanowisk organizacji zajmujcych si ochron praw czowieka w procesie decyzyjnym w ramach WTO12, aksjologicznych podstaw prawa liberalizacji handlu i praw czowieka13,

Statement of the UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights to the Third Ministerial Conference of the World Trade Organization, Seattle, 30 November to 3 December 1999, 26/11/99. E/C.12/1999/9; Preliminary report on 'Globalization and its impact on the full enjoyment of human rights', UN Sub-Commission on the Promotion and Protection of Human Rights, E/CN.4/Sub.2/2000/13. 6 UN Sub-Commission on the Promotion and Protection of Human Rights, resolution 2000/7: 'Intellectual property rights and human rights. 7 UN Commission on Human Rights, resolution 2001/33: 'Access to medication in the context of pandemics such as HIV/AIDS'. 8 UN Sub-Commission on the Promotion and Protection of Human Rights, resolution 2001/5: 'Globalization and its impact on the full enjoyment of all human rights'. 9 UN Sub-Commission on the Promotion and Protection of Human Rights, resolution 2001/4: 'Liberalization of trade in services, and human rights. 10 E.-U. Petersmann, Human Rights and International Economic Law in the 21st Century, the Need to Clarify their Interrelationship, Journal of International Economic Law, 2001, s. 5-39, Human Rights and the Law of the World Trade Organization, Journal of World Trade, 2003, t. 37 (2), s. 241-281; H. Lim, Trade and Human Rights. Whats at Issue?, Journal of World Trade, 2001, t. 35 (2), s. 275-300, G. Marceau, WTO Dispute Settlement and Human Rights, European Journal of International Law, September 2002, t. 13, s. 753-814. 11 S. H. Cleveland, Human Rights Sanctions and International Trade: A Theory of Compatibility, Journal of International Economic Law, 2002, s. 133-189; Ch. McCrudden, International Economic Law and the Pursuit of Human Rights: A Framework for Discussion of the Legality of Selective Purchasing Laws under the WTO Government Procurement Agreement, Journal of International Economic Law, 1999, s. 3-48; P. Stirling, The Use of Trade Sanctions as an Enforcement Mechanism for Basic Human Rights: A Proposal for Addition to the World Trade Organization, American University Journal of International Law and Policy, 1996, t. 11, s. 1 i n.; C. Manuel Vsquez, Trade Sanctions and Human Rights - Past, Present, And Future, Journal of International Economic Law, December 2003, t. 6, s. 797 i n. 12 A.-C. Habbard, M. Guiraud, LOMC et les droits de lhomme. Pour la primaut des droits de l'homme. Pour la cration d'un statut consultatif des ONG, Hors srie de la lettre mensuelle de la Fdration Internationale des Ligues des Droits de lHomme, Novembre 2004 n 320, dostpne na stronie http://www.fidh.org/IMG/pdf/omc320f.pdf 13 E.-U. Petersmann, The WTO Constitution and Human Rights, Journal of International Economic Law, 2000, s. 19-25.

wykorzystania wyjtkw od zasad oglnych na rzecz ochrony praw czowieka14, analizy poszczeglnych praw czowieka w kontekcie prawa WTO: prawa do rzetelnego procesu15, prawa do ywnoci16, standardw pracy17, ogranicze pracy dzieci18. Niniejszy artyku podejmuje jedynie wybrane problemy z tej szerokiej tematyki. Wtkiem przewodnim jest wpyw praw czowieka na interpretacj i stosowanie prawa WTO. Szerzej omwiono te prawa i przepisy, ktre mog w istotny sposb determinowa dalszy kierunek liberalizacji handlu z uwzgldnieniem praw czowieka. Artyku koczy si omwieniem hipotezy konfliktu norm tych dwch subsystemw prawa midzynarodowego. 2. Interpretacja prawa WTO a prawa czowieka Prawo WTO cechuje si wyran specyfik w stosunku do oglnego prawa midzynarodowego19. Istniej jednak liczne wizi czce ten subsystem z oglnym prawem midzynarodowym. Jedn z nich jest odwoanie w art. 3 ust. 2 DSU do zwyczajowych zasad interpretacji midzynarodowego prawa publicznego. Zasady te zostay skodyfikowane w art. 31 Konwencji Wiedeskiej o Prawie Traktatw20. Omawiany przepis stanowi: 1. Traktat naley interpretowa w dobrej wierze, zgodnie ze zwykym znaczeniem, jakie naley przypisywa uytym w nim wyrazom w ich kontekcie, oraz w wietle jego przedmiotu i celu. [...] 3. cznie z kontekstem naley bra pod uwag:

14

L. Bartels, Article XX of GATT and the Problem of Extraterritorial Jurisdiction. The Case of Trade Measures for the Protection of Human Rights, Journal of World Trade, 2002, t. 36 (2), s. 353-403; T. Eres, The Limits of GATT Article XX: a Back Door for Human Rights?, Georgetown Journal of International Law, Spring, 2004, t. 35, s. 597 i n.; S. Charnovitz, The Moral Exception in Trade Policy, Virginia Journal of International Law, Summer 1998, t. 38, s. 389 i n. 15 G. Marceau, M. Stilwell, Practical Suggestions for Amicus Curiae Briefs before WTO Adjudicating Bodies, Journal of International Economic Law, t. 4, Mars 2001, s. 155-187. 16 K. R. Gray, Right to Food Principles Vis Vis Rules Governing International Trade, dostpne na stronie http://www.cid.harvard.edu/cidtrade/Papers/gray.pdf 17 P. Czubik, Regulacje prawne handlu zagranicznego a przestrzeganie standardw prawa pracy - zarys podstawowych problemw prawnomidzynarodowych, Studia z zakresu prawa pracy i polityki spoecznej UJ, 2003/2004, s. 373-385, P. Czubik, Midzynarodowe sankcje gospodarcze a przestrzeganie podstawowych standardw prawa pracy, Ius et Administratio t. 3, 2004, s. 79-88, Ch. McCrudden, Anne Davies, A Perspective on Trade and Labor Rights, Journal of International Economic Law, 2000, s. 43-62. 18 D. Samida, Protecting the Innocent or Protecting Special Interests? Child Labor, Globalization, and the WTO, Denver Journal of International Law and Policy 2004, t. 33, s. 411 i n. 19 Przez pojcie oglnego prawa midzynarodowego rozumiem prawo zwyczajowe oraz prawo traktatowe o charakterze otwartym i powszechnym, najczciej kodyfikowanym, G. Tunkin, Is General International Law Customary Law Only?, European Journal of International Law, t. 4, 1993, s. 534 i n. 20 Konwencja Wiedeska o Prawie Traktatw, sporzdzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r., Dz. U. z 1990 r., Nr 74 poz. 439.

c) wszelkie odpowiednie normy prawa midzynarodowego, majce zastosowanie w stosunkach midzy stronami. Funkcj tego przepisu jest zapewnienie koherentnej wykadni prawa midzynarodowego przez stosujce je instytucje. Spenia on szczegln rol w sytuacji braku formalnej koordynacji prac midzynarodowych sdw i innych organw rozstrzygania sporw. Nieuwzgldnienie kontekstu interpretowanego traktatu mogoby prowadzi do stosowania okrelonych norm kosztem naruszania innych zobowiza pastw. Okrelenie przez DSB21 norm prawa midzynarodowego majcych zastosowanie w stosunkach midzy stronami budzi kontrowersje. Pytanie dotyczy m.in. identycznoci stron zwizanych postanowieniami GATT/WTO i porozumieniami nalecymi do kontekstu. W odrzuconym raporcie panelu odnoszcym si do ogranicze importu tuczyka przez Stany Zjednoczone22 panel uwaa za nieuprawnione uwzgldnienie Konwencji o Midzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierztami i Rolinami Gatunkw Zagroonych Wyginiciem (Convention on International Trade in Endangered Species (CITES)23. Takie stanowisko uzasadniono brakiem zwizania postanowieniami CITES niektrych pastw-stron GATT. Ten sposb argumentacji grozi izolacjonizmem. Trudno jest bowiem wskaza powszechnie zawierane umowy wielostronne, ktrymi zwizane s identyczne strony tak, jak porozumieniami WTO. Sytuacja komplikuje si w odniesieniu do podmiotw bdcych czonkami WTO, ktrych podmiotowo prawnomidzynarodowa jest kwestionowana, przykadowo Tajwan24, ktrym nie zawsze przypisuje si zdolnoci do zawierania umw midzynarodowych. W analogicznym raporcie dotyczcym amerykaskich ogranicze na import krewetek25, Organ Apelacyjny odszed od dotychczasowej linii orzeczniczej i zdecydowa si na uwzgldnienie CITES dla interpretacji pojcia wyczerpywalnych zasobw naturalnych. Potwierdzi takie stanowisko odnoszc si do konwencji dwustronnej wicej Wsplnoty Europejskie i Brazyli przy rozstrzyganiu sprawy dotyczcej rodkw ograniczajcych import drobiu26. W orzeczeniu w sprawie koreaskich rodkw ograniczajcych import woowiny27
21

DSB, Dispute Settlement Body - Organ Rozstrzygania Sporw, ktrego funkcjonowanie uregulowane jest uzgodnieniem, o ktrym mowa jest w przypisie 1. 22 United States - Restrictions on Imports of Tuna, (DS21/R - 39S/155). 23 Dz.U. z 1991 r. Nr 27 poz. 112, sprost. Dz.U. z 2000 r. Nr 66 poz. 802. 24 Accession of the Separate Customs Territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu Decision Of 11 November 2001, WT/L/433 23 November 2001. 25 United States - Import Prohibition of Certain Shrimp and Shrimp Products, WT/DS58/AB/R. 26 European Communities Measures Affecting The Importation of Certain Poultry Products, WT/DS69/AB/R, w polskiej literaturze przedmiotu orzeczenie zosao omwione w M. Grzymkowska, Spr midzy Brazyli a Wsplnotami Europejskimi dotyczcy rodkw zakcajcych import niektrych produktw rolnych, Forum Europejskie, nr 6, 2003, s. 17-29. 27 Korea Measures Affecting Imports of Fresh, Chilled and Frozen Beef, WT/DS161 and 169/R.

panel zdecydowa si na uwzgldnienie kilku zawartych przez Kore umw dwustronnych do interpretacji wicych j list koncesyjnych. Na podstawie powyszych orzecze mona wyprowadzi wniosek o relewantnoci konwencji otwartych i powszechnych, nie wicych wszystkich czonkw WTO, lub konwencji regionalnych28 oraz dwustronnych wicych strony sporu. 29 Dla interpretacji pojcia odpowiednioci zawartego w art. 31 ust. 3 lit. c w kontekcie prawa WTO, trudno jest wskaza jednoznaczne kryteria. Naley zauway, e odpowiednio jest stopniowalna i powinna by analizowana osobno w kadym przypadku.30 Z globalnego charakteru systemu GATT/WTO wynika, e relewantne bd prawa czowieka wynikajce z powszechnie ratyfikowanych traktatw31 jak Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych32, Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych33, Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobjstwa34, Konwencja w Sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniajcego Traktowania albo Karania35, Midzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej36, Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet37, Konwencja o Prawach Dziecka38, IV Konwencja Genewska o Ochronie Osb Cywilnych Podczas Wojny39.

