Wstp

Niniejszy tomik stanowi jakby kontynuacj poprzednio opublikowanego zbioru dawniejszych prac Barbarzycy w Europie, Wrocaw 2007. O ile jednak w opublikowanym wczeniej zbiorze mamy do czynienia z jednej strony z przybyym do Europy ze wschodu w 375 r. koczowniczym ludem Hunw, to w obecnym raczej z yjcymi na naszym kontynencie co najmniej od 558 r. innymi koczownikami z greckiego jzyka nomadami Awarami, ktrych dzieje i stosunki z Cesarstwem Bizantyskim najlepiej przedstawili Menander Protektor, Teofilakt Simokatta (Miracula sancti Demetrii), Chronicon Paschale (Kronika Wielkanocna) i w kocu Teofanes Homolegata (Wyznawca), w historiografii za zachodnioeuropejskiej tzw. Kronika Fredegara. Daleko nie wszystko, co zostao przedstawione w wymienionych pomnikach historiograficznych, znajduje si w przedkadanym obecnie zbiorze rozrzuconych po rnych wydawnictwach artykuach i referatach niej podpisanego. Wikszo bowiem znalaza swoje odzwierciedlenie w monografii Sowianie w historiografii wczesnego redniowiecza od poowy VI do poowy VII wieku (Wrocaw 1991). Za to w niektrych tu drukowanych ponownie pracach zwrcono baczniejsz uwag na fakt, i znana w literaturze fachowej, zwaszcza niemieckiej, teza o odwiecznej niewoli Sowian u nomadw turecko-mongolskich moe doprowadzi do konkluzji, e wanie Sowianie byli beneficjentami tego rzeczywicie cikiego i uwaczajcego dla nich stosunku zalenoci. Zostali bowiem przez Awarw niejako rozprowadzeni po Europie rodkowej i na Bakanach a po Peloponez przez tych koczownikw, ktrzy nastpnie, jak pisa najstarszy kronikarz ruski Nestor, pogiboa aki Obre Wyginli jak Obrzy, tj. w jzyku sowiaskim Awarowie. Jednak najwiksza cz prac w przedstawianym tu zbiorze to prace o strukturze organizacyjnej Sowian, a mwic cilej o ich organizacji plemiennej w czasach, gdy tylko pojawili si na arenie historycznej. Odnosi si to nie tylko do lska, cho przede wszystkim, ale take do Sowian serbouyckich, a nawet do maopolskich Wilan. Jest to zrozumiae na tle stojcych do dyspozycji historykw rde, w gwnej mierze tzw. Geografa

Wstp

bawarskiego, a nastpnie kronik i dokumentw, ale gdy chodzi o Wilan Konstantyna Porfirogenety. Dla innych dzielnic Polski piastowskiej mamy mao lub zgoa nie mamy takich rde, wyjwszy Nestora Powie minionych lat. Obierajc takie dwa gwne tematy niniejszego zbioru prac na temat dziejw stosunkw awarsko-sowiaskich i organizacji plemiennej pierwotnych Sowian, autor ma nadziej zapozna Czytelnika z najdawniejszymi zagadnieniami historii Sowian i ich pierwotn struktur polityczn.

