Mihaly Csikszentmihalyi Urok codziennoci

Ksika dla tych, ktrzy chc wicej z ycia wzi i wicej mu da Spis treci Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Struktury ycia codziennego Skadniki dowiadczenia Rola samopoczucia Paradoks pracy Zagroenia i poytki pynce z czasu wolnego Zwizki z innymi a jako yda Zmiana stylu yda Osobowo autoteliczna Mio losu

Struktury ycia codziennego Jeli naprawd chcemy y, lepiej sprbujmy natychmiast; Jeli nie chcemy, to bez znaczenia, ale lepiej zacznijmy umiera. W. H. Auden.

Przytoczone powyej sowa Audena oddaj istot tej ksiki. Wybr jest prosty: pomidzy chwil obecn a nieuchronnym kresem naszych dni moemy dokona wyboru, by y lub by umrze. ycie biologiczne jest procesem, ktry, jeli tylko zatroszczymy si o potrzeby ciaa, toczy si automatycznie. Ale y w takim znaczeniu, jakie mia na myli Auden , to nigdy nie jest co, co dzieje si samo przez si. Waciwie wszystko si przeciwko temu sprzysiga: jeli sami nie nadamy kierunku naszemu yciu, ulegnie ono wpywom zewntrznym i suy bdzie jakiej innej sile. Zaprogramowane biologicznie instynkty posu si nim do replikacji materiau genetycznego, ktrego jestemy nonikami; kultura zmusi nas do tego, abymy wykorzystali je do krzewienia jej wartoci i umacniania jej instytucji; inni ludzie bd usiowali, na ile tylko im si uda, wykorzysta nasz energi dla swych wasnych celw, zwykle nieogldajc si na skutki, jakie to moe mie dla nas. Nie moemy oczekiwa, e kto pomoe nam y; sami musimy odkry, jak to zrobi. 1

Co zatem w tym kontekcie znaczy y"? Nie chodzi tu oczywicie o czysto biologiczne przetrwanie. y" to y w peni, bez marnotrawstwa czasu i energii, dajc wyraz niepowtarzalnoci jednostki, a jednoczenie bdc w pewien szczeglny sposb czci zoonoci kosmosu. W tej ksice przyjrzymy si rnym stylom ycia z tej wanie perspektywy, opierajc si na zdobyczach wspczesnej psychologii i na moich wasnych badaniach, a rwnie na mdroci czerpanej z caego dorobku ludzkoci. Do pytania , ,Na czym polega dobre ycie?'' podejd w sposb bardzo skromny. Miast szafowa proroctwami i tajemnicami, postaram si jak najcilej trzyma racjonalnych przesanek, koncentrujc uwag na sprawach przyziemnych, to jest na typowych zdarzeniach, jakie staj si zazwyczaj naszym udziaem kadego zwykego dnia. Co rozumiem przez dobre ycie", najlepiej chyba zilustruje konkretny przykad. Przed laty prowadziem wraz ze studentami badania w zakadzie zajmujcym si montaem taboru kolejowego. Gwnym pomieszczeniem bya ogromna, brudna hala, w ktrej z powodu cigego haasu z trudem mona si byo porozumie. Wikszo pracujcych tam spawaczy nienawidzia swej pracy, tote co chwila wszyscy zerkali na zegar w oczekiwaniu na fajrant. Znalazszy si za bram fabryki, spieszyli do pobliskich knajp albo wyjedali poza granic stanu w poszukiwaniu atrakcyjniejszych rozrywek. Wszyscy, z jednym tylko wyjtkiem. By nim Joe, panalfabeta, mczyzna po szedziesitce, ktry sam nauczy si rozumie i naprawia kady element wyposaenia fabryki, od dwigu po monitor komputerowy. Joe uwielbia wyszukiwa niesprawny sprzt, ustala, co jest nie w porzdku, i naprawia to. W czasie wolnym od pracy Joe wraz ze swoj on zaoyli na dwch ssiadujcych z ich domem pustych parcelach rozlegy ogrd skalny, a w nim wybudowali okolone tczow mgiek fontanny. Stu z gr spawaczy pracujcych w tej samej fabryce darzyo go prawdziwym szacunkiem, cho jego postpowanie nie byo dla nich zrozumiae. Lecz gdy pojawiay si jakie kopoty, prosili go o pomoc. Wielu z nich twierdzio, e bez Joego fabryka nie mogaby istnie. Spotkaem w yciu wielu szefw ogromnych przedsibiorstw, wpywowych politykw, kilkudziesiciu laureatw Nagrody Nobla, sowem: ludzi wybitnych, ktrzy wiedli wspaniae pod wieloma wzgldami ycie, w adnym jednak wypadku nie byo ono lepsze ni ycie Joego. Co zatem czyni ycie takie jak jego pogodnym, poytecznym i wartym przeycia? Oto wanie kluczowe pytanie, ktre stawia ta ksika. U podstaw mojej koncepcji legy trzy gwne zaoenia. Pierwsze, e prorokom, poetom i filozofom udao si na przestrzeni wiekw zgromadzi prawdy o doniosym znaczeniu dla naszego przetrwania. Zostay one jednak wyraone za pomoc poj i sw swoich czasw, by wic si nimi posuy, kade pokolenie musi najpierw odkry je na nowo i ponownie zinterpretowa. wite ksigi judaizmu, chrzecijastwa, islamu, buddyzmu czy te Wedy s najwietniejszymi skarbnicami myli, a dla naszych przodkw miay najistotniejsze znaczenie, zlekcewaenie ich zatem byoby przejawem icie dziecicego zarozumialstwa. Rwnie naiwnym byoby jednak sdzi, e wszystko, co zostao niegdy zapisane, zawiera prawd absolutn, ktra trwa wiecznie. Drugim filarem, na ktrym opiera si moja ksika, jest przekonanie, e nauka dostarcza obecnie wiedzy najwaniejszej dla ludzkoci. Lecz rwnie prawda naukowa wyraana jest jzykiem swoich czasw, dlatego sama ulega 2

zmianom i w przyszoci moe zosta odrzucona. We wspczesnej nauce tkwi, by moe, tyle samo zabobonw i nieporozumie, ile kryo si w dawnych mitach. Zbyt bliska perspektywa czasowa nie pozwala nam jednak tego oceni. Kto wie, czy w kocu zdolno do postrzegania pozazmysowego oraz energia duchowa nie umoliwi nam bezporedniego kontaktu z prawd, bez uciekania si do teorii i laboratoriw? Chodzenie na skrty jest jednak niebezpieczne; nie powinnimy udzi si, e nauka poczynia wiksze postpy, ni jest w istocie, ale na szczcie czy na nieszczcie - nauka jest w dzisiejszych czasach najrzetelniejszym lustrem rzeczywistoci, ryzykownym byoby wic j lekceway. Trzecie zaoenie gosi, e jeli pragniemy zrozumie, na czym polega prawdziwe ycie", powinnimy wsucha si w gosy przeszoci i zintegrowa ich przesanie z wiedz, jak stopniowo dziki nauce gromadzimy. Niektre ideologiczne koncepcje - jak powrt do natury" Rousseau, prekursorka freudowskiej wiary - to po prostu pustosowie, jeli nie ma si pojcia, czym jest natura ludzka. Przeszo nie daje zatem adnej nadziei, a teraniejszo rozwizania. Nie polepszymy te naszej sytuacji, rzucajc si na eb, na szyj, w wyimaginowan przyszo. Jedynym sposobem odkrycia, na czym polega ycie, jest cierpliwe i mozolne usiowanie zrozumienia minionych czasw oraz moliwoci, jakie niesie przyszo, przynajmniej w takim stopniu, w jakim moemy oszacowa je teraz. ycie" zatem bdzie dla nas w dalszych partiach tej ksiki wszystkim, czego dowiadczamy od witu do zmierzchu, siedem dni w tygodniu, przez jeli dopisze nam szczcie -jakie siedemdziesit lat, a nawet duej, jeli szczcie dopisze nam naprawd. Perspektywa ta moe si wyda nieco wska w porwnaniu ze znacznie wzniolejszymi wizjami, z jakimi oswoiy nas mity i religie. Wszelako -by odwrci zasad Pascala -najlepsz, jak si zdaje, w przypadku wtpliwoci strategi bdzie przyj, i owe siedemdziesit kilka lat to nasza jedyna okazja, by dowiadczy kosmosu, naley wic z niej w peni skorzysta. Bo jeli tego nie uczynimy, moemy utraci wszystko; jeli za si mylimy, a ycie pozagrobowe naprawd istnieje, nie tracimy niczego. Jako takiego ycia jest czciowo zdeterminowana przez procesy chemiczne zachodzce w naszym ciele, interakcje biochemiczne pomidzy organami, sabe impulsy elektryczne przeskakujce midzy synapsami naszego mzgu oraz uporzdkowanie informacji narzucone naszej wiadomoci przez kultur. W gruncie rzeczy jednak prawdziwa jako ycia -to, co robimy i jak si z tym czujemy - uzaleniona jest od naszych myli i emocji, od interpretacji owych procesw chemicznych, biologicznych i spoecznych. Badanie strumienia wiadomoci, ktry przepywa przez nasz umys, jest domen fenomenologii. Przez ostatnie trzydzieci lat pracowaem nad rozwojem fenomenologii systematycznej, wykorzystujcej narzdzia stosowane w naukach spoecznych -zwaszcza w psychologii i socjologii - by odpowiedzie na pytanie: Czym jest ycie? A take na pytanie bardziej praktycznej natury: Jak kady z nas moe stworzy sobie dobre ycie? Pierwszy krok ku odpowiedzi na tego rodzaju pytania wymaga trafnego okrelenia si, ktre nadaj ksztat temu, czego moemy dowiadczy. Czy to si nam podoba, czy nie, kady z nas podlega wyranym ograniczeniom w tym, co jest zdolny zrobi i odczu. Bagatelizowanie ich wiedzie do zaprzeczenia ich istnieniu, a w rezultacie do poraki. By osign cel i stworzy sobie dobre ycie, musimy najpierw zrozumie rzeczywisto codziennoci, ze 3

wszystkimi koniecznociami i potencjalnymi rozczarowaniami, jakie ze sob niesie. W wielu staroytnych mitach bohaterowie poszukujcy szczcia, mioci lub niemiertelnoci musieli najpierw odby podr przez podziemne wiaty. Dante, nim dane mu byo cieszy si wspaniaociami niebios, musia przemierzy okropnoci pieka, by mc zrozumie, co nie pozwala nam przekroczy bramy niebieskiej. Tak samo postpi musimy, wybierajc si w nasz bardziej wieck podr. Pawiany yjce na afrykaskich rwninach przeznaczaj mniej wicej trzeci cz ycia na sen, a gdy si obudz, dziel czas pomidzy przemieszczanie si, wynajdowanie i spoywanie jedzenia oraz odpoczynek, ktry sprowadza si gwnie do kontaktw z innymi osobnikami i iskania sobie wzajemnie filtra w poszukiwaniu wszy. Nie jest to wielce pasjonujca egzystencja, lecz doprawdy niewiele si zmienio, odkd istoty ludzkie oddzieliy si od wsplnych z mapami przodkw. Wymogi ycia nadal decyduj o tym, e wykorzystujemy czas w sposb wcale nie tak bardzo odmienny od tego, jaki jest waciwy afrykaskim pawianom. Wikszo ludzi powica na sen okoo jednej trzeciej doby, pozosta za cz spoytkowuje na prac, przemieszczanie si i odpoczynek - w takich samych mniej wicej proporcjach, co pawiany. A jak wykaza historyk Emanuel Le Roy Ladurie, w trzynastowiecznych francuskich wsiach (ktre w wczesnym wiecie naleay do najbardziej rozwinitych cywilizacyjnie) najpopularniejsz rozrywk byo nadal iskanie si. Dzi oczywicie mamy telewizj. Cykle odpoczynku, wytwarzania, konsumpcji i kontaktw z innymi w takim samym stopniu jak nasze zmysy -wzrok, such i pozostae -wpywaj na to, jak dowiadczamy ycia. Poniewa nasz system nerwowy tak jest skonstruowany, i moe przetwarza w danym momencie tylko niewielkie porcje informacji, wic sporej czci tego, czego dowiadczamy, z koniecznoci dowiadczamy kolejno -jedno po drugim. Przysowie mwi, e nawet bogacze mog nosi naraz tylko jedn koszul. Moemy zatem w jednej chwili pokn tylko jeden ks, sucha jednej piosenki, czyta tylko jedn gazet i prowadzi jedn rozmow. To wanie te ograniczenia podzielnoci uwagi, decydujce o iloci energii psychicznej, jak dysponujemy do percepcji wiata, ustanawiaj sztywny scenariusz, wedle ktrego mamy y. To, czym ludzie si zajmowali i ile czasu temu powicali, jest zreszt w rnych czasach i w rozmaitych kulturach zdumiewajco podobne. Stwierdziwszy, e pod wieloma istotnymi wzgldami wszystkie biografie wykazuj pewne podobiestwa, trzeba jednak doda, e istniej take oczywiste rnice. Makler giedowy z Manhattanu, chiski wieniak i yjcy na pustyni Kalahari Buszmen odegraj w podstawowy, ludzki scenariusz w sposb, ktry na pierwszy rzut oka bdzie cakowicie odmienny. Historycy, Natalie Zemon Davis i Arlette Farge, piszc o Europie okresu od szesnastego do osiemnastego wieku, zauwaaj: ycie codzienne toczyo si w ramach trwaych hierarchii, opartych na przynalenoci do okrelonej pci oraz grupy spoecznej. Wniosek ten jest prawdziwy dla wszystkich znanych nam spoecznoci - to, jak kto yje, zaley przede wszystkim od jego pci, wieku i pozycji spoecznej. Okolicznoci zwizane z urodzeniem umieszczaj czowieka w czym na ksztat przegrdki. One wanie okrelaj, z jakiego rodzaju dowiadcze skada si bdzie jego ycie. Szeciu-siedmioletni chopiec, urodzony dwiecie lat temu w ubogiej rodzinie w jednym z przemysowych regionw Anglii, 4

codziennie, przez sze dni w tygodniu, budzi si najprawdopodobniej okoo pitej rano, po czym bieg do fabryki, by do zmierzchu obsugiwa szczkajce krosna. Czsto zdarzao si, e umiera z wyczerpania, jeszcze zanim zosta nastolatkiem. Dwunastoletnia dziewczynka mieszkajca w tym samym czasie w jednym z jedwabniczych regionw Francji przesiadywaa cae dnie nad bali, zanurzajc we wrzcej wodzie kokony jedwabnika, by rozpuci kleist substancj zlepiajc nici. Siedzc w wilgotnym ubraniu od witu do zmierzchu, miaa wszelkie dane po temu, by zapa na jak chorob ukadu oddechowego, a od gorcej wody tracia czucie w palcach. Tymczasem dzieci arystokratw uczyy si taczy menueta i prowadzi konwersacj w obcych jzykach. To samo zrnicowanie perspektyw yciowych istnieje po dzi dzie. Jakich dowiadcze moe w dzisiejszych czasach oczekiwa dziecko urodzone w przemysowych dzielnicach ndzy Los Angeles, Detroit, Kairu czy Meksyku? Jak bd si one rniy od tego, co czeka dziecko z dostatniego amerykaskiego przedmiecia lub z zamonej szwedzkiej czy szwajcarskiej rodziny? Niestety, o tym, e kto rodzi si ubogi, a do tego z jakim defektem fizycznym, inny za wchodzi w ycie wyposaony w urod, dobre zdrowie i pokane konto w banku, nie decyduje ani sprawiedliwo, ani adna podobna jej zasada. Chocia wic gwne parametry ycia s raz na zawsze ustalone i nikt nie moe unikn odpoczywania, jedzenia, kontaktowania si z innymi i wykonywania choby minimum pracy, to jednak ludzko dzieli si na kategorie spoeczne, przynaleno do ktrych w znacznej mierze decyduje o tym, czego w cigu ycia dowiadczamy. Ale, eby byo ciekawiej, istnieje jeszcze j oczywicie kwestia indywidualnych rnic. Gdy wyjrzymy przez okno zim, moemy dostrzec miliony wirujcych wkoo identycznych patkw niegu. Jeli jednak wemiemy do rki lup i przyjrzymy si poszczeglnym patkom, odkryjemy, e wcale nie s one identyczne; prawd mwic, okae si, e kady patek ma niepowtarzalny ksztat. Tak samo rzecz si ma z ludmi. O tym, jakie przeycia bd udziaem Sophie, sporo mona powiedzie na podstawie samego tylko faktu, e jest ona istot ludzk. Jeszcze wicej mona doda, jeli wiemy, e jest mod Amerykank, yjc w okrelonym rodowisku, a jej rodzice maj taki to a taki zawd. Ale kiedy ju wszystko zostanie powiedziane, znajomo owych zewntrznych parametrw nadal nie pozwoli nam odgadn, jakie bdzie jej ycie. I to nie tylko dlatego, e przypadek moe pokrzyowa wszelkie rachuby, ale -co duo waniejsze - dlatego, e Sophie ma wasny rozum, dziki ktremu moe albo zaprzepaci swe moliwoci, albo przeciwnie przezwyciy wrodzone niedostatki. To wanie ze wzgldu na t elastyczno ludzkiej wiadomoci mog powstawa ksiki takie jak ta. Jeli wszystko zdeterminowane byoby przez waciwoci ludzkiej natury, przynaleno do okrelonej grupy spoecznej i kulturowej oraz przypadek, bezcelowe byoby zastanawianie si nad sposobami udoskonalenia czyjegokolwiek ycia. Na szczcie jest jeszcze do miejsca na wasn inicjatyw i wiadomy wybr, i ma to niebagatelne znaczenie. Ci za, ktrzy w to wierz, s na najlepszej drodze do uwolnienia si ze szponw losu. y to dowiadcza - poprzez dziaanie, odczuwanie, mylenie. Dowiadczanie rozgrywa si w czasie. To czas jest zatem podstawowym, acz rzadkim dobrem, jakim dysponujemy. Z biegiem lat to baga dowiadcze jednostki decyduje o 5

jakoci jej ycia. Dlatego te jedn z najistotniejszych decyzji, jakie kady z nas podejmuje, jest decyzja, na co przeznaczy i w co zainwestowa dany nam czas. To, jak zagospodarowujemy nasz czas, nie jest naturalnie wycznie nasz decyzj. Jak ju wczeniej widzielimy, pewne surowe ograniczenia dyktuj nam, co musimy robi - czy to jako przedstawiciele rodzaju ludzkiego, czy z powodu przynalenoci do okrelonej kultury lub spoecznoci. Niemniej jednak zawsze istnieje przestrze dla osobistego wyboru, a kontrola nad czasem spoczywa w pewnej mierze w naszych rkach. Jak zauway historyk E. P. Thompson, nawet w najtrudniejszych dziesicioleciach wielkiej rewolucji przemysowej, kiedy w kopalniach i fabrykach robotnicy harowali po ponad osiemdziesit godzin w tygodniu, trafiali si i tacy, ktrzy po pracy, zamiast cign za wikszoci do pubw, nieliczne godziny wytchnienia powicali literaturze lub dziaalnoci politycznej. Sama terminologia, ktrej uywamy, by mwi o czasie -gospodarowanie, inwestowanie, przeznaczanie na co, marnowanie -zapoyczona zostaa z jzyka finansw. W efekcie spotykamy si nieraz z zarzutem, e nasz stosunek do czasu zabarwiony jest swoicie kapitalistycznym dziedzictwem. To prawda, e maksyma Czas to pienidz" naleaa do ulubionych powiedzonek wielkiego apologety kapitalizmu, Benjamina Franklina, lecz mimo to stawianie znaku rwnoci pomidzy tymi dwoma porzdkami ma znacznie starszy rodowd, a zakorzenione jest bardziej we wsplnym wszystkim ludziom dowiadczeniu ni w samej tylko kulturze. Mona by nawet prbowa dowie, e to pienidze czerpi sw warto z czasu, a nie odwrotnie. Pienidze s po prostu najpopularniejszym miernikiem zainwestowanego w co czasu. Poza tym cenimy pienidze, bo w pewnym stopniu uwalniaj nas od ogranicze narzuconych przez ycie, ofiarowujc wolny czas, bymy mogli robi to, na co mamy ch. Na co przeznaczamy czas Na podstawie wynikw ankiety na temat zaj codziennych, przeprowadzonej w Stanach Zjednoczonych wrd dorosych i modziey. Wyniki rniy si w zalenoci od wieku, pci, statusu spoecznego i osobistych preferencji badanych - zaznaczono wartoci minimalne i maksymalne. Jeden punkt procentowy odpowiada przecitnie jednej godzinie w tygodniu.

C zatem robi ludzie ze swym wolnym czasem? Tablica pierwsza daje oglne wyobraenie o tym, jak spdzamy okoo szesnastu godzin dziennie; czas, ktry przeywamy wiadomie, nie pic. Dane s z koniecznoci przyblione, poniewa wyniki wykazyway znaczne wahania w zalenoci od tego, czy obrazoway dzie osoby starej czy modej, mczyzny czy kobiety, bogatego czy biednego. Z grubsza jednak biorc, liczby te mona uzna za wstp do opisu, jak wyglda przecitny dzie w amerykaskim spoeczestwie. S one zreszt bardzo zblione do wynikw uzyskanych w innych uprzemysowionych krajach. To, czym si zajmujemy na co dzie, mona zatem podzieli na trzy gwne kategorie. Pierwsza i najszersza zawiera wszystko to, co zmuszeni jestemy robi, by wytworzy energi niezbdn do przetrwania i utrzymania dobrego samopoczucia. W naszych czasach jest to niemal rwnoznaczne z zarabianiem pienidzy, jako e za pienidze mona dzi dosta niemal wszystko. W przypadku ludzi modych, uczcych si, do kategorii aktywnoci twrczej i produkcyjnej zaliczymy te nauk, bdc dla nich odpowiednikiem pracy u osb dorosych, jedno przecie wiedzie do drugiego. Na wszelkiego rodzaju aktywno twrcz i produkcyjn wydatkujemy od jednej czwartej do ponad jednej drugiej naszej energii psychicznej, w zalenoci od rodzaju i wymiaru wykonywanej pracy. Chocia wikszo pracownikw zatrudnionych w penym wymiarze spdza w pracy okoo czterdziestu godzin tygodniowo, co stanowi 35 procent studwunastogodzinnego okresu czuwania, wielko ta nie odzwierciedla jednak dokadnie rzeczywistoci, bo z owych czterdziestu godzin zaledwie okoo trzydziestu powiconych jest faktycznie na prac, reszta za upywa na rozmowach, rozmylaniach, sporzdzaniu notatek oraz innych zajciach, cakowicie z wykonywan prac nie zwizanych. Czy to duo, czy mao? Wszystko zaley od tego, do czego te liczby porwna. Wedug niektrych antropologw w najsabiej technologicznie rozwinitych spoecznociach, takich jak na przykad plemiona zamieszkujce brazylijsk dungl czy afrykaskie pustynie, rzadko si zdarza, by doroli mczyni przeznaczali wicej ni cztery godziny dziennie na zaspokojenie yciowych potrzeb; reszt czasu wypenia im odpoczynek, pogawdki, piew i taniec. Z drugiej strony, w kilkusetletniej historii uprzemysawiania Zachodu, 7

nim zwizki zawodowe zdoay wywalczy skrcenie dugoci dnia pracy, sytuacje, gdy robotnicy spdzali w fabryce po dwanacie i wicej godzin dziennie, nie naleay bynajmniej do rzadkoci. Omiogodzinny dzie pracy, ktry jest dzi norm, znajduje si zatem w p drogi pomidzy tymi dwiema skrajnociami. Dziaalno twrcza jest rdem nowej energii; trzeba jednak duego wysiku, by utrzyma w odpowiedniej formie nasze ciao i dobytek. Z tego wzgldu niemal czwarta cz dnia upywa na wykonywaniu rozmaitych czynnoci bytowych. Utrzymujemy ciao w dobrej formie, jedzc, odpoczywajc i wykonujc zabiegi higieniczne; o dobytek dbamy, sprztajc, gotujc, robic zakupy oraz wykonujc wszelkie prace domowe. Dziaalnoci t tradycyjnie obarczone s kobiety, podczas gdy mczyni z reguy bior na siebie odpowiedzialno za czynnoci twrcze i produkcyjne. We wspczesnym spoeczestwie amerykaskim rnica ta jest nadal do wyrana: cho mczyni i kobiety spdzaj tyle samo czasu najedzeniu (okoo piciu procent), kobiety powicaj dwukrotnie wicej czasu ni mczyni na wszystkie pozostae czynnoci bytowe. Wszdzie indziej, oczywicie, podzia rl w obowizkach domowych jest, praktycznie biorc, jeszcze wyraniejszy. W byym Zwizku Radzieckim, gdzie rwno pci stanowia kwesti ideologii, zamne panie doktor czy inynier musiay, obok pracy zawodowej, podoa wszystkim zajciom domowym. Na caym niemal wiecie przyjo si zreszt uwaa, e mczyzna, ktry gotuje dla swej rodziny czy zmywa naczynia, traci szacunek dla samego siebie, a take w oczach innych. Taki podzia rl wydaje si rwnie stary jak sama ludzko. W przeszoci jednak utrzymanie obejcia wymagao od kobiety o wiele bardziej wytonej pracy. Oto, jak jeden z historykw opisuje sytuacj w Europie przed czterystu laty: W regionach ubogich w wod kobiety nosiy j na strome grskie tarasy. Kopay i suszyy torf, zbieray wodorosty, drewno na opa i przydrone chwasty, by wyywi krliki. Doiy krowy i kozy, uprawiay warzywa, zbieray orzechy i zioa. Najpopularniejszym opaem wrd brytyjskich, irlandzkich i holenderskich rolnikw by wwczas nawz zwierzcy, ktry kobiety wasnorcznie zbieray i ukaday w pobliu domowego paleniska, gdzie mg schn. Bieca woda i elektronika z pewnoci wpyny na rozmiary wysiku fizycznego, niezbdnego do prowadzenia domu, podobnie jak postp technologiczny zredukowa obcienie fizyczne towarzyszce pracy. Jednak nadal wikszo Azjatek, Afrykanek oraz mieszkanek Ameryki Poudniowej, innymi sowy - wikszo kobiet na wiecie - musi powica lwi cz swego ycia na podtrzymanie materialnego i emocjonalnego bytu swoich rodzin. Czas, jaki pozostaje po odliczeniu czynnoci produkcyjnych i bytowych, jest czasem wolnym, czyli relaksem, ktry rwnie zajmuje okoo jednej czwartej doby. Wedug wielu dawnych mylicieli mczyni i kobiety mogli realizowa swoje potencjalne moliwoci jedynie wwczas, gdy nie mieli nic innego do roboty. To w czasie wolnym stajemy si -wedle filozofw greckich prawdziwie ludzcy, oddajc si samodoskonaleniu: nauce, sztuce, dziaalnoci politycznej. Od greckiego przecie sowa na okrelenie relaksu -scholea wywodzi si angielskie school czy polskie szkoa, Grecy uwaali bowiem, e studiujc, najwaciwiej wykorzystuje si wolny czas. Rzadko, niestety, myl owa wcielana bywa w ycie. Wspczenie wolny czas wypeniaj trzy podstawowe rodzaje zaj, ktre niewiele maj wsplnego z tym, o co greckim filozofom -ludziom cenicym czas wolny -naprawd 8

chodzio. Pierwszy to korzystanie ze rodkw masowego przekazu, gwnie ogldanie telewizji, przeplatane sporadyczn lektur prasy codziennej i czasopism. Drugi to prowadzenie rozmw. Trzeci rodzaj zaj cechuje si bardziej aktywnym stosunkiem do wolnego czasu i z tego wzgldu najbliszy jest staremu greckiemu ideaowi, a obejmuje rozmaite hobby, muzykowanie, uprawianie sportu i wicze fizycznych, bywanie w restauracjach i chodzenie do kina. Te trzy formy aktywnoci zabieraj nam od co najmniej czterech do a dwunastu godzin tygodniowo. Ogldanie telewizji, spord wszystkich form relaksu pochaniajce statystycznie najwicej energii psychicznej, jest rwnie w naszym ludzkim dowiadczeniu najnowsz form spdzania czasu. adne inne spord zaj, ktrym mczyni i kobiety oddawali si na przestrzeni milionw lat ewolucji, nie byo rwnie pasywne i rwnie uzaleniajce przez atwo, z jak przyciga uwag -jeli, oczywicie, pominiemy wpatrywanie si w gwiazdy, zaywanie sjesty czy wprowadzenie si w trans, ktre zwykli praktykowa mieszkacy Bali. Apologeci telewizji twierdz, e dostarcza ona rwnie wszelkiego rodzaju interesujcych informacji. To prawda, jednak -poniewa znacznie atwiej wyprodukowa program, ktry przyjemnie podnieci widza, ni taki, ktry go intelektualnie wzbogaci - ludzie skazani s w wikszoci na ogldanie programw, ktre do ich rozwoju wcale sienie przyczyniaj. Aktywno twrcza i produkcyjna, czynnoci bytowe i odpoczynek to trzy podstawowe rodzaje czynnoci, ktre absorbuj nasz energi psychiczn. S one rdem wszystkich informacji, przepywajcych przez nasz wiadomo dzie po dniu od chwili narodzin po kres ycia. Dlatego to, czym jest nasze ycie, zawiera si zasadniczo w dowiadczeniach zwizanych z prac, z trosk o to, co posiadamy, oraz z tym, czym si zajmujemy w wolnych chwilach. Toczy si ono w krgu tych spraw, to za, w jaki sposb dokonujemy wyboru zaj i jak do nich przystpujemy, decyduje o tym, czy sum dni naszego ycia bdzie chaotyczna mgawica, czy co bliskiego dzieu sztuki. ycie codzienne okrela nie tylko to, co robimy, lecz rwnie to, z kim przebywamy. Nasze czyny i uczucia zawsze podlegaj oddziaywaniom innych ludzi -tych obecnych i tych nieobecnych. Ju od czasw Arystotelesa wiadomo, e czowiek jest zwierzciem spoecznym - zarwno w kategoriach fizycznych, jak i psychologicznych zaleni jestemy od towarzystwa innych. Stopie uzalenienia od osb trzecich lub od ich zinternalizowanych opinii jest jednak odmienny w rnych kulturach. Hodujcy tradycji Hindusi na przykad nie widz w sobie odrbnych jednostek, za jakie my ich uwaamy, lecz raczej wzy rozbudowanej sieci spoecznej. O tosamoci osobnika decyduj dla nich nie tyle jego niepowtarzalne myli i czyny, ile to, kim s jego rodzice, rodzestwo, krewni i potomkowie. Rwnie wspczenie dzieci wychowywane w tradycji wschodnioazjatyckiej s, w porwnaniu z dziemi rasy biaej, znacznie bardziej wiadome oczekiwa i opinii swoich rodzicw nawet pod ich nieobecno, czyli -jeli uy terminologii psychoanalitycznej maj duo silniejsze superego. Lecz niezalenie od tego, z jak bardzo indywidualistyczn kultur mamy do czynienia, i tak inni w znacznym stopniu decyduj o jakoci naszego ycia. Wikszo ludzi spdza mniej wicej tak sam ilo czasu w trzech rnych kontekstach spoecznych. W skad pierwszego wchodz obcy, wsppracownicy lub - u modych ludzi - szkolni koledzy. Owa sfera publiczna" jest miejscem, gdzie oceniane s dziaania jednostki oraz gdzie wspzawodniczy ona o rozmaite dobra i ustanawia stosunki z innymi. Panuje 9