28 29

G. Marceau, WTO Dispute Settlement..., s. 782. Trudno jednoznacznie odpowiedzie jest na pytanie o relewantno konkretnego prawa czowieka w sytuacji sporu pomidzy pastwami, z ktrych jedno nie jest zwizane konwencj majc charakter powszechny i otwarty, a omawiane prawo nie naley do norm peremptoryjnych. Wydaje si, e takie prawo nie powinno zosta zaliczone do kontekstu, chyba e dane pastwo byoby nim zwizane na mocy zwyczaju. Wskazane wtpliwoci mogyby wystpi w sytuacji sporu, ktrego stron byyby Stany Zjednoczone, ktre nie ratyfikoway niektrych konwencji o ochronie praw czowieka, bliej patrz raport Status of Ratifications of the Principal International Human Rights Treaties Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights as of 09 June 2004, dokument dostpny na stronie http://www.unhchr.ch/pdf/report.pdf 30 G. Marceau, WTO Dispute Settlement..., s. 784. 31 Wyliczenie za S. H. Cleveland, Human Rights Sanctions, s. 150 32 Otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz. U. 1977 r. Nr 38 poz. 169, (149 ratyfikacji). Informacje o ratyfikacjach zamieszczone w przypisach 5-5 za raportem wskazanym w przypisie 5. 33 Otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r., Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, (152 ratyfikacji). 34 Przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ 9 grudnia 1948 r., Dz. U. z 1952 r. Nr 2, poz. 9 i 10, (133 ratyfikacje). 35 Przyjta przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r., Dz. U. z 1989 r. Nr 63 poz. 378 (129 ratyfikacji). 36 Otwarta do podpisu w Nowym Jorku dnia 7 marca 1966 r., Dz. U. z 1969 r. Nr 25 poz. 187, (161 ratyfikacji). 37 Przyjta przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979 r., Dz. U. z 1982 r. Nr 10 poz. 71, (168 ratyfikacji). 38 Przyjta przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526, (191 ratyfikacji). 39 Dz. U. z 1956 r. Nr 38, poz. 171.

Ponadto cztery prawa pracownicze naley uzna za prawa podstawowe: prawo do zgromadze oraz zakazy dyskryminacji, pracy przymusowej i prowadzcej do wyzysku pracy dzieci. Mona je odnale w licznych dokumentach dotyczcych ochrony praw czowieka, w szczeglnoci tych, uchwalonych w ramach dziaalnoci wiatowej Organizacji Pracy.40 Teksty porozumie WTO nie wskazuj na zamiar pastw-stron uchylenia si od wicych je porozumie w sprawie ochrony praw czowieka. Interpretacja prawa WTO w dobrej wierze zgodnie z art. 31 Konwencji Wiedeskiej nakada obowizek takiej wykadni prawa WTO, ktra nie jest sprzeczna z postanowieniami dotyczcymi ochrony praw czowieka. Interpretacja prowadzca do niezgodnoci pomidzy porozumieniami WTO a prawami czowieka powinna by unikana dziki dobrej wierze41. Powszechnie uznane prawa czowieka przy odpowiednim stopniu relewantnoci dla rozstrzyganej sprawy powinny zosta uwzgldnione jako element kontekstu przy interpretacji prawa WTO. Mog zosta uznane za odpowiednie nie tylko przy interpretacji wyjtkw od zasad oglnych (zawartych np. w art. XX GATT), ale take pojcia trwaego rozwoju (preambua porozumienia ustanawiajcego WTO42), czy podstawowych zasad okrelonych artykuami II-XI GATT43. Zgodzi si jednak naley z opini przedstawicieli doktryny, ktrzy uwaaj, e powszechnie uznane prawa czowieka powinny zosta uwzgldnione w procesie interpretacji prawa w ramach WTO, jednak nie mog sta si przedmiotem samodzielnej skargi przed DSB.44 Prawo handlu midzynarodowego i prawa czowieka jednakowo wi pastwa, jednak egzekwowane s przez inne organy. Przedmiotem dziaania Organu
40