Przyczyny i pocztki pierwszej migracji Sowian nad dolny Dunaj

Stwierdzenie pobytu Sowian nad dolnym Dunajem przez Jordanesa oraz Prokopa z Cezarei w pierwszej poowie VI w., powiadczonego nastpnie przez ca obfit historiografi bizantysk VIVII stulecia, stanowi przeom, polegajcy na przejciu od niepewnych, a czasem wrcz mglistych relacji na ich temat historykw i chorografw staroytnych, do opartej na konkretnych rdach pisanych historii. O ile jednak stwierdzenie samego faktu jest proste, o tyle jego geneza i chronologia nadal musz budzi wiele wtpliwoci. Powinnimy sobie bowiem zda spraw, skd tu przybyli i kiedy, a o tym wspomniani wielcy historycy VI w. nie podaj adnych wiadomoci, z czego mona wnosi tylko tyle, e Sowianie od pocztku VI w. uwaani byli nad Dunajem za lud z dawna zasiedziay, a ich siedziby byy wszystkim dobrze znane, std brak, zwaszcza w dziele Prokopa z Cezarei, bliszych danych1. Co prawda Jordanes podaje take w dalszych partiach Getyki wczeniejsze informacje o siedzibach i dziejach Sowian w drugiej poowie IV w., kiedy zostali oni podbici najpierw przez krla Ostrogotw Hermenaryka2,
Iordanis, De origine actibusque Getarum (cyt. dalej jako Getica), wyd. T. Mommsen, Monumenta Germaniae Historica. Auctores Antiquissimi, t. V, Berlin 1882, cz. 1, t. V, rozdz. 3435, s. 6263. Zob. L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej do poowy VI w., Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia LV, Wrocaw 1991, s. 132 nn.; Procopius, De bello Gothico, ks. II, rozdz. 15, fragm. 14, [w:] Procopii Caesariensis Opera omnia, wyd. J. Haury, t. 2: De bellis libri VVIII, Lipsk 1963, ks. VI, s. 214215. Zob. L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii wczesnego redniowiecza od poowy VI do poowy VII wieku, Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia LXIII, Wrocaw 1994, s. 7 nn.; W.H. Fritze, Die Bedeutung der Awaren fr die slawische Ausdehnungsbewegung in frhen Mittelalter, Zeitschrift fr Ostfoschung 1979, R. 28, z. 2, s. 515. 2 Iordanis, dz. cyt., cz. 1, t. XXIII, rozdz. 119120, s. 8889.
1

10

a nastpnie ich odam wschodni, Antowie, pokonany zosta przez Winitara3. Wszystko to jednak dziao si ptora wieku przed potwierdzonym pobytem Sowian nad Dunajem i w duej odlegoci przestrzennej, na stepach nadczarnomorskich, wskutek czego trudno jest znale wi terytorialn i chronologiczn midzy opisanymi przez Jordanesa wypadkami z IV w. a pobytem Sowian nad Dunajem choby od samego pocztku VI w. W obu wczeniejszych relacjach historyka Gotw znajdujemy zatem jakby fragment topogenezy Sowian, ale pozostaje kwesti otwart sprawa czasu i okolicznoci ich przybycia ze stwierdzonych w IV stuleciu siedzib pierwotnych nad dolny Dunaj. Tymczasem etno- i topogeneza ma swoj niejako odwieczn histori, stanowic problem dyskusyjny ju dla pisarzy wczesnego redniowiecza. I tak Geograf z Rawenny (VIIVIII w.) poda pochodzenie Sklawinw ze Scytii4, a par wiekw pniej w latopisie Nestor uzna kraje naddunajskie za praojczyzn Sowian5. Oczywicie bardziej interesuj nas pogldy na topogenez Sowian badaczy nowoytnych i to zarwno tzw. autochtonistw, ktrzy od P.J. Szafarzyka uznawali pobyt Sowian czy ich przodkw w Europie rodkowej ju od trzeciego tysiclecia p.n.e., jak i allochtonistw, dla ktrych plemiona sowiaskie byy przybyszami na tych ziemiach dopiero od VIVII stulecia n.e. Nie ma tu miejsca na omwienie bogatej literatury przedmiotu i znanej powszechnie argumentacji stron. Wspomnijmy tylko o paru najnowszych pracach, wnoszcych do starej dyskusji nowe pogldy. I tak hydronimi rodkowoeuropejsk wykorzysta ostatnio J. Udolph6, dochodzc do trudnego raczej do przyjcia wniosku o podkarpackich jedynie siedzibach Prasowian. Najciekawsz jednak hipotez
Tame, cz. 2, t. XLVIII, rozdz. 247249, s. 121122; Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri qui supersunt, oprac. W. Seyfarth, wyd. 2, Berlin 1978, Rmische Geschichte, t. IV, ks. XXXI, rozdz. 3, fragm. 13, s. 250. 4 Sexta ut hora noctis Scitharum est patris, unde Sclavinorum exorta est prosapia (Ravennatis Anonymus, Cosmographia, [w:] Itineraria Romana, wyd. J. Schnetz, t. II, Lipsk 1941 s. 11). Zob. G. Labuda, Okres wsplnoty sowiaskiej w wietle rde i tradycji historycznej, Slavia Antiqua 1948, t. I, s. 186 nn.; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 18 nn. 5 Povest vremennych let, wyd. D.S. Lichaev, MoskwaLeningrad 1950, s. 50. 6 J. Udolph, Studien zu slawischen Gewssernamen und Gewsserbezeichnungen, Heidelberg 1979, s. 43.
3

