Mgr in.

Ryszard Kajca,
Alstom Power Sp. z o.o. w Elblgu, Oddzia we Wrocawiu

dr in. Sawomir Partyga,

Stowarzyszenie Elektrykw Polskich

mgr in. Bolesaw Sowiski,

Elektrownia Rybnik SA

Generatory w polskiej energetyce

Historia, stan dzisiejszy, przyszo
Historia wytwarzania prdu zmiennego przez czowieka ma ju cakiem dug tradycj. O pocztkach dowiadcze laboratoryjnych mona mwi od lat 30. XVIII wieku (Pixi). Sposb na otrzymywanie prdu staego zosta wynaleziony 30 lat pniej (Paccionotti). Pierwsze prdnice miay magnesy stae (1860), ale ju rok pniej wprowadzono elektromagnesy. O szybkim rozwoju mona mwi po odkryciu moliwoci zastosowania prdu do celw owietleniowych. Stao si to za spraw lamp ukowych (1877) zastpionych pniej arwkami. Udan konstrukcj arwki z wknem wglowym udao si wynale dopiero w roku 1879. Od tego czasu nastpuje burzliwy rozwj zastosowania elektrycznoci do celw owietlenia, a w konsekwencji i rde wytwarzania prdu elektrycznego staego i zmiennego. Do szybkiego rozpowszechnienia elektrycznoci przyczyni si te wynalazek silnika prdu staego (1882), ktry w powodzeniem zaczto wykorzystywa do potrzeb napdw i trakcji. Pierwsza elektrownia miejska powstaa w Nowym Yorku w roku 1882 i tworzya j grupa 6 maszyn parowych po 200 KM wytwarzajcych prd o napiciu 110 V. Niemal jednoczenie elektrownie zaczy powstawa w Europie, najwczeniej w Niemczech. Na ziemiach polskich, wwczas pod zaborami, pierwsze elektrownie miejskie lub fabryczne powstay stosunkowo wczenie. Przykadowo mona poda, e pierwsza elektrownia (o mocy 1,3 kW na napicie 65 V) powstaa w 1878 r. i zasilaa z prdnicy Grammea lamp ukow systemu Serrin na przystanku kolei w Knigshtte (Krlewskiej Hucie, obecnie Chorzw). Rok pniej uruchomiono elektrowni w Warszawie w fabryce Handtkego, a nastpne: w 1880 r. w Zawierciu, w 1893 r. w Bielsku-Biaej, a w roku 1896 w Przemylu. W chwili odzyskania niepodlegoci istniao na ziemiach Polski 376 elektrowni o cznej mocy 399,329 MW, w tym 51% stanowiy elektrownie wytwarzajce prd stay. W owym czasie zdecydowanie przewaa napd parowy, a wikszo elektrowni bya komunalna. Polska nie naleaa do potentatw energetycznych, moc zainstalowana wynosia bowiem zaledwie 11,9 W/mieszkaca, wobec 32,8 W/mieszkaca w Niemczech i 190 W/mieszkaca w Norwegii. W cigu dwudziestolecia midzywojennego niepodlega Polska dokonaa znacznego postpu w elektryfikacji kraju wykorzystujc z koniecznoci zagraniczne zespoy prdotwrcze, poniewa due maszyny elektryczne produkowano w Polsce jedynie w Zakadach Elektromechanicznych RhnZieliski SA na licencji BrownBoveri w ychlinie w iloci nie zaspokajajcej zapotrzebowania. Pierwszy generator synchroniczny wyprodukowany w tych Zakadach mia moc 700 kVA, 1500 obr/min, napicie znamionowe 3150 V (rys. 1).

Rys. 1. Pierwszy generator synchroniczny wyprodukowany w Zakadach RhnZieliski SA

luty

2003

www.elektroenergetyka.pl

strona

65

W drugiej poowie lat trzydziestych zorganizowanie rodzimej wytwrczoci turboprdnic stawao si piln koniecznoci w obliczu rzdowego planu obejmujcego pitnastolecie 19381953, ktry zakada roczn produkcj generatorw w liczbie wynoszcej od 74 do 79, w nastpujcym podziale wg mocy: poniej 1 MW24 szt., od 1 do 5 MW 3541 szt., powyej 5 MW 1415 szt.. Wedug danych z czerwca 1939 r. moc zainstalowana w kraju wynosia 1585 MW (w 188 elektrowniach o mocy wikszej od 1 MW, co stanowio 94% mocy wytwrczych). Wyposaenie elektrowni cieplnych dostarczone byo przez takie firmy, jak: Alsthom, STAL, BBC, Siemens, Skoda. Najwiksz elektrowni bya wwczas elektrownia w aziskach Grnych (zakady Elektro) o mocy 88,14 MW, a najbardziej nowoczesn elektrownia Nisko (Stalowa Wola) o mocy 2 x 20 MW. Ta ostatnia zostaa uruchomiona w 1939 r. i bya oparta na dostawach firmy Alsthom. W tym okresie mia miejsce dynamiczny rozwj elektrowni wodnych, za przykad mog posuy takie elektrownie, jak: Porbka na Sole, Ronw czy Czchw na Dunajcu. Niestety tylko niektre z nich zostay zakoczone przed wybuchem wojny. Warto rwnie wspomnie o zamierzeniach budowy wsplnego krajowego systemu energetycznego. Celowi temu suya budowa sieci 60 kV na lsku i linia 150 kV zbudowana pod koniec lat 30. z Elektrowni Mociska do Starachowic, ktra wg planw miaa prowadzi dalej do Warszawy.

Instalowano w tym okresie gwnie importowane turbozespoy o rnych parametrach technicznych w zakresie mocy znamionowej od 25 do 55 MW. Przyrosty mocy w latach 19451960 zestawiono w tabeli 1.

Tabela 1
Moc zainstalowana oraz produkcja energii elektrycznej w latach 19451960

Najwaniejszym wwczas zadaniem dla gospodarki bya odbudowa elektrowni cieplnych zniszczonych podczas wojny lub zdewastowanych po wojnie przez wojska radzieckie (p. tab. 2).