Konwencja Nr 29 Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca pracy przymusowej lub obowizkowej Dz. U. z 1959 r. Nr 20 poz. 122, (168 ratyfikacji), Konwencja Nr 87 Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca wolnoci zwizkowej i ochrony praw zwizkowych Dz. U. z 1958 r. Nr 29, poz. 125 (144 ratyfikacji), Konwencja Nr 98 Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca stosowania zasad prawa organizowania si i rokowa zbiorowych Dz. U. z 1958 r. Nr 29, poz. 126 (154 ratyfikacji), Konwencja Nr 100 Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca jednakowego wynagrodzenia dla pracujcych mczyzn i kobiet za prac jednakowej wartoci, Dz. U. z 1955 r. Nr 38, poz. 238 (162 ratyfikacji), Konwencja Nr 105 Midzynarodowej Organizacji Pracy o zniesieniu pracy przymusowej Dz. U. z 1959 r. Nr 39, poz. 240 (164 ratyfikacji), Konwencja Nr 111 Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu Dz. U. z 1961 r. Nr 42, poz. 218 (162 ratyfikacji), Konwencja Nr 138 Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca najniszego wieku dopuszczenia do zatrudnienia Dz. U. z 1978r. Nr 12, poz. 53 (140 ratyfikacji), Konwencja Nr 182 Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca zakazu i natychmiastowych dziaa na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci Dz. U. z 2001 r. Nr 125, poz. 1365 (156 ratyfikacji). Deklaracja Midzynarodowej Organizacji Pracy w Sprawie Podstawowych Zasad i Praw w Pracy z 1998 r. uczynia te podstawowe prawa pracownicze obowizkowymi dla wszystkich czonkw tej organizacji. Teksty konwencji dostpne na stronie www.mop.pl, ilo ratyfikacji za http://webfusion.ilo.org/public/db/standards/normes/appl/index.cfm?lang=EN 41 G. Marceau, WTO Dispute Settlement..., s. 791. 42 Porozumienie sporzdzone w Marakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r. ustanawiajce wiatow Organizacj Handlu (WTO), Dz. U. z 1995 r. Nr 98, poz. 483. 43 E.-U. Petersmann, Human Rights , s. 248. 44 Ibidem, s. 248, G. Marceau, WTO Dispute Settlement..., s. 763, odmiennego zdania jest Ph. Alston, Resisting the Merger of Acqusition of Human Rtghts by Trade Law, European Journal of International Law, September 2002, t. 13, s. 815.

Rozstrzygania Sporw nie jest bowiem egzekwowanie praw czowieka, a obowizek uwzgldniania ich w procesie interpretacji prawa WTO nie przesdza o ich wyszoci w hierarchii norm. 3. Prawo do ochrony zdrowia Jednym z problemw przy stosowaniu praw czowieka jest duy stopie ich oglnoci. Sformuowane w art. 12 Midzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych45 prawo do ochrony zdrowia wyznacza mao precyzyjne standardy. Wywouje to wtpliwoci przy prbie okrelenia wpywu okrelonych klauzul na prawo WTO. Jeszcze przed wydaniem Deklaracji w sprawie TRIPS i zdrowia publicznego na Konferencji Ministerialnej w Doha46 Robert Howse47 apelowa o uwzgldnienie art. 55 i 56 Karty Narodw Zjednoczonych48 przy stosowaniu postanowie TRIPS w zwizku z postulatem zrwnowaenia praw i obowizkw 49. Wspomniane przepisy Karty odnosz si do budowania dobrobytu przy poszanowaniu praw czowieka. Wedug Roberta Howsea, interpretujc TRIPS naley uwzgldni art. 12 Midzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych odnoszcy si do prawa do zdrowia. Caroline Dommen argumentowaa, e Brazylia moga powoa si na prawa czowieka bronic swego programu ochrony zdrowia, ktrego legalno w odniesieniu do TRIPS podwaona zostaa przez Stany Zjednoczone50

45

1. Pastwa Strony niniejszego Paktu uznaj prawo kadego do korzystania z najwyszego osigalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego. 2. Kroki, jakie Pastwa Strony niniejszego Paktu powinny podj dla osignicia penego wykonania tego prawa, bd obejmoway rodki konieczne do: a) zapewnienia zmniejszenia wskanika martwych urodze i miertelnoci niemowlt oraz do zapewnienia zdrowego rozwoju dziecka; b) poprawy higieny rodowiska i higieny przemysowej we wszystkich aspektach; c) zapobiegania chorobom epidemicznym, endemicznym, zawodowym i innym oraz ich leczenia i zwalczania; d) stworzenia warunkw, ktre zapewniyby wszystkim pomoc i opiek lekarsk na wypadek choroby. 46 Declaration on the TRIPS agreement and public health, WT/MIN(01)/DEC/220, November 2001, dostpne na stronie http://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/min01_e/mindecl_trips_e.htm 47 R. Howse. The Canadian Generic Medicines Panel. A Dangerous Precedent in Dangerous Times, Journal of World Intellectual Property, t. 3 (2000), s. 493. 48 Dz.U. z 1947 r. Nr 23 poz. 90 z pn. zm. 49 Por. art. 7 TRIPS. 50 Por. spraw WT/DS199, C. Dommen, Covenant on Economic, Social and Cultural Rights: A Treasure Chest of Support for Developing Countries Concerns in the WTO, Bridges, January-April 2001, 21 za G. Marceau, WTO Dispute Settlement..., s. 787.

Wysoki Komisarz Narodw Zjednoczonych ds. Praw Czowieka wyda dokument o wpywie TRIPS na prawa czowieka51, w ktrym proponuje odpowiedni interpretacj praw wasnoci intelektualnej. Deklaracja Ministerialna z Doha bya odpowiedzi na wspomniane apele. Podtrzymujc zobowizania zawarte w ramach TRIPS, Pastwa-Strony przyznaj, e Porozumienie powinno by interpretowane i stosowane w taki sposb, by wspiera ochron zdrowia publicznego, a w szczeglnoci by promowa powszechny dostp do lekw.52 Analiz skutkw tej deklaracji przedstawiono we wsplnym opracowaniu Sekretariatu WTO i wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO)53. Prawo do zdrowia zaley od dostpnoci, jakoci i niedyskryminacji w wiadczeniu towarw i usug leczniczych, ktre mog by przedmiotem handlu regulowanego i liberalizowanego prawem WTO. Pastwa-strony powinny powstrzymywa si od nakadania embargo lub podobnych rodkw ograniczajcych dostawy odpowiednich lekarstw i rodkw medycznych. Ograniczenia dotyczce tego typu towarw i usug nie powinno nigdy by uyte jako instrument presji ekonomicznej lub politycznej.54 Jednoczenie nie naley pomija koniecznoci ochrony wasnoci intelektualnej dla rozwoju przemysu farmaceutycznego i finansowania bada. Dlatego tak istotne jest waciwe wywaenie pomidzy celami i zasadami wymienionymi m.in. w art. 7 i 8 TRIPS. 4. Prawo do ywnoci Chocia w prawie WTO nie ma formalnego odniesienia do prawa do ywnoci, szereg jego regulacji ma przeoenie na dostpno i ceny artykuw spoywczych. Porozumienie w sprawie rolnictwa55 reguluje import i eksport produktw rolnych. Przepisy dotyczce ce, kontyngentw czy subsydiw maj znaczcy wpyw na dostpno ywnoci. Dopuszczalno dumpingu determinuje opacalno rodzimej produkcji. Stopniowa liberalizacja cen ywnoci skutkuje szersz dostpnoci rynkw krajw uprzemysowionych
51