przyczyny i pocztki pierWszej migracji soWian nad dolny dunaj

11

przedstawi Z. Gob7. Na podstawie rekonstrukcji jzyka prasowiaskiego, zwaszcza hydronimii, doszed on do wniosku, e Prasowianie przesuwali si w najdawniejszych czasach z pnocnego wschodu na poudniowy zachd. Za ma praojczyzn Sowian opowiedzia si w oparciu o zabytki kultury materialnej K. Godowski, ktry jednak ostatnio jakby skorygowa swoje pogldy8. W tej skomplikowanej sytuacji nie mamy waciwie innego wyjcia, jak zaj si pierwotnymi siedzibami i przesuwaniem si Prasowian w oparciu o rda historyczne staroytnoci i wczesnego redniowiecza. Jest to tym bardziej uzasadnione, e wszyscy badacze z jakiegokolwiek okresu i o jakichkolwiek pogldach, czasem wbrew wasnym zapowiedziom, i tak z tej kategorii rde korzystali. W historiografii staroytnej pierwsze miejsce, jak zawsze, zajmuje relacja Herodota o ludach yjcych na pnoc od Scytw, wrd ktrych Neuroi i Boudinoi byli od dawna uznawani za prawdopodobnych przodkw Sowian9. Wspomniany J. Udolph w oparciu i na podstawie hydronimii, zawierajcej pierwiastki nur i nor, wyznaczy realny w wietle innych danych, cho przez niego samego nie w peni uznawany, zasig Neurw tak nad Dniestrem jak na Podlasiu, gdzie nazw rzecznych pochodzenia neuryjskiego spotykamy wielk obfito10. Nie mamy jednak w sprawie Neurw, a tym bardziej Budynw, adnej pewnoci i obydwa ludy mieszkajce na pnocny wschd od Herodotowych Scytw pozostan nadal kwesti dyskusyjn. Inaczej zgoa przedstawia si sprawa Wenetw, ktrych nazwa przetrwaa do epoki nowoytnej die Wenden11. Nazwa ta znana od czasw Pomponiusza
7 Z. Gob, Stratyfikacja sownictwa prasowiaskiego a zagadnienie etnogenezy Sowian, Rocznik Slawistyczny 1977, t. XXXVIII, s. 15; tene, Etnogeneza Sowian w wietle jzykoznawstwa, [w:] Studia nad etnogenez Sowian i kultur Europy wczesnoredniowiecznej, red. G. Labuda, S. Tabaczyski, t. I, Wrocaw 1987, s. 71 nn. 8 K. Godowski, Z bada nad zagadnieniem rozprzestrzeniania Sowian, Krakw 1970; tene, Ziemie polskie w okresie wdrwek ludw. Problem pierwotnych siedzib Sowian, Barbaricum 1989, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, s. 12 nn., gdzie obserwujemy znaczne zagodzenie i urealnienie pogldw w stosunku do rde i innych badaczy. 9 Herodotus, Historia, wyd. H. Stein, Berlin 1883, ks. IV, rozdz. 21, 51, 97, 125, s. 23, 52, 97; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 30 nn., zwaszcza s. 36. 10 J. Udolph, dz. cyt., s. 378381; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 207. 11 Por. F. Sawski, G. Labuda, Wenedowie, [w:] Sownik staroytnoci sowiaskich: encyklopedyczny zarys kultury Sowian od czasw najdawniejszych, t. VI: TW, Wrocaw 19771980, s. 373 nn.; Z. Gob, Etnogeneza Sowian, s. 76; H. owmiaski, Pocztki Polski, t. I, Warszawa 1963, s. 182; K. Mllenhoff, Deutsche Alterthumskunde, t. II, Berlin 1906, s. 33 nn.