te przekonanie, e publiczna sfera ycia - obszar najwikszego ryzyka i najintensywniejszego rozwoju - odgrywa gwn rol w realizacji indywidualnego potencjau jednostki. Kolejny kontekst spoeczny to rodzina; dla dziecka -rodzice i rodzestwo, dla czowieka dorosego -partner yciowy lub wspmaonek i dzieci. Chocia ostatnio samo pojcie rodziny" jako rozpoznawalnej jednostki spoecznej poddawane jest surowej krytyce i cho prawd jest, i aden znany z historii system pokrewiestwa nie przylega cile do naszej definicji rodziny, nie ulega te kwestii, e zawsze i wszdzie istniaa grupa ludzi, z ktrymi jednostka uwaa si za spokrewnion, ktrych obecno daje jej poczucie bezpieczestwa i za ktrych czuje si bardziej odpowiedzialna ni za pozostaych. Bez wzgldu na to, jak dziwaczne mog si nam dzisiaj wydawa niektre dawne systemy rodzinne w porwnaniu do ideau rodziny nuklearnej, bliscy krewni s nadal rdem jedynych w swoim rodzaju przey. Kolej wreszcie na kontekst spoeczny charakteryzujcy si brakiem obecnoci innych ludzi - to samotno. W spoeczestwach technologicznie wysoko rozwinitych spdzamy samotnie niemal trzeci cz doby, znacznie wicej ni czonkowie wikszoci spoecznoci plemiennych, gdzie przebywanie w samotnoci czsto uwaano za wysoce niebezpieczne. Zreszt my take uwaamy samotno za co niepodanego; ogromna wikszo z nas stara si jej w miar monoci unika. Cho mona si nauczy czerpa przyjemno z samotnoci, tych, ktrzy tak czyni, charakteryzuj raczej do wyrafinowane gusta. Lecz czy si to nam podoba, czy nie, wikszo naszych codziennych obowizkw wymaga odizolowania od innych: dzieci ucz si i wicz rozmaite umiejtnoci w pojedynk, gospodynie domowe troszcz si o dom zwykle pod nieobecno domownikw, a wikszo zawodw jest przynajmniej czciowo wykonywana w samotnoci, wic nawet jeli nie robimy tego z ochot, zmuszeni jestemy nauczy si znosi samotno; w przeciwnym razie ucierpi na tym jako naszego ycia. W rozdziale niniejszym oraz nastpnym mwi o tym, w jaki sposb ludzie wykorzystuj czas, jak jego cz spdzaj samotnie, a jak w towarzystwie innych, oraz jak to, co robi, wpywa na ich samopoczucie. Co jest podstaw takich rozwaa? Najpowszechniejszym sposobem uzyskania informacji o tym, jak ludzie dysponuj swoim czasem, s ankiety, sondae oraz tak zwane budety czasu". Wszystkie te metody polegaj na zwracaniu si do ludzi z prob o wypenienie kartki z kalendarza pod koniec dnia lub tygodnia; s do atwe, ale, jako e opieraj si na przypominaniu sobie faktw, niezbyt dokadne. Inn moliwoci jest metoda prbki dowiadcze (MPD), ktr opracowaem na uniwersytecie chicagowskim na pocztku lat siedemdziesitych. W metodzie tej wykorzystuje si pager albo zaprogramowany zegarek, sygnalizujcy uczestnikowi badania, kiedy naley wypeni dwie strony w broszurce, ktr cay czas powinien mie ze sob. Sygnay wczaj si w nieregularnych odstpach czasu, w dwugodzinnych cyklach od wczesnego ranka do jedenastej wieczorem, a nawet pniej. Na dwik sygnau uczestnik badania zapisuje, gdzie si znajduje, z kim, co robi, o czym myli, a nastpnie, posugujc si rozmaitymi skalami liczbowymi, okrela stan swojej wiadomoci -to, jak bardzo czuje si szczliwy, jak bardzo jest skoncentrowany, jak siln ma motywacj, jak wysokie mniemanie o sobie i tak dalej. Pod koniec tygodnia kady z uczestnikw ma wypenionych pidziesit sze stron broszury MPD i jest to prawdziwy minireporta dokumentujcy 10

codzienne zajcia i przeycia, dajcy nam moliwo rejestrowania wszystkich czynnoci badanego, od witu do nocy, przez kolejne dni tygodnia, a rwnie ledzenia waha jego nastroju w zalenoci od wykonywanych czynnoci czy towarzyszcych mu osb. W naszym chicagowskim laboratorium zgromadzilimy na przestrzeni lat ponad siedemdziesit tysicy stron pochodzcych od okoo dwch tysicy trzystu respondentw; badacze z uniwersytetw w innych czciach wiata z gr potroili te liczby. Dua liczba respondentw odgrywa tu istotn rol, umoliwia bowiem bardziej szczegowy wgld w ksztat i jako codziennego ycia. Dziki temu moemy na przykad dowiedzie si, jak czsto ludzie jadaj posiki i jak si w ich trakcie czuj. Co wicej, moemy stwierdzi, czy nastolatki, doroli i ludzie w wieku podeszym odczuwaj wwczas to samo i czy jedzenie jest podobnym dowiadczeniem, gdy odbywa si w samotnoci i gdy jemy w towarzystwie. Metoda ta umoliwia rwnie porwnania midzykulturowe obejmujce Ameryk, Europ, Azj oraz wszystkie te spoecznoci, gdzie j zastosowano. W dalszych rozdziaach przedstawi wyniki rozmaitych ankiet i sonday, przeplatajc je danymi uzyskanymi dziki MPD. Skadniki dowiadczenia Stwierdzilimy, e praca, czynnoci bytowe i odpoczynek pochaniaj wikszo naszej energii psychicznej. Kto moe jednak kocha prac, a inni jej nienawidz; mona cieszy si czasem wolnym lub odczuwa znudzenie, gdy nie ma sienie do roboty. To, co robimy kadego dnia, wiele ma wic wsplnego z tym, jakiego rodzaju ycie prowadzimy. Duo waniejsze jednak jest to, czego wwczas dowiadczamy. Emocje s w pewnym sensie najbardziej subiektywnym elementem wiadomoci, bo przecie tylko sam zainteresowany potrafi tak naprawd stwierdzi, czy dowiadcza uczucia mioci, wstydu, wdzicznoci czy szczcia. Z drugiej jednak strony emocje s najbardziej obiektywn treci umysu uczucie ciskania w doku", jakiego dowiadczamy, gdy jestemy zakochani, zawstydzeni, przeraeni lub szczliwi, jest dla nas bardziej realne ni wszystko, co obserwujemy w wiecie zewntrznym lub co poznajemy dziki nauce albo logice. Dlatego te czsto zdarza nam si znale w sytuacji icie paradoksalnej. Z jednej strony upodabniamy si do behawiorystw; gdy patrzymy na innych ludzi, sceptycznie podchodzimy do tego, co mwi, a polegamy jedynie na tym, co robi. Z drugiej za, kiedy patrzymy na siebie, zachowujemy si jak fenomenologowie, powaniej traktujc nasze odczucia wewntrzne ni wiat zewntrzny i zachowanie. Psychologowie zidentyfikowali a dziewi podstawowych emocji, ktre mona w wiarygodny sposb odrni, chociaby na podstawie wyrazu twarzy osb yjcych w zupenie rnych kulturach.* * Dziewi podstawowych emocji. Wsplne dla wszystkich badanych kultur i cywilizacji to: rado, wcieko, smutek, lk, zainteresowanie, wstyd, wina, zawi i przygnbienie. Wydaje si wic oczywiste, e, podobnie jak wsplna wszystkim ludziom jest zdolno do widzenia czy artykuowania mowy, wsplny jest te repertuar stanw uczuciowych. Upraszczajc nieco, mona jednak powiedzie, e kada emocja odznacza si podstawow dwoistoci: jest albo pozytywna, czyli 11

atrakcyjna, albo negatywna, czyli odpychajca. Dziki tej waciwoci emocje pomagaj nam wybra to, co jest dla nas dobre. Niemowl ledzi z uwag ludzk twarz i okazuje zadowolenie, gdy widzi matk, bo sprzyja to j ego wizi z kim, kto si nim opiekuje. Odczuwamy te przyjemno podczas jedzenia lub w obecnoci osoby pci przeciwnej, gatunek nasz bowiem nie przetrwaby, gdybymy nie aknli poywienia i seksu. Czujemy za instynktown odraz na widok wy, niektrych owadw, zapachu zgnilizny, ciemnoci, czyli wszystkiego tego, co kiedy, w historii gatunku, mogo stanowi powane zagroenie dla naszego bytu. Obok prostych, genetycznie zakodowanych emocji* * Genetyczne zakorzenienie emocji. Chocia ju Darwin wiedzia, e emocje peni istotne funkcje i ewoluujtak, jak narzdy i organy ciaa, dopiero niedawno cechy psychologiczne zaczto bada z perspektywy ewolucyjnej. gatunek ludzki rozwin wiele subtelniej szych, bardziej wyrafinowanych, ale take i niszych uczu. Ewolucja zdolnoci do autorefleksji umoliwia nam zabaw uczuciami - udawanie uczu lub manipulowanie nimi w sposb, do jakiego nie jest zdolne adne zwierz. Pieni, tace, maski naszych przodkw wzbudzay lk i groz, rado i upojenie. Filmy grozy, narkotyki i muzyka peni dzi podobn funkcj. Pierwotnie emocje byy sygnaami informujcymi o wiecie zewntrznym; dzi czsto pojawiaj si w oderwaniu od jakiegokolwiek realnego obiektu, a wywoywane s dla przyjemnoci pyncej z nich samych. Prototypem emocji pozytywnych jest uczucie szczcia. Jak od czasw Arystotelesa twierdzi ju niejeden myliciel, wszystko, cokolwiek robimy, nakierowane jest na osiganie szczcia. Tak naprawd nie pragniemy bogactwa, zdrowia czy sawy jako takich - zaley nam na nich, bo ywimy nadziej, e nas uszczliwi. Jedynie szczcie nie suy osigniciu czego innego -pragniemy go dla niego samego. Lecz jeli szczcie naprawd jest istot ycia, c o nim wiemy? Do poowy obecnego stulecia psychologowie niechtnie zabierali si do bada nad szczciem, obowizujcy bowiem wwczas w naukach spoecznych paradygmat behawiorystyczny gosi, i subiektywne emocje s nazbyt ulotne, by mogy stanowi odpowiedni przedmiot docieka naukowych. Lecz gdy z instytutw naukowych w ostatnich dziesicioleciach zacz znika mgawicowy empiryzm", subiektywne przeycia nabray znw znaczenia, a badania nad szczciem podjto ze wzmoonym entuzjazmem. Z bada tych wyniky wnioski tyle oczywiste, co zaskakujce. Zadziwiajce jest, na przykad, e pomimo tragedii i problemw ludzie na caym wiecie skonni s uwaa si raczej za szczliwych ni za nieszczliwych. W Ameryce, na przykad, okoo jednej trzeciej respondentw, z grupy stanowicej reprezentatywn prb caego spoeczestwa, okrela siebie jako ludzi bardzo szczliwych", a zaledwie jedna osoba na dziesi stwierdza, e jest niezbyt szczliwa". Wikszo umieszcza si na skali powyej wartoci neutralnej, czyli uwaa si za ludzi do szczliwych". Podobne wyniki uzyskano w wielu innych krajach. Jak to moliwe? Przecie od stuleci myliciele w zadumie nad ulotnoci ycia i przypisanym mu cierpieniem kadli nam w gowy, e wiat jest padoem ez, a szczcie nie jest bynajmniej naszym przeznaczeniem. Przyczyn owej rozbienoci mona upatrywa chociaby w tym, e prorocy i filozofowie maj zwykle skonnoci perfekcjonistyczne, a 12

uomnoci ycia zdaj si ich obraa. Reszta ludzkoci za sprawia wraenie zadowolonej z tego, e yje, pomimo wszelkich niedoskonaoci ycia. Istnieje te, oczywicie, wyjanienie bardziej pesymistyczne, a mianowicie takie, e kiedy ludzie mwi, i czuj si do szczliwi", to albo oszukuj ankietera, albo -co znacznie bardziej prawdopodobne -wyraaj jedynie swe pobone yczenia. W kocu ju Karol Marks oswoi nas z myl, e robotnik moe czu si absolutnie szczliwy, lecz to subiektywne poczucie szczcia jest samooszukiwaniem si, ktre nie ma wikszego znaczenia, z obiektywnego bowiem punktu widzenia jest on osobnikiem wyalienowanym -z winy systemu, ktry wyzyskuje jego trud. Jean Paul Sartre z kolei uwiadomi nam, e wikszo z nas trwa w faszywej wiadomoci", udajc, nawet przed samym sob, e yje w najlepszym z moliwych wiatw. Bliszy nieco wspczesnoci Michel Foucault oraz postmodemici nie maj wtpliwoci, e to, co ludzie mwi, nie odzwierciedla realnych zdarze, lecz jedynie waciwy kademu styl narracji, sposb opowiadania, ktry odnosi si wycznie do samego siebie. Lecz cho ci krytycy samowiedzy zwracaj uwag na istotne i wymagajce rozpoznania kwestie, grzesz jednoczenie intelektualn arogancj uczonych, przekonanych, i ich wasn interpretacj rzeczywistoci naley przedkada nad bezporednie dowiadczenia posplstwa. Ja sam za, bez wzgldu na powane wtpliwoci ywione przez Marksa, Sartre'a czy Foucaulta, nadal sdz, e jeli kto twierdzi, i jest do szczliwy", nie mamy prawa tego lekceway lub interpretowa opacznie. Badania nad relacjami midzy dobrobytem a szczciem dostarczyy kolejnej porcji faktw dobrze znanych, a mimo to zastanawiajcych. Jak naleao oczekiwa, obywatele krajw o wyszym standardzie ycia i wikszej stabilnoci politycznej czsto uwaaj si za szczliwszych od innych (na przykad Szwajcarzy i Norwedzy twierdz, e s szczliwsi od Grekw i Portugalczykw), cho nie jest to regu (ubosi Irlandczycy uwaaj si za szczliwszych od Japoczykw). Jednak w obrbie tej samej grupy spoecznej zalenoci midzy sytuacj finansow a zadowoleniem z ycia s bardzo niewielkie: amerykascy miliarderzy czuj si tylko minimalnie szczliwsi od ludzi o przecitnych dochodach. I cho dochody obywateli Stanw Zjednoczonych ulegy od lat szedziesitych do dziewidziesitych podwojeniu, odsetek ludzi uwaajcych si za bardzo szczliwych utrzymuje si na staym poziomie - okoo trzydziestu procent. Wnioskiem, do ktrego powysze ustalenia zdaj si upowania, jest stwierdzenie, e powyej progu ubstwa adne dodatkowe rodki finansowe nie zwikszaj, przynajmniej w znaczcy sposb, naszych szans nabycie szczliwym. Z tym, jak ludzie szczliwi widz i opisuj siebie samych, najwyraniej pozostaje w zwizku pewien zestaw cech osobowoci. Na przykad w USA tryskajcy zdrowiem ekstrawertyk, majcy wysokie mniemanie o sobie, religijny i pozostajcy w stabilnym zwizku maeskim, bdzie z wikszym prawdopodobiestwem mwi o sobie jako o kim szczliwym ni schorowany, introwertyczny, rozwiedziony ateista o niskiej samoocenie. W takich wanie wizkach zalenoci ujawnia si zasadno sceptycyzmu wobec postmodernistycznej krytyki. To cakiem prawdopodobne, e na przykad cieszca si zdrowiem, religijna osoba przedstawi swoje ycie w kolorach bardziej rowych ni kto, kto nie jest ani zdrowy, ani religijny, i to bez wzgldu na rzeczywist jako dowiadcze. Poniewa jednak z surow materi" dowiadczenia zawsze stykamy si dopiero po przepuszczeniu jej przez filtr interpretacji, nasze opowieci o tym, jak si czujemy, s bardzo 13

istotn czci naszych emocji. Kobieta, ktra twierdzi, e jest szczliwa, mogc pracowa na dwa etaty, by zapewni dzieciom dach nad gow, jest przypuszczalnie naprawd szczliwsza od innej, ktra nie rozumie, czemu musi boryka si ze swym jednym etatem. Ale szczcie nie jest z pewnoci jedynym wartym uwagi uczuciem. Prawd mwic, jeli komu naprawd zaley na poprawie jakoci wasnego ycia, niech lepiej nie zaczyna od poszukiwania szczcia. Po pierwsze, stwierdzenia poszczeglnych osb dotyczce wasnego szczcia nie rni si tak bardzo, jak emocjonalna samoocena w innych wymiarach; bez wzgldu na to, jak bardzo puste byoby czyje ycie pod jakimkolwiek innym wzgldem, bardzo niechtnie przyzna on, e czuje si nieszczliwy. Co wicej, uczucie to zdaje si bardziej cech osobnicz ni konsekwencj okolicznoci. Innymi sowy, niektrzy z nas -niezalenie od tego, co si dzieje - z biegiem czasu zaczn myle o sobie jako o ludziach szczliwych, podczas gdy inni przywykn do myli, e s stosunkowo mniej szczliwi, bez wzgldu na to, co si im przydarzy. Pozostae uczucia s w wikszym stopniu uzalenione od tego, co robimy, z kim przebywamy czy te gdzie si znalelimy. Skoro za wykazuj wiksz podatno na zmiany w otoczeniu i istnieje te zwizek pomidzy nimi a subiektywnym poczuciem szczcia, mog w duszej perspektywie podnie jego poziom. Dla przykadu: stopie naszego subiektywnego poczucia bycia aktywnym, silnym czy te czujnym zaley w duej mierze od tego, co robimy. Intensywno tych wrae wzrasta, gdy wykonujemy trudne zadanie, maleje za, gdy ponosimy porak lub w ogle nie podejmujemy dziaania. Bezporedni wpyw na nie ma zatem to, co decydujemy si robi. Kiedy czujemy si aktywni i silni, jest bardziej prawdopodobne, e bdziemy si rwnie czuli szczliwi. Wybr okrelonego dziaania oddziauje zatem na nasze poczucie szczcia. Na podobnej zasadzie wikszo ludzi czuje si radoniej i nastawiona jest do wiata bardziej przyjacielsko w towarzystwie ni w samotnoci. Pogoda ducha i przyjazny stosunek do wiata cz si z poczuciem szczcia, co, by moe, wyjania, dlaczego ekstrawertycy s na og szczliwsi od introwertykw. Jako naszego ycia nie zaley jednak od samego szczcia, lecz take od tego, co robimy, by by szczliwi. Jeli kto nie wytyczy sobie celw, ktre dostarczaj mu poczucia sensu wasnej egzystencji, jeli nie wykorzystuje w peni potencjau swojego umysu, to dobre samopoczucie wypenia jedynie uamek danego mu czasu. Kto, kto osiga zadowolenie dziki wycofaniu si ze wiatowego ycia, by -niczym Wolterowski Kandyd -uprawia wasny ogrdek", nie moe uchodzi za czowieka wiodcego wspaniay ywot. Bez marze, bez ryzyka ludzka egzystencja staje si tylko lich namiastk ycia. Emocje odnosz si do wewntrznych stanw wiadomoci. Emocje negatywne -smutek, strach, niepokj czy nuda -wywouj w umyle zjawisko, ktre nazwa by mona entropi psychiczn; powoduj stan niezdolnoci do efektywnego skupienia uwagi na wykonywanych zadaniach, dla jego osignicia konieczne jest bowiem przywrcenie subiektywnie odczuwanego adu wewntrznego. Natomiast emocje pozytywne -poczucie szczcia, siy, czujnoci, s motorem negentropii psychicznej; nie zuywamy wwczas energii na przetrawianie przykrych dozna i ualanie si nad sob, moemy wic j w caoci spoytkowa na realizacj , dowolnego pomysu lub zadania. 14

Kiedy decydujemy si skupi uwag na jakim zadaniu, mwimy, e okrelilimy zamiar lub wytyczylimy sobie cel. Jak dugo i z jakim entuzjazmem wytrwamy przy nim, zaley od motywacji. Std zamiary, cele i motywacje uwaa si rwnie za przejawy negentropii psychicznej. Skupiaj one energi psychiczn, ustanawiaj priorytety, zaprowadzajc tym samym ad w naszej wiadomoci. Bez nich procesy psychiczne staj si przypadkowe, a samopoczucie gwatownie si pogarsza. Cele ukadaj si zwykle w pewn hierarchi, od bahych, takich jak wybranie si do sklepiku na rogu po porcj lodw, po naraanie ycia dla dobra ojczyzny. Okoo jednej trzeciej typowego dnia spdzamy, robic to, co chcemy robi, jedn trzeci - robic to, co musimy, a przez reszt czasu robimy co, bo nie mamy nic lepszego do roboty. Proporcje te rni si nieco w zalenoci od wieku, pci i zajcia: dzieci czuj, e maj wiksz swobod wyboru ni ich ojcowie, a mczyni -ni ich ony; cokolwiek za robimy w domu, odbieramy jako dziaanie bardziej dobrowolne, ni gdybymy wykonywali je w pracy. Istnieje sporo dowodw na to, e cho czujemy si najlepiej, kiedy to, co robimy, jest dobrowolne, to wcale nie czujemy si najgorzej, kiedy wykonujemy czynnoci konieczne. Entropia psychiczna osiga natomiast poziom najwyszy, gdy czujemy, e nasze dziaania wynikaj z braku czego innego do roboty. Z tego wzgldu zarwno motywacja wewntrzna (ch), jak i zewntrzna (konieczno) s bardziej podane ni stan, w ktrym jednostka dziaa niejako bezwolnie, nie majc adnego celu, na ktrym mogaby si skupi. Fakt, i spor cz ycia ludzie spdzaj w taki wanie, pozbawiony motywacji sposb pozostawia ogromne pole do prb doskonalenia naszej egzystencji. Powzicie zamiaru pozwala skupi energi psychiczn tylko na krtk met, wytyczenie sobie celu natomiast ma dziaanie bardziej dugofalowe i w rezultacie to dziki celom, ktre przed sob stawiamy, stajemy si w kocu tym, czym jestemy. Co, co sprawia, e zakonnica Matka Teresa tak bardzo rni si od piosenkarki Madonny, to cele, na ktrych kobiety te przez cae ycie skupiaj sw uwag. Bez systemu konsekwentnie realizowanych de trudno jest rozwin spjn osobowo. Tylko dziki celowemu zainwestowaniu energii psychicznej jednostka wprowadza ad do wasnego wiata przey. ad w, ktry przejawia si w przewidywalnoci dziaa, emocji i wyborw, z biegiem czasu staje si rozpoznawalny jako mniej lub bardziej niepowtarzalne ja". Cele, ktre jednostka przed sob stawia, wpywaj rwnie na jej samoocen. Jak zauway ponad sto lat temu William James, samoocena zalena jest od relacji pomidzy oczekiwaniami a osigniciami. Niskie mniemanie o sobie moe by rwnie dobrze wynikiem ustanowienia poprzeczki zbyt wysoko, jak i braku sukcesw. Niekoniecznie zatem prawdziwe jest przekonanie, i samoocena osoby, ktra osigna najwicej, bdzie najwysza. Cakiem przeciwnie, amerykascy studenci pochodzenia azjatyckiego, ktrzy uzyskuj na studiach doskonae wyniki, maj z reguy gorsze mniemanie o sobie ni przedstawiciele innych mniejszoci, nie dorwnujcy im na tym polu. Dzieje si tak dlatego, e ich cele ulokowane s wyej ni realne osignicia. Matki pracujce w penym wymiarze godzin oceniaj si niej ni matki w ogle nie pracujce poza domem, bo chocia ich osignicia s wiksze, to jednak nie osigaj poziomu wasnych oczekiwa. Zatem, wbrew powszechnemu przekonaniu, sprzyjanie poprawie samooceny dziecka przez rodzicw lub wychowawcw wcale nie jest dobrym pomysem 15

zwaszcza, jeli si to osiga kosztem obnienia jego oczekiwa. Kwestii formuowania zamiarw i stawiania sobie celw towarzyszy zreszt wiele nieporozumie. Na przykad, zwraca si uwag na to, e religie Wschodu, takie jak rozmaite formy hinduizmu i buddyzmu, zalecaj wyzbycie si de jako warunek niezbdny do osignicia szczcia. Zwolennicy tej interpretacji twierdz, i jedynie wyzbywszy si wszelkich pragnie i osignwszy stan swoistej bezcelowoci, moemy mie nadziej na uniknicie braku szczcia. To podejcie wywaro ogromny wpyw na europejsk i amerykask modzie, zachcajc do odrzucenia wszelkich de, w przekonaniu, e jedynie absolutnie spontaniczne i niezaplanowane zachowanie prowadzi do owieconego ycia. Moim zdaniem, takie odczytanie przesania filozofii Wschodu grzeszy powierzchownoci. Prba wyzbycia si wszelkich de jest zadaniem nadzwyczaj trudnym i ambitnym. Wikszo z nas jest tak kompletnie przesiknita wrodzonymi lub zakodowanymi w kulturze pragnieniami, e trzeba by nadludzkich niemal aktw woli, by si ich wszystkich wyzby. Ci, ktrzy udz si, e dziki spontanicznoci unikn stawiania sobie celw, zwykle podaj lepo za celami wytknitymi im przez instynkty lub pochodzenie i czsto kocz jako ludzie tak podli, rozpustni i peni uprzedze, e na ich widok buddyjskim mnichom wosy stanyby na gowach. Prawdziwe, wedug mnie, przesanie religii Wschodu nie zachca do porzucenia wszelkich de, lecz uwiadamia nam, e naley nieufnie podchodzi do wikszoci zamiarw, ktre formuujemy spontanicznie. By zapewni nam przetrwanie w penym niebezpieczestw wiecie, w ktrym panuje cigy niedostatek wszystkiego, nasze geny zaprogramoway nas jako jednostki zachanne, dne wadzy i dominacji. Z tych samych powodw grupa spoeczna, w ktrej si rodzimy, uczy nas, e obdarzy zaufaniem moemy jedynie tych, ktrzy mwi takim samym jak my jzykiem i wyznaj tak sam religi. Przeszo, si inercji, sprawia, e wikszo naszych celw zostanie uksztatowanych pod dyktando biologicznego lub kulturalnego dziedzictwa. Wanie te ograniczenia wyznawcy buddyzmu zalecaj nam trzyma w karbach. Wymaga to jednak bardzo silnej motywacji. Paradoksalnie, cel, ktrym jest odrzucenie wszelkich celw zaprogramowanych z zewntrz, wymaga od jednostki cigego angaowania caej dostpnej jej energii psychicznej. Jogin czy buddyjski mnich zmobilizowa musz ca uwag, by nie pozwoli owym zaprogramowanym pragnieniom zakci swej wiadomoci, niewiele zatem energii psychicznej pozostaje im na cokolwiek innego. W praktyce wic religie Wschodu okazuj si niemal przeciwiestwem tego, czym staj si w interpretacji Zachodu. Nauka, jak radzi sobie z wasnymi celami, jest wanym krokiem na drodze do osignicia doskonaego ycia na co dzie. Aby to osign, nie trzeba si wcale ani ucieka do penej spontanicznoci, ani te kurczowo trzyma imperatywu totalnej kontroli nad wasnymi celami. Najlepszym rozwizaniem moe by zrozumienie rde wasnej motywacji, by, rozpoznawszy tendencje kierujce naszymi pragnieniami, z ca pokor wybra takie cele, ktre wprowadz ad do naszej wiadomoci, nie zaburzajc jednoczenie nadmiernie adu w naszym spoecznym i materialnym rodowisku. Zadawalanie si czym mniej ambitnym oznacza zaprzepaszczenie szansy rozwoju drzemicego w nas potencjau, aspirowanie za do czego wicej to wystawianie si na niechybn porak. 16

Trzecim skadnikiem wiadomoci jest aktywno intelektualna, funkcja rozumu. Mylenie jest tematem tak bardzo zoonym, i szczegowe jego omwienie tutaj nie wchodzi w rachub. Pewne uproszczenie pozwoli jednak przyjrze si temu elementowi wiadomoci w kontekcie ycia codziennego. To, co nazywamy myleniem, jest rwnie procesem, dziki ktremu nasza energia psychiczna ulega uporzdkowaniu. Emocje zawiaduj nasz uwag, mobilizujc cay organizm w trybie do" lub od". Denia czyni to samo, dostarczajc wyobrae o podanym efekcie naszych dziaa. Myli za kieruj nasz uwag za pomoc cigw wyobrae, powizanych ze sob w jaki znaczcy sposb. Na przykad, jedna z najbardziej podstawowych operacji psychicznych polega na czeniu przyczyny ze skutkiem. Jak si to zaczyna w yciu osobniczym, mona z atwoci zaobserwowa, kiedy niemowl po raz pierwszy odkrywa, e machajc rk, moe wydoby dwik z wiszcego nad eczkiem dzwoneczka. To pierwsze dowiadczenie staje si wzorcem, na ktrym opiera si cae pniejsze mylenie. Lecz z czasem powizania pomidzy przyczyn a skutkiem s coraz bardziej abstrakcyjne, oddalone od fizycznej rzeczywistoci. Elektryk, kompozytor czy makler giedowy rozwaaj jednoczenie setki moliwych powiza pomidzy symbolami, ktrymi si w myli posuguj takimi jak waty, omy, nuty, takty czy ceny kupna i sprzeday akcji. Jasne stao si ju chyba, e emocje, zamiary i myli nie przepywaj przez wiadomo jako oddzielne pasma dowiadcze, lecz e bez przerwy przeplataj si i wzajem modyfikuj. Zamy, e mody czowiek zakochuje si w pewnej dziewczynie i w zwizku z tym przeywa typowe dla tego stanu uczucia. Zamierza zdoby jej serce, zaczyna si wic zastanawia, jak ten cel osign. Przychodzi mu na myl, e sprawienie sobie nowego, szykownego samochodu przycignie jej uwag. A zatem cel, jakim jest zarobienie pienidzy na kupno nowego samochodu, splata si z celem oczarowania dziewczyny. Lecz konieczno intensywniejszej pracy moe kolidowa z chci chodzenia na ryby i przez to budzi negatywne odczucia, ktre z kolei rodz nowe refleksje, wymagajce od chopaka uporzdkowania wasnych emocji. Strumie dowiadcze zawsze niesie z sob wiele takich porcji informacji jednoczenie. Aby mc prowadzi jakiekolwiek operacje psychiczne, trzeba posi umiejtno koncentrowania uwagi. Bez niej wiadomo znajduje si w stanie chaosu. Baagan informacyjny to naturalny stan umysu: jedna przypadkowa myl goni drug, zamiast ukada si w logicznie powizane cigi. Bez umiejtnoci koncentracji niemoliwe wic jest inwestowanie wysiku, bo myli rozsypi si, nie prowadzc do adnych wnioskw. Nawet marzenie na jawie, czyli czenie ze sob przyjemnych wyobrae w pewien rodzaj mentalnego filmu, wymaga umiejtnoci koncentracji. Wiele dzieci nigdy nie opanowuje w zadowalajcym stopniu tej umiejtnoci; pozostaj niezdolne do snucia marze na jawie. Koncentracja wymaga jeszcze wikszego wysiku, gdy nie idzie w parze z emocjami i motywacj. Ucze, ktry nienawidzi matematyki, przeyje cikie chwile, skupiajc si nad podrcznikiem wystarczajco dugo, aby wchon zawarte w nim informacje, i bdzie potrzebowa niezwykle silnego bodca na przykad, groby nie zdania do nastpnej klasy by temu podoa. Zwykle, im cisze zadanie, tym trudniej si na nim skoncentrowa. Kiedy jednak kto lubi to, co robi, i ma siln motywacj, skupienie si przychodzi mu bez wysiku, nawet jeli obiektywne trudnoci s znaczne. 17