The Impact of the Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights on human rights Report of the High Commissioner, dostpny na stronie http://www.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.nsf/(Symbol)/E.CN.4.Sub.2.2001.13.En?Opendocument 52 Por. art. 5 lit. a WTO Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health, o ktrej mowa w przypisie 1. 53 WTO Agreements and Public Health, A joint study by WHO and WTO Secretariat, dostpne na stronie http://www.wto.org/english/res_e/booksp_e/who_wto_e.pdf 54 General Comment No. 14 (2000), The right to the highest attainable standard of health (article 12 of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights), pkt 41, dostpne na stronie http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(symbol)/E.C.12.2000.4.En?OpenDocument 55 Opublikowane w obwieszczeniu Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 4 grudnia 1995 r.w sprawie publikacji zacznikw do Porozumienia ustanawiajcego wiatow Organizacj Handlu (WTO), Dz. U. z 1996 r. Nr 9, poz. 54.

dla pastw rozwijajcych si, jednoczenie jednak powoduje utrat niektrych preferencji. Rezultatem redukcji subsydiw bdzie zapewnienie peniejszej konkurencji na rynkach midzynarodowych, jednak czsto skutkuje wzrostem cen produktw rolnych lub/i zmniejszeniem produkcji krajowej. Porozumienie w sprawie rolnictwa przewiduje mechanizmy kompensacyjne dla krajw najsabiej rozwinitych i importerw ywnoci netto. Maj one uatwi dostp ywnoci i zredukowa negatywne nastpstwa liberalizacji rynku produktw rolnych. Brakuje im jednak koniecznych mechanizmw egzekucyjnych, co moe skutkowa brakiem implementacji ich postanowie.56 Wpyw na prawo do ywnoci mog mie take postanowienia TRIPS, ktrych zastosowanie do ywnoci modyfikowanej genetycznie moe mie przeoenie na dostpno taszej ywnoci dla pastw najbiedniejszych. Porozumienie w sprawie stosowania rodkw sanitarnych i fitosanitarnych57 naoyo szereg standardw, z ktrych spenieniem pastwa rozwijajce si miay powane problemy, co spowodowao ograniczenie dochodw z eksportu i dalsze uboenie tych pastw. Wraz z liberalizacj rynku produktw rolnych mona spodziewa si czstszego powoywania si przez pastwa najbogatsze na klauzule w porozumieniu SPS celem ochrony rodzimej produkcji speniajcej wysokie wymagania jakociowe. Wskazane wyej porozumienia maj przeoenie na dostpno produktw spoywczych. Mona spodziewa si, e pomimo braku odniesienia do prawa do ywnoci w porozumieniach WTO, pastwa bd odnosi si do niego w sporach przed DSB oraz podczas negocjacji. Tak uczyni Mauritius58 postulujc interpretacj art. 20 porozumienia w sprawie rolnictwa, dotyczcego negocjacji redukcji wsparcia w sektorze rolnym, w wietle art. 11 Midzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych, ktry stanowi: Pastwa Strony niniejszego Paktu uznaj prawo do odpowiedniego poziomu ycia dla niego samego i jego rodziny, wczajc w to wyywienie. Omawiany przepis by powoywany przed Komitetem ds. Rolnictwa w kontekcie bezpieczestwa ywnociowego oraz pozahandlowych kwestii dotyczcych krajw rozwijajcych si. Wedug Mauritiusu bdcego w znacznym stopniu zalenym od importu ywnoci, przy interpretacji postanowie Porozumienia naley wzi pod uwag interesy zarwno pastw eksportujcych, jak i importujcych ywno.
56 57

K. R. Gray, Right to Food Principles..., s. 4. Agreement on the Application of Sanitary and Phytosanitary Measures (SPS Agreement), publikowane w Obwieszczeniu Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 4 grudnia 1995 r.w sprawie publikacji zacznikw do Porozumienia ustanawiajcego wiatow Organizacj Handlu (WTO), Dz. U. z 1996 r. Nr 9, poz. 54. 58 Por. dokument G/AG/NG/W/36 Rev.1.