12

Meli12, a zwaszcza Pliniusza Sekundusa13, Tacyta14 i Ptolemeusza15, zachowaa si w pewnym rdle, jakim jest Getyka Jordanesa, ktry podaje ich zasig w poowie VI, a take w drugiej poowie IV w.16, tj. w czasie podboju Sklawinw przez Teodoryka Wielkiego oraz walk z krlem Antw Winitarem17. Informacje na temat wielkoci ich zasigu u Pliniusza, Tacyta i Ptolemeusza wskazuj, e ju wtedy byli oni przodkami Sowian. W IV w. siedzieli nad Dnieprem i Dniestrem, a w poowie VI ich zachodni odam, Sklawinowie, mieszka ju nad dolnym Dunajem. W midzyczasie zatem musiao si dokona przesunicie siedzib Wenetw (lub Wenedw) ze starych siedlisk nad dolny Dunaj, co potwierdza suszno hipotezy Z. Goba o cigoci zmian geograficznych praojczyzny Sowian. Chodzi teraz ju tylko o ustalenie, z jakich przyczyn doszo do tej ekspansji Wenetw i kiedy ona nastpia. Wydaje si, e na podstawie oglnie znanych ruchw plemion barbarzyskich ku granicom imperium, tak na zachodzie nad Renem, jak i na wschodzie nad Dunajem, najatwiej bdzie odpowiedzie na pierwsz cz postawionego pytania. Bowiem ludy pozostajce poza granicami cesarstwa szukay z oczywistych powodw kontaktw ze wiatem grecko-rzymskim, co im dawao korzyci w postaci choby przypieszenia rozwoju ich wasnej cywilizacji i kultury. Od dawna te historiografia zajmowaa si spraw bariery stworzonej dla Sowian przez ludy stepowych nomadw, tj. pierwotnie przez Herodotowych Scytw, pniej Sarmatw, a nastpnie te Germanw, Gotw, odgradzajcej Sowian od imperium18. Wskutek tego ich kontakty, np. jzykowe odbyway si dopiero za porednictwem Germanw19. Istnieje
12 Pomponius Mela, De chorographia libri tres, wyd. G. Parthey, Berlin 1867, ks. III, rozdz. 33, s. 69, Por. komentarz. 13 Plinius Secundus, Naturalis Historia libri XXVII, wyd. G. Mayhoff, Stuttgart 1967, t. I, ks. IV, rozdz. 9697, s. 345; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 63 nn., zwaszcza s. 65. 14 Tacitus, Germania, wyd. E. Fehrle, Monachium 1935, rozdz. 46, s. 56. 15 Claudius Ptolemaeus, Geographia, wyd. C. Mller, Pary 1883, ks. III, rozdz. 5, fragm. 89, s. 421425. Por. J. Strzelczyk, Ptolemaeus, [w:] Sownik staroytnoci sowiaskich, t. IV: PR, Wrocaw 1979, s. 414 nn.; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 75 nn.; Z. Gob, Etnogeneza Sowian, s. 74 nn. 16 Iordanis, dz. cyt., cz. 1, t. V, rozdz. 3435, s. 6263. 17 Tame, cz. 1, t. XXIII, rozdz. 119120, s. 8889; cz. 2., t. XLVIII, rozdz. 248249, s. 121122. 18 Zob. m.in. H. owmiaski, dz. cyt., t. I, s. 33, t. II, s. 202; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 30 nn. 19 A. Stender-Petersen, Slawisch-germanische Lehnwortkunde. Eine Studie ber die ltesten germanischen Lehnwrter im Slawischen in sprach- und kulturgeschichtlichen Beleuchtung, HildesheimNowy Jork 1974, s. 340 nn., 350, passim.