Najczciej, kiedy mowa o myleniu, wikszo z nas zakada, e musi to mie co wsplnego z inteligencj. Interesuj ich rnice pomidzy ludmi wyraane w pytaniach typu: Ile wynosi mj iloraz inteligencji?", czy opiniach: On jest matematycznym geniuszem". Lecz pojcie inteligencji odnosi si do rozmaitych procesw psychicznych, na przykad do tego, z jak atwoci kto potrafi operowa w mylach liczbami albo jak wyczulony jest na informacje zakodowane w sowach. Jednak, jak wykaza Howard Gardner, moliwe jest takie poszerzenie tego pojcia, by obejmowao zdolno rozrniania i czynienia uytku z rozmaitych informacji, cznie z doznaniami pyncymi z mini, wraliwoci na dwiki, uczucia czy ksztaty. Niektre dzieci na przykad rodz si ju z ponad-przecitn wraliwoci na dwiki. Potrafi lepiej ni inne odrnia tony i barwy dwikw, a gdy dorosn, z wiksz ni rwienicy atwoci ucz si rozpoznawa nuty i tworzy ukady melodyczne. Podobnie rzecz si ma z uzdolnieniami plastycznymi, sportowymi czy matematycznymi; niewielka predyspozycja u zarania ycia moe si z czasem rozwin w ogromn przewag nad innymi. Jednak wrodzone talenty nie s w stanie rozwin si w dojrza inteligencj, o ile jednostka nie nauczy si kierowa swoj uwag. Jedynie poprzez celowe ukierunkowanie energii psychicznej utalentowane muzycznie dziecko moe przeobrazi si w przyszego muzyka, a dziecko ze zdolnociami do matematyki -w inyniera czy fizyka. Potrzeba wielkiego wysiku, aby zdoby wiedz i umiejtnoci niezbdne dorosemu profesjonalicie do przeprowadzania operacji umysowych. Mozart by cudownym dzieckiem i geniuszem, lecz gdyby jego ojciec nie zacz zmusza go do wicze, jak tylko malec wyrs z pieluszek, wtpliwe, czyjego talent rozkwitby tak wspaniale, jak si to stao. Uczc si koncentracji, jednostka zdobywa kontrol nad wasn energi psychiczn - podstawowym paliwem, ktre uruchamia wszelkie mylenie. W yciu codziennym rzadko si zdarza, by rne skadniki dowiadczenia byy ze sob zsynchronizowane. W pracy moja uwaga moe by skupiona, bowiem szef wyznaczy mi okrelone zadanie, ktre wymaga intensywnego wysiku umysowego. Lecz to konkretne zajcie nie naley do chtnie przeze mnie wykonywanych, tote brak mi jakiej szczeglnej motywacji wewntrznej. Bywa, e tak si jednoczenie skada, i trapi mnie wanie uczucie niepokoju z powodu na przykad nieodpowiedniego zachowania mojego nastoletniego syna i to rozprasza moj uwag. Chocia wic mj umys jest czciowo skupiony na wykonywanym zadaniu, trudno mwi o cakowitym zaangaowaniu. Nie mona te powiedzie, e panuje w nim chaos, prawd jest za, e do mojej wiadomoci zakrada si odrobina entropii: myli, uczucia i zamiary pojawiaj si z ca ostroci, a nastpnie znikaj. Jest to przyczyn sprzecznych impulsw, kierujcych moj uwag to w jedn, to w drug stron. Kiedy indziej znw mam ochot pj po pracy z kolegami na jednego", lecz drczy mnie poczucie winy, e nie spiesz do domu i do rodziny, i wciekam si na siebie, bo marnuj czas i pienidze. aden z tych scenariuszy nie naley do szczeglnie rzadkich - prawd mwic, ycie codzienne obfituje w tego rodzaju sytuacje. Doprawdy nieczsto od czuwamy bogo wynikajc z tego, e serce, wola i umys pozostaj ze sob w zgodzie. W naszej wiadomoci wci cieraj si ze sob sprzeczne pragnienia, zamiary oraz myli, a my czujemy si bezsilni, prbujc je uadzi. Rozwamy teraz rozwizania alternatywne. Wyobramy sobie na przykad, e zjedamy na nartach po zboczu, a caa nasza uwaga skupia si na ruchach 18

ciaa, pooeniu nart, wietrze owiewajcym twarz i migajcych przed oczyma onieonych drzewach. Nie ma w naszej wiadomoci miejsca na konflikty czy sprzecznoci; wiemy, i kada niepotrzebna myl albo uczucie moe sprawi, e wyldujemy twarz w niegu. Zreszt, kt chciaby w takiej chwili myle o czymkowiek innym? Jazda jest tak cudowna, e nie pragniemy niczego poza tym, by trwaa wiecznie; chcielibymy cali zanurzy si w tym doznaniu. Jeli narciarstwo nie jest dla ciebie czym atrakcyjnym, podstaw w to miejsce ktre ze swoich ulubionych zaj. Moe nim by piewanie w chrze, pisanie programw komputerowych, taniec, bryd, lektura ksiki. Albo -jeli kochasz swoj prac, jak si to wielu ludziom zdarza -moe to by zaangaowanie si bez reszty w trudnej operacji chirurgicznej lub skomplikowanej transakcji handlowej. Cakowite zanurzenie w tym, co si robi, moe mie rwnie miejsce podczas spotka z innymi, kiedy na przykad rozmawiamy z dobrymi znajomymi albo bawimy si z dzieckiem. Wspln cech takich chwil jest to, e caa wiadomo przepeniona jest owymi dowiadczeniami, a one pozostaj ze sob w harmonii. Takie wanie niezwyke chwile s tym, co nazywam dowiadczeniem przepywu (flow expeence). Pyn" lub unosi si" to metafora czsto uywana, kiedy ludzie chc opisa poczucie swobody, lekkoci, braku wysiku, jakie nawiedza ich w chwilach okrelanych jako najlepsze w yciu. Mwimy te czasem, e odczuwamy przepyw energii midzy nami a wiatem czy przypyw pozytywnych emocji. Mistyk religijny nazwie podobny stan ekstaz, artysta estetycznym uniesieniem. Kady z nich wykonuje inne czynnoci, kiedy dowiadcza tego uczucia, ale to, jak to opisuj, okazuje si nad wyraz podobne. Uczucie przepywu zdaje si pojawia, gdy jednostka staje w obliczu jasno sformuowanych celw, wymagajcych okrelonych zachowa. atwo jest je wywoa podczas gry w szachy, tenisa czy pokera, poniewa obowizuj w nich zasady, ktre umoliwiaj grajcemu dziaanie bez potrzeby kwestionowania susznoci samego posunicia czy sposobu jego wykonania. Podczas gry jej uczestnik yje w osobnym, zamknitym wiecie, w ktrym wszystko jest czarno-biae. Taka sama jasno celw widoczna jest w odprawianiu rytuaw religijnych, graniu utworw muzycznych, tkaniu dywanw, pisaniu programw komputerowych, wspinaniu si na grskie szczyty czy przeprowadzaniu operacji chirurgicznych. Zajcia, ktre wywouj podobne uczucie, mona by nazwa dziaaniem w przepywie, poniewa w ich trakcie szansa na jego wystpienie jest znaczco wiksza. W przeciwiestwie do innych sytuacji yciowych, pozwalaj one jednostce skupi si na celach, ktre s jasno okrelone i spjne. Inn cech charakterystyczn dziaania w przepywie jest obecno natychmiastowej informacji zwrotnej - robic co, od razu dowiadujesz si, jak dobrze sobie radzisz. Podczas gry, po kadym posuniciu okazuje si, czy poprawie, czy pogorszye swoje pooenie; z kadym kolejnym krokiem alpinista ma wiadomo zbliania si do szczytu; kady kolejny takt piewanej piosenki upewnia ci, e trafnie odczytujesz nuty; tkacz moe oceni, czy nastpny rzdek pasuje naleycie do wzoru tkaniny; chirurg, wykonujc nacicie, widzi, czy unikn uszkodzenia jakich arterii, czy te wystpio nage krwawienie. Tymczasem w trakcie wykonywania zwykych, codziennych czynnoci, w pracy lub w domu, wiele czasu zazwyczaj upynie, zanim otrzymamy sygna, jak nam idzie. 19

Uczucie przepywu czsto pojawia si w sytuacjach, w ktrych czyje umiejtnoci s w peni wykorzystane, przy przezwycianiu trudnoci lub podejmowaniu wyzwa graniczcych z niemoliwoci. Cech dowiadcze optymalnych jest zazwyczaj delikatna rwnowaga pomidzy zdolnoci do okrelonego dziaania a istniejcymi moliwociami (patrz: wykres 1.). Jeli wyzwanie okazuje si zbyt wygrowane, przeywamy frustracj, potem przygnbienie, wreszcie niepokj. Jeli jest nie do ambitne w stosunku do naszych moliwoci, odpramy si, a nastpnie caa rzecz nas nudzi. Gdy za zarwno wyzwanie, jak i nasze moliwoci pozostaj na niskim poziomie, pojawia si apatia. Kiedy jednak wysokie wymagania id w parze z wysokimi umiejtnociami, istnieje due prawdopodobiestwo, e pojawi si gbokie zaangaowanie, ktre odrnia uczucie przepywu od dowiadcze ycia codziennego. Alpinista poczuje przepyw, jeli gra zada od niego

Jako dowiadczenia jako funkcja stosunku pomidzy wyzwaniami a umiejtnociami Dowiadczenie optymalne, czyli dajce uczucie przepywu, pojawia si, gdy i wyzwania, i umiejtnoci s wysokie.

20

mobilizacji wszystkich si, piewak -gdy utwr wymaga bdzie wykazania si ca rozpitoci skali gosu, tkacz - spotykajc wzr bardziej skomplikowany ni kiedykolwiek przedtem, a chirurg -jeli podczas operacji konieczne bdzie zastosowanie nowych metod lub kiedy pojawi si nieoczekiwane komplikacje. Przecitny dzie wypeniaj niepokj i nuda -dowiadczanie przepywu dostarcza przebyskw intensywniejszego ycia na szarym tle powszednioci. Gdy nasze cele jawi si nam wyrazicie, otrzymujemy informacje zwrotne, a wyzwania i umiejtnoci s w rwnowadze. Nasza uwaga ulega uporzdkowaniu i moe by w peni wykorzystana. Ze wzgldu na to, e uczucie przepywu pochania ca energi psychiczn jednostki, kady, kto go dowiadcza, jest absolutnie skupiony. Nie ma w wiadomoci miejsca na myli czy uczucia nie na temat". Znika skrpowanie, a czowiek czuje si silniejszy ni zwykle. Zaburzeniu ulega poczucie czasu: godziny zdaj si minutami. Kiedy dziaa si na penych obrotach", wszystko, co robimy, wydaje si warte zachodu; sensu nabiera ycie dla samego ycia. W harmonijnym skoncentrowaniu energii fizycznej i psychicznej ycie zaczyna jawi si nam nareszcie w swej penej krasie. I raczej to gbokie zaangaowanie, bdce nierozczn cech uczucia przepywu, nie za szczcie, jest czym, co decyduje o piknym yciu. Kiedy doznajemy tego uczucia, nie czujemy si szczliwi, bo, by poczu szczcie, musielibymy si skoncentrowa na naszym stanie wewntrznym, a to odcignoby nasz uwag od wykonywanego zadania. Gdyby alpinista, pokonujc trudny odcinek trasy, zrobi sobie przerw we wspinaczce, by da si ponie szczciu, naraziby si na odpadnicie od ciany. Chirurg rwnie nie moe sobie pozwoli na przeywanie szczcia podczas skomplikowanej operacji, a muzyk -gdy gra trudny fragment utworu. Dopiero gdy zadanie jest zakoczone, przychodzi czas na luksus obejrzenia si za siebie i dopiero wtedy ogarnia nas fala wdzicznoci za to, e dane nam byo czego takiego dowiadczy - dopiero wtedy te czujemy si szczliwi. Mona by jednak szczliwym, nie dowiadczajc uczucia przepywu. Czasem uczucie to daje 21

nam bierne rozkoszowanie si wypoczynkiem, ciepo promieni sonecznych czy zadowolenie z udanego, bezkonfliktowego zwizku. Zdarzaj si wwczas niezapomniane chwile, lecz tego rodzaju szczcie atwo zburzy, zaley ono bowiem w duej mierze od sprzyjajcych okolicznoci zewntrznych. Szczcie wynikajce z dowiadczania uczucia przepywu jest nasz wasn zasug, prowadzi wic do komplikowania si struktur wiadomoci, czyli do jej rozwoju. Z wykresu 1. mona odczyta, dlaczego uczucie przepywu prowadzi do rozwoju. Przyjmijmy, e kto znajduje si na polu zaznaczonym jako pobudzenie. Stan ten jest do korzystny - w stanie pobudzenia czowiek ma poczucie skupienia uwagi, panowania nad sytuacj, jest aktywny, zaangaowany (chocia nie zanadto) oraz ma dobry humor. W jaki sposb moe osign jeszcze przyjemniejszy stan przepywu? Odpowied jest prosta: poprzez uczenie si czego nowego. Przyjrzyjmy si teraz obszarowi oznaczonemu jako opanowanie. To take stan pozytywny, dajcy poczucie szczcia, siy i zadowolenia. Znajdujcemu si w tym stanie brak jednak koncentracji, zaangaowania oraz poczucia, e to, co robi, jest wane. Jak zatem powrci do przepywu? Zwikszajc wymagania. Stany pobudzenia i opanowania odgrywaj, jak wida, niezwykle istotn rol w procesie uczenia si. Gdy za jestemy zaniepokojeni lub przygnbieni, stan przepywu moe si nam wyda zbyt trudny do osignicia; zamiast sprbowa stawi czoo trudnociom, wycofujemy si wwczas do sytuacji mniej wymagajcych. Dowiadczanie uczucia przepywu jest zatem zacht do nauki i osigania nowych puapw wymaga i umiejtnoci. Sytuacja idealna powstaaby wwczas, gdyby jednostka rozwijaa si bez przerwy, czerpic jednoczenie rado z tego, co robi. Niestety, dobrze wiemy, e tak nie jest. Zwykle czujemy si zbyt znudzeni i apatyczni, by przenie si w stref przepywu, wybieramy wic atwiejsze sposoby, wypeniajce nasz umys gotowymi, prefabrykowanymi stymulatorami rodem z wypoyczalni kaset wideo albo jakim innym produktem przemysu rozrywkowego. Bywa te, e czujemy si zanadto stamszeni, aby sobie w ogle wyobrazi, e moglibymy posi odpowiednie umiejtnoci, popadamy wtedy w apati, wspomagamy si sztucznymi dopalaczami", jak narkotyki czy alkohol. Aby osign najkorzystniejsze stany, potrzeba energii. Nierzadko jednak nie potrafimy, czy te nie chce si nam, wykona tego pierwszego kroku. Jak czsto zdarza si ludziom osiga doznanie przepywu? To zaley, czy gotowi jestemy zaliczy do tej kategorii stany choby nieznacznie zblione do idealnego. Kiedy spytamy na przykad kontroln grup typowych Amerykanw: Czy zdarza ci si czasem tak bardzo pogry w jakim zajciu, e wszystko inne przestaje by wane, a ty tracisz poczucie upywu czasu?", przecitnie jeden na piciu odpowie, e przydarza mu si to czsto, co najmniej kilka razy dziennie, okoo 15 procent stwierdzi za, e nigdy nie przeywa czego podobnego. Proporcje te zdaj si trwae i uniwersalne. Jak wykazaa ankieta przeprowadzona wrd 6469 Niemcw, reprezentujcych cay przekrj spoeczny swego kraju, na to samo pytanie pady nastpujce odpowiedzi: czsto" -23 procent, czasem" -40 procent, rzadko" - 25 procent, nigdy/nie wiem" - 12 procent. Gdybymy jednak pytali o naprawd intensywne doznania, czstotliwo dowiadczania uczucia przepywu byaby oczywicie duo nisza. Uczucie to, wedug deklaracji, najczciej towarzyszy wykonywaniu ulubionego zajcia - uprawianiu ogrdka, suchaniu muzyki, grze w krgle, gotowaniu. Pojawia si rwnie w czasie prowadzenia samochodu, rozmw z 22

przyjacimi i, co do zaskakujce, cakiem czsto w pracy. Bardzo rzadko natomiast ludzie dowiadczaj go przy biernym odpoczynku, na przykad podczas ogldania telewizji. Poniewa jednak kade zajcie moe by rdem tego uczucia (z tym co prawda zastrzeeniem, i spenione zostan pewne okrelone warunki), moliwe jest polepszenie jakoci ycia poprzez stawianie przed sob jasno sprecyzowanych celw, zapewnienie sobie natychmiastowej informacji zwrotnej oraz rwnowagi pomidzy wymaganiami a umiejtnociami. Rola samopoczucia Jako ycia zaley od tego, czym zajmujemy si przez te siedemdziesit lat, jakie jest nam zwykle dane, oraz tego, co wwczas przepywa przez nasz wiadomo. Typowe zajcia w okrelony i przewidywalny sposb wpywaj na jako naszych dowiadcze. Jeli przez cae ycie wykonujemy wycznie czynnoci przygnbiajce, nie wydaje si prawdopodobne, bymy uznali, e byo ono szczliwe. Lecz kada aktywno ma w sobie aspekty zarwno pozytywne, jak i negatywne. Czynno jedzenia na przykad na og poprawia nasze samopoczucie - wykres przedstawiajcy zmiany poziomu szczcia podczas dnia przypomina sylwetk mostu Golden Gate, spinajcego brzegi Zatoki San Francisco, a jego najwysze punkty odpowiadaj porom posikw. W tych momentach jednak poziom koncentracji umysu jest raczej niski, zatem przypadki dowiadczania wwczas uczucia przepywu nale do rzadkoci. Wpyw rnych form aktywnoci na nasze uczucia nie jest liniowy. Cho wic jedzenie jest rdem dobre go samopoczucia, nie mona osign szczcia, jedzc przez cay czas. Posiki podnosz poziom zadowolenia, ale tylko wtedy, gdy na samo jedzenie powicamy do piciu procent czasu czuwania; gdybymy spdzali w ten sposb cay dzie, jedzenie szybko przestaoby peni funkcj gratyfikacji. To samo dotyczy niemal wszystkich pozostaych przyjemnoci; seks, relaks, ogldanie telewizji w maych dawkach, wydatnie podnosz jako ycia, nie powodujc uzalenienia. Szybko jednak osiga si punkt, w ktrym koszty przewyszaj korzyci. Tabela 2. w bardzo zwizy sposb przedstawia, co ludzie odczuwaj podczas wykonywania rozmaitych codziennych czynnoci. Wynika z niej, e kiedy doroli pracuj (a dzieci ucz si), czuj si mniej szczliwi. I rwnie ich motywacja wykazuje warto znacznie poniej normy. Jednoczenie poziom koncentracji jest stosunkowo wysoki, procesy psychiczne przebiegaj zatem z wiksz ni w cigu reszty dnia intensywnoci. Co zaskakujce, praca okazuje si czsto rdem uczucia przepywu, zapewne z powodu do wysokiego w takich sytuacjach puapu zarwno wymaga, jak i umiejtnoci, a take jasno zazwyczaj sprecyzowanych celw i natychmiastowej informacji zwrotnej. Haso praca" jest oczywicie pojciem tak szerokim, e niemoliwym si zdaje sformuowanie jakich w peni trafnych uoglnie na jej temat. Po pierwsze, mona przypuszcza, e to, co przeywamy podczas pracy, powinno zalee od rodzaju wykonywanych przez nas czynnoci. Praca kontrolera ruchu wymaga wikszej koncentracji ni praca nocnego stra. Indywidualny przedsibiorca odznacza si przypuszczalnie wysz motywacj do pracy ni urzdnik zatrudniony Czego dowiadczamy podczas codziennych zaj? 23

Opracowano na podstawie bada przeprowadzonych na reprezentatywnej prbie mieszkacw USA (dorosych i modziey). Symbole oznaczaj: _ _ warto zdecydowanie negatywna; _ warto negatywna; 0 warto przecitna lub neutralna + warto pozytywna ++ warto zdecydowanie pozytywna

na jakiej pastwowej posadzie. Wszystko to prawda, lecz i tak, na przekr wszelkim rnicom, praca zachowuje pewien swoisty rys, odrniajcy j od innych zaj. To, czego dowiadczaj w pracy dyrektorzy fabryk, wicej ma wsplnego z przeyciami robotnikw pracujcych przy tamie ni z tym, czego ci sami ludzie dowiadczaj w domowych pieleszach. Innym problemem zwizanym z uoglnieniami na temat pracy jest fakt, e ta sama praca posiada wiele aspektw, ktre mog by rozmaicie odbierane. Dyrektor moe uwielbia planowanie nowych przedsiwzi, a nienawidzi wysiadywania na konferencjach, monter za - kocha skadanie maszyny z podzespow, a nie znosi remanentw. Niemniej jednak, prawdziwe jest stwierdzenie, e dowiadczenia zwizane z prac cechuj si pewn swoistoci w porwnaniu z innymi kategoriami ludzkich dziaa. Im bardziej zblione s one do uczucia przepywu, tym wiksze wykazujemy zaangaowanie i praca staje si tym przyjemniejszym dla nas przeyciem. Gdy praca daje nam jasno okrelone cele, jednoznaczn informacj zwrotn, poczucie panowania nad sytuacj, a wymagania wspgraj z umiejtnociami i niewiele jest czynnikw rozpraszajcych uwag, wwczas przeycia, jakich dostarcza, niewiele si rni od przey sportowca na stadionie czy artysty wystpujcego przed publicznoci. Czynnoci bytowe s do zrnicowane pod wzgldem przey. Niewielu ludzi przepada za zajciami zwizanymi z utrzymaniem domu, zaliczajc je w caej rozcigoci do czynnoci nieprzyjemnych, a w najlepszym razie obojtnych. Jeli jednak przyjrze si im bardziej szczegowo, okazaoby si, e gotowanie czsto uznawane jest za czynno przyjemn, zwaszcza w porwnaniu ze sprztaniem. Dbao o higien osobist-mycie si, ubieranie i tym podobne -ma zazwyczaj zabarwienie neutralne. Jedzenie, jak ju wczeniej 24

wspomniaem, stanowi pod wzgldem rodzaju uczu oraz motywacji jedn z najbardziej pozytywnych czci dnia, niski jest natomiast wwczas poziom aktywnoci umysowej oraz rzadka sposobno do przeycia uczucia przepywu. Prowadzenie samochodu, czyli ostatnia z czynnoci zaliczanych do czynnoci bytowych, okazuje si nieoczekiwanie cakiem przyjemn czci ycia. Zajcie to, cho neutralne pod wzgldem zdolnoci wzbudzania uczucia szczcia i pobudzania motywacji, wymaga znacznych umiejtnoci i duej koncentracji, std wielu ludzi podczas kierowania samochodem czciej dowiadcza uczucia przepywu ni w jakiejkolwiek innej sytuacji. Jak mona by si spodziewa, odpoczynek czy si raczej z pozytywnymi dowiadczeniami dnia codziennego. O prawdziwym odpoczynku mona mwi, gdy kto ma wyran motywacj do tego, co robi, i kiedy myli, e robi dokadnie to, co chce. Jednak i w tym wypadku czekaj nas pewne niespodzianki. Bierny wypoczynek, ktry obejmuje korzystanie ze rodkw masowego przekazu oraz relaks, cho jest zajciem motywujcym i do przyjemnym, wymaga jednak niewielkiego skupienia i rzadko bywa rdem uczucia przepywu. Kontakty towarzyskie -czyli rozmowy nie majce adnych innych, ukrytych celw poza sam interakcj maj na og konsekwencje pozytywne, chocia rzadko wymagaj duej koncentracji psychicznej. Flirtowanie i seks s w cigu dnia rdem najlepszych przey, lecz dla wikszoci ludzi czsto tego rodzaju dozna bywa raczej niewielka, std ich znikomy wpyw na jako ycia jako takiego, chyba e osadzone s w kontekcie trwaego zwizku, ktry sam jest rdem emocjonalnej i intelektualnej gratyfikacji. Aktywny odpoczynek jest drugim rdem najprzyjemniejszych dowiadcze. Gdy czowiek oddaje si jakiemu hobby, wiczy, grana instrumencie lub idzie do kina czy restauracji, czuje si szczliwszy, wzrasta jego motywacja i koncentracja, i czciej zdarza mu si przeywa uczucie przepywu ni kiedykolwiek indziej w cigu dnia. To wanie w takim kontekcie wszelkie wymiary dowiadczenia ulegaj najwikszemu skupieniu i harmonijnie cz si ze sob. Trzeba jednak pamita, e aktywny wypoczynek wypenia zwykle zaledwie czwart - lub nawet pit - cz czasu wolnego i na og pozostaje w cieniu zaj zaliczanych do kategorii biernej, jak choby ogldanie telewizji. Na dane z tabeli 2. mona te spojrze inaczej i zada pytania: Jakie zajcia daj najwicej przyjemnoci? Ktre s rdem najsilniejszej motywacji? Stwierdzimy wwczas, e najszczliwsi czujemy si jedzc, aktywnie wypoczywajc i rozmawiajc z ludmi, najmniej szczliwi natomiast wykonujc prac zawodow lub domow. Z motywacj jest do podobnie, tyle tylko, e bierny wypoczynek wprawdzie nie uszczliwia, ale za to nikt i nic nas do niego nie zmusza. Poziom koncentracji osiga warto najwysz podczas wykonywania pracy zawodowej, prowadzenia auta i aktywnego odpoczynku, czyli dziki zajciom wymagajcym najwikszego wysiku psychicznego. Te wanie formy aktywnoci, podobnie jak ycie towarzyskie, s najczstszym rdem uczucia przepywu. Powysze obserwacje potwierdzaj raz jeszcze, e czynny wypoczynek daje nam w oglnym bilansie najwicej przyjemnoci, podczas gdy zajcia zwizane z utrzymaniem domu i zaspokajanie wasnych, podstawowych potrzeb oraz prnowanie - najmniej. Pierwszym zatem krokiem na drodze do poprawy jakoci ycia bdzie takie zaaranowanie codziennych zaj, by stay si one rdem najbardziej pozytywnych i graty filcujcych przey. Brzmi to do prosto, lecz bezwad 25

przyzwyczaje oraz naciski spoeczne s tak silne, e wielu ludzi nie ma pojcia, ktre spord skadnikw ich ycia sprawiaj im najwiksz przyjemno, a ktre wzmagaj tylko stres i przygnbienie. Prowadzenie dziennika lub zwyczaj cowieczornego rozwaania zdarze minionego dnia to cakiem nieze sposoby systematycznego inwentaryzowania czynnikw wpywajcych na nasz nastrj. Kiedy jasne ju si stanie, jakie czynnoci wywouj ekstremalne nastroje, mona przystpi do eksperymentowania: zwikszania czstoci dozna pozytywnych i ograniczania negatywnych. Skrajny w pewnym sensie przykad skutecznoci dziaania tej metody opisany zosta przez Martena DeYriesa, psychiatr kierujcego wielkim rodowiskowym orodkiem zdrowia psychicznego w Holandii. W jego szpitalu pacjentom regularnie poleca si wypenianie kwestionariuszy MPD, by mona byo ustali, czym si zajmuj w cigu dnia, co o tym sdz i jak si przy tym czuj. Jedna z pacjentek, cierpica na chroniczn schizofreni i przebywajca na oddziale od dziesiciu lat, wykazywaa typow dla cikiej patologii niezborno myli i niski poziom empatii. Jednak w tracie wypeniania przez dwa tygodnie kwestionariuszy MPD, dwukrotnie zdarzyo si jej odnotowa do pozytywne stany nastroju. W obu wypadkach czynnoci, ktr wykonywaa, byo pielgnowanie paznokci. Personel medyczny, uznawszy, e warto sprbowa, zatrudni wykwalifikowan manikiurzystk, by ta zapoznaa pacjentk z tajnikami rzemiosa. Chora z entuzjazmem przystpia do nauki i wkrtce moga ju wiadczy usugi pozostaym pacjentom. Jej samopoczucie ulego tak radykalnej zmianie, e moliwe stao si wypisanie jej ze szpitala do domu, gdzie jedynie sprawowano nad ni pewn kontrol. Kobieta na drzwiach swojego mieszkania wywiesia szyld manicure i pedicure" i w cigu roku staa si samowystarczalna finansowo. Nikt nie wie, czemu akurat opiowywanie paznokci byo wyzwaniem, ktrego potrzebowaa, a -patrzc na t histori z perspektywy psychoanalitycznej -mona by rzec, e moe po prostu nikt wczeniej nie chcia wiedzie. Faktem pozostaje jednak, e w wypadku tej konkretnej osoby, w tym konkretnym momencie jej ycia, moliwo zostania manikiurzystk otworzya wrota czemu na ksztat uczucia przepywu. Profesor Fausto Massimini i jego wsppracownicy z uniwersytetu w Mediolanie rwnie zastosowali MPD jako narzdzie diagnostyczne w terapii indywidualnej. Zmieniajc rozkad zaj pacjentw, prbuj wpywa na ich samopoczucie. Jeli chory zawsze przebywa w samotnoci, staraj si znale mu taki rodzaj pracy lub dobrowolnych zaj, ktry umoliwi mu kontakty spoeczne; jeli pacjentka boi si ludzi, zabieraj j na spacery po zatoczonych ulicach, na przedstawienia i tace. W sytuacjach trudnych, cakiem odmiennych od tych, jakich pacjent dowiadcza w zaciszu gabinetu, kojca obecno terapeuty nierzadko pomaga przezwyciy niech pacjenta i jego lk przed uczestnictwem w dziaaniach mogcych podnie jako jego ycia. Ludzie twrczy odznaczaj si szczeglnym uzdolnieniem do kierowania swym yciem w taki sposb, by otacza si blinimi, ktrzy umoliwiaj im jak najlepsze wykonywanie wasnych zada, a jeli potrzebuj spontanicznoci i baaganu, potrafi sobie zapewni rwnie i to. Pisarz Richard Stern tak oto, w typowy dla takich osb sposb, opisa rytmy swego codziennego ycia: Myl, e przypominaj one rytmy ycia innych ludzi. Kady, kto pracuje, wykonuje swoje czynnoci rutynowo albo narzuca sobie pewne okresy samotnoci, przeplatajce si z momentami wsppracy z innymi; tak czy inaczej, 26

wypracowuje sobie swoisty harmonogram, i nie jest to wycznie zjawisko zewntrzne. Moim zdaniem, ma to wiele wsplnego z relacj pomidzy czyim fizjologicznym, hormonalnym, organicznym ,,ja "a wiatem zewntrznym. Moe tu chodzi o co tak zwyczajnego, jak lektura porannej prasy: kiedy robiem to stale, pniej na wiele lat zaprzestaem, co niewtpliwie zmienio rytm mojego dnia. Przykady mona by mnoy - czasem jest to kieliszek wina o okrelonej porze, wieczorem, kiedy obnia si poziom cukru we krwi i przychodzi na straszna ochota. Oczywicie, dotyczy to rwnie wyboru godzin pracy. Podstawow cech rytmw dobowych jest wchodzenie w samotno i wychodzenie z niej. Wyniki naszych bada potwierdzaj, e w samotnoci ludzie zwykle popadaj w przygnbienie, a w towarzystwie innych oywiaj si. Kiedy czowiek jest sam, uskara si zazwyczaj na zy nastrj, brak motywacji, sab koncentracj, apati i ca mas innych niepodanych dozna i odczu -bierno, wyobcowanie, zobojtnienie, niskie mniemanie o sobie. Na samotno najwraliwsi s ci, ktrzy pod jakim wzgldem dysponuj maymi zasobami - ludzie bez wyksztacenia, ubodzy, owdowiali, rozwiedzieni. Stany patologiczne s zazwyczaj niedostrzegalne, pki kto przebywa z innymi, dochodz do gosu dopiero w osamotnieniu. Nastroje, jakich dowiadczaj ludzie zdiagnozowani jako cierpicy na chroniczn depresj lub zaburzenia odywiania, sanie do odrnienia od nastrojw ludzi zdrowych, dopki przebywaj w towarzystwie innych i robi co, co wymaga koncentracji. Kiedy jednak zostan sami i nie maj adnego zajcia, w ich umysy zakradaj si przygnbiajce myli, a wiadomo zaczyna ulega entropii. To samo, aczkolwiek w mniej wyrany sposb, dotyczy wszystkich, rwnie tak zwanych zdrowych ludzi. Przyczyna tego stanu rzeczy ley w tym, e kiedy wchodzimy w relacje z innym czowiekiem, choby nawet nieznajomym, nasza uwaga dopasowuje si do wymaga zewntrznych. Obecno tej drugiej osoby wyznacza cele i dostarcza informacji zwrotnej. Najprostsza nawet interakcja, taka jak spytanie kogo o godzin, stanowi wyzwanie, sprawdzian umiejtnoci wchodzenia w relacje midzyludzkie. W skad umiejtnoci niezbdnych do zatrzymania nieznajomego na ulicy i zrobienia na nim dobrego wraenia wchodz ton gosu, umiech, postawa ciaa, zachowanie. W bardziej osobistych kontaktach poziom zarwno wymaga, jak i umiejtnoci moe osign prawdziwe wyyny. Z tego wzgldu kontakty midzyludzkie posiadaj wiele cech czynnoci wzbudzajcych uczucie przepywu i z pewnoci wymagaj umiejtnego dysponowania energi psychiczn. I przeciwnie, kiedy jestemy sami i nie ma nic do roboty, nie musimy si koncentrowa, nasze myli zaczynaj bdzi i szybko znajdujemy jaki powd do zmartwie. Przebywanie wrd przyjaci dostarcza najbardziej pozytywnych przey - stwierdzamy wwczas, e czujemy si szczliwi, czujni, yczliwi, pogodni, aktywni. Odczuwaj to szczeglnie nastolatki, cho podobne doznania pojawiaj si take u siedemdziesiciu i osiemdziesicioletnich emerytw. Wpywu przyjani na nasze dobre samopoczucie nie sposb przeceni. Jako naszego ycia wydatnie si poprawia, gdy istnieje choby jeden czowiek, ktry chtnie wysucha opowieci o naszych kopotach i wesprze nas emocjonalnie. Przeprowadzone w wielu krajach ankiety wykazuj, e wrd osb deklarujcych posiadanie piciu lub wicej przyjaci, z ktrymi mog 27

omwi wane sprawy yciowe, prawdopodobiestwo okrelenia siebie samych jako bardzo szczliwych" wzrasta a o 60 procent. Przeycia, jakich dowiadczamy, przebywajc z rodzin, plasuj si na rednim poziomie - znacznie niej, ni kiedy jestemy z przyjacimi, lecz nie a tak nisko jak w samotnoci. Jednake ta rednia czy si z wielkimi wahaniami: w domu mona si czu skrajnie poirytowanym, a za chwil przeywa eufori. W pracy doroli wykazuj wiksz koncentracj i aktywno umysow, w domu za wzrasta ich motywacja i poczucie zadowolenia. To samo odnosi si do dzieci. Czonkowie rodziny czsto przeywaj wzajemne kontakty w odmienny sposb. Ojcowie, na przykad, zwykle deklaruj dobry nastrj w towarzystwie swych dzieci, a dzieci do jedenastego roku ycia odwzajemniaj to uczucie. Jednak w miar dorastania (przynajmniej do pitnastu lat, brak nam pniejszych danych) nastolatki coraz czciej przyznaj si do obnienia nastroju w towarzystwie ojcw. Wyrany wpyw towarzystwa innych ludzi na jako naszych przey nasuwa myl, e lokowanie energii psychicznej w kontaktach towarzyskich moe okaza si dobrym sposobem poprawy jakoci ycia. Nawet do prozaiczne i powierzchowne pogawdki w pobliskim barze mog zapobiec depresji. Do prawdziwego rozwoju konieczne jest jednak zapewnienie sobie towarzystwa ludzi o interesujcych pogldach, z ktrymi rozmowa bdzie dla nas stymulujca. Jeszcze trudniejsz, lecz na dusz met duo poyteczniejsz umiejtnoci jest sztuka tolerowania samotnoci, a nawet cieszenia sieni. ycie codzienne toczy si w wielu sceneriach -w domu, samochodzie, w biurze, na ulicy, w restauracjach -ktre, podobnie jak rodzaj zaj i towarzystwo innych ludzi, wywieraj wpyw na jako naszych przey. Nastolatki czuj si najlepiej, kiedy znajd si jak najdalej od nadzoru dorosych, na przykad w oglnie dostpnym parku. Najbardziej skrpowane s za w szkole, w kociele oraz pozostaych sytuacjach, w ktrych musz dostosowa swoje zachowania do oczekiwa innych. Doroli rwnie lubi miejsca publiczne, gdzie mog spotyka si z przyjacimi i spdza czas na wybranych przez siebie zajciach. Odnosi si to szczeglnie do kobiet, dla ktrych przebywanie poza domem oznacza zwykle uwolnienie si od codziennej harwki; dla mczyzn wyjcie z domu czciej wie si z prac oraz innymi obowizkami. Wielu ludziom prowadzenie samochodu daje najintensywniejsze poczucie wolnoci i panowania nad sytuacj. Oni wanie nazywaj swj samochd maszyn do mylenia", bo podczas jazdy, w ochronnym kokonie karoserii, bez przeszkd mog skupi si na wasnych problemach i yciu emocjonalnym. Pewien robotnik z chicagowskiej stalowni, ilekro poczuje si osaczony osobistymi problemami, wskakuje do swego samochodu i pdzi na zachd, dopki nie dotrze do rzeki Mississippi. Tam spdza kilka godzin na nadbrzenym campingu, obserwujc pynce cicho masy wd. Potem wraca do samochodu i gdy razem ze socem wyaniajcym si znad jeziora Michigan dociera do domu, w jego duszy znowu panuje spokj. Dla wielu amerykaskich rodzin samochd sta si miejscem, gdzie wreszcie przebywaj razem. W domu rodzice i dzieci rozproszeni s po rnych pokojach, zajci rozmaitymi czynnociami, tymczasem jadc dokd samochodem wszyscy siedz blisko siebie, rozmawiaj, piewaj i bawi si. Rne pomieszczenia w domu odznaczaj si swoistym klimatem, gwnie ze wzgldu na ich odmienne przeznaczenie. Mczyni na przykad deklaruj 28