5. Prawo do rzetelnego procesu dopuszczalno raportw amicus curiae Wpyw na interpretacj porozumie WTO mog mie take prawa czowieka o charakterze pozaekonomicznym. Jednym z nich jest prawo do rzetelnego procesu w odniesieniu do postpowania przed Organem Rozstrzygania Sporw, co wie si z dopuszczalnoci raportw niezalenych podmiotw nazywanych amicus curiae59. W orzeczeniu dotyczcym amerykaskich ogranicze na import krewetek60Organ Apelacyjny dopuci stosowanie raportw opierajc si na art. 13 DSU, ktry stwierdza, e kady zesp orzekajcy bdzie mia prawo do zbierania informacji i porad technicznych od kadej osoby lub organizacji, ktr uzna za waciw. Poniewa w przypadku tego orzeczenia raporty zostay doczone do wniosku o apelacj wystosowanego przez Stany Zjednoczone, Organ Apelacyjny uzna, e nie stanowi raportw amicus curiae, ale s czci wniosku. Taka interpretacja art. 13 DSU dopuszczajca raport Center for Interational Enviromental Law (CIEL) spotkaa si z krytyk ze strony niektrych pastw czonkowskich. W orzeczeniu dotyczcym amerykaskich rodkw wyrwnawczych na brytyjsk stal61 Organ Apelacyjny potwierdzi swoje stanowisko w kwestii uwzgldniania raportw amicus curiae opierajc si na art. 17 ust. 9 DSU. Przepis ten dotyczy opracowania procedur roboczych stosowanych w rewizji apelacyjnej. Ich tre nie moe pozostawa w sprzecznoci z DSU ani innymi porozumieniami WTO. Art. 16 ust. 1 Procedury Roboczej62 zezwala na przyjcie kolejnych regu na potrzeb rozstrzygnicia konkretnej sprawy, ktre maj wypeni ewentualne luki w procedurze. W sprawie europejskich rodkw dotyczcych azbestu Organ Apelacyjny63 na podstawie art. 16 ust. 1 Procedury Roboczej ustanowi kryteria dotyczce raportw amicus curiae, ktre maj by spenione, aby Organ Apelacyjny wzi je pod uwag. Podczas nadzwyczajnego spotkania Rady Generalnej wiele pastw wyrazio sw krytyk stwierdzajc, e Organ Apelacyjny przekroczy swe kompetencje wchodzc w zakres wadzy ustawodawczej poprzez arbitralne dopuszczenie pozarzdowych podmiotw trzecich do procedury rozstrzygania sporw midzy pastwami. Wikszo NGO pochodzi z krajw
59

Szczegowe omwienie tego problemu w G. Marceau, M. Stilwell, Practical Suggestions for Amicus Curiae Briefs, 60 Por. przyp. 4, punkty 100-110. 61 United States Imposition of Countervailing Duties on Certain Hot-Rolled Lead and Bismuth Carbon Steel Products Originating in the United Kingdom, WT/DS138/AB/R. 62 Working procedures for appellate review, 4 January 2005, WT/AB/WP/5. 63 Appellate Body Report of 12 March 2001 (WT/DS135/AB/R) on EC import restrictions affecting asbestos and asbestos-containing products that threaten the health of EC citizens.

10

rozwinitych, dlatego pastwa rozwijajce wyraziy obawy, stwierdzajc, e dopuszczenie raportw moe spowodowa utrudnienie w ochronie ich interesw przed DSB. Spotkanie Rady Generalnej zakoczyo si apelem jej przewodniczcego o stosowanie raportw amicus curiae z wielk ostronoci64. Jednoczenie uzgodniono, e przewodniczcy bdzie prowadzi negocjacje z czonkami WTO celem ustalenia regu o dopuszczalnoci raportw. Artykuy 13 i 17 ust. 9 nie odnosz si do raportw amicus curiae, i s skrajnie odmiennie interpretowane przez pastwa-strony i Organ Apelacyjny ze wzgldu na swj przedmiot i cel65.Tym niemniej uwzgldnienie praw czowieka takich jak prawo do rzetelnego procesu, a take promocji udziau jednostek i organizacji spoeczestwa obywatelskiego w pracach organizacji midzynarodowych66 jako elementw kontekstu dla interpretacji art. 17 ust. 9 DSU moe dostarczy argumentw na rzecz wydania przepisw dopuszczajcych raporty przyjaci sdu.67 Wywodzca si z common law koncepcja raportw amicus curiae zostaa zaakceptowana jedynie w midzynarodowych procedurach rozstrzygania sporw, ktrych orzeczenia dotycz jednostek, jak w midzynarodowych trybunaach praw czowieka, midzynarodowych trybunaach karnych natomiast nie zostaa przyjta w postpowaniu przed MTS czy arbitraach midzypastwowych.68 Dopuszczenie ich przy rozstrzyganiu sporw przed WTO stanowi realny krok w stron zwikszenia roli jednostek w tym postpowaniu69. Argumenty zastosowane w sprawie azbestu wskazuj, e Organ Apelacyjny jest skonny dopuci raporty przyjaci sdu, jeli promuj one zasady rzetelnego procesu.70Stosowanie raportw bdzie jednak wymagao rozstrzygnicia kwestii dotyczcych ochrony praw stron sporu przed DSB, tzn. prawa do obrony przeciw argumentom w raporcie przy zachowaniu terminw procedury okrelonych w DSU, a take praw pastw stron trzecich w sporze do traktowania nie mniej korzystnie ni amicus curiae.71

64

Minutes of WTO General Council Meeting, WT/GC/M/60 (Nov. 22, 2000), pkt 120, dostpne na stronie http://www.wto.org/english/thewto_e/gcounc_e/gcounc_e.htm 65 Por. przyp 3, art. 31 ust. 1. 66 Por. Question of the Realization of the Right to Development, Report of the Intergovernmental Group of Experts on the Right to Development on its second session (Geneva, 29 September - 10 October 1997), E/CN.4/1998/29, 7 November 1998. 67 E.-U. Petersmann, Human Rights..., s. 263. 68 Ibidem. 69 Na temat roli jednostek w postpowaniu przed DSB patrz J. P. Trachtman, Ph. M. Moremen, Costs and Benefits of Private Participation in WTO Dispute Settlement: Whose Right Is It Anyway?, Harvard International Law Journal, Winter 2003, t. 44 s. 221 i n., D. B. Hollis, Private Actors in Public International Law: Amicus Curiae and the Case for The Retention of State Sovereignty, dostpne na stronie http://www.bc.edu/bc_org/avp/law/lwsch/journals/bciclr/25_2/04_TXT.htm 70 E.-U. Petersmann, Human Rights..., s. 263. 71 Ibidem.