przyczyny i pocztki pierWszej migracji soWian nad dolny dunaj

13

spr w nauce co do czasu przeamania owej bariery i dojcia Sowian na tereny zamieszkiwane z ca pewnoci nad Dunajem co najmniej od pocztku VI stulecia. A z pomoc mog nam przyj rda. Najbardziej wtpliwym za wrd nich s relacje na temat konfliktu wewntrz Sarmatw nad Dunajem w 334 r., kiedy to Sarmatae servi, douloi, przepdzili z dotychczasowych siedzib swoich panw, domini, despotai, przy czym pierwszych znamy te pod nazw Sarmatae Limigantes, a drugich odpowiednio Arcaragantes20. Oprcz naturalnego uznawania caego zdarzenia za konflikt wewntrzny samych Sarmatw nie brak tak w historiografii polskiej, czeskiej, jak i niemieckiej pogldw, i Sarmatae Limigantes to by moe podbici Sowianie21. Oczywicie caa sprawa jest bardzo wtpliwa wobec braku janiejszych okrele obydwu skconych ludw. Nie wydaje si natomiast, aeby takim zagadkowym rdem bya tzw. Tabula Peutingeriana, czyli pochodzca z IV w. przerbka mapy cesarstwa, sporzdzonej przez zicia Oktawiana Augusta, Wipsaniusza Agrypp22. W segmencie VIII, 12 tej mapy wymieniono na pnocy duy lud o nazwie Venadisarmatae, co nie budzi wtpliwoci, gdy jest zgodne z dotychczasowymi informacjami na temat pooenia Wenetw. Tymczasem jednak nazwa tego ludu pojawia si na mapie jeszcze raz w zupenie innym otoczeniu geograficznym. Oto midzy wyranie zaznaczon delt Dunaju a rzek o nazwie Agalingus, obojtne czy chodzi tu o Prut czy Dniestr, mamy znowu nazw ludu Venedi. Nie mona unikn dyskusji z powsta z tak bardzo praktycznych pobudek informacj na temat pooenia tego ludu i uzna drug wzmiank za zagadkow, jak to uczyni H. owmiaski23, lecz trzeba zgodnie z drug wzmiank Tabula Peutingeriana uzna obecno na pnocny wschd od delty Dunaju Wenedw, bdcych przodkami Sowian. Jest
Ammianus Marcellinus, dz. cyt., t. I, ks. XVII, rozdz. 12, fragm. 1820, s. 242; Eusebius tou Pamphilou, Eis ton bion tou makariou Konstantinou tou basileos, [w:] Eusebius, Werke, wyd. I.A. Heickel, Lipsk 1902, s. 119 nn.; Hieronimus, Chronicon, wyd. R. Helm, Berlin 1956, ad ann. 334, s. 233. 21 P.J. Schafarik, Slawische Alterthmer, t. I, Lipsk 1843, s. 250; L. Niederle, Manuel de lantiquite slave, t. I, Pary 1923, s. 53; J. Peisker, The Expansion of ihe Slavs, [w:] Cambridge Medieval History, red. H.M. Gwatkin, J.P. Whitney, t. II, Cambridge 1926, s. 432; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 108 nn. 22 Por. F. Gisinger, [w:] Realenzyklopdie der Klassischen Wissenschaften, Pauly Wissowa (dalej: RE), t. XIX, col. 14051411; P.J. Schafarik, dz. cyt., t. I, s. 125 nn.; L. Niederle, dz. cyt., t. I, s. 54; H. owmiaski, dz. cyt., t. I, s. 176193. 23 H. owmiaski, dz. cyt., t. I, s. 181.
20

14

to zgodne z informacjami Jordanesa w Getyce (ks. XXIII, rozdz. 119, s. 120 oraz ks. XLVIII, rozdz. 248, s. 249). W innym wymiarze, cho pod tym samym ktem naley omwi sprawozdanie z poselstwa do chagana Hunw Attyli w 448 r., pochodzce z zachowanych fragmentw sigajcej a po 470 r. znakomitej historii pira Priskosa z Panion24. Jest bowiem rzecz oczywist, i wadztwo Attyli obejmowao dziesitki ludw i nieraz bardzo odlegych krajw podbitych przez nomadw w rnych okresach ich ekspansji, a tylko centrum, do ktrego posowa od Teodozjusza II zwierzchnik Priskosa, Maximinus, leao na stepach nad Dunajem i Cis25. wiadcz o tym wyspy oceanu Priskosa, jak rwnie groby arystokratw huskich w Jakuszowicach w Kieleckiem i Jdrzychowicach pod Oaw oraz pie pochwalna, piewana przez Hunw na pogrzebie Attyli26. W swoim sprawozdaniu, pisanym wyranie na ywo w formie pamitnika, skrupulatny historyk bizantyski wyrnia dwa rodzaje barbarzycw spotykanych przez poselstwo. Mianowicie z jednej strony mamy przewodnikw okrelanych jako barbaroi Skytlai, bdcych ze wzgldu na rang poselstwa niewtpliwie rodowitymi Hunami, a obok nich zwykych mieszkacw przemierzanych terenw, okrelanych nieprecyzyjnie jako prosoikountes, mieszkajcy w pobliu, take Skythai, przy czym samo okrelenie kogo Scyt niczego nie znaczyo, poza zakwalifikowaniem go do mieszkajcych na pnoc od naddunajskiej granicy barbarzycw27. Ta to miejscowa ludno, odrniana od przewodnikw, dostarczaa poselstwu ywnoci w postaci prosa oraz napoju zwanego przez pisarza bizantyskiego medos, podczas gdy towarzyszcy sudzy (hyperetai) te jedli proso, ale pili kamos.
Priscus Panita, Fragmentum 8, [w:] Fragmenta historicorum Graecorum, wyd. C. Mller, t. IV, Pary 1868, s. 83; tene, Fragmentum 8, [w:] Excerpta de legationibus, wyd. C. de Boor, Berlin 1903, s. 124 nn. 25 Por. m.in. F. Altheim, Geschichte der Hunnen, t. I, Berlin 1959, s. 347 nn. 364, t. V, Berlin 1962, s. 243, 267; H. owmiaski, dz. cyt., t. II, s. 228; K. Dbrowski, Hunowie europejscy, [w:] K. Dbrowski, T. Jangrodzka-Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobugarzy, Pieczyngowie, Wrocaw 1975, s. 2744; G. Moravcsik, Bizantinoturcica, t. I, Berlin 1958, s. 56 nn.; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 115. 26 Iordanis, dz. cyt., cz. 2, t. XLIX, rozdz. 257, s. 124. Zob. te Priscus Panita, dz. cyt., s. 90 (wyd. C. Mller), s. 140 nn. (wyd. C. de Boor). Por. E. Demougeot, La formation de lEurope et les invasions barbares, t. II: De lavnement de Diocltien (284) loccupation germanique de lEmpire romain dOccident (dbut du VIe sicle), Pary 1979, s. 258; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 117. 27 Priscus Panita, dz. cyt., s. 83 (wyd. C. Mller), s. 131 (wyd. C. de Boor).
24