Tabela 2

Okres po II wojnie wiatowej

Wybuch II wojny wiatowej doprowadzi nie tylko do zniszczenia wielu elektrowni, ale take do znacznego uszczuplenia skromnej bazy produkcyjnej maszyn elektrycznych. Nie mniej jednak w 1946 r. doliczono si 361 elektrowni o cznej mocy 2553 MW. Po wojnie krajowy system elektroenergetyczny praktycznie nie funkcjonowa ze wzgldu brak moliwoci przesyu energii z jednego regionu do drugiego. Nowy ustrj preferujc zbrojenia zakada szybkie tempo rozwoju gospodarczego kraju opartego na przemyle cikim, co spowodowao tak znaczny wzrost zapotrzebowania na maszyny elektryczne duej mocy, e stworzenie odpowiedniej bazy produkcyjnej tych maszyn stao si gospodarcz koniecznoci. Tak baz w zakresie turbogeneratorw energetycznych stay si Dolnolskie Zakady Wytwrcze Maszyn Elektrycznych Dolmel we Wrocawiu, ktre powstay w miejscu niemieckiej fabryki zbrojeniowej Fahrzeug und Motorenwerke Famo, prawie doszcztnie zniszczonej w ostatnich miesicach wojny w czasie oblenia Wrocawia w 1945 r. Trzyletni plan odbudowy energetyki realizowany w latach 194749 przewidywa zainstalowanie 2900 MW nowych mocy wytwrczych. Chocia udao si go wykona jedynie na poziomie 2632 MW, to znaczny wzrost mocy zainstalowanej w tak krtkim czasie niewtpliwie wpyn pozytywnie na tempo odbudowy gospodarki kraju i stworzenie krajowego systemu elektroenergetycznego.

Wiksze elektrownie odbudowywane lub na nowo wyposaane w latach 50.

Najwiksz elektrowni z tego okresu bya Elektrownia Jaworzno II wyposaona w urzdzenia produkcji radzieckiej (po wczeniejszym wywiezieniu zainstalowanych tu w czasie okupacji urzdze niemieckich).

Dolmel pierwsza w Polsce fabryka generatorw

Dolnolskie Zakady Wytwrcze Maszyn Elektrycznych Dolmel, ktre powoane zostay do ycia Zarzdzeniem Ministra Przemysu i Handlu z dnia 14 maja 1947 r., do koca lat 50. cigle jeszcze pomimo intensywnej ich odbudowy i rozbudowy, nie byy w stanie dostarcza generatorw o takich mocach, jakich potrzebowaa polska energetyka. Jedn z waniejszych dat w historii zakadu, szczeglnie w zakresie produkcji turbogeneratorw energetycznych, by rok 1959. Ukoczono wtedy najnowoczeniejszy obiekt zakadw naw X hali B.

strona

66

www.elektroenergetyka.pl

luty

2003

Obiekt ten wyposaono w niezbdne maszyny i urzdzenia, ktre umoliwiay produkcj turbogeneratorw o mocy jednostkowej do 200 MW. Przewidywano wtedy, jak si okazuje susznie, e w perspektywie 20 lat nie bdzie w Polsce zapotrzebowania na generatory o wikszej mocy znamionowej. Produkcja turbogeneratorw w tym zakadzie zostaa zapocztkowana zaprojektowaniem i wyprodukowaniem w lipcu 1953 r. jednostki o parametrach: 2 MW, 6300 V, cos =0,8, 3000 obr/min, chodzonej powietrzem. Podstawowe obliczenia i dokumentacja konstrukcyjna byy w gwnej mierze dzieem zespou, w skad ktrego wchodzili: S. Bachan, dr in. Bolesaw Dubicki, dr in. Z. Kratochwil, mgr in. E. Turowski, in. R. Zdrojewski. Do jego budowy zostay zastosowane krajowe materiay konstrukcyjne i izolacyjne. Turbogenerator ten, oznaczony GYT-22b, zosta zainstalowany w Zakadach Przemysu Bawenianego w Andrychowie. W rozwoju technicznym budowy turbogeneratorw w kraju wystpiy rwnolegle dwie tendencje: nieustannego poszukiwania wasnych koncepcji rozwiza konstrukcyjnych technologicznych i materiaowych oraz wykorzystania w produkcji turbogeneratorw licencji zagranicznych. Decyzje o korzystaniu z dowiadcze zagranicy, mimo pomylnych wynikw produkcji pierwszych krajowych generatorw o mocy 2 MW, wynikay z przewiadczenia, ze zaprojektowanie i wykonanie maszyn o znacznie wikszych mocach w terminach wymaganych przez energetyk, przekraczao moliwoci modej kadry technicznej Zakadw Dolmel. Pogld taki mia uzasadnienie w pidziesicioletnim opnieniu startu krajowej produkcji tych skomplikowanych maszyn w stosunku do czoowych firm wiatowych. Odrabianie opnie rozpoczto produkcj serii turbogeneratorw opartych na dokumentacji konstrukcyjnej zakadw Elektrosia z Leningradu. Uruchomiono produkcj serii generatorw chodzonych powietrzem oznaczonej T2 o mocach 4, 6 i 25 MW oraz serii generatorw chodzonych wodorem oznaczonej TW o mocach 30 i 50 MW (p. tab. 3). Mimo uzyskania powanego sukcesu organizacyjnego i technicznego, jakim byo opanowanie w kraju produkcji turbogeneratorw chodzonych wodorem i przyblienia si do czoowych osigni wiatowych, dystans midzy nimi i osigniciami krajowymi pozostawa nadal znaczny, bowiem za granic w tym okresie oddawano ju do eksploatacji turbogeneratory o mocach rzdu 200 MW. Poniewa rozwj krajowego systemu energetycznego w latach szedziesitych zadecydowano oprze na jednostkach o mocy 100200 MW, a od 1959 r. istniaa

w kraju techniczna moliwo uruchomienia produkcji takich jednostek, podjto decyzj uruchomienia w Dolmelu produkcji turbogeneratorw o mocy 120 MW wykorzystujcej zakupion licencj angielskiej firmy AEI (Associated Electrical Industries). By to w tym okresie nowoczesny typ generatora charakteryzujcy si nastpujcymi parametrami: moc 120 MW, napicie 13 800 V, cos =0,8, 3000 obr/min. Uzwojenie stojana w izolacji bitumicznej chodzone porednio, a uzwojenie wirnika bezporednio (wewntrznie) wodorem. Produkcj tych turbogeneratorw uruchomiono w 1962 r. (rys. 2).