11

6. Wprowadzenie praw czowieka do prawa WTO poprzez dynamiczn wykadni wyjtkw od zasad oglnych (art. XX GATT) Art. 31. ust. 3 lit. c Konwencji Wiedeskiej o Prawie Traktatw zakada zasad interpretacji ewolucyjnej72, ktra ma istotny wpyw przy interpretacji praw czowieka. Wykadnia dynamiczna bdzie miaa szczeglne znaczenie przy wyjtkach od zasad oglnych GATT, zawartych w art. XX. Interpretujc znaczenie wyczerpywalnych zasobw naturalnych (lit. g) w sprawie amerykaskich ogranicze na import krewetek Organ Apelacyjny stwierdzi, e postanowienia art. XX lit. g () zostay napisane ponad pidziesit lat temu. Musz by odczytywane przez interpretatora w wietle wspczesnych relacji () pojcie wyczerpywalnych zasobw naturalnych nie jest statyczne w swej treci lub odniesieniach, ale raczej z definicji dynamiczne73. Taka metoda interpretacji jest znana midzynarodowym sdom. W odniesieniu do praw czowieka stosowa j Europejski Trybuna Praw Czowieka, stwierdzajc, e [Europejska] Konwencja [o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci74] jest ywym instrumentem, ktry musi by interpretowany w wietle warunkw dnia wspczesnego.75 Spord wyjtkw zawartych w art. XX te, ktre mogyby zosta wykorzystane dla uchylenia zasad oglnych GATT na rzecz ochrony praw czowieka naley zaliczy: ochron moralnoci publicznej (lit. a), ochron ycia lub zdrowia ludzi (lit. b), rodki dotyczce pracy winiw (lit. e). Ewolucyjne podejcie zaprezentowane w orzeczeniu w sprawie krewetek stanowi argument na rzecz dynamicznej interpretacji innych wycze zawartych w art. XX. W odniesieniu do lit. a oznacza to moe zaliczenie do klauzuli moralnoci publicznej zakazu dyskryminacji rasowej, niewolnictwa, pracy przymusowej oraz prowadzcej do wyzysku pracy dzieci (w zakresie nie objtym wyjtkami ochrony ycia i pracy winiw) 76, a take

72

Terminowi evolutionary interpretation bardziej odpowiada polskie pojcie wykadni dynamicznej, ktre w niniejszym artykule stosowany bdzie zamiennie, por. R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Krakw 1998, s. 86, w kontekcie prawa WTO por. G. Marceau, Conflicts of Norms and Conflicts of Jurisdictions, Journal of World Trade, t. 4 (2001), s. 1088-1089, G. Marceau, A Call for coherence in International Law, t. 33 (1999), s. 120-123. 73 Por. przyp. 4, pkt. 129-130. 74 Dz.U. z 1993 r. Nr 61 poz. 284 z pn. zm. 75 Orzeczenie Tyrer dnia 28 kwietnia 1978, ECHR (1978), seria A, nr 26, pkt 31. Do zasady interpretacji dynamicznej odwoa si take Europejski Trybuna Sprawiedliwoci w orzeczeniu CILFIT Srl v. Ministro della Santina, C-283/81 pkt 3430, ECR 1982, 3415, s. 3430. 76 S. H. Cleveland, Human Rights , s. 162. Jednak dla uwzgldnienia tych zakazw nie jest konieczna szeroka interpretacja wyjtkw z art. XX GATT, poniewa cz z nich naley do norm ius cogens.

12

obowizku ochrony przed dyskryminacj religijn, dyskryminacj kobiet i mczyzn oraz naruszania demokracji.77 Art. XX lit. b dotyczcy ochrony ycia mona uzna za obejmujcy zakaz ludobjstwa, zbiorowych egzekucji, zbrodni przeciwko ludzkoci oraz egzekucji modocianych78. Pojcie pracy winiw (art. XX lit. e GATT) naley rozszerzy na szersze formy pracy przymusowej oraz pracy niewolniczej.79 7. Konflikt norm Uwzgldnienie norm dotyczcych ochrony praw czowieka w procesie interpretacji prawa WTO nie wyklucza zaistnienia konfliktu norm. Jeli zachodzi sytuacja, w ktrej nie mona pogodzi normy prawa WTO z prawami czowieka, Organ Rozstrzygania Sporw nie bdzie mg wyegzekwowa postanowie dotyczcych praw czowieka pozbawiajc skutku prawa WTO. Zdaniem Gabrielle Marceau byoby to dziaanie sprzeczne z dyspozycj art. 3 ust. 2 DSU o zakazie zwikszania lub zmniejszania decyzjami DSB praw lub obowizkw ustalonych w porozumieniach wymienionych w Zaczniku 1 do DSU.80 Jeli wskutek egzekwowania prawa WTO dojdzie do naruszenia postanowie w zakresie ochrony praw czowieka, pastwa ponios odpowiedzialno, ale przed innym organami. Oba systemy egzekwowania praw czowieka i prawa WTO dziaaj rwnolegle, a potencjalny konflikt ich orzecze wskazuje na brak spjnoci pomidzy organami stosujcymi prawo midzynarodowe.81 Z ograniczonego zakresu kompetencji DSB wynika, e moe on odmwi zastosowania normy prawa WTO tylko w sytuacji, jeli jest ona sprzeczna z norm ius cogens. Imperatywnymi normami powszechnego prawa midzynarodowego s normy przyjte i uznane przez midzynarodow spoeczno pastw jako cao za normy, od ktrych adne odstpstwo nie jest dozwolone82. Ich katalog nie jest jednoznacznie ustalony, zalicza si do nich: zakaz agresji, ludobjstwa, niewolnictwa, dyskryminacji rasowej, tortur
77 78