przyczyny i pocztki pierWszej migracji soWian nad dolny dunaj

15

W dodatku oczywicie ludno miejscowa przeprawiaa posw przez liczne przeszkody wodne na odziach zwanych monoksyloi jednodrewki. O te wanie odzie, a zwaszcza termin medos, podobnie jak Jordanesa okrelenie uczty pogrzebowej Attyli jako strava28, rozgorzaa polemika, przy czym badacze sowiascy przyjmowali sowiaski charakter okrele29, a niemieccy z K. Mllenhoffem i T. Mommsenem30 opowiedzieli si za pochodzeniem germaskim; z wyjtkiem tych, ktrzy byli zwolennikami odwiecznej niewoli Sowian u Turkotatarw31. Ich pogldy w tym wypadku s nie do pogardzenia, gdy zakadaj zabranie do nowej naddunajskiej ojczyzny przez Hunw Sowian, w oczywisty sposb uzalenionych od tych koczownikw na obszarach nadczarnomorskich jeszcze w poowie IV w., co wynika jasno z relacji Jordanesa tak o podbojach Hermanaryka, jak i pniejszych walkach Winitara z krlem Antw Bozem32. Sowianie, cho moe w charakterze zalenej od Hunw pozbawionej zwykej struktury plemiennej masy, zostali zepchnici nad Cis i Dunaj tak samo jak pniej Kutrigurowie i Utigurowie, take tylko czciowo, przez Awarw, ktrzy nawet wykorzystywali ich siy do walk z innymi nieprzyjacimi w 568 r.33 Huska wita poselstwa cesarskiego uywaa miejscowej ludnoci do przepraw przez rzeki na jednodrewkach, ktre cho znane innym licznym ludom, byy jednak na tym obszarze przez cae wieki specjalnoci Sowian34. wiadcz o tym bowiem bardzo liczne i cenne rda bizantyskie od
Iordanis, dz. cyt., cz. 2, t. XLIX, rozdz. 258, s. 124. Por. L. Niederle, dz. cyt., t. I, s. 52 nn.; T. Lehr-Spawiski, O pochodzeniu i praojczynie Sowian, Pozna 1946, s. 115; K. Dbrowski, dz. cyt., s. 114. 30 K. Mllenhoff, dz. cyt., t. IV, s. 343; E. Schwarz, Die Frage der slawischen Landnahmezeit in Ostgermanien, Mitteilungen des Instituts fr sterreichischen Geschichtsforschung 1929, R. 43, s. 187 nn.; T. Mommsen, Indeks, [do:] Iordanis Getica, s. 198. 31 J. Peisker, dz. cyt., s. 423, 428, 432; H. Preidel, Die Anfnge der slawischen Besiedlung Bhmens und Mhrens, t. I, Grafeling bei Mnchen 1954, s. 24, 27, 52. 32 Iordanis, dz. cyt., cz. 1, t. XXIII, rozdz. 119120, s. 8990; cz. 2, t. XLVIII, rozdz. 247248, s. 121; Ammianus Marcellinus, dz. cyt., t. IV, ks. XXXI, rozdz. 3, fragm. 13, s. 250; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 121, 153 nn. 33 Menander Protector, Fragmenta 2728, [w:] Fragmenta historicorum Graecorum, wyd. C. Mller, t. IV, Pary 1868, s. 233; tene, Fragmenta 2728, [w:] Excerpta de legationibus, wyd. C. de Boor, Berlin 1903, s. 196, 458. Por. Theophylactus Simocatta, Historiae, wyd. C. de Boor, Stuttgart 1972, ks. VII, rozdz. 4, fragm. 14, s. 251; G. Moravcsik, dz. cyt., t. II, s. 171 nn., 219 nn.; tene, Zur Geschichte der Onoguren, [w:] tene, Studia Byzantina, Budapeszt 1967, s. 107108. 34 Priscus Panita, dz. cyt., s. 83 (wyd. C. Muller), s. 124 nn. (wyd. C. de Boor); L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii antycznej, s. 118.
28 29