Rys. 2. Stojan uzwojony generatora TGH-120

Pierwsz jednostk zainstalowano w elektrowni Konin, kolejne w elektrowniach: Adamw, agisza, Siersza, aziska, Siekierki, Stalowa Wola, Krakw oraz w kilku elektrowniach zagranicznych. Listopad 1967 r. to kolejny wany moment w historii budowy turbogeneratorw w Polsce: zakoczenie montau turbogeneratora o mocy 200 MW typu TWW-200-2 wyprodukowanego na licencji zakadu Elektrosia. Uroczysto z tym faktem zwizan dokumentuje rysunek 3. Opanowanie produkcji tych maszyn byo powanym osigniciem organizacyjnym i technicznym w produkcji turbogeneratorw w kraju. Bya to bowiem pierwsza Tabela 3

Waniejsze parametry oraz rok uruchomienia produkcji generatorw serii T2

luty

2003

www.elektroenergetyka.pl

strona

67

Rys. 3. Uroczysto zakoczenia montau pierwszej dwusetki (Dolmel, 1967 r.).

maszyna, w ktrej uzwojenie stojana w izolacji bitumicznej chodzono destylatem przepywajcym wewntrz prtw uzwojenia. Oprcz tego dziki jednoczesnemu zastosowaniu bezporedniego chodzenia wodorem uzwojenia wirnika uzyskano mae jednostkowe zuycie materiaw, wynoszce ok. l kg/kVA. Turbogeneratory TWW-200-2 posiadaj nastpujce dane znamionowe: moc 200 MW, napicie 15750 V, cos=0,85, 3000 obr/min. W 1974 r. Dolmel osign poziom umoliwiajcy modernizacj tych generatorw, majc na celu podniesienie ich walorw eksploatacyjnych. Obejmoway one gwnie modernizacj wza zawieszenia elaza czynnego stojana poprzez jego uelastycznienie oraz ulepszenie ukadu izolacyjnego uzwojenia stojana w wyniku zastosowania izolacji termoutwardzalnej. Turbogeneratory o mocy 200 MW (po modernizacji 215 MW) byy wwczas najwikszymi jednostkami produkowanymi w zakadach Dolmel. Opanowanie ich produkcji zdecydowanie zbliyo krajowe budownictwo turbogeneratorw do czoowych producentw tych maszyn na wiecie. Wyrniajcy si wwczas konstruktorzy to: doc. dr in. K. Radwan, dr in. B. Kulisiewicz, in. C. Karasiewicz, mgr in. M. Nowak i in. S. Nowak; mgr in. W. Brzeski, Rwnolegle z wdraaniem do produkcji turbogeneratorw licencyjnych byy prowadzone wasne prace konstrukcyjne, technologiczne i badawcze. Opracowano dwie serie generatorw: pierwsza obejmowaa generatory czterobiegunowe o mocy od 0,5 do 5 MW, a druga generatory dwubiegunowe o mocy od 5 do 160 MW. W seriach tych uzyskano wskaniki technicznoekonomiczne na poziomie przodujcych firm europejskich. Ze wzgldu na trzy rne rozwizania chodzenia zarwno w konstrukcji, jak i rodzaju czynnika chodzcego, seria ta dzieli si na trzy nastpujce grupy:

Projekt techniczny serii zatwierdzono: w zakresie 525 MW w 1966 r. a w zakresie 32160 MW w roku 1972. W opracowaniu tych serii turbogeneratorw gwny udzia mieli mgr in. E. Maron, mgr in. J. Krupa, in. E. Sebzda, mgr in. A. Kutowski. W ramach bada wasnych rozwiza konstrukcji turbogeneratorw energetycznych duej mocy w 1962 roku zaprojektowano generator modelowy do turbiny ciepowniczej o mocy znamionowej 63 MW, w ktrej zastosowano eksperymentalnie system chodzenia wodno-wodorowy w celu jego przetestowania pod katem budowy generatorw wikszych mocy. W celu pokrycia wczesnego zapotrzebowania szybko rozwijajcego si ciepownictwa wykonano 4 takie jednostki, ktre zainstalowano w elektrociepowniach d II, Bydgoszcz, Gdask i Wrocaw. Jednak rozpoczcie nowej ery w krajowej produkcji generatorw nastpio dopiero w drugiej poowie lat 70. W 1977 r. w szwajcarskiej firmie BBC zakupiono licencj na produkcj ich najnowszej, bardzo udanej konstrukcji, turbogeneratora typu GTHW-360 o mocy 360 MW (rys. 4). W celu uruchomienia tej produkcji wybudowano potn hal G zwikszajc znacznie moliwoci produkcyjne generatorw, nawet do mocy 1000 MVA. Pierwszy turbogenerator GTHW-360, wyprodukowany w 1980 r., pracuje w Elektrowni Bechatw. W sumie wyprodukowano 17 jednostek tego typu: 12 dla Elektrowni Bechatw, najwikszej elektrowni w Europie opalanej wglem brunatnym, 4 dla Elektrowni Opole oraz 1 dla Elektrowni Kostolec w Jugosawii. W 1990 r. wyprodukowano, take na podstawie licencji firmy BBC, turbogenerator GTHW-600 o mocy 600 MW (rys. 5.), ktry by przewidywany do zainstalowania w budowanej pierwszej w Polsce elektrowni jdrowej w arnowcu. Jak wiadomo, budowa tej elektrowni ze wzgldu na protesty spoeczne zostaa wstrzymana.

Okres zmian ustrojowo-gospodarczych

Kolejnym kamieniem milowym na drodze rozwoju produkcji generatorw w Polsce byo utworzenie w 1990 r. roku spki typu joint-venture pod nazw ABB Dolmel Ltd z 67% udziaem kapitau koncernu ABB (powstaego w 1988 roku z poczonych firm: szwajcarskiej BBC i szwedzkiej ASEA). Od tego momentu rozpoczyna si urzeczywistnianie moliwoci uczestnictwa kolejnego pokolenia polskich inynierw w pracach rozwojowych generatorw w wiodcej w wiecie firmie w tej dziedzinie oraz dostpu polskiego produktu do rynkw caego wiata poprzez ekspansywnie rozwijajc si wtedy sie sprzeday koncernu ABB, a zwaszcza jego segmentw wytwarzajcych urzdzenia dla energetyki. ABB Dolmel przeszed w latach 19901993 gbok restrukturyzacj, a inwestycje koncentroway si na wprowadzeniu i opanowaniu najnowszych technologii produkcji generatorw. Na mocy umowy z Centrum Wiodcym Techniki ABB we wrocawskiej firmie utworzono w 1992 r. Grup Konstrukcyjn, ktra aktywnie uczestniczya w rozwoju specjalistycznego oprogramowania komputerowego, oblicze mechanicznych,

Seria posiada rwnie wersj o czstotliwoci 60 Hz.

strona

68

www.elektroenergetyka.pl

luty

2003

Rys. 4. Porwnawcze zestawienie konstrukcji generatorw z koca lat 70. i pocztku lat 80.

elektrycznych i wentylacyjno-cieplnych generatorw, w pracach projektowo-konstrukcyjnych generatorw prototypowych oraz modernizacji i retrofitw generatorw starszych typw, wspomagania ich produkcji, wdraania nowych technologii i rozwiza technicznych niezbdnych zwaszcza w okresie produkcji i testowania generatorw prototypowych.