zwykle dobre samopoczucie, gdy przebywaj w basemencie, zupenie inaczej ni kobiety. Zapewne mczyni chodz tam dla relaksu lub by odda si wasnemu hobby, podczas gdy ich onom miejsce to kojarzy si wycznie z praniem. Kobiety za deklaruj dobry nastrj, gdy przebywaj w azience, gdzie mog si czu wzgldnie wolne od wymaga innych czonkw rodziny, oraz w kuchni, gdzie wykonuj stosunkowo przyjemn czynno, jak jest gotowanie, i gdzie panuj nad sytuacj. (Prawd mwic, mczyznom gotowanie sprawia jeszcze wiksz przyjemno, gwnie dlatego, e powicaj mu dziesiciokrotnie mniej czasu ni kobiety i bior si do gotowania tylko wtedy, gdy przychodzi im na to ochota.) Chocia wiele napisano o tym, jak otoczenie, w ktrym yjemy, wpywa na nasz umys, niewiele jest w gruncie rzeczy systematycznych bada temu powiconych. Od niepamitnych czasw artyci, naukowcy i mistycy religijni usilnie poszukuj otoczenia, ktre zapewni im spokj i natchnienie. Mnisi buddyjscy osiedlali si u rde rzeki Ganges, chiscy uczeni pisywali swe dziea na malowniczych wysepkach, chrzecijaskie klasztory budowano na wzgrzach, skd rozpocieray si najpikniejsze widoki. We wspczesnej Ameryce instytuty badawcze i laboratoria sytuowane s zwykle pord agodnie falujcych wzgrz, z widokiem na pywajce po stawach kaczki lub majaczcy w dali ocean. Jeli wierzy ludziom twrczym, mylicielom i artystom, waciwe otoczenie jest wanym rdem inspiracji. Twrcy powouj si czsto na sowa Franciszka Liszta, ktry o romantycznym jeziorze Como napisa: Czuj, e rne cechy otaczajcej mnie Natury (...) budz w gbi mej duszy reakcj emocjonaln, ktr staram si przeoy na muzyk. Manfred Eigen, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii w 1967 roku, mawia, i niektre z jego najwaniejszych wizji naukowych objawiy mu si podczas zimowych wycieczek w Alpy Szwajcarskie, dokd sprasza na narty i rozmowy o nauce kolegw po fachu z caego wiata. Czytajc biografie takich saw fizyki, jak Bohr, Heisenberg, Chandrasekhar czy Bethe, odnosi si wraenie, e bez wdrwek po grach i widoku nocnego, rozgwiedonego nieba ich wiedza nie signaby takich szczytw. By moliwe byo wywieranie twrczego wpywu na jako wasnych dowiadcze, sensowne wydaje si eksperymentowanie zarwno ze zmian otoczenia, jak te zaj i towarzystwa. Wszelkie rozrywki poza domem oraz wakacje umoliwiaj nam oczyszczenie umysu, zmian perspektywy i pozwalaj spojrze wieym okiem na wasn sytuacj. Dbao o dom lub miejsce pracy - polegajca na pozbywaniu si niepotrzebnych, przyozdabianiu pomieszcze, w ktrych spdzamy czas zgodnie z wasnym gustem, dopasowywaniu rodowiska do osobistych potrzeb - moe by pierwszym krokiem ku uporzdkowaniu ycia. Czsto si syszy, jak wane s biorytmy albo jak odmiennie czujemy si w poniedziaek ni w inne dni tygodnia. Rwnie to, jak przeywamy dzie, zmienia si midzy witem a zmierzchem. Wczesne poranki i pne wieczory nie obfituj na przykad w pozytywne emocje, pory posikw natomiast oraz popoudnia - przeciwnie. Najwiksze zmiany zachodz, gdy dzieci wracaj ze szkoy, a doroli z pracy. Nie wszystkie elementy wiadomoci podaj w tym samym kierunku: bdc wieczorem z przyjacimi, poza domem, nastolatki z kad godzin odczuwaj rosnce podniecenie, lecz jednoczenie maj wraenie stopniowej utraty kontroli nad sytuacj. Oczywicie, oprcz pewnych tendencji oglnych w gr wchodz rwnie rnice indywidualne: znamy 29

przecie skowronki" i sowy", czyli osoby najaktywniejsze wczesnym rankiem lub pnym wieczorem, i kady z tych typw bdzie reagowa na por dnia odmiennie. Pomimo nie najlepszej reputacji niektrych dni tygodnia ludzie najczciej zdaj si przeywa kady dzie podobnie jak poprzedni czy nastpny. To prawda, i nic w tym nie ma dziwnego, e bardziej lubimy pitkowy wieczr i sobot ni wieczr niedzielny i poniedziakowy ranek, ale rnice w odczuciach nie s a takie due. Wiele zaley od tego, jak zaplanujemy sobie czas - niedzielny poranek bywa czasem przygnbiajcy, gdy nie ma si czym zaj, jeli jednak czekamy na jak zaplanowan czynno lub znany rytua, chociaby pjcie do kocioa, wwczas ten dzie moe si sta punktem kulminacyjnym caego tygodnia. Niewtpliwie ciekawym odkryciem jest spostrzeenie, i statystycznie rzecz biorc, podczas weekendw oraz dni wolnych od pracy czy nauki ludzie uskaraj si na duo wicej dolegliwoci somatycznych, takich jak ble gowy czy plecw. Z pewnych bada wiemy te, e nawet cierpienia kobiet z chorobami nowotworowymi wydaj si atwiejsze do zniesienia w towarzystwie przyjaci czy podczas jakiego zajcia; w samotnoci, gdy nie ma nic do roboty, znacznie si nasilaj. Najwyraniej wraliwo na to, co dzieje si z naszym ciaem, wyostrza si, gdy energii psychicznej nie angauje adne okrelone zadanie. Pokrywa si to z nasz wiedz o doznawaniu uczucia przepywu: podczas trudnej rozgrywki szachici mog godzinami nie odczuwa godu lub blu gowy; lekkoatleci potrafi lekceway bl i zmczenie, dopki zawody si nie skocz - kiedy uwaga jest skupiona, niewielkie ble i dolegliwoci nie maj szansy przedrze si do wiadomoci. W wypadku pory dnia, podobnie jak przy pozostaych parametrach ycia, istotn rzecz jest ustali, jakie rytmy s korzystne dla naszej osobowoci. Nie istnieje aden dzie tygodnia ani taka pora dnia, ktra obiektywnie byaby najkorzystniejsza dla wszystkich ludzi. W ustaleniu najlepszej dla siebie opcji pomc moe refleksja nad wasnymi upodobaniami oraz eksperymentowanie z rnymi moliwociami - na przykad: wczesnym wstawaniem, poobiednimi drzemkami, zmian pr posikw. We wszystkich powyszych przykadach patrzylimy na ludzi tak, jakby byli biernymi obiektami, na ktrych stan wewntrzny wpywa wycznie to, czym si zajmuj, z kim i gdzie przebywaj. Jest to czciowo zgodne z rzeczywistoci, jednak teraz zajmiemy si nie tyle samymi czynnikami zewntrznymi, ile tym, jak je wykorzystujemy. Mona czu si absolutnie szczliwym, krztajc si samotnie po domu, penym zapau -pracujc, skupionym -rozmawiajc si z dzieckiem. Innymi sowy, jako ycia, urok codziennoci, zaley nie tyle od tego, co robimy, lecz od tego, jak. Zanim jednak przyjrzymy si, jak moemy bezporednio, poprzez przeksztacanie informacji w wiadomoci oddziaywa na jako naszych przey, warto zastanowi si nad wpywem, jaki maj ananas codzienne okolicznoci: miejsca, ludzie, czynnoci i pory dnia. Najzagorzalszy nawet mistyk, wyzwolony spod wszelkich oddziaywa, wybierze jedno okrelone drzewo, pod ktrym zasidzie, spoyje okrelony pokarm i spdzi czas w jakim towarzystwie chtniej ni w innym. Wikszo z nas za znacznie silniej reaguje na okolicznoci, w ktrych si znajduje. 30

Std, twoim pierwszym krokiem na drodze ku poprawie jakoci ycia powinno by zwrcenie pilnej uwagi na to, czym si zajmujesz na co dzie, i okrelenie emocji przeywanych podczas wykonywania rnych czynnoci, w towarzystwie rnych ludzi, w rozmaitych miejscach i porach. Cho rwnie w twoim przypadku potwierdz si przypuszczalnie tendencje oglne stwierdzisz zapewne, e w porach posikw czujesz si szczliwszy, a doznanie przepywu czsto pojawia si w chwilach aktywnego wypoczynku mog ci spotka zdumiewajce niespodzianki. Moe si na przykad okaza, e tak naprawd lubisz samotno. Albo e praca sprawia ci wiksz przyjemno, ni sdzie. Lub e wolisz czyta ni oglda telewizj, albo wrcz przeciwnie. Nic nas nie zmusza do dowiadczania ycia tak samo jak inni. Najistotniejsze, by si dowiedzia, co jest najlepsze dla ciebie. Paradoks pracy Praca pochania zwykle trzeci cz naszego czasu i jest dowiadczeniem przedziwnym: stanowi rdo najintensywniejszych i najbardziej satysfakcjonujcych przey, daje poczucie dumy i tosamoci, a jednoczenie wikszo z nas z chci by si od niej uchylaa. Tymczasem, wedug najnowszych bada, 84 procent Amerykanw i 77 procent Amerykanek twierdzi, e pracowaliby nadal, nawet gdyby odziedziczyli fortun umoliwiajc im wygodne ycie bez koniecznoci pracy zarobkowej. Z drugiej strony, z wielu opracowa wynika, e bdc w pracy ludzie czciej ni w innych sytuacjach wybieraj z dostpnych w kwestionariuszu odpowiedzi: Szkoda, e nie robi czego innego". Innych przykadw ambiwalencji w stosunku do pracy dostarcza ksika dwch wybitnych niemieckich socjologw, ktrzy w oparciu o dokadnie te same wyniki tych samych ankiet uzasadnili dwie sprzeczne tezy. Ot dowiedli oni, e niemieccy robotnicy nie lubi pracowa, a ci niechtni pracy czuj si, oglnie biorc, szczliwsi. Jednoczenie wykazali, e robotnicy nie lubi pracy jedynie dlatego, e rodki masowego przekazu przeprowadzaj im z pobudek ideologicznych pranie mzgu", a ci, ktrzy lubi pracowa, wiod bogatsze ycie. Rzecz w tym, e znalazo si do dowodw na poparcie obu tez. Jednak praca, ze wzgldu na ilo powicanego jej czasu oraz intensywno jej oddziaywania na wiadomo, odgrywa w yciu rol tak istotn, i -jeli pragniemy podnie jako wasnej egzystencji - zmierzenie si z tymi sprzecznociami staje si koniecznoci. Pierwszym krokiem w tym kierunku bdzie przyjrzenie si, jakim zmianom na przestrzeni wiekw podlegaa zarwno sama praca, jak i nadawane jej znaczenie, albowiem nadal ksztatuje to nasze postawy i uczucia.

Praca -taka, jak znamy obecnie -jest, z historycznego punktu widzenia, zjawiskiem do wieym. Nie istniaa przed wielkimi rewolucjami agrarnymi, ktre okoo dwanacie tysicy lat temu zapocztkoway w rolnictwie gospodark intensywn. Wczeniej, przez cae miliony lat ewolucji rodzaju ludzkiego, kady mczyzna i kada kobieta zapewniali byt tylko sobie i swoim bliskim. Nie znano w ogle zjawiska pracy dla kogo innego, a w yciu myliwego-zbieracza praca splataa si nierozerwalnie z ca reszt egzystencji. 31

W klasycznych zachodnich cywilizacjach Grecji i Rzymu filozofowie byli wyrazicielami powszechnych pogldw, kiedy zalecali unikanie pracy za wszelk cen. Bezczynno uchodzia wwczas za cnot. Wedug Arystotelesa, szczliwym mg by jedynie czowiek, ktry nie musi pracowa. Filozofowie rzymscy zgodni byli co do tego, e praca zarobkowa jest rzecz plugaw i niegodn czowieka mienicego si wolnym (...), podobnie jak plugawym jest rzemioso i kupiectwo. Ideaem byo para si wojaczk lub naby kawa ziemi i naj sub do nadzorowania uprawiajcych j niewolnikw. W Cesarstwie Rzymskim okoo 20 procent dorosej ludnoci kraju nie musiao wcale pracowa. Ludzie ci przekonani byli, e prowadzc ywot prniaczy, osignli jednoczenie idea ycia. Co prawda, w czasach republiki przekonanie to nabrao szczeglnego sensu - czonkowie klasy rzdzcej dobrowolnie powicali swj czas na wypenianie zada wojskowych lub administracyjnych. Przynosio to korzyci caej spoecznoci oraz stwarzao poywk dla rozwoju osobistego potencjau. Jednak po stuleciach bogostanu klasa prniacza wycofaa si z ycia publicznego, skupiajc si na luksusowej konsumpcji i rozrywkach. Dla wikszoci Europejczykw praca zmienia radykalnie swoje oblicze okoo piciuset lat temu. Dwiecie lat pniej dokona si jeszcze jeden wielki przeom; odtd cignie si nieprzerwane pasmo szybko nastpujcych przemian. Do XIII wieku caa niemal energia zuywana podczas pracy miaa swe rdo w miniach ludzi i zwierzt. Ulg w tym znoju niosy tylko nieliczne, prymitywne urzdzenia wytwarzajce energi, w rodzaju mynw wodnych. Pniej pojawiy si wiatraki, wyposaone w coraz doskonalsze przekadnie, i zaczy stopniowo przejmowa trud mielenia ziarna, przelewania wody w kanay irygacyjne, rozdmuchiwania ognia w paleniskach, gdzie wytapiano i kuto metale. Wynalazek maszyny parowej, a potem elektrycznoci to kolejne wielkie rewolucje w sposobach przetwarzania energii i co za tym idzie, zarabiania na ycie. Plonem tych technologicznych przeomw byo dostrzeenie w pracy nie tylko prostego wysiku fizycznego, do jakiego byle w czy ko jest lepiej przysposobiony, lecz przede wszystkim uznanie jej za przemylan aktywno, bdc przejawem ludzkiej pomysowoci i kreatywnoci. Od czasw Kalwina nabrao sensu mwienie o etyce pracy. Z tego te powodu Karol Marks mg pniej niejako odwrci antyczn ocen pracy i stwierdzi, e jedyna droga do realizacji naszego ludzkiego potencjau wiedzie poprzez dziaalno produkcyjn. Jego pogld nie by sprzeczny z duchem dokadnie przeciwnego twierdzenia Arystotelesa, e jedynie prniaczy tryb ycia czyni czowieka wolnym -rzecz w tym, e od XIX wieku praca zdawaa si oferowa znacznie wicej moliwoci twrczego wyycia si ni prniactwo. Przez dziesiciolecia dobrobytu, jakie nastay po drugiej wojnie wiatowej, Amerykanie mogli wprawdzie odnosi wraenie, e ich praca jest nudna i niezbyt inspirujca, lecz jednoczenie wiadomi byli tego, e to praca wanie zapewniaa im godziwe warunki bytowe i poczucie bezpieczestwa. Duo si mwio o nowej epoce, ktra przyniesie zniesienie koniecznoci pracy albo przynajmniej zredukowanie jej do czysto urzdniczego nadzoru, zajmujcego zaledwie kilka godzin tygodniowo. Nie trzeba byo dugo czeka, by przekona si, jak bardzo utopijne byy to prognozy. Globalna rywalizacja, ktra nisko opacanym azjatyckim i poudniowoamerykaskim robotnikom daa dostp do amerykaskiego rynku pracy, przyczynia si do tego, e praca w Stanach Zjednoczonych znw cieszy si ponur reputacj. W miar jak 32

siatka bezpieczestwa socjalnego ulega coraz wikszemu rozlunieniu, ludzie zmuszeni s godzi si na coraz mniej korzystne warunki pracy i obywa bez wymiernych zabezpiecze na przyszo. Tak wic nawet obecnie, u schyku dwudziestego stulecia, nadal przeladuje nas widmo ambiwalentnego stosunku do pracy. Wiemy, e praca jest jednym z najistotniejszych elementw naszego ycia, a mimo to wolelibymy jej unikn.

W jaki sposb ksztatuj si tak sprzeczne pogldy? I w jaki sposb modzi ludzie zdobywaj wspczenie umiejtnoci oraz dyscyplin, potrzebne do pniejszej produktywnej pracy? Pytania te nie s w adnym razie bahe. Z pokolenia na pokolenie pojcie pracy staje si coraz bardziej zawikane, a modym ludziom coraz trudniej przewidzie, jakie zawody bd potrzebne, kiedy dorosn, i jak si do nich przygotowa. W przeszoci i do pewnego stopnia rwnie obecnie, w spoecznociach owieckich i rybackich Alaski czy Melanezji - obowizywa pewien wzorzec spoeczny: od najmodszych lat dzieci uczestniczyy w zajciach rodzicw; stopniowo i pynnie wchodziy w wiat pracy ludzi dorosych. Eskimoski chopiec dostawa w wieku dwch lat uk-zabawk, by wiczy celno strzelania. Po czterolatku spodziewano si zwykle ustrzelenia pardwy, po szeciolatku - krlika, pniej za dziecko dorastao do etapu karibu i foki. Jego siostra odbywaa podobn drog, pomagajc kobietom ze swego szczepu wyprawia skry, gotowa, szy i opiekowa si modszym rodzestwem. Problem, czym dziecko powinno si zaj, gdy doronie, nie mia w ogle racji bytu, bo nie istniaa moliwo wyboru -w doroso wioda tylko jedna cieka, a bya ni praca przynoszca wymierne korzyci. Kiedy przed dziesicioma tysicami lat rewolucja agrarna daa pocztek miastom, pojawiy si rozmaite zawody, a tym samym przed modymi ludmi otwara si moliwo wyboru. Nadal wikszo z nich podaa w lady rodzicw, co - nawet jeszcze do niedawna -rwnao si uprawie roli. Dopiero w XVI i XVII wieku modzi ludzie zaczli masowo opuszcza wie i osiedla si w miastach, by tam sprbowa szczcia w kiekujcej gospodarce miejskiej. Istniej dane, wedle ktrych w pewnych regionach Europy niemal 80 procent wieniaczek porzucao dom przed ukoczeniem dwunastego roku ycia, podczas gdy ich bracia decydowali si na to statystycznie dwa lata pniej. Wikszo miejsc pracy czekajcych w Londynie czy Paryu naleaa do -jak bymy to dzi okrelili - sektora usug; byy to posady posugaczek, wonicw, tragarzy bd praczek. Dzi sytuacja przedstawia si zgoa inaczej. W przeprowadzonej niedawno ankiecie zapytalimy kilka tysicy amerykaskich nastolatkw, jaki zawd spodziewaj si wykonywa, kiedy dorosn. Wyniki ankiety zamieszczamy poniej, w tabeli 3. Wida, e nastolatki maj nierealistycznie wysokie oczekiwania: 15 procent spord nich spodziewa si zosta lekarzami lub prawnikami, co, w porwnaniu z danymi z roku 1990, niemal pitnastokrotnie przewysza rzeczywisty odsetek lekarzy i prawnikw w caej populacji pracujcych. Jeszcze wicej spord 244 nastolatkw pragncych kariery sportowej skazanych jest na rozczarowanie, jako e ich oczekiwania a pisetkrotnie przewyszaj realne moliwoci. Mimo e stopa bezrobocia wrd Afroamerykanw siga w niektrych miastach a 50 procent, dzieci 33

obywateli zaliczajcych si do mniejszoci etnicznych i zamieszkujcych wielkomiejskie getta w rwnej mierze jak latorole zamonych rodzicw z przedmie ywi nadziej na karier w jakim dobrym zawodzie. Brak realizmu w oczekiwaniach zwizanych z moliwociami przyszej kariery jest czciowo spowodowany gwatownoci zmian w strukturze zatrudnienia, czciowo tym, e wielu modych ludzi yje w zupenym oderwaniu od realiw dorosego ycia, nie majc wyobraenia o faktycznych potrzebach rynku pracy. Co wicej, wbrew powszechnie panujcym opiniom, to modzie z rodzin zamonych znacznie czciej ni modzie uboga podejmuje w trakcie nauki prac, a przecie nie zmusza ich do tego sytuacja materialna. Dzieci ze stabilnych i dobrze sytuowanych rodzin wykazuj rwnie duo wiksze obycie z rnego rodzaju pracami domoJakie zawody maj nadziej wykonywa w przyszoci amerykaskie nastolatki? Najczciej deklarowane zawody, na podstawie ankiety przeprowadzonej w Stanach Zjednoczonych wrd 3891 niepenoletnich. ZAWD lekarz przedsibiorca prawnik nauczyciel sportowiec inynier pielgniarz ksigowy psycholog architekt inne POZYCJAW RANKINGU 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 UDZIA% 10 7 7 7 6 5 4 3 3 3 45

wymi i zajciami w ssiedztwie czy w spoecznoci lokalnej; pitnastolatek, ktry zamierza zosta w przyszoci architektem i w firmie ktrego z czonkw rodziny nauczy si ju kreli, uczestniczy w projektowaniu rozbudowy domu ssiadw lub nawiza kontakty z poblisk firm budowlan, nie jest w takim rodowisku kim wyjtkowym, cho trudno rwnie mwi o powszechnoci tego zjawiska. W szkoach rednich w gorszych dzielnicach natomiast najpopularniejszym, cho nieformalnym, doradc zawodowym bywa stranik szkolny, ktry zaradnym modziecom zaatwia wejcie do lokalnych gangw, a atrakcyjne dziewczta wykierowuje na modelki". Wyniki MPD wskazuj na to, e modzi ludzie cakiem wczenie zaraaj si od starszych ambiwalentnym stosunkiem do pracy. Ju w wieku dziesiciu, jedenastu lat przyswajaj schemat typowy dla wikszoci spoeczestwa. Na pytanie, czy to, czym si zajmuj, bardziej przypomina prac, czy zabaw (lub te za rwno prac, jak i zabaw", czy ani prac, ani zabaw") uczniowie klasy szstej (czyli trzynastolatki) prawie jednogonie stwierdzaj, e lekcje typu akademickiego s prac, a zajcia sportowe - zabaw. Ciekawe, e kiedy osoby niepenoletnie okrelaj jakie zajcie jako prac, zwykle przyznaj, e jest ono wane dla ich przyszoci, wymaga duego skupienia i przyczynia si do wysokiego mniemania o sobie; jednoczenie jednak czuj si mniej 34

szczliwi i sabiej motywowani, gdy to, co robi, kojarzy im si z prac. Z drugiej strony, kiedy zajmuj si czym, co okrelili by mianem zabawy, postrzegaj to jako zajcie mniejszej wagi, nie wymagajce zbytniego skupienia, lecz dajce za to wiksze poczucie szczcia i motywacji. Innymi sowy, rozdwik pomidzy nieprzyjemn, ale poyteczn prac, a przyjemn, lecz bezuyteczn zabaw zostaje w nas gboko zaszczepiony ju u schyku dziecistwa, by z jeszcze wiksz si ujawni si po ukoczeniu szkoy redniej. Kiedy ci sami modzi ludzie podejmuj w kocu prac, ich dowiadczenia zwizane z miejscem zatrudnienia okazuj si dokadnie takie same. W Stanach Zjednoczonych niemal dziewiciu spord dziesiciu nastolatkw, uczniw szk rednich, wykonuje przez pewien czas jak prac zarobkow. Jest to odsetek znacznie wyszy ni w jakimkolwiek innym wysoko uprzemysowionym kraju, na przykad w Niemczech czy Japonii, gdzie moliwoci pracy w niepenym wymiarze godzin s duo mniejsze i gdzie rodzice wol, aby ich dzieci jak najwicej czasu przeznaczay na nauk, a nie rozpraszay uwagi zajciami, ktre nie s zwizane z ich przysz karier. Wedug naszych bada 57 procent uczniw klasy dziesitej i 86 procent uczniw klasy dwunastej ma ju za sob jak prac zarobkow, zwykle w charakterze pracownika baru szybkiej obsugi, niszego rang urzdnika, sprzedawcy lub opiekuna do dzieci. Pytani o uczucia zwizane z prac, uczniowie ci przejawiaj podwyszon samoocen; swoje zajcie oceniaj jako wane i wymagajce duej koncentracji, lecz czuj si wwczas mniej szczliwi ni zwykle (cho nie a tak nieszczliwi jak w szkole) i nie czerpi z tych prac przyjemnoci. Innymi sowy, wzorzec ambiwalentnego stosunku do pracy zostaje ustanowiony ju na samym pocztku ich zawodowego ycia. Praca nie jest jednak najgorszym z dowiadcze, jakie s udziaem nastolatkw, najgorzej bowiem oceniaj oni sytuacje, gdy ich zajcie w niczym nie przypomina ani pracy, ani zabawy. Dzieje si tak zwykle podczas wykonywania czynnoci bytowych, w trakcie biernego wypoczynku lub przy niektrych kontaktach towarzyskich, uwaaj je bowiem za zajcie bez znaczenia, a zatem spada ich samoocena, maleje poczucie szczcia i motywacja. Tymczasem czynnoci nie bdce ani prac, ani zabaw wypeniaj nastolatkom okoo 35 procent dnia, a zdarza si - zwaszcza w przypadku dzieci, ktrych rodzice maj niskie wyksztacenie -e w ich wasnej ocenie wicej ni poowa zaj zalicza si do tej kategorii. Po kim, kto wzrasta w poczuciu, e dzie upywa mu w wikszoci na zajciach mao wanych i niezbyt przyjemnych, trudno si spodziewa, by doszuka si sensu w swej przyszoci.

Postawy zaszczepione we wczesnym okresie ycia nadaj ton sposobowi dowiadczania pracy przez ca jego reszt. W pracy ludzie zwykle intensywnie eksploatuj swe umysy i ciaa, nic zatem dziwnego, e maj poczucie doniosoci tego, co robi, i s z siebie zadowoleni. Jednak ich motywacja jest nisza ni w domu, podobnie jak nastrj. Pomimo ogromnych rnic w zarobkach, prestiu i samodzielnoci dyrektorzy tylko nieznacznie przewyszaj zwykych urzdnikw i robotnikw pracujcych przy tamie pod wzgldem po-

35

czucia kreatywnoci i inicjatywy w pracy, ci drudzy za maj tylko odrobin wiksze poczucie niezadowolenia. Dla kobiet praca poza domem jest jednak zupenie innym dowiadczeniem ni dla mczyzn. Mskie poczucie tosamoci i szacunek do samego siebie wypywaj tradycyjnie ze zdolnoci pozyskiwania ze rodowiska energii dla poytku wasnego i swojej rodziny. Bez wzgldu na to, czy satysfakcja, jak mczyzna czerpie z wykonywanej pracy, jest zaprogramowana genetycznie, czy te cakowicie wyuczona jako nawyk kulturowy, bezspornym zdaj e si fakt, e w kadym niemal zaktku wiata mczyzna, ktry nie utrzymuje rodziny, uwaany jest za co w rodzaju wybryku natury. Wysoka samoocena kobiety natomiast zasadza si tradycyjnie na jej zdolnoci do tworzenia - w sensie fizycznym i emocjonalnym - rodowiska sprzyjajcego wychowaniu potomstwa i zapewnieniu dobrego samopoczucia pozostaym czonkom rodziny. I cho poczynilimy ju wielkie postpy na drodze do wyzbycia si stereotypw zwizanych z pci, to daleko jeszcze do ich zaniku. Modzi chopcy nadal pragn zosta policjantami, straakami i inynierami, a dziewczynki marz o roli pa domu, pielgniarek i nauczycielek, chocia w dzisiejszych czasach deklaruj take ch wykonywania zawodu lekarza lub prawnika nawet proporcjonalnie czciej ni chopcy. Ze wzgldu na odmienn rol, jak praca zarobkowa odgrywa w ekonomii psychicznej kobiet i mczyzn, w odmienny te sposb obie pcie przeywaj wykonywane przez siebie zawody. Abstrahujc od owych nielicznych nadal profesjonalistek, ktre identyfikuj si przede wszystkim z wasnym zawodem, wikszo kobiet zatrudnionych na posadach urzdniczych, w usugach - nawet na stanowiskach kierowniczych - zdaje si traktowa prac poza domem jako zajcie raczej z wyboru, a nie z koniecznoci. Dla wielu kobiet praca nie jest niezbdna, jest raczej czym w rodzaju zabawy, mog j podj lub porzuci. Kobiety czsto maj te wraenie, e cokolwiek si w pracy wydarza, nie ma zbyt wielkiego znaczenia, mog wic paradoksalnie - czerpa z niej wicej przyjemnoci. Nawet jeli sprawy le si potocz i przydarzy im si zwolnienie z pracy, nie zachwieje to raczej ich poczuciem wasnej wartoci. W przeciwiestwie do mczyzn, stosunek kobiet do siebie samych zaleny jest w duej mierze od tego, co dzieje si w domu. Niedomagania ktrego z rodzicw lub szkolne kopoty dziecka s dla ich psychiki wikszym obcieniem ni najpowaniejsze problemy w pracy. W konsekwencji (i w porwnaniu do prac domowych) kobiety na og dowiadczaj w pracy przyjemniejszych uczu ni mczyni. Na przykad z bada z zastosowaniem kwestionariusza MPD, ktre Reed Larson przeprowadzi wrd par skadajcych si z pracujcych zawodowo partnerw, wynika, e kobiety zgaszaj stosunkowo lepsze samopoczucie podczas zaj biurowych zwizanych z obsug komputerw, telefonowaniem, sprzeda, spotkaniami, czytaniem materiaw dotyczcych wykonywanej pracy i tym podobnych czynnoci. Jedynym przypadkiem, gdy kobiety reagoway mniej pozytywnie ni mczyni na czynnoci zwizane z prac zarobkow, bya sytuacja wymagajca dokoczenia w domu jakiego przyniesionego z pracy zadania - niewtpliwie dlatego, e na odpowiedzialno za zajcia domowe nakadaa si dodatkowo troska o sprawy zawodowe. czenie obowizkw domowych z karier zawodow moe si okaza dla kobiety duym obcieniem i zagroeniem dla jej dobrej samooceny. W badaniach nad matkami maych dzieci, ktre pracoway w penym lub niepenym wymiarze godzin, albo tylko po kilka godzin tygodniowo, Ann 36

Wells ustalia, e najwysz samoocen odznaczay si te spord kobiet, ktre pracoway najmniej, a najnisz - te, ktre pracoway najwicej; i to pomimo faktu, e wszystkie bardziej lubiy prac zarobkow poza domem ni zajcia domowe. Warto zauway, e i te badania zdaj si potwierdza ambiwalentn genez samooceny. Pracujce zawodowo w penym wymiarze czasu ony i matki maj nisk samoocen nie dlatego, e ich osignicia s mniejsze, lecz dlatego, e spodziewaj si po sobie wicej, ni rzeczywicie potrafi z siebie wykrzesa. Poruszone powyej sprawy unaoczniaj, jak bardzo wyrany jest podzia pomidzy patnym zatrudnieniem a zajciami domowymi i prac na rzecz rodziny, ktrych tradycyjnie oczekuje si od kobiet. Jak podkrela Elise Boulding oraz inni ekonomici spoeczni, zajcia domowe nie zaliczaj si wprawdzie do czynnoci wytwrczych, jeli jednak przyszoby za nie paci tak jak za inne usugi, rachunek signby niemal wartoci produktu narodowego brutto. Rynkowa warto pracy, jak matki wkadaj w wychowanie dzieci, pielgnowanie chorych, gotowanie, sprztanie i tym podobne zajcia, wyniosaby tyle, ile dwukrotna warto wszystkich pensji wypacanych w caym kraju, i zmusiaby nas do zastosowania sprawiedliwszego systemu ekonomicznego. Tymczasem jednak, cho praca w domu moe wydatnie podnie samoocen matek, to nie przyczynia si ona zbytnio do poprawy ich samopoczucia. Gotowaniu, robieniu zakupw, dowoeniu czonkw rodziny w rne miejsca i opiekowaniu si dziemi towarzysz do umiarkowane emocje, natomiast robienie porzdkw, sprztanie kuchni, pranie, naprawianie rozmaitych rzeczy i utrzymywanie w rwnowadze domowego budetu nale do najnieprzyjemniejszych codziennych czynnoci. Praca ma wiele minusw, ale jej brak jest kataklizmem. Staroytni filozofowie mieli wiele dobrego do powiedzenia na temat prnowania, lecz na myli mieli gwnie posiadaczy ziemskich, na ktrych pracowali liczni najemni chopi i niewolnicy. Jeli bezczynno zostanie narzucona czowiekowi nie dysponujcemu sporym dochodem, skutkiem bdzie dramatyczny spadek poczucia wasnej godnoci i oglne zobojtnienie. Jak stwierdzi w swych badaniach John Hayworth, psycholog z uniwersytetu w Manchesterze, bezrobotnym modym mczyznom z wielkim trudem przychodzi odnale w yciu zadowolenie. Porwnujc dane dotyczce stu siedemdziesiciu tysicy pracownikw z szesnastu krajw, Ronald Ingelhart ustali, e 83 procent pracownikw umysowych, 77 procent pracownikw fizycznych i jedynie 61 procent bezrobotnych okrelio siebie jako zadowolonych z ycia. Biblijne przesanie, jakoby czowiekowi przeznaczone byo cieszy si obfitoci darw natury bez koniecznoci pracy w celu ich zdobycia, wydaje si nie znajdowa potwierdzenia w rzeczywistoci. Bez istnienia celu i wymaga, jakich zwykle dostarcza praca, jedynie rzadko spotykana dyscyplina wewntrzna zdolna jest zapewni umysowi tak skuteczn koncentracj, by jej owocem byo sensowne ycie.