16

Teofilakta Simokatty po Konstantyna Porfirogenet35. Z drugiej strony wiemy, e sami nomadzi nie potrafili, z wyjtkiem okresu zimowego zamarzania, pokonywa rzek, co potwierdza ad ann. 578 tak znakomite rdo jak Menander Protektor36. Argumentu jednodrewek zatem nie naley odrzuca w ustalaniu pobytu Sowian nad Dunajem ju w V w.; cho nie przyj tego H. owmiaski37, to jednak dla innych badaczy, jak M. Comsa38, moliwo takiej wczeniejszej migracji jest w ograniczonym sensie do przyjcia. Staje si to prawdopodobne tym bardziej, e historycy, ktrzy z ca pewnoci wymieniaj Sowian nad Dunajem, jak Jordanes i Prokopios z Cezarei, nigdy nie wspominaj o ich przybyciu, lecz traktuj Sowian jako lud zasiedziay na tym obszarze, a Awarowie, przybywajc na Nizin Panosk, wszdzie zastawali ju Sowian39. Z rozpatrywanych za dat wczeniejszej wdrwki Sklawinw na te ziemie, jak si przyjmuje, po klsce Hunw nad rzek Nedao w 455 r.40, trzeba wzi pod uwag take czas opuszczenia ziem naddunajskich przez Ostrogotw w 488 r.41 W niniejszym szkicu, powiconym problemowi przybycia Sowian nad dolny Dunaj, przedstawiono na wstpie tylko najnowsze hipotezy dotyczce pierwotnej praojczyzny, czyli, jak mwimy, topogenezy tego ludu.
Theophylactus Simocatta, dz. cyt., ks. VI, rozdz. 3, fragm. 9, s. 226; ks. VI, rozdz. 4, fragm, 4, s. 226; ks. VI, rozdz. 9, fragm. 6, s. 237; ks. VI, rozdz. 9, fragm. 1112, s. 238; Chronicon Paschale, wyd. L. Dindorf, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, t. II, Bonn 1832, s. 720; Miracula sancti Demetrii, wyd. i przek. P. Lemerle, Le Monde Byzantin, Pary 1979, rozdz. 179180, s. 175. Por. H. owmiaski, dz. cyt., t. II, s. 45; Constantinus Porphyrogenitus, De administrando imperio, wyd. G. Moravcsik, przek. R.J. Jenkins, Waszyngton 1967, rozdz. 9, s. 56 nn. 36 Menander Protector, Fragmentum 48, s. 252 (wyd. C. Mller), s. 208210 (wyd. C. de Boor). Komentarz: P.J. Schafarik, dz. cyt., t. II, s. 155; H. owmiaski, dz. cyt., t. II, s. 388; B. Zasterova, Les Avares et les Slaves dans la Tactique de Maurice, Rozpravy eskoslovensk akademie vd 1971, R. 81, z. 3, s. 62; W.H. Fritze, dz. cyt., s. 520; A. Kollautz, Vlkerbewegungen an den unteren und mittleren Donau im Zeitraum von 558/572 bis 582 (Fali von Sirmium), Zeitschrift fr Ostforschung 1979, R. 28, z. 3, s. 467; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii wczesnego redniowiecza, s. 50. 37 H. owmiaski, dz. cyt., t. II, s. 253; L. Tyszkiewicz, Sowianie w historiografii wczesnego redniowiecza, s. 121. 38 M. Comsa, Einige Betrachtungen ber die Ereignisse 67 Jh. an der unteren Donau, Slavia Antiqua 1974, t. XXI, s. 66. 39 W.H. Fritze, dz. cyt., s. 515. 40 Iordanis, dz. cyt., cz. 2, t. L, rozdz. 259263, s. 125. 41 H.W. Haussig, Historia kultury bizantyskiej, przek. Warszawa 1969, s. 129.
35