Rys. 5. Stojan uzwojony generatora GTHW-600 dla EJ arnowiec (Dolmel, 1990 r.)

luty

2003

www.elektroenergetyka.pl

strona

69

Techniki wytwarzania
W pocztkowej fazie istnienia, ABB Dolmel jako kontynuator dziaalnoci DZWME Dolmel w zakresie produkcji generatorw, stosowa techniki wytwarzania wykorzystujce istniejce rozwizania technologiczne oraz istniejcy park maszynowy, jednoczenie zapocztkowujc realizacj programw restrukturyzacyjnych, majcych na celu podniesienie jakoci i wzrost efektywnoci produkcji. Wrd wyrobw oferowanych w tym okresie znajdoway si: generatory przemysowe z chodzeniem powietrznym o mocy do 40 MVA, generatory z chodzeniem wodorowym o mocy 50150 MVA, generatory z chodzeniem wodno-wodorowym o mocy 200600 MVA. Maszyny te nie posiaday jednak wystarczajco nowoczesnej konstrukcji, a produkowane byy wedug prze-

starzaych ju nieco metod wytwarzania, w wyniku czego poziom jakoci oferowanych wyrobw czsto nie odpowiada najwyszym standardom wiatowym. Taki stan rzeczy powodowa zawenie rynkw zbytu oraz uniemoliwia wejcie ABB Dolmel w pen wspprac kooperacyjn z innymi zakadami koncernu ABB. Zawarcie w 1991 roku umowy licencyjnej z ABB Kraftwerke AG oraz przeprowadzenie dziaa restrukturyzacyjnych umoliwiy szeroki transfer nowoczesnych technologii wytwarzania turbogeneratorw z chodzeniem powietrznym i wodorowym, ktry w poczeniu z intensywnie rozwijanym wasnym zapleczem technicznym da moliwo rozszerzenia oferty ABB Dolmel o generatory chodzone: powietrzem typu WX i WY o mocy znamionowej do 300 MVA (rys. 6.), wodorem typu WT20H o mocy znamionowej do 500 MVA (rys. 7.), wod i wodorem typu WT21-23E do 1000 MVA (rys. 8.),

Rys. 6. Konstrukcja generatora chodzonego powietrzem typu WY

Rys. 7. Konstrukcja generatora chodzonego wodorem typu WT20H

Rys. 8. Konstrukcja generatora chodzonego wod i wodorem typu WT21-23E

strona

70

www.elektroenergetyka.pl

luty

2003

Przy produkcji tych wyrobw wykorzystywano cigle rozwijane, aktualne, najnowoczeniejsze rozwizania licencyjne koncernu ABB. Produkowany asortyment obejmuje cay zakres mocy, a rnorodne rozwizania konstrukcyjne speniaj z nadwyk oczekiwania najbardziej wymagajcych rynkw energetycznych wiata. Na szczegln uwag zasuguj generatory chodzone powietrzem typu WY o mocach 60160 MVA, przeznaczone dla nowych i modernizowanych blokw ciepowniczych, generatory chodzone powietrzem typu WX do turbin gazowych GT8C, due generatory chodzone powietrzem o mocy 300 MVA oraz 480 MVA (zwane TOP AIR) do turbozespow gazowo-parowych w ukadach otwartych i kombinowanych jedno- i dwusprzgowych, generatory chodzone wodorem do 500 MVA (zwane TOP GAS) oraz due generatory z chodzeniem wodno-wodorowym typu WT21-23E do 1000 MVA. Wdroenie licencyjnych rozwiza konstrukcyjnych zapocztkowane zostao pod koniec 1992 r. wyprodukowaniem pierwszego generatora z chodzeniem powietrznym typu WY16L-068LL o mocy 65 MVA. Produkowane obecnie we Wrocawiu generatory wymagaj stosowania najnowoczeniejszych metod wytwarzania oraz nowoczesnego, speniajcego odpowiednie wymagania jakociowe, parku maszynowego. Istniejcy wysoki potencja wytwrczy zosta osignity dziki konsekwentnie realizowanemu programo-

wi strategii cigego rozwoju technik wytwarzania, czego potwierdzeniem jest: uruchomienie produkcji prtw uzwoje stojana w ukadzie izolacji prniowo-syconej pod nazw MICADUR dla wszystkich rodzajw generatorw; zautomatyzowanie procesw cicia przewodw elementar nych z komputerowo programowanym automatycznym wykonywaniem przegi pod przeplot Roebla i skadaniem prta surowego (rys. 9); cakowite zautomatyzowanie procesw nakadania izolacji gwnej prtw uzwoje stojanw dla wszystkich typw generatorw (rys. 10); wdroenie komputerowego systemu diagnostycznego nasycania prtw uzwoje, produkcja rdzeni stojanw generatorw chodzonych powietrzem w ukadzie gorsetowym (rys. 11); laserowe wykrawanie blach magnetycznych na automatycznych stanowiskach (rys. 12); produkcja blach magnetycznych na w peni zautomatyzowanej linii lakierniczo-gratowniczej, wprowadzenie metod spawania konstrukcji spawanych w osonie argonu (rys. 13); modernizacja systemw sterowania maszyn do obrbki mechanicznej wirnikw, uruchomienie nowoczesnych stanowisk do zwojenia wirnikw, modernizacja i zakup nowoczesnego oprzyrzdowania i narzdzi, poprawiajcych jako i efektywno wykonywanych operacji (rys. 14).

Rys. 9. Stanowisko automatycznego wykonywania prta uzwojenia stojana

Rys.10. Automatyczna otamiarka do nakadania izolacji gwnej prta

Rys.11. Rdze stojana generatora w gorsecie na stanowisku zwojenia

luty

2003

www.elektroenergetyka.pl

strona

71

Stan obecny fabryki generatorw we Wrocawiu

Po dziewiciu latach pracy w ramach struktur koncernu, ABB Dolmel znalaz si w Grupie ABB ALSTOM POWER pod now nazw ABB ALSTOM POWER Generators, ktra to grupa zostaa utworzona w wyniku fuzji segmentw energetycznych koncernw ABB i ALSTOM. W maju 2000 roku ALSTOM naby wszystkie udziay (tj. 50%) ABB w ABB ALSTOM POWER. W rezultacie tej transakcji, dotychczasowa nazwa Grupy zostaa zmieniona na ALSTOM Power, co spowodowao analogiczn zmian nazwy firmy wrocawskiej, ktra staa si czci tej Grupy. W dniu 31 grudnia 2001 r., elblska spka ALSTOM Power przeja ALSTOM POWER Generators Sp. z o.o., tworzc we Wrocawiu swj oddzia. Histori przeksztace firmy od jej narodzin do dnia dzisiejszego schematycznie przedstawiono na rysunku 15.