Z naszych bada kwestionariuszami MPD wynika, e jeli przyjrzymy si bliej sytuacjom wyzwalajcym w osobach dorosych odczucie przepywu, odnajdziemy ich wicej w pracy, ni w czasie wolnym. Jedynie na pierwszy rzut oka wydaje si to do zaskakujce. Momenty wielkich wyzwa, sytuacje wymagajce wysokich kwalifikacji, ktrym towarzyszy poczucie koncentracji, 37

kreatywnoci i zadowolenia, czciej zdarzaj si w pracy ni w domu. Po gbszym zastanowieniu wic przytoczone wyej spostrzeenie okazuje si nie takie znw zdumiewajce. Czsto nie dostrzegamy faktu, e praca -duo bardziej ni jakakolwiek inna czynno -przypomina zabaw: zwykle ma okrelone cele i reguy postpowania, dostarcza informacji zwrotnej (czy to w formie wiadomoci, e zakoczone zadanie zostao dobrze wykonane, czy dziki istnieniu jakiej skali ocen, lub wreszcie poprzez opini osoby nadzorujcej), okolicznoci jej wykonywania sprzyjaj koncentracji i zapobiegaj rozproszeniu uwagi. Praca daje te poczucie panowania, przynajmniej w pewnym stopniu, nad sytuacj, a take - przynajmniej w zaoeniu - wymagania stawiane przed wykonawc wspgraj z jego umiejtnociami. Z tego te wzgldu praca posiada zwykle tak sam struktur jak inne czynnoci bdce z natury niezawodnym rdem satysfakcji, takie jak gry, zajcia sportowe, muzykowanie czy inna dziaalno artystyczna. W przeciwiestwie do tych zaj, caej reszcie ycia brak owych wanych cech. Przebywajc w domu -czy to z rodzin, czy samotnie -nie mamy zwykle jasno okrelonych celw, nie potrafimy oceni, jak dobrze radzimy sobie z wykonywanymi czynnociami, nasza uwaga atwo ulega rozproszeniu, czujemy te, e nie wykorzystujemy w peni naszych moliwoci, a w rezultacie ogarnia nas znudzenie lub -rzadziej-niepokj. Nic zatem dziwnego, e w pracy dowiadczamy na og lepszych przey, ni mona by si spodziewa. Mimo to jednak, gdybymy mogli wybiera, wolelibymy pracowa mniej. Dlaczego? W gr wchodzi tu mog dwie przyczyny. Pierwsza wynika z obiektywnych warunkw pracy. To prawda, e od niepamitnych czasw ci, ktrzy opacali prac innych, nie troszczyli si zanadto o dobrobyt swych pracownikw. Potrzeba niezwykych zasobw wewntrznych, eby osign stan przepywu, kopic na gbokoci jednej mili chodnik w poudniowoafrykaskiej kopalni albo wycinajc trzcin cukrow na spalonej socem plantacji. Nawet w naszych owieconych czasach, przy caym nacisku na trosk o zasoby ludzkie", jake czsto kierownictwa przedsibiorstw nie przejawiaj adnego zainteresowania samopoczuciem podwadnych. Nie moe wic dziwi fakt, e wikszo pracownikw nie spodziewa si, i praca dostarczy im satysfakcjonujcych wewntrznie przey, tote czekaj oni tylko na moment opuszczenia fabryki czy biura, by wreszcie zacz korzysta z ycia, co-jak wiemy-z reguy okazuje si mrzonk. Druga przyczyna niechci do pracy zazbia si z pierwsz, cho w mniejszym stopniu wynika z ogldu aktualnej rzeczywistoci, w wikszym za z zakorzenionej w historii i nadal przekazywanej nam i utrwalanej za porednictwem kultury zej reputacji pracy. Nie ulega kwestii, e w czasach wielkiej rewolucji przemysowej, ktra miaa pocztek dwa i p wieku temu, robotnicy fabryczni musieli pracowa w nieludzkich warunkach. Czas wolny od pracy by tak rzadkoci, e zacz uchodzi za najcenniejszy z towarw. Robotnicy doszli do wniosku, e gdyby tylko mieli wicej wolnego czasu, automatycznie staliby si szczliwsi. Zwizki zawodowe rozpoczy heroiczn walk o skrcenie tygodnia pracy, a sukces, jaki odniosy, naley do najbyskotliwszych w historii rodzaju ludzkiego. Niestety, cho czas wolny mona niewtpliwie uwaa za niezbdny warunek osignicia szczcia, sam w sobie nie jest absolutnie wystarczajcym jego gwarantem. Nauka, jak go wykorzystywa z najwikszym dla siebie poytkiem, okazuje si trudniejsza, ni mona by przypuszcza. I nie wydaje si, by take w tym wypadku podobnie jak w wypadku wielu innych rzeczy, ktre, zaywane w maych 38

dawkach, wzbogacaj nasze ycie, w nadmiarze za prowadz do jego zuboenia wicej dobrego byo zawsze rwnoznaczne z wiksz korzyci. Z tego te wzgldu, ju w poowie obecnego stulecia psychiatrzy i socjologowie zaczli ostrzega przed zgubnymi skutkami nadmiaru wolnego czasu, ktry moe prowadzi do katastrofy spoecznej. Obie powysze przyczyny - obiektywne, zwizane ze rodowiskiem pracy, oraz subiektywne, wynikajce z wyuczonych postaw wobec pracy zarobkowej skadaj si na to, e wielu ludziom trudno jest przyzna, nawet przed samym sob, i praca moe by jednak rdem przyjemnoci. Lecz, jeli by podej do pracy bez zbytnich kulturowych uprzedze, a z chci nadania wykonywanym czynnociom pitna osobistego znaczenia, nawet najbardziej przyziemne zajcie moe wzbogaci nasze ycie, zamiast je zuboa. Pynce z pracy korzyci wewntrzne s oczywicie najlepiej widoczne w wypadku zawodw wymagajcych indywidualnej inicjatywy, w sytuacji, gdy kto sam okrela swoje cele oraz dobiera stopie trudnoci wykonywanych zada. Odznaczajcy si du aktywnoci oraz potencjaem twrczym artyci, przedsibiorcy, mowie stanu czy naukowcy zdaj si traktowa swoje zawody w sposb podobny do tego, jak traktowali swoje owieckie obowizki nasi przodkowie -jako integraln cz wasnego ycia. Rwnie dobrze mona o mnie powiedzie, e kad minut mojego ycia wypeniaa praca, jak to, e nie przepracowaem w yciu ani dnia" -to myl przewijajca si przez niemal sto wywiadw, jakie miaem okazj przeprowadzi z laureatami Nagrody Nobla oraz wieloma czoowymi postaciami rnych dziedzin ycia. Najzwilej owo przenikanie si pracy i wypoczynku zobrazowa kiedy historyk John Hope Franklin, mwic: Zawsze podpisywaem si pod zawoaniem: Dziki Bogu, e ju pitek, bo pitek zawsze oznacza dla mnie moliwo pracowania bez przeszkd przez nastpne dwa dni. Dla takich osb uczucie przepywu jest staym elementem ycia zawodowego. Chocia z docieraniem do granic wiedzy nieodcznie wie si wielki trud i wewntrzna gorczka, rado z wzbogacania ludzkiego dorobku, z sigania w rejony dotd nie zbadane jest najoczywistsz cech ich egzystencji, nawet po przekroczeniu wieku, w ktrym inni zwykle chtnie wycofuj si z aktywnego ycia. Oto, jak opisuje swoj prac osiemdziesiciotrzyletni wynalazca Jacob Rainbow, ktry ma na swym koncie ponad dwiecie opatentowanych projektw: Trzeba mie ochot dry jaki pomys tylko dlatego, e si jest nim zainteresowanym (...). Ludzie tacy jak ja lubi to robi. To wielka frajda wpa na jaki pomys i, nawet jeli nikt go nie zechce, nic mnie to nie obchodzi. To po prostu frajda wpa na co nowego i niezwykego. Ed Asner, ktry zasyn jako Lou Grant, w wieku szedziesiciu trzech lat nadal szuka wyzwa dla swych umiejtnoci aktorskich: akn... rozsadza mnie dza pogoni. Osiemdziesiciodziewicioletni Linus Pauling, dwukrotny laureat Nagrody Nobla, powiedzia w jednym z wywiadw: Nie sdz, aby kiedykolwiek zdarzyo mi si usi i zada sobie pytanie: Co teraz zamierzam wyciu robi? Po prostu robiem dalej to, co lubiem. Znakomity psycholog Donald Campbell radzi modym naukowcom: Nie wstpujcie do wiata nauki, jeli jestecie zainteresowani pienidzmi. Nie wstpujcie do wiata nauki, jeli grozi wam, e bez zdobycia sawy nie znajdziecie w niej radoci. Niech sawa bdzie czym, co askawie przyjmiecie, jeli na was spadnie, lecz zrbcie wszystko, eby zaj si w yciu tym, z czego moecie czerpa rado. Amerykaski poeta Mark Strand natomiast tak opisuje 39

uczucie przepywu, jakiego dowiadcza, oddajc si swemu powoaniu: Zagbiasz si w pracy, tracisz poczucie czasu, ogarnia ci absolutna ekstaza, jeste absolutnie owadnity tym, co robisz (...). Kiedy nad czym pracujesz i robisz to, jak naley, masz wraenie, e tego, co mwisz, nie mona powiedzie w aden inny sposb. Bez wtpienia, ludziom tym niezwykle si poszczcio, bo zdoali osign szczyty w swych wietnych profesjach. Lecz rwnie atwo byoby 7xid\zt nie mniej sawnych ludzi, ktrzy pomimo odniesionego sukcesu nienawidz swej pracy, oraz przedsibiorcw, lusarzy, rolnikw, a nawet robotnikw, ktrzy kochaj to, co robi, i mwi o tym w najcieplejszych sowach. To nie warunki zewntrzne decyduj o tym, w jakim stopniu praca przyczynia si do osignicia doskonaoci w yciu. Rzecz w tym, jak kto pracuje i jakie nauki potrafi wycign ze swych zmaga z kolejnymi wyzwaniami. Ale nawet najbardziej satysfakcjonujca praca nie jest w stanie wypeni caego ycia. Najbardziej twrczy ludzie spord tych, z ktrymi przeprowadzilimy wywiady, twierdzili, e rodzina jest dla nich waniejsza od kariery, cho trzeba przyzna, i czasem ich czyny zadaway kam tym sowom. Regu wrd nich byy take stabilne, satysfakcjonujce emocjonalnie maestwa. Na pytanie, z jakich osigni yciowych s najbardziej dumni, najczciej padaa odpowied, ktra przypominaa echo wypowiedzi fizyka Freemana Dy-sona: To, jak sdz, e wychowaem szecioro dzieci, ktre wyrosy na ciekawych ludzi. Z tego jestem chyba najbardziej dumny. Za John Reed z Citicorp powiedzia, e za najlepsz inwestycj, jak kiedykolwiek poczyni, uwaa urlop, ktry wzi w samym rodku rozkwitajcej kariery, by spdzi troch czasu z dorastajcymi dziemi: Wychowywanie dzieci daje duo wicej satysfakcji ni zarabianie pienidzy dla jakiej firmy. Ponadto ludzie tego pokroju d do wypenienia kadej wolnej chwili jakim ciekawym zajciem -od recitali muzycznych po zbieranie starych map morskich, od gotowania i pisania ksiek kucharskich po ochotniczy udzia w misjach edukacyjnych do krajw trzeciego wiata. Umiowanie i kultywowanie wasnego powoania nie musi wcale oznacza pracoholizmu. Terminu tego mona w uzasadniony sposb uy w odniesieniu do osb, ktre pograj si w pracy po to, by odci si od innych celw i zobowiza yciowych. Pracoholik naraa si na to, e bdzie realizowa wycznie zadania zwizane z wykonywanym zawodem oraz uczy si jedynie potrzebnych do niego umiejtnoci, gdy niezdolny jest do przeywania uczucia przepywu w jakichkolwiek innych okolicznociach. W zwizku z tym traci wiele okazji do polepszenia jakoci swego ycia i czsto doprowadza do tego, e po wypenionym po brzegi wyniszczajc prac yciu na staro nie zostaje mu nic, czym potrafiby si zaj. Na szczcie liczne przykady wskazuj na to, e nie brak ludzi, ktrzy - pomimo wielkiego zaangaowania w prac - wiod ycie znacznie bardziej urozmaicone i wielowymiarowe. Zagroenia i poytki pynce z czasu wolnego Do absurdalnie brzmi stwierdzenie, e jednym z problemw, z jakimi przyszo si nam wspczenie boryka, jest nieumiejtno spdzania czasu wolnego w sposb rozsdny. Lecz trosk t wyraa si ju od poowy obecnego stulecia. W roku 1958 amerykaskie Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Psychiatrii zakoczyo swoje doroczne sprawozdanie takim oto stwierdzeniem: 40

Dla wielu Amerykanw czas wolny od pracy jest zagroeniem. Stwierdzono rwnie, e to, czy Ameryka odniesie sukces w swym cywilizacyjnym rozwoju, zaley od sposobu, w jaki bdziemy wykorzystywa czas wolny. Co mogoby uzasadnia takie ponure ostrzeenia? Zanim odpowiemy na pytanie o wpyw wolnego czasu na spoeczestwo, wypadaoby si najpierw zastanowi, jak czas wolny wpywa na przecitnego czowieka - w tym wypadku, w perspektywie historycznej, skutki oglnoludzkie s bowiem sum indywidualnych dowiadcze, odpowied na pierwsze z pyta uatwi zatem odpowied na drugie. Z wielu wspomnianych wczeniej wzgldw przyjlimy sdzi, e czas wolny od pracy jest najbardziej upragnionym z celw, do jakich moemy dy. Podczas gdy praca postrzegana jest jako zo konieczne, sposobno do relaksu, nicnierobienia, wydaje si wikszoci z nas patentowanym sposobem na szczcie. Obiegowa opinia gosi te, e aby rozkoszowa si wolnym czasem, nie trzeba adnych specjalnych umiejtnoci i kady gupi to potrafi". Z bada wynika jednak co wrcz przeciwnego: czasem wolnym od pracy trudniej si cieszy ni sam prac. To, e dysponujemy wolnym czasem, nie oznacza jeszcze samo w sobie poprawy jakoci ycia, chyba e znamy sposoby jego efektywnego wykorzystania, a umiejtnoci tej nie nabywa si bynajmniej automatycznie. Ju na pocztku obecnego wieku psychoanalityk Sandor Ferenczi zauway, e w niedziele ataki histerii i depresji zdarzay si u jego pacjentw duo czciej ni w pozostae dni tygodnia, i nazwa w syndrom nerwic niedzieln". Dane gromadzone od tamtej pory potwierdzaj, e wita i urlopy zaliczy mona do okresw o zwikszonym nasileniu zaburze psychicznych. Dla osb, ktre stawiaj znak rwnoci pomidzy wykonywanym zawodem a yciem, przejcie na emerytur oznacza czsto chroniczn depresj. Z naszych bada wynika, e osoby skupiajce si na jakim celu ciesz si rwnie lepszym zdrowiem fizycznym. Podczas weekendw, w samotnoci, gdy nie ma nic do roboty, ludzie deklaruj znacznie wicej objaww chorobowych. Wszystkie powysze dane wskazuj na to, e przecitny czowiek jest raczej nieprzystosowany do bezczynnoci. Bez okrelonych celw - i bez kontaktw z innymi ludmi -wikszo z nas zaczyna traci zdolno koncentracji oraz motywacj do dziaania; umys si rozprzga, nabiera skonnoci do skupiania si na problemach nierozwizywalnych, to za rodzi niepokj. Aby unikn takiego niepodanego stanu, czowiek ucieka si do rozmaitych strategii obronnych, majcych go zabezpieczy przed ostateczn entropi psychiczn; czsto cakiem bezwiednie bdzie szuka wok siebie jakiej podniety, ktra przesoni mu w wiadomoci rdo niepokoju. Tak podniet moe by telewizja, bahe lektury w stylu romansw czy kryminaw, namitne oddawanie si grom hazardowym lub powierzchownym kontaktom seksualnym, upijanie si albo zaywanie narkotykw. Na krtk met takie czynnoci s doskona metod na zredukowanie w wiadomoci poczucia chaosu, lecz na duszy dystans jedynym trwaym efektem ich dziaania jest zwykle uczucie apatii i niezadowolenia. Najwyraniej nasz system nerwowy osign w toku ewolucji predyspozycj do czujnoci na sygnay z zewntrz, lecz nie zdy jeszcze przystosowa si do dugich okresw wolnych od przeciwnoci i niebezpieczestw. Niewielu z nas posiado umiejtno wiadomego i samodzielnego sterowania - od wewntrz - wasn energi psychiczn. W spoecznociach, ktre odniosy 41

cywilizacyjny sukces, doroli brali na siebie odpowiedzialno za czas, wypracowujc zawie obyczaje, dajce cige zajcie umysowe. Skaday si na nie skomplikowane ceremonie, rytuay, tace i turnieje, trwajce czasami cae dni i tygodnie, jak choby greckie igrzyska olimpijskie u zarania europejskiej historii. Ale nawet przy braku ceremonii religijnych czy zaj kulturalnych ycie w wioskach stwarzao niewyczerpane okazje do plotek i dyskusji -na placu, pod najwikszym drzewem, siadywali nie majcy nic innego do roboty mczyni, palili fajki lub uli halucynogenne zioa i dostarczali swym umysom zajcia, prowadzc choby nawet mao istotne rozmowy. Zwyczaj ten praktykowany jest nadal w kawiarniach krajw obszaru rdziemnomorskiego czy piwiarniach Europy Pnocnej. Przytoczone wyej sposoby radzenia sobie z chaosem w wiadomoci s, cho tylko do pewnego stopnia, skuteczne, rzadko jednak przyczyniaj si do poprawy jakoci ycia. Jak ju zauwaylimy wczeniej, istoty ludzkie czuj si najlepiej i doznaj odczucia przepywu, gdy musz sprosta jakiemu trudnemu wyzwaniu, rozwiza skomplikowany problem lub ' odkry co nowego. Wikszo wywoujcych ten stan czynnoci cechuje si wyranie okrelonymi celami, jasnymi reguami i natychmiastow informacj zwrotn, czyli zestawem wymaga zewntrznych sprzyjajcych skupieniu uwagi i odwoujcych si do naszych umiejtnoci. Niestety, te wanie okolicznoci nie s zbyt czste w czasie wolnym od pracy. Oczywicie, jeli kto spoytkowuje ten czas na zajcia sportowe, dziaalno artystyczn czy hobby, istniej wwczas sprzyjajce warunki do wywoania doznania przepywu. Jednak sam wolny czas, bez adnych konkretnych celw, na ktrych mona by skupi uwag, sprzyja pojawieniu si uczu do przeciwstawnych: psychicznej entropii, bdcej rdem zobojtnienia i apatii. Nie wszystkie zajcia rekreacyjne s takie same. Gwny podzia, zwizany z odmiennymi skutkami psychologicznymi, przebiega pomidzy aktywnymi i biernymi formami wypoczynku. Amerykaskie nastolatki na przykad dowiadczaj uczucia przepywu (zdefiniowanego jako doznanie pojawiajce si w sytuacjach cechujcych si wysokimi wymaganiami przy wysokim poziomie umiejtnoci) przez okoo 13 procent czasu, jaki powicaj na ogldanie telewizji, przez 34 procent czasu, w ktrym zajmuj si swym hobby, i przez 44 procent czasu przeznaczonego na sport i zabawy (patrz: tabela 4.). Oznacza to, e rozmaite hobby dostarczaj przyjemnych przey okoo dwch i p raza czciej ni ogldanie telewizji, a uprawianie sportu i gry zespoowe - a trzykrotnie wicej. Kiedy zadajemy uczestnikom naszych bada to pytanie, wci pada ta sama odpowied. Przecitny nastolatek przyznaje, e jazda na rowerze, mecz koszykwki czy gra na pianinie s duo przyjemniejsze ni wasanie si po centrum handlowym lub ogldanie telewizji.

Zajcia rekreacyjne jako rda doznania przepywu 42

Procentowy udzia przepywu, odprenia, apatii i niepokoju w czasie przeznaczonym na odpoczynek. Dane pochodz z ankiety przeprowadzonej wrd 824 nastolatkw, ktrzy udzielili okoo 27 000 odpowiedzi. Terminy zdefiniowano nastpujco: PRZEPYW - wysokie wymagania przy wysokich umiejtnociach; ODPRENIE -niskie wymagania przy wysokich umiejtnociach; APATIA - niskie wymagania przy niskich umiejtnociach; NIEPOKJ - wysokie wymagania przy niskich umiejtnociach.
PRZEP ODPR YW ENIE APATIA NIEPOKJ

gry i sport hobby spotkania towarzyskie rozmylania suchanie muzyki ogldanie telewizji

44 33 20 19 15 13

16 30 38 31 43 43

16 18 30 35 35 38

24 19 12 15 7 6

Jednak, cignie dalej, zorganizowanie meczu koszykwki zabiera sporo czasu - trzeba si przebra, poczyni przygotowania. Zanim gra na pianinie zacznie sprawia przyjemno, potrzeba co najmniej pgodzinnej rozgrzewki. Innymi sowy, kada z zapewniajcych uczucie przepywu czynnoci, nim przyniesie rado, wymaga najpierw zainwestowania uwagi. Aby cieszy si bardziej zoonymi czynnociami, trzeba wic dysponowa tak energi aktywacyjn". Jeli jest si zbyt zmczonym, podnieconym lub nie do wewntrznie zdyscyplinowanym, by pokona te wstpne trudnoci, nie pozostaje nic innego, jak zadowoli si czym, co wprawdzie jest mniej przyjemne, ale za to atwiej osigalne. Oto racja bytu biernych form wypoczynku. Wasanie si z kolegami, czytanie niezbyt trudnej ksiki czy wczenie telewizora nie wymagaj wielkich nakadw energetycznych". Nie wymagaj te umiejtnoci ani koncentracji. Z tego powodu bierne formy wypoczynku tak czsto wygrywaj rywalizacj z aktywnymi, i to nie tylko wrd modziey, ale rwnie wrd dorosych. Tabela 4. zawiera zestawienie gwnych form aktywnego wypoczynku z tym, jak czsto pojawia si wwczas doznanie przepywu u przekrojowej prby amerykaskich nastolatkw. Jak wida, trzy aktywne (i/lub zwizane z kontaktami z innymi ludmi) rodzaje zaj, to znaczy sport, hobby i spotkania towarzyskie, znacznie czciej daj uczucie przepywu ni trzy pozostae, nie wymagajce obecnoci innych i mniej skomplikowane czynnoci: suchanie muzyki, rozmylanie i ogldanie telewizji. Ponadto, czynnoci bdce rdem uczucia przepywu - jako trudniejsze i wymagajce wyszych umiejtnoci wywouj czasem stany niepokoju. Bierne formy wypoczynku natomiast rzadko bywaj jego przyczyn - ich skutkiem jest najczciej odprenie i apatia. Jeli twj wolny czas wypeniaj bierne formy wypoczynku, nie doznasz dziki nim wielkich przyjemnoci, cho take unikniesz wysiku -co za co. Lecz najwyraniej wielu ludziom odpowiada taka transakcja. Nie chc przez to powiedzie, e relaks jest czym zym. Kady z nas potrzebuje chwili oddechu -gupiej lektury, posiedzenia na kanapie i pogapienia 43

si w cian lub w telewizor. Lecz podobnie jak w wypadku wszystkich innych skadnikw ycia, istotn rol odgrywa tu dawka. Bierny wypoczynek staje si problemem dopiero wwczas, gdy zaczyna by gwnym albo wycznym sposobem spdzania wolnego czasu. Kiedy okrelone wzorce zachowania wchodz w nawyk, zaczynaj odciska pitno na jakoci caego ycia. Ci, ktrzy przyzwyczaili si na przykad spdza wolny czas na grach hazardowych, naraaj si na to, e wpadn w nag, ktry nie pozostanie bez wpywu na ich prac zawodow, stosunki rodzinne, a w konsekwencji -na wasne samopoczucie. Okazuje si, e ludzie, ktrzy czciej ni inni ogldaj telewizj, maj na og gorsz prac i gorsze stosunki z ludmi. W zakrojonych na szerok skal badaniach, jakie przeprowadzono w Niemczech, ustalono, e im wicej czasu powica si czytaniu ksiek, tym czciej pojawia si doznanie przepywu, podczas gdy skonnoci do ogldania telewizji zdaje si towarzyszy tendencja odwrotna. Takie korelacje nie musz oczywicie oznacza, e osoby preferujce bierne formy wypoczynku s skazane na kiepsk prac, ze stosunki z innymi ludmi i tym podobne przykroci. Cakiem moliwe, e zwizki przyczynowe naleaoby sformuowa odwrotnie, a mianowicie: ludzie samotni, wykonujcy zniechcajc prac, maj skonno do wypeniania wolnego czasu biernymi formami rozrywki. Albo e ci, ktrym nie udaje si dozna uczucia przepywu w aden inny sposb, chwytaj si najmniej kopotliwych sposobw spdzania wolnego czasu. Zwizki przyczynowo-skutkowe w kontekcie rozwoju jednostki maj jednak zwykle struktur bdnego koa -to, co pocztkowo byo skutkiem, staje si przyczyn. Niewaciwe, krzywdzce postpowanie ojca lub matki moe zmusi dziecko do przyjcia strategii obronnych opartych na tumionej agresji; praktykowanie we wczesnym okresie ycia takiego stylu obrony moe si w pniejszym wieku przerodzi w predyspozycj do niewaciwych zachowa wobec wasnych dzieci. Tak wic nawyk biernego wypoczynku nie jest jedynie skutkiem wczeniejszych problemw, lecz staje si sam w sobie przyczyn, zamykajc drog do wielu moliwoci polepszenia jakoci ycia.

Wyraenie chleba i igrzysk" stao si utartym zwrotem, opisujcym sposb, w jaki imperium rzymskie przez dugie wieki chylenia si ku upadkowi zaspokajao potrzeby posplstwa - dziki zapewnieniu odpowiedniej iloci poywienia (dla ciaa) oraz widowisk, dostarczajcych rozrywki umysowej, klasy rzdzce potrafiy zapobiec spoecznym niepokojom. Nie wydaje si prawdopodobne, by owa polityka prowadzona bya z rozmysem, lecz stosowana na szerok skal, zdaa egzamin. Nie po raz pierwszy zreszt i nie ostatni w naszej historii zapewnienie masom rozrywki zapobiego spoecznemu rozprzeniu. Herodot, pierwszy historyk Zachodu, opisa w Wojnach perskich, jak przed trzema tysicami lat w Azji Mniejszej lidyjski krl Atys, chcc zaj czym poddanych, kiedy kolejne nieurodzaje stay si przyczyn zamieszek wrd godujcej ludnoci, wpad na pomys rozgrywania meczw pikarskich. Sposb na gd polega na tym, eby do tego stopnia zaangaowa si w gr, aby nie czu potrzeby jedzenia -pisa - a nastpnego dnia je, ale powstrzyma si od gry. Tym sposobem udao im si przetrwa lat osiemnacie.