Wicej na temat art. XX lit. a GATT w S. Charnovitz, The Moral Exception, s. 689. S. H. Cleveland, Human Rights Sanctions..., s. 162. Por. uwag zawart w przypisie 12. 79 Ibidem, por. uwag zawart w przypisie 12. 80 G. Marceau, WTO Dispute Settlement..., s. 797. 81 Do takich sprzecznoci dochodzio pomidzy orzeczeniami Europejskiego Trybunau Praw Czowieka i Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci interpretujcych pojcie prawa do prywatnoci por. orzeczenia ETS 46/87 oraz 227/88 21.09.1989 Hoechst AG v. Komisja i ETPCz Niemietz v. Niemcy z 16.12.1992, wicej na ten temat w P. Szwedo, Pojcie prawa do prywatnoci w orzecznictwie Europejskiego Trybunau Praw Czowieka i Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci, Transformacje Prawa Prywatnego, 1-2/2004, s. 15 i n. 82 Art. 53 Konwencji Wiedeskiej o Prawie Traktatw.

13

oraz prawo do samostanowienia.83 Hlne Ruiz-Fabri komentujc postanowienia Konwencji Wiedeskiej o Prawie Traktatw stwierdza, e na obecnym etapie rozwoju prawa midzynarodowego jedynie Zgromadzenie Oglne ONZ lub Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci maj zdolno determinowania katalogu norm ius cogens84. Trudno jest wskaza na konflikt pomidzy jednym z powyszych zakazw a norm systemu GATT/WTO. Moe jednak nastpi konflikt wtrny w sytuacji, gdy pastwo naruszy norm ius cogens implementujc prawo WTO. Zdaniem Gabrielle Marceau panel lub Organ Apelacyjny moe jedynie stwierdzi czy dana metoda implementacji narusza prawo WTO, ale nie jest wadny orzeka czy narusza norm kognitywn. 85 Skoro jednak normy peremptoryjne wi pastwa niezalenie od ich woli, DSB powinien stwierdzi, e kade naruszenie normy kognitywnej jest sprzeczne z waciw implementacj prawa GATT/WTO. Dla odniesienia do norm kognitywnych nie jest potrzebne specjalne zezwolenie w tym zakresie w ramach DSU. DSB bdzie mia zatem kompetencje do okrelenia danej implementacji jako sprzecznej z ius cogens. Organ Rozstrzygania Sporw nie jest jednak organem, ktry swymi orzeczeniami jest wadny determinowa katalog norm kognitywnych. Powinien odnie si w tym zakresie do odpowiednich rde prawa. 8. Podsumowanie Kolizje norm prawa WTO i praw czowieka s przejawem fragmentacji prawa midzynarodowego. Jego rozwj prowadzi do coraz dalszej specyfikacji tworzcych go subsystemw, ktre nie pozostaj ze sob w cakowitej izolacji. Nie ma bowiem subsystemw cakowicie zamknitych, czyli w peni self-contained86. Spoiwem pozwalajcym unikn konfliktw przy stosowaniu norm prawa midzynarodowego jest w art. 31 Konwencji Wiedeskiej o Prawie Traktatw nakazujcy uwzgldnienie kontekstu danej normy przy jej interpretacji. Jednak przepis ten nie zabezpiecza cakowicie przed narastajcymi niespjnociami w stosowaniu prawa midzynarodowego. Dziaania organw stosujcych prawo midzynarodowe nie s formalnie skoordynowane. Dlatego konieczne jest peniejsze wspdziaanie cia prawodawczych, dla wydania stosownych norm kolizyjnych. Potrzeba ta
83

Report of the International Law Commission on the Work of its Fifty-Third Session. Official Records of the General Assembly, Fifty-Sixth Session. Supplement No. 10 (A/56/10), rozdzia IV.E.2. s. 208, dostpny na stronie http://www.un.org/law/ilc/reports/2001/2001report.htm 84 H. Ruiz-Fabri, La contribution de lOMC la gestion de lespace juridique mondial, w : C. Kessedjian, E. Loquin, (red.), La mondialisation du droit, Pary 2000, s. 347 i n. 85 G. Marceau, WTO Dispute Settlement..., s. 800. 86 G. Arangio-Ruiz, Fourth Report on State Responsibility, Yearbook of International Law Commission, 1992, t. II, cz. 1, s. 42.

14

jest pilna zwaszcza w przypadku styku problematyki praw czowieka i prawa wiatowej Organizacji Handlu. Odpowiednie regulacje pozwol na uniknicie konfliktw i peniejsze uwzgldnienie wartoci chronionych przez oba subsystemy prawa. Wpyn te na podniesienie koherencji systemu prawa midzynarodowego jako caoci.

15