Rys.12. Stanowiska laserowego wykrawania blach magnetycznych

Rys.13. Widok oglny na spawalni

Rys.14. Urzdzenie do montau kopakw wirnikw generatorw

Rys.15. Historia przeksztace wrocawskiego producenta generatorw

strona

72

www.elektroenergetyka.pl

luty

2003

Przyszo produkcji generatorw w Polsce

Perspektywy dla produkcji generatorw synchronicznych na potrzeby energetyki zawodowej na najblisze 25 lat wydaj si dobre. Wynika to bezporednio z faktu stosowania obecnie technologii przetwarzania pierwotnych rde energii w energi elektryczn, ktre powszechnie wykorzystuj do tego celu wirujc maszyn elektryczn generator. Alternatyw dla maszyny elektrycznej jako rda energii elektrycznej s praktycznie tylko ogniwa fotowoltaiczne i ogniwa paliwowe. W perspektywie najbliszych 25 lat nie bd one jednak stanowi adnej konkurencji komercyjnej dla maszyn elektrycznych w skali globalnej. Wypeni natomiast z pewnoci pewn nisz w zakresie tzw. generacji rozproszonej dla zakresu mocy do kilku MW. Konstrukcje generatorw cigle s udoskonalane pod ktem podwyszania i tak ju wysokiej niezawodnoci i efektywnoci poprzez wprowadzanie nowych technologii wytwarzania z jednoczesnym obnianiem pracochonnoci i kosztw produkcji, a co za tym idzie zwikszenia konkurencyjnoci. Przykadem innowacyjnoci z dziedziny rozwoju konstrukcji maszyn elektrycznych moe by generator nazwany po angielsku POWERFORMERTM 1). Chocia jest to cakowicie nowa maszyna elektryczna, to jej konstrukcja wykorzystuje sprawdzone technologie. Nowoci jest cakowicie nowa konstrukcja uzwojenia stojana, ktra wykorzystuje wysokonapiciowe kable zamiast tradycyjnych prtw (rys.16).

Wirnik transgeneratora niczym nie rni si od konstrukcji generatora tradycyjnego na napicie rednie. Transgenerator zatem moe by podczony bezporednio do sieci z eliminacj wycznika generatorowego redniego napicia i transformatora blokowego. Dziki temu ronie sprawno bloku o ok. 2% w porwnaniu z blokiem z turbogeneratorem tradycyjnym. Transgeneratory oferowane s obecnie dla zakresu mocy 40200 MW i zakresu napi 30150 kV. Dane znamionowe transgeneratora zainstalowanego w elektrociepowni Eskilstuna w Szwecji s nastpujce: 42 MVA, 136 kV, 3000 obr/min, cos =0,933, =98,21% (rys. 17).

Rys. 17. Transgenerator o mocy 42 MVA, 136 kV zainstalowany w Elektrociepowni Eskilstuna w Szwecji

Problemy eksploatacyjne generatorw, remonty

W polskiej energetyce zawodowej dominujc rol odgrywaj elektrownie blokowe. W Polsce wybudowano ponad 100 blokw o mocy jednostkowej 120500 MW wykorzystujcych wgiel kamienny i brunatny. rednia wieku tych jednostek przekroczya ju dawno 20 lat, a pierwsze pracuj ju lat 40. W niniejszych rozwaaniach skupiono si na dowiadczeniach wynikajcych z eksploatacji najliczniejszej grupy generatorw o mocy 200 MW oraz analizy wynikw badania niezawodnoci pracy generatorw, polegajcej na analizowaniu rodzaju uszkodze i eliminowaniu przyczyn ich powstawania i ich bezporedniego wpywu na dyspozycyjno bloku. Analizy te s midzy innymi niezbdne w planowaniu rozbudowy systemw energetycznych oraz konstruowaniu i eksploatowaniu ich elementw. Warto zwrci uwag, e wskanik awaryjnoci generatorw zawsze by kilkakrotnie mniejszy od odpowiedniego wskanika dla blokw energetycznych. W ukadzie blokowym kocioturbinagenerator, ten ostatni okaza si najbardziej niezawodnym elementem.

Rys. 16. Uzwojenie stojana transgeneratora kable wysokonapiciowe zamiast tradycyjnych prtw

Kable wysokonapiciowe s to te same kable, ktrych uywa si w sieciach przesyowych i dystrybucyjnych.

1)

Ten typ maszyn elektrycznych nie ma jeszcze polskiej nazwy. Redakcja Energetyki proponuje przyj termin transgenerator, jako termin cz cy w sobie nazwy dwch maszyn transformatora i generatora (red.).