44

Na podobny sposb wzito si w Konstantynopolu u schyku Bizancjum - aby utrzyma dobre nastroje wrd posplstwa, organizowano w miecie wielkie wycigi rydwanw; najlepsi wonice zyskiwali saw i bogactwo, a take, automatycznie, czonkostwo w senacie. W Ameryce rodkowej, jeszcze przed hiszpaskim podbojem, Majowie opracowali skomplikowane gry zespoowe (przypominajce koszykwk), ktre utrzymyway widzw w napiciu przez cae tygodnie. W naszych czasach przedstawiciele dyskryminowanych mniejszoci etnicznych szukaj w wiecie sportu i rozrywki szansy na awans spoeczny - koszykwka, baseball, boks i muzyka rozrywkowa pochaniaj nadwyk energii psychicznej, obiecujc jednoczenie bogactwo i saw. W zalenoci od punktu widzenia, interpretowa mona to dwojako: mona si w tych przykadach dopatrywa traktowania rozrywki jako opium dla mas, by sparafrazowa synn sentencj Marksa o religii; mona te widzie w nich twrczy odzew na sytuacj zagroenia, gdy jednostki nie sta na skuteczniejsze rozwizania. Wyniki bada zdaj si wskazywa na to, e spoeczestwa zaczynaj ciy ku rozrywce - a zwaszcza ku jej biernej formie -tylko wwczas, gdy nie potrafi zaoferowa swym czonkom sensownych i poytecznych zaj. Z tego te wzgldu chleb i igrzyska" to jedynie rozpaczliwa prba odroczenia nieuniknionego rozpadu danej spoecznoci. Rwnie wspczesne przykady umoliwiaj do szczegowy wgld w tego rodzaju sytuacje. Na przykad wielu rdzennych mieszkacw Ameryki Pomocnej stracio zdolno dowiadczania w pracy i yciu spoecznym uczucia przepywu i dy do jej odzyskania w czasie wolnym od pracy, imitujc dawny, satysfakcjonujcy styl ycia. Niegdy, modzi mczyni z plemienia Nawaho czuli si najlepiej, kiedy uganiali si konno za owcami po bezkresnych paskowyach Poudniowego Zachodu albo uczestniczyli w trwajcych tydzie rytualnych piewach i tacach. Teraz, z braku takich moliwoci, usiuj zazna uczucia przepywu pijc alkohol i cigajc si podrasowany-mi samochodami po przecinajcych pustyni autostradach. Ilo miertelnych wypadkw nie jest moe nawet wiksza ni kiedy w wojnach plemiennych czy podczas wypasania owiec, lecz za to s one chyba jeszcze bardziej bezsensowne. Plemi Inuitw przechodzi obecnie podobn niebezpieczn przemian. Modzi ludzie, ktrym nie dane ju jest przezywa emocji zwizanych z polowaniem na foki i zastawianiem potrzaskw na niedwiedzie, w samochodach szukaj zarwno ucieczki przed nud, jak i nadziei na jaki wart zachodu cel. yj w Arktyce spoecznoci, ktrych nie czy z reszt wiata aden bity trakt, a ich czonkowie wybudowali wiele mil drg po to tylko, by mc si na nich ciga saniami. W Arabii Saudyjskiej rozpuszczeni potomkowie naftowych szejkw uwaaj wycigi wielbdw za przeytek, lecz podtrzymuj tradycj ujedajc" nowiutkie cadillaki na bezdroach pusty lub trotuarach Rijadu. Gdy aktywno produkcyjna staje si zbyt monotonna czy mda, rozrywka doda codziennoci nieco smaku. Tyle, e zabiera bdzie coraz wicej czasu i coraz bardziej wyszukanych i sztucznych bodcw bdzie wymaga. S ludzie, ktrzy w konfrontacji z jaowoci wykonywanych zawodw decyduj si na porzucenie obowizkw i szukanie szans na dowiadczenie przepywu gdzie indziej. Wcale nie potrzeba na to mnstwa pienidzy. Bywa, e wietnie wyszkoleni inynierowie porzucaj posady i zmywaj zim naczynia 45

w restauracjach po to, by przez cae lato sta ich byo na wspinaczk. Cae gromady mionikw surflngu koczuj na wszystkich syncych z dobrej fali plaach i obywaj si byle czym po to tylko, by mc wycisn z surfowania tyle przyjemnoci, ile si da. Australijski socjolog Jim Macbeth przeprowadzi rozmowy z dziesitkami marynarzy, ktrzy przez cae lata egluj pomidzy wyspami poudniowego Pacyfiku, a wielu z nich nie ma na wasno niczego poza odzi, w ktr zainwestowali wszystkie yciowe oszczdnoci. Kiedy kocz si pienidze najedzenie czy naprawy, zawijaj do ktrego z portowi imaj si byle zajcia, dopki nie uzupeni zapasw, po czym ruszaj w nastpny rejs. Mogem zrzuci z siebie odpowiedzialno, zerwa z szar monotoni i zakosztowa odrobiny przygody. Musiaem zrobi co ze swoim yciem, a nie tylko wegetowa, mwi jeden z tych wspczesnych argonautw. To bya szansa, aby zrobi w yciu jedn jedyn wielk rzecz; wielk i niezapomnian, dodaje inny. Jeszcze inny uj to tak: Wspczesna cywilizacja wynalaza radio, telewizj, nocne kluby i ca mas mechanicznych rozrywek, ktre drani nasze zmysy i pomagaj uciec od oczywistej nudy, ale rwnie od ziemi, soca, wiatru i gwiazd. eglowanie zwraca nam te zapomniane realia. S ludzie, ktrzy nie zrywaj wprawdzie z zawodem, ale przesuwaj yciowy punkt cikoci z pracy na zajcia czasu wolnego. Pewien zagorzay alpinista okrela radosn dyscyplin wewntrzn towarzyszc temu sportowi jako trening, przygotowujcy do reszty yciowych obowizkw: Jeli wyjdziesz zwycisko z tych potyczek, z potyczek z samym sob (...), wtedy atwiejsze staje si wygranie innych yciowych bitew. A byy biznesmen, ktry zamieszka w grach i zosta ciel, powiedzia: Wiodc ycie w duej zbiorowoci, zarabiaem cikie pienidze, ale ktrego dnia uwiadomiem sobie, e mnie to nie bawi. Nie dowiadczaem przey, dziki ktrym warto y. Zdaem sobie spraw, ze w moim yciu zaburzona jest hierarchia wanoci, e wikszo ycia spdzam w biurze (...). Kolejne lata przelizgiway mi si midzy palcami. Ciesioka sprawia mi przyjemno. Mieszkam w cichym i spokojnym miejscu, prawie co wieczr uprawiam wspinaczk. Myl, e dla mojej rodziny waniejszy jest mj komfort psychiczny i czas, jaki razem spdzamy, ni dobra materialne, jakich im ju nie mog zapewni. Rezygnacja z kariery biznesmena, by zosta ciel, jest przykadem twrczego dostosowania, jakiego niektrym ludziom udaje si dokona w swym yciu. Tak dugo szukaj, dopki nie znajd zajcia, ktre da im sposobno do przeywania uczucia przepywu tak czsto, jak to tylko moliwe. Pozostae opcje wydaj si duo mniej korzystne -zarwno pracoholik, jak i osoba uciekajca na stae w rozrywk zbyt wiele w yciu trac. Wikszo z nas jednak zadowala si szufladkowaniem tego, co robimy, wedug schematu: nudna praca -rutynowa rozrywka. Ciekawego przykadu, jak uczucie przepywu przescza si z pracy w rozrywk, dostarczaj nam Antonella Delie Fave i Fausto Massimini z uniwersytetu w Mediolanie w opracowaniu powiconym pewnej alpejskiej spoecznoci. Badacze ci rozmawiali z czterdziestoma szecioma czonkami rozgazionej rodziny z Pont Trentaz, grskiej wioski, oddalonej od wszelkich ludzkich siedzib, ktrej mieszkacy maj wprawdzie samochody i telewizory, ale nadal zajmuj si tym, czym dawniej, to znaczy wypasem byda, pielgnowaniem sadw i obrbk drewna. Psychologowie poprosili przedstawicieli trzech pokole o 46

okrelenie, kiedy i w jaki sposb dowiadczaj uczucia przepywu. Wyniki ukazuje poniszy wykres. Rozkad czynnoci bdcych rdem doznania przepywu w trzypokoleniowej rodzinie z Pont Trentaz w dolinie Gressoney we Woszech

Najstarsze pokolenie najczciej zgaszao doznawanie tego uczucia i w wikszoci wypadkw miao ono zwizek z prac - niwami, napraw stodoy, pieczeniem chleba, dojeniem krw, upraw ogrdka. Przedstawiciele redniego pokolenia, osoby w wieku od czterdziestu do szedziesiciu lat, twierdzili, e dowiadczaj przepywu w jednakowym stopniu podczas pracy i podczas rozrywek, takich jak ogldanie filmw, wyjazdy na wakacje, czytanie ksiek czy jedenie na nartach. W najmodszym pokoleniu zarysoway si za schematy dokadnie odwrotne do tych, ktre widoczne byy w pokoleniu dziadkw: wnukowie najrzadziej zgaszali doznanie przepywu, a jeli ju go dowiadczali, to jego rdem bya raczej rozrywka. Do najpopularniejszych sposobw spdzania wolnego czasu zaliczay si: taniec, wycigi motocyklowe i ogldanie telewizji. (Wykres powyszy nie pokazuje siy doznania przepywu, jakie zgaszay poszczeglne grupy, lecz jedynie procentow relacj pomidzy prac a odpoczynkiem jako rdami tego uczucia). Nie wszystkie rnice midzypokoleniowe, jakie uwidoczniy si w spoecznoci Pont Trentaz, byy konsekwencj przemian spoecznych. Cz z nich jest przejawem normalnych schematw rozwojowych, typowych dla wszystkich pokole - modzi ludzie zawsze maj wiksz skonno do szukania rozrywki i podniety w sztucznie stwarzanych sytuacjach ryzyka. Nie ulega chyba jednak wtpliwoci, e owe normalne skdind rnice ogromniej w zbiorowociach podlegajcych spoecznej i ekonomicznej transformacji. Wszdzie tam stwierdza si, i podczas gdy starsze pokolenie 47

nadal znajduje sens i zadowolenie w tradycyjnych, przysparzajcych wymiernych korzyci zajciach, dzieci i wnuki -znuone tym, co postrzegaj jako mao istotny moz - szukaj ucieczki przed entropi psychiczn w rozrywce. W Stanach Zjednoczonych spoecznociami, ktrym udao si zachowa czno pomidzy prac a uczuciem przepywu, s wsplnoty amiszw i meno-nitw. W ich codziennych zajciach gospodarskich trudno wyznaczy moment, kiedy koczy si praca, a zaczyna odpoczynek. Wikszo uprawianych przez nich zaj rekreacyjnych -takich jak tkactwo, stolarka, piew, lektura -ma cakiem oczywisty wymiar uytkowy, zarwno w sensie materialnym, jak spoecznym czy duchowym. Osignicie to jednak okupione zostao pozostawaniem przez te spoecznoci w stanie przywodzcym na myl zatopione w bursztynie owady - zatrzymaniem si na pewnym etapie rozwoju technologicznego i duchowego, do osobliwym z dzisiejszego punktu widzenia. Czy jest to jedyny sposb na zachowanie jednoci pomidzy radoci a poytkiem z naszej egzystencji? Czy moliwe byoby odkrycie na nowo takiego stylu ycia, ktry czyby te wartoci, nie wymagajc zbaczania ze cieki nieprzerwanych przemian ewolucyjnych? Aby najlepiej wykorzysta wolny czas, trzeba powici mu tyle samo pomysowoci i uwagi, ile powicamy pracy. Nauczy si aktywnego wypoczynku, ktry sprzyja rozwojowi jednostki, wcale nie jest atwo. W przeszoci racj bytu czasu wolnego byo to, i stwarza on okazj do eksperymentowania i rozwijania umiejtnoci. Prawd mwic, zanim nauka i sztuka ulegy profesjonalizacji, znaczna cz odkry naukowych, dzie poetyckich, malarskich czy muzycznych powstaa w chwilach wolnych od pracy. Johann Gregor Mendel, twrca genetyki, by przyrodnikiem-amatorem. Podobnie, to osobiste zainteresowania, nie za obowizki zawodowe, kazay Beniaminowi Franklinowi szlifowa soczewki i eksperymentowa z odgromnikami. Emily Dickinson stworzya swoje najpikniejsze wiersze, chcc zaprowadzi ad we wasnym yciu. Dzi uwaamy, e jedynie profesjonalici zajmuj si podobnymi sprawami, a amatorzy naraaj si na drwiny, ilekro zapuszcz si w rejony zastrzeone dla specjalistw. Lecz to amatorzy wanie ci, ktrzy kochaj to, co robi - czyni swoje ycie, a take ycie innych ludzi, radoniejszym i ciekawszym. Lecz nie tylko jednostki wybitne potrafi twrczo spoytkowywa wolny czas. Wszystkie wytwory ludowego rzemiosa i folkloru - pieni, tkaniny, wyroby garncarskie i snycerskie, ktre nadaj kadej kulturze pitno niepowtarzalnoci - s przejawem pragnienia zwykych ludzi, by w chwilach wolnych od pracy i troski o codzienne potrzeby da wyraz swym najlepszym umiejtnociom. Trudno sobie doprawdy wyobrazi, jak szary i smutny byby wiat, gdyby nasi przodkowie, miast traktowa czas wolny jako sposobno do poszukiwania pikna i zgbiania wiedzy, oddawali si wycznie biernym rozrywkom i bogiemu nierbstwu. Cele zwizane z odpoczynkiem pochaniaj obecnie okoo siedmiu procent caej nieodnawialnej energii, jak zuywamy w postaci elektrycznoci, paliwa, papieru czy metali. Budowa i utrzymanie pl golfowych, druk czasopism, przeloty odrzutowcami do wakacyjnych kurortw, produkcja i rozpowszechnianie programw telewizyjnych, budowa i paliwo zuywane przez wielkie odzie motorowe i wycigi narciarskie wszystko to pochania spor cz wiatowych zasobw surowcowych. Jak na ironi, wielko czerpanej z rozrywki przyjemnoci i radoci zdaje sienie mie wcale zwizku -a jeli tak, to jest to raczej korelacja ujemna -z iloci wydatkowanej na ten cel 48

energii fizycznej. Zajcia wymagajce umiarkowanego wysiku i angaujce przy tym nasze umiejtnoci, wiedz i emocje s rwnie satysfakcjonujce jak te, ktre nie mog si oby bez mnstwa specjalistycznego sprztu i dostarczania duej iloci energii z zewntrz, zamiast wydatkowania wasnej energii psychicznej. Mia rozmowa, uprawianie ogrdka, czytanie poezji czy ochotnicza praca w szpitalu sprawiaj co najmniej tyle samo przyjemnoci, ile czynnoci pochaniajce dziesiciokrotnie wicej nakadw. I tak, jak jako ycia osobistego zaley w znacznej mierze od sposobu wykorzystania wolnego czasu, tak jako spoeczestwa jako caoci pozostaje w cisym zwizku z tym, co jego czonkowie robi w ramach odpoczynku. ycie w podmiejskich osiedlach moe wydawa si tak przygnbiajco miakie dlatego, i s powody, by sdzi, e za imponujcymi fasadami, w otoczeniu szmaragdowych trawnikw nie dzieje si zgoa nic ciekawego. S takie kraje, w ktrych ma si wraenie, e nawet czonkowie elit spoecznych nie interesuj si zbytnio niczym poza pienidzmi, wasn rodzin, mod, wakacjami i plotkami. Ale s te na wiecie takie miejsca, gdzie emerytowani urzdnicy pasjonuj si poezj klasyczn lub kolekcjonuj cymelia, a rolnicy po pracy oddaj si muzykowaniu albo spisuj histori swych wiosek, podtrzymujc tym samym i wzbogacajc najlepsze tradycje przodkw. Mona stwierdzi, e zarwno na poziomie spoecznym, jak i indywidualnym, nawyki spdzania wolnego czasu s zarazem przyczyn i skutkiem. Gdy w jakiej grupie spoecznej dotychczasowy styl ycia zaczyna trci myszk, praca staje si nuc rutyn, a odpowiedzialno za innych traci znaczenie, cakiem moliwe, e na plan pierwszy stopniowo wysunie si rozrywka. A gdy zbiorowo zbytnio polega na rozrywce, niewykluczone, e wwczas mniej energii psychicznej pozostanie na twrcze zmagania z technologicznymi i ekonomicznymi wyzwaniami, ktre nieuchronnie j czekaj. Na przekor moe zakrawa, e bijemy na alarm w czasach, gdy przemys rozrywkowy w Stanach Zjednoczonych odnosi tak spektakularne sukcesy. Muzyka, filmy, moda, telewizja przynosz ogromne dochody, spywajce ze wszystkich stron wiata. Wypoyczalnie kaset wideo wyrastaj jak grzyby po deszczu na kadym niemal rogu, co przyczynia si do spadku bezrobocia. Nasze dzieci wzoruj si na telewizyjnych osobowociach, nasz wiadomo wypeniaj informacje o poczynaniach sportowcw i gwiazd filmowych. C szkodliwego moe by w tych wszystkich sukcesach? Jeliby ocenia te tendencje jedynie z punktu widzenia ich wymiaru finansowego, nie byoby w tym wszystkim nic zego. Gdyjednak wemiemy pod uwag dugofalowe skutki uzalenienia caych pokole od biernych form spdzania wolnego czasu, w sielankowy obraz nabierze z pewnoci do ponurych barw. Jak unikn niebezpieczestwa polaryzacji ycia na bezsensown - bo narzucon - prac i bezsensown - bo bezcelow - rozrywk? Jednym z moliwych rozwiza jest postawa twrcza, ktrej przykady staraem si przytoczy. Dla takich ludzi praca i rozrywka s ze sob nierozerwalnie zczone, podobnie jak to byo kiedy, w spoecznociach hodujcych tradycyjnemu sposobowi ycia. Lecz im jednoczenie udao si unikn zastygnicia w jakim okrelonym momencie historii. Korzystajc z najlepszych wzorcw zarwno przeszoci, jak i wspczesnoci, odkrywaj lepsze style bycia na przyszo. Jeli potrafimy korzysta z ich dowiadcze i uczy si od nich, nie musimy lka si wolnego czasu. Praca moe si sta rwnie przyjemna jak rozrywka, a kiedy poczujemy potrzeb oderwania si od niej, rozrywka dostarczy nam prawdziwego odpoczynku, a nie ogupienia. 49

Jeli okae si jednak, e dla kogo praca to zo konieczne, naley chocia postara si o to, by czas wolny od niej stwarza realn sposobno dowiadczania uczucia przepywu. Drog do tego jest zgbienie wasnego potencjau oraz moliwoci drzemicych w otoczeniu. Na szczcie wiat peen jest rzeczy ciekawych. Jedynie brak wyobrani lub energii moe by dla nas przeszkod. Gdyby nie one, kady z nas miaby szans zosta poet lub kompozytorem, wynalazc lub odkrywc, uczonym, naukowcem, artyst lub kolekcjonerem. Zwizki z innymi a jako ycia Niemal pewne, e gdy bdziesz si zastanawia nad przyczynami wasnych najlepszych czy najgorszych nastrojw, pomylisz o innych ludziach. Twj kochanek lub partner moe sprawi, e poczujesz si wspaniale, moe te drani ci i przygnbia; dzieci to bogosawiestwo, ale i cierpienie; jedno sowo z ust szefa moe ci uskrzydli lub uziemi. Ze wszystkich na szych codziennych zaj najbardziej nieprzewidywalne s kontakty z innymi towarzyszce im emocje ulegaj raptownym wahaniom: od uniesienia po apati, niepokj, zobojtnienie i znudzenie. Znaczenie tych kontaktw dla naszej psychiki sprawio, e klinicyci pokusili si nawet o opracowanie specjalnej techniki psychoterapeutycznej, opierajcej si na maksymalizacji przyjemnych dozna pyncych z interakcji z innymi ludmi. W kadym razie nie ulega wtpliwoci, e dobre samopoczucie jednostki jest cile zestrojone z jej stosunkami z otoczeniem oraz e nasza wiadomo ywo reaguje na informacj zwrotn otrzymywan od innych ludzi. Sara, jedna z uczestniczek naszych bada przy uyciu MPD, siedziaa samotnie w kuchni, jada niadanie i czytaa gazet, kiedy w sobot rano, dziesi po dziewitej, odezwa si jej pager. Na siedmiostopniowej skali, na ktrej cyfr jeden oznaczono smutek, cyfr siedem za - poczucie wielkiego szczcia, zakrelia pi. Kiedy o jedenastej trzydzieci zabrzmia kolejny sygna, nadal bya sama, palia papierosa i rozmylaa ze smutkiem o przeprowadzce syna do innego miasta; jej poczucie szczcia spado na skali do trzech. 0 pierwszej po poudniu, cigle w samotnoci, odkurzaa pokj; w kwestionariuszu zaznaczya jedynk. Ale ju o drugiej trzydzieci, kiedy pywaa z wnukami w basenie za domem, czua, e osiga maksimum. Jednak w nieca godzin pniej, gdy wygrzewa si w socu i prbuje czyta ksik, a jej wnuki ochlapuj j wod, poziom szczcia ponownie spada do poziomu dwa. Synowa powinna krcej trzyma te urwisy", zapisaa w kwestionariuszu. W cigu dnia, kiedy mylimy o rnych ludziach i wchodzimy z nimi w kontakty, nasze nastroje podlegaj cigym wahaniom.

W wielu czciach wiata ludzie bywaj zaleni od kontekstw spoecznych w znacznie wikszym stopniu, ni si to dzieje na stechnicyzowanym Zachodzie. My wierzymy, e naley jednostce pozwoli na swobodny rozwj wasnego potencjau i co najmniej od czasw Rousseau uwaamy spoeczestwo za wredn przeszkod na drodze do penego szczcia. Natomiast ; tradycyjne, zwaszcza azjatyckie, pogldy gosiy, e jednostka jest niczym, dopki nie zostanie uksztatowana i uszlachetniona poprzez kontakty z innymi ludmi. Najoczywistszych przykadw takiego podejcia dostarczaj Indie. W klasycznej kulturze hinduskiej zadano sobie 50

wiele trudu, aby ycie wszystkich czonkw spoeczestwa, od niemowlctwa po staro, speniao wymogi stosownego ideau zachowa. Hindus jest produktem cigu wiadomych i przemylanych wydarze zbiorowych. Wydarzenia te zw si samskaras, czyli rytuay cykli yciowych, i odgrywaj, przez sw przymusowo, zasadnicz rol w yciu kadego mieszkaca Indii, pisze Lynn Hart. Samskaras pomagaj ksztatowa zarwno dzieci, jak i dorosych, dostarczajc im regu postpowania na kadym kolejnym etapie ycia. Jak na wp artobliwie napisa hinduski psychoanalityk Sadhir Kakar, samskaras to waciwe obrzdki we waciwym czasie: Konceptualizacja cykli ludzkiego ycia, jawicych si jako cig kolejnych etapw, z ktrych kady posiada swe niepowtarzalne ,,zadania "Jest gboko zakorzenionym elementem tradycyjnej myli hinduskiej, a jedn z gwnych si napdowych tych rytuaw jest stopniowe wczanie dziecka w spoeczno dorosych, odbywajce si w takt ceremonii samskaras, ktre przenosz je ze wiata pierwotnej symbiozy z matk w wiat penego uczestnictwa wyciu spoecznoci. Proces socjalizacji ksztatuje jednak nie tylko zachowania, ale take, zgodnie z oczekiwaniami i deniami kultury, modeluje wiadomo kadego z nas. Sprawia, e czujemy wstyd, gdy inni widz nasze poraki, i uczy nas poczucia winy, gdy uwiadamiamy sobie, e ich zawiedlimy. I tu take istniej ogromne midzykulturowe rnice, dotyczce stopnia uzalenienia jednostek od zinternalizowanych oczekiwa spoecznych. Japoczycy na przykad maj w swym repertuarze jzykowym kilka rnych okrele subtelnych odcieni zalenoci, obowizku i odpowiedzialnoci, ktrych nie sposb przetumaczy na angielski; poniewa rodowisko kulturowe nie wymagao od nas dowiadczania tego typu uczu, nie wyksztacilimy zatem stosownych poj. Wedug Shintaro Ryu, spostrzegawczego japoskiego dziennikarza, typowy Japoczyk pragnie poda tam, dokd podaj inni; nawet kiedy idzie na pla, skrztnie unika pustych miejsc, wybierajc raczej takie, gdzie ludzie stoczeni s jak ledzie w beczce. Nietrudno dostrzec, dlaczego jestemy tak bardzo uwikani -zarwno psychicznie, jak i fizycznie -w nasze rodowisko spoeczne. Nawet nasi dalecy krewni, mapy czekoksztatne zamieszkujce afrykask dungl i sawann, nauczyy si, e dugo nie poyj, jeli nie zostan zaakceptowane przez grup; osamotniony pawian szybko pada upem lamparta czy hieny. Nasi przodkowie z kolei dawno ju temu uwiadomili sobie, e bdc zwierztami spoecznymi, s uzalenieni od grupy nie tylko ze wzgldu na wasne bezpieczestwo, ale rwnie po to, by uczy si rozkoszy ycia. Wywodzce si z greki sowo idiota" oznaczao pierwotnie kogo, kto y w samotnoci. Niegdy zakadano zatem, i kto odcity od kontaktw spoecznych nie mg zachowa umysowej sprawnoci. W istniejcych wspczenie spoeczestwach przedpimiennych wiedza ta jest tak gboko zakorzeniona, e kto, kto z wasnej woli izoluje si od spoecznoci, uwaany jest za zaprzedanego siom nieczystym, nikt normalny bowiem tak by nie postpi. Ze wzgldu na doniose znaczenie kontaktw spoecznych dla zdrowia psychicznego, warto zrozumie mechanizm ich oddziaywania i nauczy sieje wykorzystywa dla wasnego poytku, by mc czerpa z nich dowiadczenia pozytywne i unika negatywnych. Podobnie jak w innych dziedzinach ycia, tak i w sferze interakcji spoecznych nie mona spodziewa si darmowych korzyci. Konieczne jest wydatkowanie pewnej iloci energii psychicznej, by przynioso to dobre plony. W przeciwnym razie grozi nam, e popadniemy w 51

tarapaty Sartre'owskiego bohatera powieci Bez wyjcia, ktry odkry, e pieko to inni ludzie. Relacje z otoczeniem, ktrych efektem jest zaprowadzenie w wiadomoci adu, nie za psychiczna entropia, winny spenia przynajmniej dwa warunki. Po pierwsze, musi istnie choby czciowa zgodno midzy naszymi celami a celami osoby lub osb z naszego otoczenia. Zwykle jest to do trudne, gdy kady z uczestnikw interakcji dba o wasne interesy; mimo to, w wikszoci wypadkw i przy odrobinie dobrej woli moliwe jest dostrzeenie choby do pewnego stopnia wsplnych celw. Po drugie, niezbdnym warunkiem pomylnych stosunkw z innymi jest gotowo do okazania zainteresowania potrzebami drugiej osoby, bd osb. I nie jest to atwym zadaniem, zwaywszy, e energia psychiczna naley do najcenniejszych zasobw, ktrymi dysponujemy, i raczej nie mamy jej w nadmiarze. Kiedy jednak te warunki zostan spenione, tworzy si atmosfera sprzyjajca najcenniejszej korzyci z przebywania z innymi ludmi - mamy szans na doznanie uczucia przepywu. Najprzyjemniejsze odczucia towarzysz zwykle kontaktom z przyjacimi. Dotyczy to zwaszcza ludzi modych (pokazuje to zamieszczony dalej wykres), ale jest prawdziwe rwnie i w wieku pniejszym. W towarzystwie przyjaci ludzie zazwyczaj czuj si szczliwsi i maj silniejsz motywacj do dziaania, i to bez wzgldu na rodzaj wykonywanego zajcia. Nawet uczenie si czy domowe prace porzdkowe - przygnbiajce, gdy wykonywane s w samotnoci lub wsplnie z czonkami rodziny -wsplnie z przyjacimi staj si dowiadczeniami przyjemnymi. Nietrudno zgadn, czemu tak si dzieje: kiedy przebywamy z przyjacimi, mamy niemal idealne warunki do przeycia satysfakcjonujcych interakcji. Wybieramy tych wanie, nie za innych ludzi, gdy postrzegamy ich cele jako zblione do naszych, a stosunki midzy nami ukadaj si na zasadach rwnoci. Przyja - z definicji - ma dostarcza wzajemnych korzyci, bez adnych zewntrznych ogranicze, ktre mog prowadzi do wyzysku jednej ze stron. Przyja nie jest te zjawiskiem statycznym -wci dostarcza nowych emocjonalnych i intelektualnych bodcw, dziki ktrym uczucie nie przeradza si w znudzenie czy zobojtnienie. Stale prbujemy nowych rzeczy, form aktywnoci, wsplnych przedsiwzi, przyswajamy nowe postawy, idee, wartoci; poznajemy naszych przyjaci coraz lepiej i zywamy si z nimi. Podczas gdy wikszo zaj bdcych rdem uczucia przepywu zapewnia przyjemno do krtkotrwa, poniewa wyzwania, jakie stawiaj, szybko ulegaj wyczerpaniu, przyjaciele przez cae ycie dostarczaj nam nieustajcych podniet. Dziki temu moe rosn nasza sprawno emocjonalna i intelektualna. Ten idea rzadko jednak udaje si osign. Miast sprzyja rozwojowi, przyja dostarcza czsto tylko bezpiecznego kokonu, w ktrym nasz wizerunek same go siebie znajduje schronienie. To do niej uciekamy zwykle od koniecznoci denia do jakichkolwiek zmian. Powierzchowna przyjacielsko rwienikw z modzieowych paczek, bywalcw klubw i kawiar, czonkw stowarzysze zawodowych i kolesiw od kielicha daje kojce poczucie przynalenoci do grupy ludzi podobnych do nas, nie wymagajc w zamian wikszego wysiku czy rozwoju. Charakterystyk te go trendu przedstawia wykres 3., ktry pokazuje, e w towarzystwie przyjaci poziom koncentracji jest znacznie niszy ni w samotnoci -najwyraniej wysiek psychiczny rzadko towarzyszy typowym kontaktom przyjacielskim.

52

Zmiany jakoci dowiadcze nastolatkw w rnych kontekstach spoecznych

Punkt O" na tym wykresie to przecitna warto okrelonej emocji czy odczucia na przestrzeni tygodnia. Poczucie szczcia i poczucie siy s w samotnoci duo sabsze od przecitnego, a znacznie silniejsze w towarzystwie przyjaci; to samo dotyczy motywacji. Podobne wyniki uzyskano we wszystkich badaniach MPD z rnymi grupami wiekowymi, w USA i w innych krajach.

Przyja moe te okaza si destrukcyjna, kiedy osoba nie pozostajca z nikim w bliskim zwizku zacznie cakowicie polega na podobnych sobie odszczepiecach" i u nich szuka emocjonalnego wsparcia. Wielkomiejskie gangi, grupy modocianych przestpcw i ugrupowania terrorystyczne skadaj si gwnie z osobnikw, ktrzy -czy to z wasnej winy, czy z winy okolicznoci - nie znaleli dla siebie niszy w adnej spoecznoci i tylko przed podobnymi sobie mog potwierdzi wasn tosamo. W takich wypadkach mamy rwnie do czynienia z rozwojem jako skutkiem kontaktw midzyludzkich, tyle tylko, e w odczuciu wikszoci ludzi jest to rozwj patologiczny, nowotworowy". W porwnaniu jednak z wszystkimi innymi podstawowymi elementami rodowiska spoecznego przyja oferuje zarwno najbardziej satysfakcjonujce emocjonalnie konteksty tu i teraz", jak i najlepsze sposobnoci rozwoju wasnego potencjau w duszej perspektywie czasowej. Dzisiejszy styl ycia nie sprzyja jednak podtrzymywaniu przyjani. W spoeczestwach yjcych bardziej tradycyjnie czowiek do kresu swych dni pozostaje w kontakcie z przyjacimi, ktrych zdoby jeszcze w dziecistwie. Lecz ju we wspczesnych Stanach Zjednoczonych dua mobilno geograficzna i rodowiskowa prawie to uniemoliwia. Nasi przyjaciele ze szkoy redniej nie s ju tymi samymi ludmi, ktrych znalimy ze szkolnej awy, w college'u przyjanie ulegaj ponownemu przetasowaniu. Pniej zmienia si posad za posad, przeprowadza z miasta do miasta i z wiekiem takie przelotne 53

przyjanie staj si coraz bardziej powierzchowne. Brak prawdziwych przyjaci jest jedn z gwnych bolczek, na ktre uskaraj si ludzie przechodzcy kryzys emocjonalny drugiej poowy ycia. Inn, cho rwnie czst przyczyn narzeka jest brak satysfakcjonujcych zwizkw seksualnych. Jedn z kulturowych zdobyczy naszego stulecia stao si ponowne odkrycie wagi dobrego seksu" w yciu. Lecz jak to czsto bywa, wahado wychylio si zbyt mocno - seksualno ulega wyobcowaniu, oderwaniu od reszty ludzkiej egzystencji i upowszechni si z gruntu bdny pogld, jakoby spore dawki seksu same w sobie mogy uczyni nas szczliwymi. Rnorodno i czsto kontaktw seksualnych bior gr nad gbi i intensywnoci zwizkw. Na ironi zakrawa, e w tej kwestii tradycyjne nauki kociow blisze s pogldom naukowym, ni nowomodne przekonania przecitnych ludzi. Podejcie ewolucyjne potwierdza bowiem, i pierwotnym zadaniem seksualnoci jest prokreacja oraz stworzenie (dla dobra potomstwa) wizw pomidzy par rodzicielsk. Nie oznacza to, oczywicie, e s to jedyne racje bytu seksu. Adaptacyjn funkcj kubeczkw smakowych, na przykad, jest odrnienie ywnoci nadajcej si do jedzenia od zepsutej, a z czasem przecie rozwinlimy skomplikowane gusty kulinarne, podstaw ktrych stay si subtelne niuanse smakowe. Tak wic, bez wzgldu na to, jakie byy pierwotne przyczyny tego, e seks sprawia przyjemno, zawsze moe on suy stwarzaniu nowych moliwoci wzbogacenia naszego ycia. Tak samo jednak jak obarstwo, ktre nie ma nic wsplnego z godem i jest zachowaniem nienaturalnym, obsesje seksualne, rozmijajce si z tak gboko ludzkimi potrzebami, jak potrzeba intymnoci, troskliwoci, powiecenia, s czym anormalnym. Kiedy miali pionierzy wyzwolenia instynktw nawoywali do uprawiania wolnej mioci sdzc, e jest to droga do wyzwolenia caego spoeczestwa, nie przyszo im zapewne do gowy, e po pwieczu seks wykorzystywany bdzie przy sprzeday dezodorantw i napojw gazowanych. Zgodnie z ponurym spostrzeeniem Herberta Marcuse'a i paru innych osb, Eros skazany jest na takie czy inne wykorzystywanie, bo drzemie w nim zbyt silna energia, by koci lub pastwo nie dyy do jej zawaszczenia. A jeli nie one, to na pewno uczyni to przemys reklamowy. W przeszoci seksualno bya tumiona, zwizana z ni energia psychiczna moga wic by kanalizowana i spoytkowywana na inne uyteczne cele. Dzi promuje si seksualno po to, by ludzie kierowali sw energi psychiczn na konsumpcj, dajc im zudzenie seksualnego spenienia. We wszystkich tych przypadkach energia, ktrej owocem mogaby si sta najgbsza i najbardziej osobista rado, ulega zawaszczeniu i manipulacji. Co zatem pozostaje nam czyni? Podobnie jak w innych dziedzinach ycia, decyzj musimy podj samodzielnie, uwiadomiwszy sobie, co mamy do stracenia oraz komu zaley na manipulowaniu nasz seksualnoci i dlaczego. Moe wwczas zdamy sobie rwnie spraw z tego, jak bardzo czua to sfera egzystencji i jak atwo tu o naduycia. Jest to prawda do uniwersalna: w mojej czci Gr Skalistych opowiada si, e kojoty wysyaj czasem samic w rui, aby wabia niczego nie podejrzewajce psy w zasadzk zastawian przez kojocie stado. Kiedy jednak uwiadomimy sobie sw podatno na zranienie w sferze seksualnej, grozi nam, e popadniemy w przeciwn skrajno i zaczniemy paranoicznie si seksu obawia. Tymczasem ani celibat, ani rozpusta nie le raczej w naszym interesie; liczy si to, jak 54

chcemy pokierowa naszym yciem i jak rol do odegrania przeznaczylimy w nim seksualnoci.