przyczyny i pocztki pierWszej migracji soWian nad dolny dunaj

17

Nastpnie za, uwzgldniajc postulat takich uczonych, jak J. Udolph czy Z. Gob, domagajcych si osobnych bada filologicznych, archeologicznych i historycznych i dopiero pniej dochodzenia do syntezy, dokonano przegldu najwaniejszych rde pisanych od Herodota do Jordanesa i Prokopa z Cezarei. Inaczej mwic, od czasw najdawniejszych do momentu, kiedy pobyt Sowian nad Istrem nie budzi adnych wtpliwoci. Jednak obok stwierdzenia samych pierwotnych siedzib Pra- lub Presowian jak Neurw, a po tym Wenedw, nie mniej, a nawet bardziej istotn kwesti bya ich ciga wdrwka na zachd i poudniowy zachd, okrelona na podstawie zasobu sownictwa przez Z. Goba ju dla III i II tysiclecia p.n.e., a powiadczona, moim zdaniem, dla czasw pniejszych przez historykw i chorografw greckich i rzymskich. Chocia a do V w. p.n.e. hamowaa ich w tym marszu bariera nomadw i Germanw. Dla zbadania tego procesu w testimoniach staroytnych rozpatrzono po kolei zasig Wenedw w Tabula Peutingeriana, a take znacznie sabszy i bardziej wtpliwy lad w rdach dotyczcych konfliktu midzy Sarmatami w 334 r., jak podaj: Euzebiusz z Cezarei, Hieronim ze Strydonu i przede wszystkim Ammianus Marcellinus. Najistotniejszym jednak punktem dyskusyjnym w odniesieniu do wczeniejszego pobytu Sklawinw nad Dunajem jest sprawozdanie z poselstwa do Attyli w 448 r. Priskosa z Panion. Jeeli rozrnienie przez tego skrupulatnego autora przewodnikw huskich i miejscowej ludnoci, na czym si oparem, jest uzasadnione i jeeli ta ludno miejscowa (prosoikountes) moga w oparciu o pewne zwyczaje w zakresie ywnoci (medos) i budownictwa jednodrewek (monoksyloi) by uznana za Sowian, to moemy wrd niej doszukiwa si mieszkajcych u ujcia Dunaju, ju wedug Tabula Peutingeriana, Sowian naddunajskich. Jest to tym bardziej prawdopodobnie, e podlegali oni Hunom na stepach nadczarnomorskich ju w drugiej poowie IV w., a wic, zgodnie z pogldami wielu uczonych, musieli by jako uyteczna masa sug, jak pniej befulci u Awarw, wymienieni w tzw. kronice Fredegara (IV, 48), zapdzeni przez koczownikw na Nizin Panosk. Otrzymujemy w ten sposb moliwo uznania obecnoci, choby tylko niezorganizowanej w plemiona masy Sowian nad Dunajem przed klsk Hunw nad rzek Nedao w 455 r.42 i nastpnie katastrof ich imperium. Podbudowuj to rwnie obszerne wywody Jordanesa i Prokopiosa z Cezarei
Zob. Iordanis, dz. cyt., cz. 2, t. L, rozdz. 260263, s. 125; H. owmiaski, dz. cyt., t. II, s. 236 nn., passim.
42

1

na temat zasigu Sowian, o ktrych przybyciu na zajmowane od pocztku VI w. obszary nie ma u obydwu autorw najmniejszej nawet wzmianki. Hipoteza ta, zgodna z pogldami starszej literatury slawistycznej od P.J. Szafarzyka po K. Tymienieckiego, stoi jednak w wyranej sprzecznoci z pogldamiliteraturyhistorycznejostatnichczasw,ewymieniH.owmiaskiego. Niemniej i wrd historykw wspczesnych nie brak takich, ktrzy, jak H. Preidel i M. Comsa, skonni s przyj ograniczony ilociowo i strukturalnie pobyt Sowian na obszarach naddunajskich jeszcze przed upadkiem imperium huskiego. A ustalenie takiego pobytu ma wielkie znaczenie, gdy z tej, jak bdnie sdzi Nestor, naddunajskiej praojczyzny wyruszyli oni w kierunku pnocno-zachodnim na tereny, na ktrych znajdujemy ich ju w VI (Czechy, Morawy), a na pewno od pocztku VII w., Surbi Fredegara (IV, 58).