luty

2003

www.elektroenergetyka.pl

strona

73

W latach 70., kiedy instalowano pierwsze generatory 200 MW, wskaniki awaryjnoci byy znacznie wysze ni obecnie. Z pocztkiem lat osiemdziesitych zauwaa si widoczne zmniejszenie awaryjnoci generatorw. Zwizane jest to gwnie z popraw warunkw eksploatacji, wprowadzaniem drobnych usprawnie, a take rozpoczciem pierwszych prac modernizacyjnych. Gwne przyczyny uszkodze generatorw s zrnicowane w zalenoci od ich roku produkcji, typu, a take producenta. W latach siedemdziesitych, kiedy budowano najwicej elektrowni i zanotowano najwikszy przyrost mocy wytwrczych, jedyny polski wytwrca Dolmel Wrocaw nie by w stanie sprosta zapotrzebowaniu na nowe generatory. Konieczne byo wic sprowadzenie dodatkowo 15 generatorw o mocy 200 MW z wczesnego Zwizku Radzieckiego. Generatory typu TWW-200-2A pochodziy z wytwrni Elektrosia w Leningradzie i byy ulepszon wersj generatorw typu TWW-200-2, ktrych produkcji zaprzestano, przenoszc j, jak to opisano wyej, do Dolmelu. Cho s to generatory wymienne z generatorami TWW-200-2, ich konstrukcja charakteryzowaa si dwukrotnie wiksz liczb obkw w stojanie, tj. wynosia 60. Dzi mona oceni, e z tego wanie wzgldu generatory te okazay si znacznie mniej awaryjne od generatorw 30obkowych. Do najistotniejszych uszkodze generatorw wystpujcych w czasie eksploatacji naleay [1]: uszkodzenia elektryczne wywoane dziaaniem prdu elektrycznego przy napiciach pracy i podczas przepi, uszkodzenia termiczne wywoane dziaaniem zbyt wysokiej temperatury, uszkodzenia termomechaniczne wywoane cyklicznymi zmianami temperatury uzwojenia, uszkodzenia mechaniczne wywoane dziaaniem si elektrodynamicznych oraz drganiami rdzenia i uzwoje. Najwicej uszkodze w stojanie dotyczyo pkania grnych belek elastycznego zawieszenia rdzenia w korpusie, osabienia sprasowania rdzenia prowadzce do wyamywania si blach zbw pakietw skrajnych oraz rnego typu uszkodzenia uzwojenia. W wirnikach generatorw najwicej uszkodze dotyczyo uzwojenia, kopakw i piercieni lizgowych. Dolmel jako przedsibiorstwo pastwowe, pocztkowo nie by zainteresowany serwisowaniem, naprawami i modernizacj generatorw (jeeli ju to tylko wasnej produkcji), gwnie ze wzgldu na ograniczone moce wytwrcze wobec odgrnie narzucanych planw produkcji nowych jednostek. Z powyszych wzgldw energetyka polska, w celu zapewnienia sobie moliwoci serwisowania i napraw wasnych generatorw, zmuszona bya budowa wasne zakady remontowe duych maszyn elektrycznych. Jednym z takich zakadw by ZRME Gliwice, ktrego moliwoci remontowe ograniczone byy jednak do generatorw mniejszych mocy. Gdy w Polsce zaczto eksploatowa generatory powyej 100 MW, konieczne stao si wybudowanie nowego zakaduEnergoserwisu Lubliniec,

w ktrym w 1969 r. rozpoczto remonty generatorw i transformatorw duych mocy dla energetyki zawodowej i przemysowej w skali caego kraju. Szczeglnym impulsem rozwojowym dla tej firmy bya restrukturyzacja sektora energetyki, w wyniku ktrej staa si przedsibiorstwem niezalenym. W roku 1992 oddano do eksploatacji, sfinansowan czciowo przez energetyk, odwirowni wirnikw turbogeneratorw z wykorzystaniem wywaarki typu DI-90 firmy Schenck. Obecnie wikszociowym wacicielem firmy Energoserwis Lubliniec jest koncern Siemens-Westinghouse, ktry otwiera przed ni nowe perspektywy rozwoju take i na inne rynki zagraniczne. Zaoenia do modernizacji generatorw wypracoway krajowe instytuty badawczorozwojowe, wsplnie z zespoami specjalistw w poszczeglnych elektrowniach na podstawie zebranych dowiadcze eksploatacyjnych. Duy wkad midzy innymi, wnis Instytut Energetyki Warszawa. Dolmel Wrocaw, widzc konieczno ulepszenia konstrukcji niektrych wzw generatorw sprawiajcych kopoty ich uytkownikom, zwaszcza od momentu kiedy zosta przejty przez koncern ABB, opracowa i wdroy wasne rozwizania techniczne, wykorzystujc moliwo wsptworzenia i sigania po najnowsze osignicia koncernu z zakresu projektowania i technologii produkcji najnowszej konstrukcji generatorw i zaproponowa kolejne wersje modernizacji. Podobn rol odegraa firma Westinghouse, ktra w pierwszych latach dziewidziesitych rwnie zdecydowaa si wej na rynek polski. Firma ta przeprowadzia inwentaryzacje stanu blokw niektrych wikszych elektrowni i zaproponowaa rne koncepcje modernizacji. Koncepcje te byy opiniowane przez polskie instytuty [2]. Propozycje modernizacji dotyczyy rwnie generatorw. Gdyby graficznie przedstawi podstawowe zaoenia do modernizacji ich cechy, wano i znaczenie, to mogyby zosta przedstawione jak na rysunku 18.

Rys. 18. Podstawowe zaoenia do modernizacji generatorw

strona

74

www.elektroenergetyka.pl

luty

2003

Od roku 1967, kiedy w Dolmelu zosta wyprodukowany pierwszy generator TWW-200-2, wprowadzono rnego rodzaju zmiany modernizacyjne dla tego generatora. Jednak, jeli chodzi o modernizacje kompleksowe generatora, to mona by wyrni trzy koncepcje modernizacji. Koncepcja modernizacji ABB Dolmel Wrocaw zawieraa propozycje modernizacji wszystkich podstawowych wzw stojana i wirnika generatora.

Wirnik

Stojan

zmieniono system chodzenia wirnika z promieniowozabierakowego na osiowy (rys. 20), wprowadzono zmiany ksztatu obka i rozwizania umoliwiajce zwikszenie mocy generatora z 200 MW na 230 MW, zmieniono sposb osadzenia kopakw na bagnetowy, swobodnie wiszcy, zastosowano nowy gatunek stali na kopaki odpornej na korozj midzykrystaliczn, wprowadzono zmiany poczenia odpyww

zmieniono zawieszenie pakietu elaza czynnego, zastosowano wibracyjne prasowanie pakietu, klejone pakiety skrajne, wzmocnione piercienie i palce dociskowe pakietu, zmieniono system mocowania cz uzwojenia w celu ich swobodnego wyduania si w kierunku osiowym (rys. 19), wprowadzono ukad izolacyjny prniowo sycony Micadur oraz rurki i komory wodne wykonane ze stali niemagnetycznej, zmieniono technologi klinowania prtw uzwojenia w obkach wprowadzajc kliny podwjne zbiene.

Uszczelnienia wodorowe
Zastosowano nowe promieniowe uszczelnienie wodorowe z wydzielonym ukadem oleju uszczelniajcego z prniowym ukadem odgazowania oleju (rys. 21).