Chcc zrekompensowa sobie, choby czciowo, trudnoci ze znalezieniem przyjaci Amerykanie, odkryli now moliwo: zaprzyjani si z rodzicami, wspmaonkiem lub wasnymi dziemi. W europejskiej tradycji mioci dworskiej przyja maonkiem" to niemal oksymoron. W czasach gdy maestwa peniy gwnie funkcje aliansw ekonomicznych i politycznych, a dzieci, ze wzgldu na dziedziczenie i pozycj spoeczn, byy cakowicie od rodzicw uzalenione, brakowao sprzyjajcych warunkw dla rwnoci i wzajemnoci, tak nieodzownych dla przyjani. Jednak na przestrzeni ostatnich kilku pokole rodzina przestaa by funkcj ekonomicznej koniecznoci. A im mniej jestemy od niej zaleni materialnie, tym bardziej moemy doceni pynce z niej dobrodziejstwa w dziedzinie emocjonalnej. Z tego wzgldu wspczesna rodzina, ze wszystkimi jej problemami, stwarza nowe moliwoci dowiadczania optymalnych przey, o jakie kiedy byo w niej raczej trudno. Dopiero w ostatnich dziesicioleciach uwiadomilimy sobie, e wyobraenie o rodzinie, pielgnowane przez nas co najmniej od czasw wiktoriaskich, to tylko jedno z wielu moliwych rozwiza. Wedug historyka Le Roy Laduriego francuska rodzina chopska schyku redniowiecza skadaa si ze wszystkich tych, ktrzy mieszkali pod jednym dachem i razem spoywali posiki. W jej skad wchodziy zatem nie tylko osoby poczone wizami krwi, ale take parobkowie i rozmaici ludzie przypadkowi, ktrzy przybkali si w poszukiwaniu pracy i w gospodarstwie znaleli schronienie. Najwyraniej nie czyniono pomidzy nimi wielkich rozrnie. Spokrewnieni czy nie, wszyscy naleeli do tej samej wsplnoty, zwanej domus (od nazwy murowanej budowli z kamienia) i miao to duo wiksze znaczenie ni wizy krwi. Tysic lat wczeniej stosunki panujce w rzymskiej rodzinie wyglday zupenie inaczej : tam patriarcha rodu mia prawo nawet zabi swego potomka, gdy ten mu si nie podoba, a wizy krwi znaczyy prawie tyle samo, ile w dziewitnastowiecznych rodzinach arystokratycznych. Podobne przemiany mona obserwowa w obrbie tej samej tradycji kulturowej. Antropolodzy odsonili przed nami ogromn rnorodno sposobw organizacji rodziny - od niezmiernie rozbudowanych hawajskich klanw, w ktrych kada starsza kobieta uwaana Jest za matk'' kadego z modszych czonkw zbiorowoci, po rozmaite struktury poligamiczne i poliandryczne. Wszystko to sprawia, e rozpad scentralizowanego modelu rodziny (dzi w USA wskanik rozwodw wynosi 50 procent, a wikszo dzieci wychowuje si w rodzinach niepenych, zwykle pozbawionych ojca, lub nowo zaoonych) postrzegamy raczej niejako tragedi, lecz jako normalne przejcie do nowych form, dostosowanych do zmieniajcych si warunkw spoecznych i ekonomicznych. Do gosu dochodzi czasem nawet pogld do skrajny, jakoby rodzina bya instytucj przestarza i szkodliw, skazan na wymarcie. Cakiem przeciwnego zdania s konserwatyci, ktrzy postawili sobie za cel podtrzymywanie wartoci rodzinnych", czyli powrt do konwencjonalnych wzorw, propagowanych chociaby w telewizyjnych serialach obyczajowych z lat pidziesitych. Po czyjej stronie ley racja? Wydaje si, e oba stanowiska s do pewnego stopnia uzasadnione, lecz jednoczenie obie strony sporu myl si, przyjmuj bowiem nieelastyczne podejcie do ewoluujcych schematw. 55

Przecie z jednej strony obud byoby dowodzi, i kiedykolwiek istnia idealny model rodziny, i e moemy przy nim pozosta, gdy reszta ycia spoecznego ulega przemianom. Z drugiej za - takim samym bdem jest twierdzi, i zdrowy system spoeczny moe istnie bez emocjonalnego wsparcia i wzmocnienia, jakie tylko rodzice zdolni s zapewni swoim dzieciom. Bez wzgldu na rnorodno form, ktre przybiera rodzina, niezmienny pozostaje fakt, e jej trzon stanowi dwoje dorosych osobnikw pci przeciwnej, przyjmujcych odpowiedzialno za siebie nawzajem i za wasne potomstwo. Wanie dlatego maestwo jest we wszystkich spoecznociach instytucj tak skomplikowan. Pertraktacje je poprzedzajce, obejmujce szczegowe ustalenia wielkoci posagu oraz ceny narzeczonej, miay na celu zagwarantowanie, e narodzone z tego zwizku dzieci nie stan si ciarem dla ogu obywateli. Niemal wszdzie obowizywaa te zasada, e rodzice i krewni pastwa modych brali na siebie wspodpowiedzialno za utrzymanie i wychowanie potomstwa modych maonkw, zarwno w sensie materialnym, jak i przez przyuczanie ich do penienia rl spoecznych i nauczenie szacunku dla obowizujcych w zbiorowoci zasad. Jak dotd, adne pastwo - ani Zwizek Sowiecki, ani Izrael, ani komunistyczne Chiny - nie zdoao wyrugowa rodziny i zastpi jej jak inn instytucj spoeczn. Na najwiksz ironi naszych czasw zakrawa, e przy wszystkich swoich dobrych chciach liberalny kapitalizm doprowadzi do znacznie powaniejszego osabienia instytucji rodziny, ni kiedykolwiek zdoay to uczyni wszystkie poprzednie formacje, nie proponujc w zamian nic innego. Wpyw stosunkw rodzinnych na jako ycia jednostki jest tak doniosy, e nie daoby si tego spisa na woowej skrze. Problemy te stay si tematem wielu dzie literackich, od Krla Edypa poczwszy, poprzez Hamleta i Pani Bovary, po Podanie w cieniu wizw. Stosunki w rodzinie wpywaj na jako dowiadcze kadego z jej czonkw w odmienny sposb. Ojcowie, matki i dzieci reaguj na to samo wydarzenie inaczej, zgodnie z tym, jak postrzegaj konkretn sytuacj oraz na podstawie swych wczeniej szych dowiadcze. Znacznie upraszczajc, mona by rzec, i w sferze emocji, ktre przeywamy w cigu dnia, rodzina funkcjonuje na zasadzie koa zamachowego. Nastroje, jakim podlegamy w domu, rzadko dorwnuj si temu, co odczuwamy, przebywajc z przyjacimi, ale te nieczsto s rwnie kiepskie jak w samotnoci. Jednoczenie, to w domu mamy najlepsz sposobno, by wzgldnie bezpiecznie rozadowa nagromadzone emocje. Jednym ze smutnych tego dowodw s przypadki przemocy w rodzinach patologicznych. W zakrojonych na szerok skal badaniach dynamiki rodzin z wykorzystaniem MPD Reed Larson i Mary-se Richards wykryli kilka interesujcych prawidowoci. Na przykad, gdy oboje rodzice pracuj zawodowo, mowie wykazuj zwykle niskie nastrj e w pracy, w domu za ulegaj one poprawie. Z onami natomiast rzecz ma si dokadnie przeciwnie, po powrocie z pracy musz one stawi czoo domowym obowizkom, i to wanie sprawia, e przebieg krzywej samopoczucia jest w ich wypadku cakiem odmienny. Wbrew oczekiwaniom jednak, wicej awantur zdarza si w rodzinach, w ktrych panuje emocjonalna blisko; w rodzinie dysfunkcyjnej rodzice i dzieci, zamiast si kci, staraj si nawzajem unika. Nawet wspczenie istniej pomidzy czonkami rodziny znaczne rnice zwizane bezporednio z pci: nastrj ojca 56

silnie wpywa na pozostaych czonkw rodziny, a nastrj dzieci na matk, nastrj matki nie ma za wikszego wpywu na adnego z czonkw rodziny. Ponadto, okoo czterdziestu procent ojcw i tylko niespena dziesi procent matek twierdzi, i sukcesy ich nastoletnich pociech poprawiaj im nastrj, podczas gdy czterdzieci pi procent matek i zaledwie dwadziecia procent ojcw przyznaje, i dobry nastrj dzieci ich samych wprawia rwnie w dobry nastrj. Najwyraniej mczyzn nadal bardziej obchodzi to, co ich dzieci robi, a kobiety -jak dzieci si czuj, stosownie zreszt do rl przypisywanych kadej z pci. Wiele napisano o tym, jak funkcjonuj rodziny, i wszyscy zgodni s co do tego, e te z nich, ktre wspieraj emocjonalny dobrostan oraz rozwj swych czonkw, cz dwie przeciwstawne niemal cechy -dyscyplin ze spontanicznoci, jasno okrelone reguy postpowania z wolnoci, wysokie oczekiwania ze szczodr mioci. Optymalny system rodzinny to rodzina rozbudowana, wielopokoleniowa, taka bowiem sprzyja rozwojowi niepowtarzalnoci jednostki, a jednoczenie midzy jej czonkami wytwarza si sie wizi emocjonalnych. Reguy i dyscyplina konieczne s do uniknicia nadmiernych strat energii psychicznej podczas ustalania, co mona, a czego nie mona - na przykad, do ktrej godziny wolno dzieciom przebywa poza domem, kiedy powinny odrabia lekcje, kto ma zmywa naczynia... i tak dalej. Zaoszczdzon w ten sposb energi psychiczn kady z czonkw rodziny moe skierowa na realizacj wasnych celw. Jednoczenie kady z nich wie, e w razie potrzeby zawsze moe skorzysta ze wsplnych zasobw energetycznych rodziny. Dorastanie w rozbudowanej, wielopokoleniowej rodzinie stwarza dzieciom sposobno zdobywania i doskonalenia umiejtnoci oraz rozpoznawania stojcych przed nimi zada, dziki czemu zyskuj lepsze przygotowanie do dowiadczania ycia jako rda uczucia przepywu. W naszym spoeczestwie przecitny czowiek okoo jednej trzeciej czasu czuwania spdza w samotnoci -zarwno wiksza, jak i mniejsza dawka osamotnienia rodzi problemy. Nastolatki, ktre stale pozostaj w towarzystwie rwienikw, maj kopoty w szkole i nie nabywaj umiejtnoci samodzielnego mylenia, ci za, ktrzy s zawsze sami, czsto padaj upem przygnbienia i alienacji. Samobjstwa czciej zdarzaj si wrd ludzi, ktrzy ze wzgldu na rodzaj wykonywanej pracy odizolowani s od innych fizycznie (na przykad drwale wyrbujcy lasy na dalekiej pnocy) lub emocjonalnie (jak psychiatrzy). Wyjtkiem od tej reguy s sytuacje, w ktrych cise zaplanowanie kadego dnia chroni wiadomo przed entropi. Kartuzi na przykad mog spdzi cae niemal ycie w swych celach bez jakichkolwiek zych skutkw. Sigajc na przeciwny kraniec kontinuum -nie maj te zwykle pojawiajcych si normalnie w takich sytuacjach problemw zaogi odzi podwodnych, cho marynarze przez cae miesice nie mog zazna ani krzty intymnoci. W wielu spoecznociach przedpimiennych optymalny czas samotnoci to zero. Melanezyjscy Dobuani, opisani przez antropologa Reo Fortune'a, s w pewnym sensie typowi w swych prbach unikania samotnoci niczym zarazy. Nawet idc w busz, by zaatwi potrzeby fizjologiczne, zabieraj ze sob z obawy przed czarami ktrego z przyjaci lub krewnych. Pogld, jakoby czarna magia bya najskuteczniejsza przeciw ludziom samotnym, nie jest cakowicie pozbawiony podstaw. Opiera si on na alegorycznej nieco interpretacji trafnego skdind spostrzeenia: osoby przebywajce w samotnoci rzeczywicie atwiej ulegaj iluzjom i staj si ofiar irracjonalnych lkw. Kiedy z kim 57

rozmawiamy, nawet jeli tematem s bahostki, jak pogoda czy wczorajszy mecz, sytuacja taka pozwala nam poczu, e yjemy we wsplnym wiecie. Zwyke pozdrowienie w rodzaju dzie dobry" upewnia nas, e istniejemy, jest dowodem, e inni ludzie nas zauwaaj i zaley im na naszym dobrym samopoczuciu. Z tego wzgldu podstawowym zadaniem najbanalniejszych nawet interakcji towarzyskich jest podtrzymywanie kontaktu z rzeczywistoci. Jest to nieodzowne, w przeciwnym bowiem razie naszej wiadomoci grozi dezintegracja. Nic zatem dziwnego, e wikszo ludzi stwierdza u siebie znacznie gorszy nastrj w samotnoci, ni gdy przebywaj w towarzystwie innych. Odizolowani czuj si mniej szczliwi, mniej radoni, sabsi, bardziej znudzeni, bierni i oczywicie samotni. Jedynym wskanikiem, ktry pod nieobecno innych ludzi ulega podwyszeniu, jest koncentracja. Niemal wszyscy, ktrzy zastanawiaj si nad sob, kiedy po raz pierwszy sysz o tych prawidowociach, wyraaj niedowierzanie: To nieprawda - mwi. - Ja przecie uwielbiam samotno i szukam jej, kiedy to tylko moliwe". Rzeczywicie, mona nauczy si lubi samotno, ale zwykle nie przychodzi to atwo. Kiedy kto jest artyst, naukowcem albo pisarzem, albo te gdy ma jakie hobby lub bogate ycie wewntrzne, wwczas samotno bywa nie tylko przyjemna, ale rwnie konieczna. Stosunkowo nielicznym jednak udaje si zdoby wpraw w uywaniu narzdzi psychicznych, ktre co takiego umoliwiaj. Ponadto, wikszo z nas przecenia wasn umiejtno bycia samotnym. Sonda przeprowadzony w Niemczech przez Elizabeth NoelleNeumann ukazuje, jak bardzo - i jak miesznie - oszukujemy pod tym wzgldem samych siebie. Ankieterka pokazywaa tysicom respondentw dwa obrazki przedstawiajce grski pejza. Pierwszy ukazywa k, na ktrej toczyli si turyci, na drugim za widniaa ta sama ka, tyle e ludzi byo zaledwie kilkoro. Nastpnie zadawaa dwa pytania. Pierwsze brzmiao: ,,W ktrym z tych dwch miejsc wolaby spdzi wakacje?" Okoo 60 procent respondentw wybrao wyludnion" k, a tylko 34 procent zatoczon. Tre drugiego pytania bya nastpujca: W ktrym z tych dwch miejsc wikszo Niemcw wolaaby, twoim zdaniem, spdzi wakacje?" Tym razem 61 procent odpowiadajcych wskazao k zatoczon jako wybr preferowany przez rodakw, a 23 procent-t drug. Wida std rwnie, e wicej moemy si dowiedzie o rzeczywistych preferencjach ludzi, suchajc, co mwi o skonnociach innych, a nie o sobie. Bez wzgldu jednak na to, czy lubimy samotno, czy te nie, w dzisiejszych czasach musimy umie sobie z ni radzi. Trudno jest uczy si matematyki, wiczy gr na pianinie, pisa program komputerowy czy zastanawia si, po co yjemy, kiedy s przy nas inni ludzie. Koncentracja, tak potrzebna do zebrania i uporzdkowania myli, atwo pierzcha pod wpywem byle swka, a i wwczas, gdy trzeba liczy si z czyj obecnoci. Dlatego te nastolatki, ktre nie potrafi si obej bez towarzystwa rwienikw - a dotyczy to gwnie tych modych ludzi, ktrym rodzina nie zapewnia wystarczajcego wsparcia emocjonalnego -zdaj si nie dysponowa energi psychiczn niezbdn do bardziej zoonego uczenia si. Nawet jeli dysponuj wybitnymi predyspozycjami umysowymi, lk przed samotnoci nie pozwala im rozwin wasnych talentw.

58

Dla ludzkoci nie mniejszym problemem ni samotno byli zawsze obcy. Najczciej zreszt zakadamy, e interesy ludzi, ktrzy rni si od nas - czy to z powodu braku pokrewiestwa, czy ze wzgldu na odmienny jzyk, ras, religi, wyksztacenie lub pozycj spoeczn - musz by sprzeczne z naszymi. Dlatego te obcych naley traktowa nieufnie. Zapewne ju u zarania dziejw pierwsze grupki ludzi zakaday, e to my" jestemy jedynymi prawdziwymi" ludmi, wszyscy inni natomiast, do nas" nie nalecy, do grona ludzi rwnie si nie zaliczaj. I cho genetycznie wszyscy jestemy spokrewnieni, rnice kulturowe tylko spotgoway t nasz odrbno. Z tego powodu, ilekro dochodzio do kontaktw pomidzy rnymi grupami, ich czonkowie zdradzali skonno do niedostrzegania czowieczestwa u siebie nawzajem i traktowania innego jako wroga, ktrego w razie potrzeby bez wikszych skrupuw mona zniszczy. Odnosi si to nie tylko do owcw gw z Nowej Gwinei, ale rwnie do boniackich Serbw i muzumanw, irlandzkich katolikw i protestantw, i wreszcie do caego mnstwa konfliktw na tle etnicznym czy wyznaniowym, tlcych si tu pod powierzchni wspczesnej cywilizacji. Pierwszym prawdziwym tyglem odmiennych tosamoci etnicznych byy wielkie miasta, ktre powstay okoo omiu tysicy lat temu w rnych punktach kuli ziemskiej, od Chin, poprzez Indie, po Egipt. Tam, po raz pierwszy w dziejach, ludzie o odmiennym pochodzeniu uczyli si wsppracowa i tolerowa obce obyczaje. Ale nawet w tych kosmopolitycznych metropoliach nie wyzbyto si strachu przed obcymi. W redniowiecznym Paryu nawet siedmioletni uczniowie musieli w drodze do przykatedralnych szk i z powrotem nosi przy sobie sztylety dla obrony przed porywaczami i zodziejami. W dzisiejszych czasach uczniowie nosz bro paln. W siedemnastym wieku na porzdku dziennym byy zbiorowe gwaty, dokonywane na ulicach miasta przez grupki wasajcych si wyrostkw. W miejskiej dungli czowiek o odmiennym kolorze skry, w nietypowym ubraniu czy po prostu zachowujcy si inaczej ni wszyscy, wci postrzegany jest jako potencjalny agresor. Jednak i w tym wypadku istnieje druga strona medalu, odmienno bowiem nie tylko odstrasza, ale przez sw dziwno i egzotyk - przyciga. Atrakcyjno wielkich miast wynika czciowo z tego, i zderzenie kultur tworzy atmosfer podniecenia, wolnoci i kreatywnoci, jakiej prno by szuka w izolowanych, jednorodnych kulturach. Nic zatem dziwnego, e ludzie dowiadczaj najlepszych uczu w miejscach publicznych -w parku, na ulicy, w restauracji, w teatrze, w klubie, na play -wszdzie tam, gdzie otaczaj ich nieznajomi. Dopki zakadamy, e inni podzielaj nasze podstawowe denia, a ich zachowania s przewidywalne i mieszcz si w pewnych granicach, ich obecno wnosi w nasz egzystencj spor doz urozmaicenia, tym samym podnoszc jej jako. Dzisiejszy pd ku pluralizmowi i kulturze globalnej (co nie jest oczywicie tym samym, lecz w obu wypadkach chodzi raczej o poszukiwanie podobiestw, nie za rnic) stanowi jeden ze sposobw zredukowania obcoci innych. Odmiennym sposobem byaby restauracja" wsplnot. Cudzysw w poprzednim zdaniu ma oznacza, e idealne wsplnoty -tak jak idealne rodziny -nigdy przypuszczalnie nie istniay. Kiedy czyta si opowieci biograficzne, trudno znale w jakichkolwiek czasach takie miejsca, w ktrych ludzie yli i zaatwiali sprawy w zgodzie i spokoju, bez strachu przed wrogami wewntrznymi i zewntrznymi. Moliwe, e w chiskich, indyjskich 59

lub europejskich miasteczkach nie byo mniejszoci rasowych czy zorganizowanej przestpczoci, lecz nie brakowao odszczepiecw, dewiantw i heretykw, niszych kast spoecznych, zapiekych nienawici politycznych lub religijnych, ktre przeradzay si w wojny domowe. Rwnie pierwsze wsplnoty w Stanach Zjednoczonych moga cechowa dua spjno, zwaszcza, pki nie podzieliy ich polowania na czarownice, wojny z Indianami, konflikty pomidzy zwolennikami i przeciwnikami Korony Brytyjskiej czy niewolnictwa. Innymi sowy, owa idealna wsplnota, ktra zainspirowaa rysunki Normana Rockwella, bya rwnie typowa" jak jego dobrze odkarmione rodziny z zarowionymi twarzami, siedzce z pochylonymi gowami i bogim umiechem na ustach wok stou nakrytego do obiadu w dniu wita Dzikczynienia. Nie oznacza to oczywicie, e denie do stworzenia zdrowej wsplnoty jest czym zym; wynika std raczej, e zamiast szuka jej wzorcw w przeszoci, powinnimy si raczej zastanowi, jak w przyszoci powinno wyglda nasze bezpieczne, a jednoczenie inspirujce rodowisko spoeczne. Od zarania zachodniej filozofii myliciele proponowali dwa sposoby realizacji ludzkich moliwoci. Pierwszy wiza si z vita activa, czyli ekspresj samego siebie poprzez dziaalno na scenie publicznej -reagowanie na wydarzenia publiczne, podejmowanie decyzji, angaowanie si w polityk, obrona wasnych przekona, zajmowanie stanowiska w rnych sprawach, nawet za cen osobistej wygody i dobrego imienia. Tak wanie niektrzy z najbardziej wpywowych filozofw greckich widzieli ostateczne spenienie istoty ludzkiego bytu. Pniej, pod wpywem filozofii chrzecijaskiej, nastay czasy vita contemplativa. Sdzono wwczas, e droga do osignicia absolutnego spenienia wiedzie przez samotne rozmylania, modlitwy i czno duchow z Najwysz Istot. Co wicej, obie te strategie uwaano za wzajemnie si wykluczajce - nie mona przecie by jednoczenie czowiekiem czynu i mylicielem. Dychotomia ta nadal przenika nasze rozumienie ludzkich zachowa. Carl Gustav Jung wprowadzi pojcia ekstrawersji i introwersji jako fundamentalnych i przeciwstawnych rysw ludzkiej psychiki. Socjolog David Riesman opisa historyczn przemian osobowoci wewntrz sterownej w zewntrzsterown.* * Dychotomii vita actha - vita contemplatha Hannah Arendt powicia jedn ze swych ostatnich ksiek Kondycja ludzka. Rozrnienie midzy wewntrz-" i zewntrzstresowoci" spopularyzowali Riesman, Glazer i Denney w ksice Samotny tum (przyp. red.). We wspczesnych badaniach ekstrawersja i introwersja uznawane s za najbardziej stabilne spord wszystkich cech osobowoci, ktre odrniaj ludzi od siebie i daj si w sposb wiarygodny zbada. Zwykle kady z nas przejawia waciwoci jednego lub drugiego typu -albo lubimy wchodzi w kontakty z innymi ludmi, a w samotnoci czujemy si zagubieni, albo radujemy si kad chwil spdzon w samotnoci i nie potrafimy nawizywa kontaktw z innymi. I znw pojawia si pytanie -kto ma najwiksze szans wzi z ycia to, co najlepsze?

60

Najwiesze badania dostarczaj niezbitych dowodw na to, e towarzyscy ekstrawertycy s szczliwsi, radoniejsi, mniej nerwowi, pogodniejsi i bardziej ugodowi ni introwertycy. Nasuwa si wniosek, e ekstrawertycy -przy czym ekstrawersj uwaa si za waciwo wrodzon, a nie nabyt - otrzymuj od ycia jego lepsz cz. Miabym jednak w tym miejscu pewne zastrzeenia do interpretacji owych danych. Jednym z przejaww ekstrawersji jest przecie pozostawanie w pozytywnym, dynamicznym kontakcie z innymi, introwertycy natomiast przejawiaj skonno do powcigliwoci w ujawnianiu swych stanw wewntrznych. Tak wic jako dowiadczenia moe by w obu wypadkach bardzo podobna, a rnica moe polega jedynie na sposobie relacjonowania wasnych przey.

Lepsze rozwizanie zaproponowano w badaniach nad osobami obdarzonymi zdolnociami twrczymi. Takich ludzi trudno jednoznacznie zaszufladkowa jako ekstrawertykw lub introwertykw, w ich podejciu do ycia przeplataj si bowiem oba te rysy. Co prawda, stereotyp geniuszasamotnika, ktry wydaje si silnie zakorzeniony w naszej wiadomoci, ma solidne poparcie w faktach. W kocu pisanie, malowanie czy przeprowadzanie eksperymentw w laboratorium wymagaj na og samotnoci. Sami jednak zainteresowani podkrelaj wag kontaktw z innymi ludmi, suchania ich i wymiany pogldw, poznawania ich dokona. Fizyk John Archibald Wheeler wyrazi to bardzo dobitnie: Jeli nie zadajemy si z ludmi, zostajemy wyczeni z gry. Nikt nie moe by kim bez kogo innego u boku. Inny wybitny fizyk, Freeman Dyson, wyraa w swojej pracy subtelne niuanse przeciwstawnych faz owej dychotomii, kiedy wskazujc na drzwi swojej pracowni mwi: Nauka to bardzo stadne zajcie. Rzecz sprowadza si do zamknitych i otwartych drzwi. Kiedy prowadz badania, drzwi s otwarte. Wtedy chce si cay czas rozmawia z ludmi, bo tylko komunikujc si z innymi, mona zrobi co naprawd interesujcego. Jest to aktywno wybitnie zbiorowa. Przez cay czas dzieje si co nowego, a ty musisz dotrzyma temu kroku, by z tym na bieco. Musisz bezustannie rozmawia. Z pisaniem jest, oczywicie, cakiem inaczej. Kiedy pisz, drzwi mam zamknite, ale nawet wwczas zbyt wiele dwikw przedostaje si do rodka, czsto wic, chcc pisa, id schroni si w bibliotece. W to gra si w pojedynk. John Reed z Citicorp, ktremu udao si wycign sw firm z gbokiego kryzysu, wypracowa sobie na codzienny uytek system chwiejnej rwnowagi pomidzy skierowan do wewntrz refleksj, a intensywnymi kontaktami midzyludzkimi. Jestem typem skowronka - wstaj zawsze o pitej rano, wychodz spod prysznica okoo pitej trzydzieci, po czym zwykle staram si co porobi, albo w domu, albo w biurze. Wypracowaem sobie dobry zwyczaj obmylania wwczas i ustalania hierarchii zada. Staram si utrzyma wzgldnie spokojny rytm do jakiej dziewitej trzydzieci, dziesitej. Pniej wdaj si w cale mnstwo spraw. Kiedy jest si prezesem firmy, to tak, jakby si byo wodzem plemienia. Ludzie po prostu przychodz do twojego gabinetu i rozmawiaj z tob. Nawet w bardzo intymnym krlestwie sztuki umiejtno nawizywania kontaktw z ludmi odgrywa niezwykle istotn rol. Rzebiarka Nina Holton wietnie opisuje donios wag kontaktw spoecznych dla swojej pracy: Nie mona tworzy w swojej pracowni w absolutnej samotnoci. Pragnie si mie 61

koleg po fachu, z ktrym mona by obgada rne sprawy, zapyta: ,, Jak ci si to podoba? "Trzeba mie jak informacj zwrotn. Nie mona tak siedzie z dala od ludzi. Apoza tym, c, kiedy si zaczyna wystawia, potrzebna jest caa sie powiza. Trzeba zna pracownikw galerii, trzeba poznawa innych ludzi z tej samej brany. Trzeba si przekona, czy chce si w tym uczestniczy, czy te nie, ale i tak nie mona si oby bez znajomych, czy nie? Cytowani wyej naprawd twrczy ludzie przez swj stosunek do ycia s ywym poparciem tezy, i mona by jednoczenie ekstra- i introwertykiem. Niewykluczone zreszt, i umiejtno operowania pen skal orientacji od-do" jest czym typowym, czym, co wie si z byciem czowiekiem, nienormalne natomiast jest zafiksowanie si na jednym kracu tego kontinuum i postrzeganie ycia albo jako bytu wycznie stadnego, albo wycznie jednostkowego. Wasny temperament oraz rodowisko popchn w kocu kadego z nas w jednym bd w drugim kierunku. Z biegiem czasu opowiemy si za jedn z moliwoci i albo bdziemy znajdowa przyjemno w kontaktach towarzyskich, albo w samotnoci, lecz nie w jednym i drugim. Tym samym jednak zuboymy skal naszych ludzkich dozna i wyzbdziemy si wielu yciowych przyjemnoci. Zmiana stylu ycia Kilka lat temu pewien osiemdziesiciotrzyletni mczyzna przysa mi jeden z najbardziej wzruszajcych listw, jakie kiedykolwiek otrzymaem od swoich czytelnikw. Opisywa w nim jak, suc w artylerii polowej, stacjonowa po pierwszej wojnie wiatowej na poudniu Stanw Zjednoczonych. Do cignicia lawet uywano tam koni, a po manewrach wyprzgano je i dosiadano, aby gra w polo. Podczas gry czowiek w przeywa co, czego nie zazna nigdy wczeniej ani nigdy pniej. Dugo potem myla, e jedynie gra w polo moe mu zapewni tak dobre samopoczucie. Szedziesit pniejszych lat, podczas ktrych nic szczeglnego si nie dziao, upyno mu na monotonnym wykonywaniu rutynowych czynnoci. Pewnego dnia przeczyta moj ksik Flow i uwiadomi sobie, e dreszcz emocji, ktry przeszywa go w modoci, gdy dosiada konia, niekoniecznie towarzyszy musi wycznie grze w polo, zacz wic robi rzeczy, ktre mogyby mu sprawi przyjemno, a ktrych dotd nie prbowa. Zacz uprawia ogrd, sucha muzyki i wymyli sobie par innych zaj i, o dziwo, zapa jego modych lat oy. Dobrze, e chocia na staro udao mu si odkry, e wcale nie musi biernie poddawa si nudzie swojego ycia. Szedziesit lat poprzedzajce to odkrycie wydaje si niepotrzebnie jaowe. Ilu ludzi nigdy nie uwiadamia sobie moliwoci takiego ksztatowania wasnej energii psychicznej, aby pozwalaa maksymalnie skorzysta z kadego dowiadczenia! Jeli prawdziwe s dane mwice, e okoo 15 procent mieszkacw USA nigdy nie dowiadcza uczucia przepywu, oznacza to, e dziesitki milionw istot pozbawia si wszystkiego tego, co czyni ycie wartym przeywania. Z czasem nietrudno zrozumie, dlaczego kto rzadko dowiadcza uczucia przepywu bd wcale si mu (czyjej) to nie zdarza. Nieszczliwe dziecistwo, brutalni, niewyrozumiali rodzice, ubstwo i caa masa innych uwarunkowa zewntrznych mog przyczyni si do tego, e w pniejszych latach czowiek nie potrafi czerpa przyjemnoci z codziennego ycia. Z drugiej strony, tak 62

wiele mona znale osb, ktre przezwyciyy podobne przeciwnoci losu, i przekonanie, jakoby jako ycia zdeterminowana bya czynnikami zewntrznymi, wydaje si z gruntu mylne. Najwicej zdecydowanych sprzeciww wobec tego, co napisaem na temat uczucia przepywu, napyno od czytelnikw, ktrzy przyznawali si do dziecistwa nieszczliwego, penego przeladowa, i ktrzy chcieli mi zakomunikowa, e - wbrew moim pogldom - nic nie stoi na przeszkodzie, aby ludzie z ich przeszoci mogli sobie uoy szczliwe ycie. Zbyt wiele jest takich historii, aby przytacza je wszystkie -jedna z moich ulubionych to dziej e Antonio Gramsciego, jednego z twrcw humanistycznego socjalizmu, czowieka, ktry wywar ogromny wpyw na rozwj wspczesnej myli europejskiej oraz przyczyni si do ostatecznego upadku leninizmustalinizmu. Urodzony w 1891 roku na ubogiej Sardynii, w cierpicej ndz rodzinie, Gramsci dotknity by deformacj krgosupa i przez cae dziecistwo niedomaga. Rodzina popada w skrajne ubstwo, kiedy ojca, na podstawie faszywego doniesienia, aresztowano i wtrcono do wizienia. Usiujc uwolni maego Antonia od garbu, wuj wiesza go za kostki u ng u poway rudery, w ktrej mieszkali. Matka, przekonana, e syn niechybnie umrze we nie, co wieczr rozkadaa na komodzie jego jedyne porzdne ubranie i przygotowywaa kilka wieczek, by obrzdki pogrzebowe mogy si jak najszybciej rozpocz. Wiedzc o tym wszystkim, nie zdziwilibymy si wcale, gdyby Gramsci dorasta w poczuciu nienawici i z dz zemsty. Tymczasem czowiek ten powici ycie pomaganiu ludziom ciemionym i zosta wraliwym pisarzem i byskotliwym mylicielem. Chocia by jednym z zaoycieli woskiej partii komunistycznej, nigdy - ani z oportunizmu, ani dla partyjnych dogmatw - nie sprzeniewierzy si swoim humanistycznym ideaom. Nawet wwczas, gdy na rozkaz Mussoliniego zosta osadzony w karcerze, w wizieniu pamitajcym czasy redniowiecza, i skazany na mier, nadal pisa listy i eseje pene wiata, nadziei i wspczucia. Wszystkie okolicznoci zewntrzne sprzysigy si, by wykolawi ycie Gramsciego, dlatego te naley mu si ogromne uznanie za to, e zdoa osign intelektualn i emocjonaln harmoni, ktrej owoce pozostawi nam w spadku. Innym przykadem, tym razem zaczerpnitym z moich wasnych bada, moe by ycie Linusa Paulinga. Pauling urodzi si na przeomie wiekw w Portland w stanie Oregon. Gdy mia dziewi lat, umar mu ojciec, pozostawiajc rodzin w ndzy. I cho dzieciak by mionikiem ksiek, pasjonowa si kolekcjonowaniem mineraw, rolin i owadw, nie marzy nawet, e zdoa ukoczy szko redni. Na szczcie rodzice jednego z kolegw niemal si skonili go do zapisania si do college'u. Pniej uzyska stypendium i studiowa w CalTechu, gdzie rozpocz karier naukow. W roku 1954 Pauling otrzyma Nagrod Nobla w dziedzinie chemii, a w roku 1962-PokojowNagrod Nobla. Oto jak sam Pauling opisuje lata spdzone w college: Troch zarabiaem, imajc si przernych zaj; pracowaem na rzecz szkoy, tpiem mlecze na trawnikach, wbijajc w nie patyk zanurzony wczeniej w wiadrze penym roztworu arsenianu sodu. Codziennie rbaem drewno -jakie wier saga - na szczapki, wielkoci odpowiadajce rozmiarom paleniska pieca w dziewczcej bursie. Dwa razy w tygodniu ciem na kotlety wier wou i codziennie zmywaem podog olbrzymiej uczelnianej kuchni -naprawd wielk poa posadzki. Pniej, pod koniec 63