5 6 5 5 2 1

4 7

Rys. 19. Koncepcja modernizacji mocowania cz uzwoje wg ABB Dolmel

Rys. 20. Koncepcja modernizacji systemu chodzenia wirnika generatora wg ABB Dolmel

H2

b
Rys. 21. Koncepcja modernizacji uszczelnie wodorowych generatora wg ABB Dolmel

luty

2003

www.elektroenergetyka.pl

strona

75

Istotne byo wprowadzenie nowych materiaw izolacyjnych, a zwaszcza ukadu izolacji prniowo syconej pod nazw Micadur [3], charakteryzujcej si szeregiem bardzo cennych waciwoci. Izolacja Micadur staa si podstawowym systemem izolacyjnym w koncernie ABB. Specyfik tej nowej technologii byo stosowanie w jednym z wariantw w prtach uzwojenia stojana generatorw duej mocy, rurek z chodzcym destylatem, wykonanych z wysokostopowej stali nierdzewnej, zamiast dotychczas stosowanych wykonanych z miedzi. Koncepcja modernizacji firmy Energoserwis z Lublica take zawieraa wielowariantowe zmiany konstrukcyjne poszczeglnych wzw generatora. Wiele rozwiza technicznych byo podobnych. Koncepcja bya bardzo elastyczna. Umoliwiaa potencjalnemu klientowi wybr z pakietu modernizacyjnego. Szczeglnie due dowiadczenia miaa firma w stosowaniu nowych kopakw wirnika. Energoserwis adaptowa niektre rozwizania od firmy Westinghouse, co znacznie uatrakcyjnio jego ofert. Poniewa, jak ju wspomniano, firma Westinghouse szukajc moliwoci wejcia na polski rynek zaproponowaa wasne rozwizania, to naley uzna, e trzeci, znan koncepcj modernizacji na polskim rynku bya koncepcja Westinghousea. Westinghouse, jako uznany wiatowy koncern energetyczny, zrealizowa wiele programw modernizacji, majcych na celu ulepszenie konstrukcji generatorw i popraw ich parametrw technicznych opartej na tzw. technologii Rigi-Flex [4]. Westinghouse wprowadzi take na polski rynek metod niskoindukcyjn diagnostyki pakietu stojana, swoisty test elektroniczny, do badania i pomiaru zaburze pola magnetycznego w miejscach zwarcia blach. Metoda ta, zwana jest w skrcie EL-CID [5] od Electromagnetic Core Imperfection Detection. Innym ciekawym rozwizaniem bya nowa koncepcja chodzenia uzwojenia stojana destylatem. Wymagao to znacznych zmian w istniejcym ukadzie chodzenia destylatem, ale prowadzio do zwikszenia intensywnoci chodzenia. Wg rozeznania, peny pakiet modernizacyjny proponowany przez Westinghousea zastosowany i wykonany zosta tylko do jednego generatora 200 MW. Wikszo wprowadzanych zaoe modernizacyjnych bezporednio lub porednio zwizana jest z koniecznoci przystosowania generatorw do pracy ze zmiennym obcieniem. Omawiane generatory z zaoenia projektowane byy do pracy podstawowej, ze sta, moliwie maksymaln wydajnoci produkcyjn. Wyczenia generatorw wydarzay si przewanie z powodu wycze awaryjnych podstawowych urzdze blokowych. Impulsem rozpoczynajcym etap przystosowania generatorw do pracy ze zmiennym obcieniem byo podpisanie przez Polsk w 1991 roku z EWG tzw. Karty Energetycznej. Na mocy tego porozumienia przewidywano poczenie krajowego systemu energetycznego z systemem energetycznym Europy Zachodniej UCPTE, co nastpio w 1995 roku. Obecnie, przy nadmiarze mocy produkcyjnych, elektrownie podstawowe przygotoway si do pracy przy tzw. gbokiej regulacyjnoci blokw sigajcej nawet 50% mocy znamionowej. Podobne zmiany zakresu regulacji

dotycz mocy biernej. Niektre generatory, w zalenoci od napicia i miejsca w systemie elektroenergetycznym, czsto przechodz do pracy z niedowzbudzeniem w zakres pracy pojemnociowej. W takim stanie pracy ulegaj silnemu nagrzewaniu elementy skrajne pakietu rdzenia stojana. Konieczne stao si monitorowanie cieplne pakietw skrajnych stojana, pyt dociskowych, elementw konstrukcji wsporczej i mocujcej czoa uzwoje. Zwikszenie mocy znamionowej generatorw jest jednym z istotnych elementw modernizacji turbozespow. Jeeli przyj do oblicze, e generatorw dwusetkowych w Polsce jest 65, to przy wzrocie mocy w wyniku modernizacji o 2530 MW, otrzymuje si cznie moc 16251950 MW, co odpowiada mocy duej elektrowni. Trudno wyceni wszystkie zaoszczdzone koszty rodowiskowe i prawno-organizacyjne zwizane z wybudowaniem cakowicie nowej elektrowni tej mocy. Koszt modernizacji generatora TWW-200 stanowi ok. 50% ceny nowego generatora chodzonego powietrzem o mocy 240 MW. Przez analogi mona przyj, e cakowity koszt budowy nowej elektrowni o mocy 1900 MW w nowej lokalizacji byyby co najmniej dwukrotnie wysze w porwnaniu z sumarycznymi kosztami modernizacji istniejcych 65 blokw o mocy znamionowej 200 MW. Zwikszenie mocy generatorw, ktrych konstrukcje opracowano ok. 40 lat temu moliwe jest dziki wykorzystaniu rezerwy tkwicej w ich przestarzaej konstrukcji oraz nowych technik projektowania, bada i zastosowania nowoczesnych materiaw konstrukcyjnych i technologii produkcji. Dodatkowym efektem modernizacji jest wyduenie ich dalszej ywotnoci i wyduenie cyklu remontowego. Czas pracy wielu generatorw przekroczy 180250 tys. godzin. Modernizacje umoliwiaj wyduenie czasu pracy o kolejne 150200 tys. godzin. Cykle remontowe determinuj przewanie urzdzenia cieplno-mechaniczne. Pocztkowo cykle remontowe przeprowadzane byy w okresach 3-letnich, potem 4-letnich. Modernizacje generatorw umoliwiy wyduenie tego cyklu do 68 lat. Limitujcym wzem w tym przypadku s przegldy kopakw, ktre s elementami krytycznymi konstrukcji wirnika ze wzgldw wytrzymaociowych. Najczciej spotykanymi uszkodzeniami kopakw s pknicia zmczeniowe, wypalenia elektroerozyjne, napreniowa korozja midzykrystaliczna [7]. Obecnie stosuje si na kopaki odporny na korozj midzykrystaliczn nowy typ stali typu 18Mn18Cr, o zwikszonej do 18% zawartoci chromu. Wraz z nowymi kopakami z nowego gatunku stali dokonano take modernizacji zawieszenia kopakw na beczce wirnika. W nowym rozwizaniu, kopak zosta bagnetowo zawieszony na beczce wirnika, a piercie centrujcy nie styka si z waem. Dziki temu, wyeliminowano przenoszone przez stosunkowo sztywny piercie centrujcy, szkodliwe dla kopakw, zmienne w czasie naprenia mechaniczne, powstajce wskutek ugicia wau wzgldem beczki wirnika. Przy modernizacji kopakw zastosowano podkopakowe segmentowe elementy klatki tumicej, ktre poczone dugimi jednolitymi aluminiowymi klinami obkowymi zwikszaj moment tumicy generatora

strona

76

www.elektroenergetyka.pl

luty

2003

w nieustalonych stanach pracy generatora. Z eksploatacyjnych dowiadcze wiatowych wynika, e uszkodzenia kopakw nie tylko obniaj niezawodno generatorw, lecz mog by przyczyn ich totalnych awarii. Dlatego, podczas modernizacji, przyjto priorytetow zasad wymiany kopakw na nowe. Przy omawianiu remontw i modernizacji generatorw naley take wspomnie o nowym sposobie diagnostycznym zastosowanym do oceny jakoci i stopnia zuycia ukadw izolacyjnych. Ten nowy sposb to diagnozowanie stanu izolacji generatorw metod wyadowa niezupenych [9]. Stosowane dotychczas sposoby diagnozowania i oceny jakoci ukadw izolacyjnych na podstawie prby napiciowej i pomiarw wspczynnika strat dielektrycznych okazay si nie- wystarczajce. Pomimo skomplikowanych technik i surowych wymaga wspczesnych technologii, moliwe jest jednak zaistnienie ukrytych wad izolacji. Instytut Energetyki, Zakad Izolacji w Poznaniu wprowadzi na polski rynek diagnozowanie stanu izolacji maszyn elektrycznych wysokiego napicia metod pomiaru wyadowa niezupenych (wnz). Analiza wynikw uzyskanych przy pomiarze wnz w izolacji pozwala na ograniczenie degradujcych prb napiciowych, co ma szczeglne znaczenie w przypadku bada maszyn starych, pracujcych wiele lat. W takich generatorach kada prba napiciowa zagraa przyspieszeniem degradacji wytrzymaoci dielektrycznej izolacji uzwojenia i awari w czasie eksploatacji.

Rys. 22. Prototyp TOP AIR (309 MVA) na stanowisku testowym w trakcie prb typu

Podsumowanie i wnioski
1. W Polsce, w fabryce we Wrocawiu produkuje si obecnie najnowoczeniejsze generatory na wiecie. 2. Polscy inynierowie aktywnie wspuczestnicz w opracowywaniu najnowszych konstrukcji generatorw, w tym najwikszych obecnie na wiecie generatorw chodzonych powietrzem (TOP AIR) o mocy 309 MVA (rys. 22) i o mocy 480 MVA (rys. 23) oraz chodzonych wodorem (TOP GAS) o mocy 500 MVA (rys. 24). 3. Zapotrzebowanie polskiej energetyki na nowe generatory moe by cakowicie zaspokojone przez firm z Wrocawia (aktualnie 80% produkcji firmy eksportuje si na rynki energetyczne caego wiata i tylko 20% idzie na rynek krajowy). 4. W Polsce funkcjonuje od ponad 10 lat wolny rynek serwisowania i modernizacji generatorw, na ktrym oprcz firm remontowych energetyki rwnie aktywnie dziaa autoryzowany serwis producenta. 5. Z analizy danych historycznych przedstawionych za ubiege 40 lat w tabeli 4 i zobrazowanych na rysunkach 25 i 26 wida wyranie, e energetyk czeka w najbliszej przyszoci konieczno sukcesywnego odnawiania zainstalowanych urzdze wytwrczych, w tym generatorw. Wiarygodne przewidywania instalowania nowych mocy rzdu ok. 800 MW rocznie znajduj rwnie swoje potwierdzenie i w tym zestawieniu.

Rys. 23. Prototyp TOP AIR2 (480 MVA) na stanowisku testowym w trakcie prb typu

Rys. 24. Prototyp TOP GAS (500 MVA) na stanowisku testowym w trakcie prb typu

luty

2003

www.elektroenergetyka.pl

strona

77

Tabela 4
Uruchomienia nowych mocy w elektrowniach zawodowych i przemysowych w latach 1960 2000

rednia za okres 1960 2000=668,9

strona

78

www.elektroenergetyka.pl

luty

2003

2000 1800 1600 1400

Moc [MW]

1200 1000 800 600 400 200 0

generatory 25100 120150 200 360500

MW MW MW MW

60

62

64

66

68

70

72

74

76

78

80

82

84

86

88

90

92

94

96

98 19 98 19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

Rok
Rys. 25. Uruchomienia nowych mocy w elektrowniach zawodowych i przemysowych w latach 1960 2000

1200

1000

800

Moc [MW]

600

400

200

60

62

64

66

68

70

72

74

76

78

80

82

84

86

88

90

92

94

96

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

Rok
Rys. 26. rednia roczna za okresy picioletnie

LITERATURA
[1] Przybysz J.: Turbogeneratory, eksploatacja i diagnostyka. WNT, Warszawa 1991 [2] Opinia o opracowanej przez Westinghouse Electric Corporation koncepcji modernizacji elektrowni z blokami 200 MW na wgiel kamienny. IEn, Warszawa 1992 [3] Materiay ofertowe firmy ABB Dolmel 1994 [4] Materiay ofertowe firmy Westinghouse 1994 [5] Przybysz J., Tokarski S.: Badanie rdzeni generatorw. Wyd. Instytutu Energetyki, Warszawa 1994 [6] Bytnar A.: Ograniczanie nadmiernych wibracji stojana turbogeneratora. IEn, Warszawa 1994

[7] Dobosiewicz J.: Uszkodzenia korozyjne kopakw generatorw w turbozespoach parowych. Energetyka 1991, nr 8 [8] DTR Dwukomorowy osuszacz wodoru firmy Energoserwis SA [9] Tuodziecka E., Andrzejewski K.,: Wytyczne bada diagnostycznych do oceny stanu technicznego uzwoje generatorw duych mocy. Opracowanie Instytutu Energetyki, Pozna 1993 [10] Przybysz J.: Diagnostyka generatorw. Energetyka 1999, nr 1 [11] Praca zbiorowa: Historia elektryki polskiej, WNT t.1. 1977, t.2. 1992 [12] Materiay archiwalne Dolmel, ABB Dolmel, Alstom Power

20

00

20

00

luty

2003

www.elektroenergetyka.pl

strona

79