drugiego roku studiw, dostaem prac jako robotnik drogowy i pokrywaem asfaltem grskie drogi w poudniowym Oregonie. Tym, co wydaje si zdumiewajce w Linusie Pau-lingu, jest fakt, e nawet jako dziewidziesiciolatek zachowa entuzjazm i ciekawo dziecka. Wszystko, cokolwiek robi czy mwi, kipiao energi. Pomimo przeciwiestw, z jakimi si boryka w latach modoci, i mimo pniejszych trudnoci czowiek ten najprawdziwiej paa joie de vivre. I nie jest wcale tajemnic, jak tego dokona. Po prostu nie przestawaem robi tego, co mi sprawiao przyjemno - to jego wasne sowa. Niektrym taka postawa wyda si nieodpowiedzialna -jak mona pozwala sobie na luksus robienia wycznie tego, na co ma si ochot? Rzecz jednak w tym, e ludzie pokroju Paulinga, a take wielu innych, ktrzy podzielaj takie podejcie do ycia, lubi robi prawie wszystko, bez wzgldu na to, jak bardzo co si wydaje trudne czy banalne, cznie z zadaniami, ktre s im narzucane. Jedyn rzecz, ktrej zdecydowanie nie lubi, jest marnowanie czasu. Nie chodzi wic o to, e ich ycie uzna mona za obiektywnie lepsze od twojego czy mojego, lecz o fakt, e ich zapa i entuzjazm powoduj, i wszystko, co robi, staje si dla nich rdem uczucia przepywu. Ostatnio wiele napisano o tym, e ludzie rodz si z radosnym albo ponurym usposobieniem i niewiele mona na to poradzi. Jeli tak si skada, e jeste osob radosn, pozostaniesz ni bez wzgldu na to, ile ci w yciu spotka niepowodze. Jeli z natury nie jeste radosny, pomylne zrzdzenie losu moe chwilowo poprawi ci nastrj, szybko jednak powrcisz do poprzedniej mdej i szarej markotnoci, na ktr skazany zostae przez swj garnitur genw. Gdyby tak w istocie byo, beznadziejne okazayby si wszelkie prby zmiany jakoci ycia. Lecz w deterministyczny scenariusz sprawdza si jedynie w odniesieniu do ekstrawertycznej wylewnoci, ktra czsto bywa mylona ze szczciem. Ekstrawertyzm niezaprzeczalnie jest wzgldnie trwa cech charakteru. Rzecz si jednak ma zupenie inaczej, jeli przez szczcie rozumiemy mniej oczywist rado ycia, ktra rodzi si z uczucia przepywu. W do nietypowym badaniu, w ktrym po dwch latach ponownie poproszono modych ludzi o wypenianie przez tydzie kwestionariuszy MPD (s to tak zwane badania podune), Joel Hektner ustali, e okoo 60 procent nastolatkw w dwa lata po pierwszych ba-dniach zgosio t sam czstotliwo przeywania uczucia przepywu w cigu tygodnia; ci, ktrym wczeniej zdarzao si ono czsto, nadal czsto go dowiadczali, a ci, ktrym kiedy przydarzao si rzadko, teraz rwnie przeywali je rzadko. Jednak u pozostaych 40 procent respondentw czstotliwo doznawania przepywu (pojawiajcego si w momentach wysokich wymaga i przy wysokim poziomie umiejtnoci) ulega zmianie. Poowa stwierdzaa znaczny jej wzrost, a poowa - spadek. Ci, u ktrych po dwch latach czstotliwo przeywania uczucia przepywu wzrosa, spdzali teraz wicej czasu na nauce, mniej za na biernym wypoczynku, a ich poziom koncentracji, samooceny, zadowolenia i motywacji okaza si wyszy ni u nastolatkw, ktrzy w tej sferze stwierdzili spadek. Dwa lata wczeniej wyniki w obu grupach byy takie same. Na podkrelenie zasuguje fakt, e modzi ludzie, ktrzy stwierdzili, e czciej doznaj uczucia przepywu, wcale nie okrelali siebie jako szczliwszych od respondentw z drugiej grupy. Lecz tak znaczne rnice pomidzy obiema grupami w pozostaych wymiarach dowiadczania emocji pozwalaj do 64

bezpiecznie przyj, e szczcie dla modych ludzi z grupy rzadko doznajcej uczucia przepywu byo czym pytszym i mniej autentycznym. Badania te pokazuj rwnie, e moliwa jest poprawa jakoci wasnego ycia, a dokona si to moe przez skierowanie energii psychicznej na zajcia, ktre potencjalnie s rdem przepywu.

Dla wikszoci z nas centraln czci ycia jest praca, warto zatem postara si o to, aby dawaa tyle przyjemnoci i satysfakcji, ile tylko moliwe. Mimo to, wielu ludziom wydaje si, e jeli tylko dostaj godziwe wynagrodzenie i ubezpieczenie, nie ma znaczenia, jak nudne czy alienujce zajcie wykonuj. Takie podejcie rwnoznaczne jest jednak praktycznej rezygnacji a z 40 procent naszego czasu (nie liczc snu). A poniewa nikt inny nie zatroszczy si o umilenie nam pracy, nie od rzeczy jest wzi spraw w swoje rce. Niech do pracy pojawia si zwykle w trzech sytuacjach. Po pierwsze, kiedy jest ona bezsensowna nikt nie czerpie z niej korzyci, a czasem wrcz przynosi szkod. Niektrzy urzdnicy pastwowi, natarczywi sprzedawcy, a nawet naukowcy pracujcy dla przemysu zbrojeniowego czy tytoniowego musz uruchomi w sobie silne mechanizmy wypierania, by mc si pogodzi z tym, jak zarabiaj na ycie. Drugim powodem niechci do pracy jest zwizana z ni nuda i rutyna, brak urozmaicenia i nowych wyzwa. Tak si dzieje, gdy po kilku latach to, co robimy, moemy ju robi nawet przez sen, a zamiast rozwija si, mamy wraenie, jakbymy stali w miejscu. Kolejnym problemem w pracy jest stres, zwaszcza, kiedy stosunki z przeoonym lub z kolegami nie ukadaj si najlepiej, gdy inni wymagaj od nas zbyt wiele lub nie doceniaj naszego wkadu pracy. Wbrew powszechnym opiniom, wysze zarobki i lepsze ubezpieczenie w mniejszym stopniu ni te trzy czynniki decyduj o tym, czy kto jest zadowolony z pracy, czy nie. Nawet jeli nie chcemy si do tego przyzna, w naszych rkach spoczywa moliwo pokonania wikszoci yciowych przeszkd. Nie moemy wini rodziny, spoeczestwa czy historii za to, e wykonujemy bezsensown, nudn i denerwujc prac. Niewtpliwie niewiele mona poradzi, kiedy dojdzie si do przekonania, e wykonywana praca jest bezuyteczna czy wrcz szkodliwa. Wwczas jedynym wyjciem jest chyba rezygnacja z niej tak szybko, jak to tylko moliwe, nawet za cen powanych trudnoci finansowych. W sumie jednak zawsze bardziej opaci si zajmowa czym, z czym czujemy si dobrze, ni powica temu, co wprawdzie zapewnia materialny dobrobyt, lecz upoledza nas emocjonalnie. Decyzje tego rodzaju nale z reguy do bardzo trudnych i wymagaj duej uczciwoci wobec samego siebie. Hannah Arendt, rozwaajc fenomen Adolfa Eichmanna i innych funkcjonariuszy nazistowskich obozw zagady, pokazaa, jak atwo jest odpowiedzialno nawet za co tak potwornego, jak wymordowanie z zimn krwi tysicy ludzi, skwitowa usprawiedliwieniem: Ja tu tylko pracuj". Psychologowie Ann Colby i William Damon opisali wiele przypadkw osb, ktre za wszelk cen dyy do nadania sensu swojej pracy, porzuciy normalne" ycie i powiciy si czynieniu ycia innych znoniejszym. Jedn z nich jest Susie Valdez z Zachodniego Wybrzea Stanw Zjednoczonych. Sama dugo przerzucaa si z jednej do drugiej kiepsko patnej pracy, a kiedy w Meksyku, na obrzeach Ciudad Juarez natkna si na wysypisko mieci, na ktrym koczoway setki bezdomnych dzieciakw zajadajcych odpadki. Spotkaa ludzi, ktrzy byli w jeszcze rozpaczliwszej sytuacji ni ona, i odkrya w sobie 65

si, by wskaza im lepszy sposb ycia -wybudowaa obok mietniska misj, pooya podwalmy pod szko i szpital. Susie Valdez zasyna potem jako Krlowa Wysypisk. Oprcz tak dramatycznych yciowych zwrotw istnieje jeszcze wiele innych moliwoci uczynienia wasnej pracy sensowniejsz. Pomylmy o sprzedawcy, ktry naprawd zwraca uwag na potrzeby swoich klientw, lekarzu, ktry dba o zdrowie pacjentw, zamiast zajmowa si wycznie leczeniem symptomw kolejnych chorb, dziennikarzu, ktry prawd stawia co najmniej na rwni z sensacyjnoci swoich doniesie -tacy ludzie wadni s przemieni swe rutynowe zajcia, czsto o do ulotnej sensownoci, w takie, ktre nadadz yciu znaczenie. Niestety, wraz z postpujc specjalizacj w wielu zawodach zaczy dominowa monotonia i jednowymiarowo. Trudno zbudowa pozytywne wyobraenie o samym sobie, jeli od witu do zmierzchu nie robi si nic wicej, prcz pilnowania porzdku na sklepowych pkach czy wypisywania recept. Jeli jednak wemiemy pod uwag szerszy kontekst wykonywanych czynnoci i zrozumiemy ich znaczenie, nawet banalne zajcie moe przemieni si w godne uwagi wydarzenie, dziki ktremu wiat stanie si odrobin lepszy. Podobnie jak kady z was, mgbym tu przytoczy dug list spotkanych w yciu ludzi, ktrzy oprcz wykonywania wasnego zawodu, przyczynili si do zredukowania wok siebie entropii. Pracownik stacji benzynowej, ktry z umiechem naprawi nam wycieraczk i odmwi przyjcia za tak drobn usug dodatkowej opaty; porednik w handlu nieruchomociami, ktry dugo jeszcze po sprzedaniu naszego domu suy nam rad; stewardessa, ktra z chci zgodzia si zosta i pomc odszuka zagubiony portfel, kiedy reszta zaogi dawno opucia ju lotnisko... We wszystkich tych historiach warto wykonywanej pracy stawaa si wysza, bo pracownik wkada w ni dodatkow energi psychiczn, nadajc jej dodatkowy sens. Lecz sensu, jaki czerpiemy z pracy, nie mona uzyska bez pewnych kosztw. Te przykady pokazuj, e niezbdne jest mylenie i zaangaowanie, wychodzce poza zakres zawodowych obowizkw. A to z kolei wymaga powicenia dodatkowej uwagi, czyli, jak wielokrotnie ju wczeniej przypominaem, jednego z naszych najcenniejszych zasobw. Podobne wnioski suszne s rwnie wtedy, gdy zastanawiamy si, co zrobi, by pozbawione odpowiednio wysokich wymaga i urozmaice zajcie zaspokajao nasz potrzeb nowoci i osigni. I w tym wypadku konieczne jest wydatkowanie pewnej iloci dodatkowej energii psychicznej po to, by pniej zbiera podane plony. Nudna praca pozostanie nudn, jeli nie woymy wysiku w zmian tego stanu. Rozwizanie jest stosunkowo proste trzeba przyjrze si uwanie kademu kolejnemu etapowi i zapyta samych siebie: Czy ta czynno jest potrzebna? Komu? I jeli naprawd jest potrzebna, czy mona j wykona lepiej? Szybciej? Wydajniej? Co mog zrobi, aby mj wkad by wikszy? Tymczasem jake czsto nasze podejcie do pracy sprowadza si wycznie do takiego manewrowania, aby zrobi jak najmniej. Jest to krtkowzroczna polityka. Gdyby marnowan w ten sposb energi skierowa na popraw wynikw pracy, i satysfakcja byaby wiksza, i osignicia. Niektre z najwikszych naukowych odkry dokonane zostay dziki temu, e podczas zwykych, rutynowych dziaa uczony dostrzega co nowego i niezwykego, co wymagao wyjanienia. Wilhelm C. Roentgen odkry nowy 66

rodzaj promieniowania, poniewa zauway, e niektre negatywy fotograficzne wykazuj oznaki nawietlania, nawet jeli nie byy poddane dziaaniu wiata. Aleksander Fleming odkry penicylin dziki temu, e spostrzeg, i kultury bakterii hodowanych w zapleniaych, nieczyszczonych naczyniach trudniej si rozprzestrzeniay. Rosalyn Yalow wykrya moliwo radioaktywnego znakowania przeciwcia, gdy zastanowio j, dlaczego pacjenci cierpicy na cukrzyc wchaniaj insulin wolniej nizinni, a nie szybciej, jak zakadano wczeniej. We wszystkich tych przypadkach - a annay bada naukowych a roj si od podobnych opisw -przypadkowe zdarzenie przeradza si w epokowe odkrycie, ktre zmienia ycie wszystkich ludzi, a wszystko to dlatego, e kto powici czemu troch wicej uwagi, ni od niego wymagano. Gdyby Archimedes, zanurzywszy si w wannie, pomyla jedynie: Do diaba, znowu zachlapaem podog w azience! Co powie na to moja ona?", niewykluczone, e ludzko musiaaby czeka jeszcze kilka stuleci na odkrycie jego synnego prawa. Rosalyn Yalow tak opisuje swoj naukow przygod: Co si pojawia i nagle uwiadamiasz sobie, e oto stao si. Stwierdzenie to brzmi na pozr zwyczajnie, ale na og wikszo z nas byaby po prostu zbyt rozkojarzona, by zauway, e co si wydarzyo. W nauce jeden moment rewolucjonizuje ca dziedzin. Tak samo w yciu - nawet drobne modyfikacje mog zmieni rutynow prac, ktra budzi w nas lk, w fascynujce wyzwanie, pole do popisu dla kompetencji, miejsce, gdzie z ochot przychodzimy co rano. By tak si stao, trzeba, po pierwsze, skupi uwag i zrozumie, co tak naprawd si wok nas dzieje i dlaczego; po drugie, nie naley biernie akceptowa, e to, co robimy, jest jedynym sposobem wykonania naszej pracy. Wreszcie -trzeba rozwaa nowe moliwoci i eksperymentowa z nimi, pki nie znajdzie si lepszego rozwizania. Kiedy pracownik awansuje na bardziej odpowiedzialne stanowisko, zwykle dzieje si tak dlatego, e postpowa zgodnie z przytoczonymi wyej zasadami. Ale nawet jeli te wysiki nie zostan zauwaone, i tak procentuj wikszym zadowoleniem i z pracy, i z siebie. Jednym z najlepszych przykadw na poparcie powyszych tez s obserwacje, jakie poczyniem podczas zbierania materiaw do bada w pewnej fabryce, gdzie przy tamie montowano sprzt audiowizualny. Wikszo pracujcych tam robotnikw czua si znudzona prac i uwaaa j za zajcie poniej swych moliwoci. Wtedy spotkaem Rico, ktry mia zupenie inne podejcie do tego, co robi. Swoje zajcie uwaa za trudne i wymagajce sporych umiejtnoci. Szybko okazao si, e cakiem susznie. Chocia, podobnie jak inni, musia wykonywa wci te same, nudne czynnoci, nauczy si robi wszystko sprawnie i efektywnie, z elegancj graniczc z wirtuozeri. Okoo czterystu razy dziennie przed jego stanowiskiem zatrzymywaa si kamera wideo, a jego zadaniem byo w cigu czterdziestu trzech sekund sprawdzi, czy funkcjonowanie mechanizmu zapisu dwiku zgodne jest ze specyfikacj. Z biegiem lat, dziki eksperymentowaniu z narzdziami i pracy nad automatyzacj swoich ruchw, zdoa obniy redni czas przegldu kadej z kamer do dwudziestu omiu sekund. Jego duma z tego osignicia dorwnywaa dumie, jak odczuwaby lekkoatleta, gdyby po trwajcych rwnie dugo przygotowaniach udao mu si przekroczy granic czterdziestu czterech sekund w biegu na 400 metrw. Rico za swj rekord nie dosta medalu, a skrcenie czasu wykonywania czynnoci nie pocigno za sob lepszych wynikw produkcyjnych - tama nadal przesuwaa si z t sam prdkoci. Lecz rado z moliwoci wykorzystania w peni wasnych 67

umiejtnoci bya wielka: To lepsze ni cokolwiek innego, a ju na pewno o niebo lepsze ni ogldanie telewizji, mwi. A poniewa poczu, e w swojej pracy niewiele wicej zdoa ju osign, zapisa si na wieczorowe kursy, ktrych ukoczenie otworzy przed nim nowe perspektywy. Nie zdziwi zapewne nikogo, e tak samo mona prbowa rozwiza problem stresu w miejscu pracy, a przecie stres zdecydowanie nie sprzyja doznawaniu przepywu. Potocznie stres to zarazem napicie, ktre odczuwamy w okrelonych sytuacjach, jak i jego zewntrzne skutki. Niejednoznaczno ta prowadzi do bdnego wniosku, i zewntrzny stres nieuchronnie powodowa musi dyskomfort psychiczny.* * Pierwszym, ktry dostrzeg pozytywne znaczenie stresu - i autorem poj eustres (dobry stres) i dystres - by amerykaski fizjolog Hans Selye. W Polsce wydano jego ksik Stres ycia (przyp. red.). Tymczasem rwnie i tutaj nie istnieje adne dokadne przeoenie pomidzy tym, co obiektywne, a tym, co subiektywne. Zewntrzny stres, ktry dla uniknicia nieporozumie moemy nazywa naciskiem", nie musi wcale prowadzi do przykrych przey. To prawda, e ludzie czuj niepokj w obliczu wyzwa, ktre znacznie przerastaj ich moliwoci, oraz e za wszelk cen tego rodzaju niepokoju staraj si unika. Jednak postrzeganie stopnia trudnoci wymaga oraz poziomu wasnych umiejtnoci to kwestia subiektywnej oceny, ta za nie jest niezmienna. Praca, jak caa reszta ycia, jest rdem nieustannych naciskw niespodziewane kryzysy, wysokie wymagania, wszelkiego rodzaju nierozwizywalne problemy. Jakim cudem moe nam si uda uchroni przed ich stresujcym wpywem? Pierwszy krok to ustalenie -wrd natoku rozmaitych wymogw, atakujcych nasz wiadomo - priorytetw. Im wicej mamy obowizkw, tym bardziej konieczne staje si uwiadomienie sobie, co jest rzeczywicie wane, a co nie. Ludzie sukcesu znani s z tego, e sporzdzaj listy spraw do zaatwienia - lub schematy powiza pomidzy nimi - dziki czemu potrafi efektywnie decydowa, co mona powierzy komu innemu lub w ogle pomin, a ktrymi sprawami i w jakiej kolejnoci naley zaj si osobicie. Czasami czynno ta przyjmuje form rytuau, speniajc tym samym - podobnie jak wszystkie rytuay -funkcj swoistej gwarancji, e sprawy nie wymkn si nam spod kontroli. Cytowany ju wczeniej John Reed z Citicorp kadego ranka powica troch czasu ustaleniu hierarchii wanoci spraw do zaatwienia. Jestem zapalonym ,,spisywaczem "-mwi. -Zawsze mam jednoczenie ze dwadziecia spisw rzeczy do zaatwienia. Kiedy tylko mam wolne pi minut, siadam i robi list spraw, ktrymi powinienem si zaj. Niekoniecznie jednak trzeba by a tak systematycznym; niektrzy z nas polegaj na wasnej pamici i dowiadczeniu, a wyborw dokonuj, kierujc si intuicj. Wane jest wic, aby wypracowa wasn strategi, dziki ktrej zaprowadzimy w sprawach przynajmniej wzgldny porzdek. Kiedy hierarchia wanoci zostanie ju ustalona, niektrzy z nas najpierw przystpi do realizacji najatwiejszych zada z listy, aby oczyci przedpole dla spraw trudniejszych; inni postpi odwrotnie, wychodzc z zaoenia, e kiedy ju si uporaj z najcisz robot, sprawy bahsze same si jako uo. Obie strategie bywaj skuteczne, tyle e dla rnych ludzi; wane, aby kady z nas odkry, ktra jest dla niego optymalna. 68

Umiejtno zaprowadzenia adu w natoku spraw atakujcych nasz wiadomo z pewnoci wydatnie przyczynia si do zapobieenia stresowi. Nastpnym krokiem winno by dopasowanie wasnych umiejtnoci do wymaga, jakie przed nami staj. Znajd si zapewne wrd nich zadania, do wykonania ktrych czujemy si niekompetentni -czy mona powierzy je komu innemu? A moe potrafimy nauczy si czego nowego? Lub uzyska pomoc? A moe udaoby si przeformuowa nieco zadanie, albo podzieli jego wykonanie na etapy? Zwykle odpowied chociaby na jedno z tych pyta daje rozwizanie, dziki ktremu to, co byo przyczyn stresu, staje si rdem uczucia przepywu. Nic takiego si jednak nie wydarzy, jeli bdziemy biernie poddawa si naciskowi -na podobiestwo zajca, ktry wpad w snop wiate zbliajcego si samochodu. Trzeba przeznaczy nieco energii na uporzdkowanie zada, na ustalenie, co jest niezbdne do ich wykonania, oraz na obmylenie strategii ich rozwizania. Stresu mona unikn, jedynie majc poczucie panowania nad sytuacj. I chocia kady z nas dysponuje energi niezbdn do radzenia sobie z naciskami, tylko nieliczni potrafiaj efektywnie wykorzysta. Kariery ludzi kreatywnych dostarczaj najlepszych przykadw, jak mona ksztatowa prac wedug wasnych potrzeb. Wikszo osb o rzeczywicie twrczym stosunku do ycia nie poda wytyczonym przed nimi szlakiem, lecz samodzielnie odnajduje wasn ciek. Artyci odkrywaj wasny styl malarski, a kompozytorzy -wasny styl muzyczny. Prawdziwi uczeni tworz nowe dziedziny nauki i otwieraj swym nastpcom drog do nowych odkry. Przed Roentgenem nie istnieli rentgenolodzy, a medycyna nuklearna powstaa dopiero po pionierskich dokonaniach Rosalyn Yalow i jej wsppracownikw. Nie byo robotnikw montujcych samochody, dopki przedsibiorcy tacy jak Henry Ford nie wymylili pierwszych tam produkcyjnych. Oczywicie tylko nielicznym udaje si zapocztkowa cakowicie nowe sposoby pracy wikszoci z nas przeznaczone jest podanie utartymi ciekami zawodowej kariery. Ale nawet najbardziej rutynowa praca moe zosta wzbogacona dziki energii, jak jednostki twrcze wkadaj w to, co robi. George Klein, specjalista w dziedzinie biologii nowotworw oraz szef synnego orodka badawczego przy Karoliska Institutet w Sztokholmie, jest znakomit ilustracj typowego dla takich ludzi podejcia do pracy. Klein bardzo lubi swoj prac, chocia wie si ona z dwiema rzeczami, ktrych nie znosi. Pierwsz jest wyczekiwanie na lotniskach, do czego czsto bywa zmuszony ze wzgldu na gsto zapisany kalendarz midzynarodowych konferencji. Drug znienawidzon stron jego pracy jest konieczno zwracania si do rozmaitych instytucji rzdowych z wnioskami o dotacje na badania naukowe prowadzone przez jego zesp. Oba te nudne zadania wysysay z niego energi psychiczn i sprawiay, e narastao w nim niezadowolenie z pracy. Nie mona jednak byo ich unikn. Wtedy zawitaa mu w gowie myl: a moe udaoby si je poczy? Gdyby oczekiwanie na samoloty wypeni pisaniem prb o granty, zaoszczdziby poow czasu, marnotrawionego na te nudne zajcia. Aby w zamiar wprowadzi w czyn, kupi najlepszy dyktafon, jaki udao mu si znale, i zacz nagrywa teksty wnioskw w poczekalniach i w przesuwajcych si w wim tempie kolejkach do odprawy celnej. Chocia -z obiektywnego punktu widzenia - obie czynnoci si nie zmieniy, nowe podejcie pozwolio Kleinowi przeksztaci je niemal w zabaw. Wyzwaniem stao si teraz dla niego nagranie na lotnisku jak najwikszej partii korespondencji, dziki czemu w miejsce poczucia straty czasu na nudne zajcie pojawiy si oywienie i zadowolenie. 69

Podczas kadego lotu zaobserwowa mona dziesitki mczyzn i kobiet pracujcych na przenonych komputerach i kalkulatorach albo zakrelajcych ustpy w czytanych wanie artykuach. Czy oznacza to, e, podobnie jak George Klein, czuj si oywieni i zadowoleni, bo udao im si poczy podr z prac? Wszystko zaley od tego, czy ich zachowanie wynika z poczucia obowizku, czy te przejli tak strategi, by zaoszczdzi czas i zwikszy efektywno swej pracy. W pierwszym wypadku mona oczekiwa, e praca w samolocie wywoa raczej stres ni uczucie przepywu. Jeli zatem pracuj w podry z poczucia obowizku, lepiej byoby dla nich samych, gdyby zajli si obserwacj nieba, lektur lub pogawdk ze wsptowarzyszem podry.

Obok pracy, innym wielkim obszarem aktywnoci, od ktrego zaley jako naszego ycia, s kontakty z ludmi. Czsto pomidzy tymi dwiema sferami ycia dochodzi do konfliktu - osoba, ktra kocha prac, nierzadko zaniedbuje rodzin i przyjaci, i odwrotnie. Wynalazca Jacob Rabinw nie jest bynajmniej odosobnionym przypadkiem pochonitego prac czowieka, ktrego ona czuje si ignorowana - wszyscy mu podobni przytaknliby takim jego sowom: Do tego stopnia pogram si w pomyle, nad ktrym pracuj, tak si zatracam, e jestem kompletnie wyczony z ycia. Nie sucham, co do mnie mwi. Na nikogo nie zwracam wtedy uwagi. Mam takie uczucie, jakbym odpyn. Moliwe, e gdybym nie by wynalazc i wykonywa jakie rutynowe czynnoci, spdzabym w domu wicej czasu i powicabym rodzinie wicej uwagi. Moe wic ludzie, ktrzy nie lubi swej pracy, bardziej kochaj dom. Wiele jest prawdy w tym spostrzeeniu, i to z prostej przyczyny. Wiemy ju przecie, e nie dysponujemy dowoln iloci uwagi, lecz naley ona do ograniczonych zasobw. Jeli jeden cel pochania ca nasz energi psychiczn, nie wystarcza jej na nic innego. Trudno jednak o szczcie, gdy zaniedbuje si ktrkolwiek ze sfer ycia. Wielu polubionych swej pracy" ma tego wiadomo i znajduje rozwizanie albo w wyborze wyrozumiaego wspmaonka, albo w nader ostronym gospodarowaniu wasn uwag. Linus Pauling postawi kiedy t kwesti otwarcie: Poszczcio mi si, myl, bo moja ona zarwno obowizki yciowe, jak i yciowe przyjemnoci wizaa zawsze z rodzin, czyli z mem i dziemi. Uwaaa, e najlepszym wkadem w nasze wsplne ycie bdzie pilnowanie, abym nie musia si troszczy o adne sprawy zwizane z prowadzeniem domu; e powinna wszystkim tak pokierowa, abym cay swj czas mg powici pracy. Lecz niewielu ludzi - a zwaszcza kobiet -mogoby powiedzie, e im dopisao takie samo szczcie. Bardziej realistycznym rozwizaniem jest poszukiwanie rwnowagi pomidzy korzyciami pyncymi z sensownej pracy i udanych zwizkw. Chocia wszyscy deklaruj, e rodzina jest w ich yciu najwaniejsza, bardzo nieliczni - a odnosi si to zwaszcza do mczyzn potwierdzaj to swoim postpowaniem. Co prawda, wikszo onatych mczyzn ywi przekonanie, i cae swe ycie powica rodzinie, i z materialnego punktu widzenia moe tak nawet by w istocie. Lecz lodwka pena jedzenia i dwa samochody w garau to jeszcze nie wszystko, czego potrzeba, aby rodzina funkcjonowaa prawidowo. Grup ludzi wi ze sob dwa rodzaje energii: energia materialna, ktrej dostarcza poywienie, ogrzewanie, zabiegi pielgnacyjne i pienidze, oraz 70

energia psychiczna, pochodzca od ludzi, ktrzy wzajemnie powicaj sobie uwag. Jeli rodzice i dzieci nie maj wsplnych pogldw, uczu, zaj, wspomnie i marze, jedyn racj bytu ich wzajemnych stosunkw staje si sfera materialna. Taka rodzina istnie bdzie jako jedno tylko na najprymitywniejszym poziomie. Zdumiewajce, e wielu ludzi po prostu nie chce tego zauway. Do najpowszechniejszych chyba naley pogld, e rodzina z powodzeniem da sobie rad, jeli jej potrzeby materialne bd zaspokojone - stanie si wwczas penym harmonii, ciepym, bezpiecznym i niezawodnym azylem w zimnym i niebezpiecznym wiecie. Tymczasem na porzdku dziennym s mczyni czterdziestoparo, pidziesicioletni, ktrzy nie posiadaj si ze zdumienia, kiedy nagle porzucaj ich ony, a dzieci wpadaj w powane tarapaty. A przecie oni zawsze kochali rodzin! Powicali ca sw energi, aby j uszczliwi! To prawda, e nigdy nie mieli wicej ni par minut dziennie na rozmow, ale przecie nie mogli postpowa inaczej, przy tych wszystkich obowizkach zawodowych... Zwykle zakadamy, e aby osign sukces zawodowy, trzeba ogromnych i nieustannych nakadw myli i energii. Stosunki rodzinne natomiast to co naturalnego, co wymaga niewielkiego wysiku psychicznego. Wspmaonek nie przestanie ci wspiera, dzieci nie przestan zwraca na ciebie - w mniejszym lub wikszym stopniu -uwagi, i dzieje si tak tylko dlatego, e tak powinno by w rodzinie. Ludzie interesu wiedz, e nawet najlepiej prosperujce przedsibiorstwo wymaga cigej troski, poniewa zarwno warunki zewntrzne, jak i wewntrzne nie s niezmienne i naley si do nich nieustannie dostosowywa. Czynnikiem staym jest natomiast entropia, jeli si o przedsibiorstwo nie dba, szybko przestanie ono istnie. Ci sami ludzie s jednak zwykle przekonani, e rodzina funkcjonuje inaczej - entropia si jej nie ima i uodporniona jest na wszelkie zmiany. Taki pogld mia pewne uzasadnienie w przeszoci, kiedy spoiwem rodziny byy wizy zewntrzne, w postaci nadzoru spoecznego, oraz wewntrzne przekonania religijne i etyczne. Niewtpliw korzyci pync ze zwizkw kontraktowych" jest to, e przez sw przewidywalno pozwalaj zaoszczdzi niemao energii psychicznej -wykluczaj istnienie zrnicowanych moliwoci oraz konieczno cigych negocjacji. W czasach, kiedy maestwa zawierano doywotnio, nie trzeba byo si stara o ich podtrzymanie. Dzi, kiedy spjno rodziny staa si spraw osobistego wyboru, nie zdoa ona przetrwa bez regularnych zastrzykw energii psychicznej. Rodzina nowego typu moe si okaza bardzo niestabilna, jeli nie zapewnia swym czonkom istotnych korzyci. Jeli kontakty rodzinne s rdem uczucia przepywu, w interesie wszystkich czonkw ley ich podtrzymywanie. Poniewa jednak na temat rodziny tak wiele przyjmuje si z gry za oczywiste, niewielu ludzi nauczyo si, jak przeksztaci dawne wizy, oparte na zewntrznych zobowizaniach, w nowe, oparte na radoci jakiej dostarczaj. Kiedy rodzice wracaj wyczerpani po pracy do domu, spodziewaj si, e przebywanie z rodzin bdzie dla nich bezproblemowym, odprajcym i dodajcym si przeyciem. Tymczasem czerpanie zadowolenia z kontaktw rodzinnych wymaga rwnie wysokich umiejtnoci jak kada inna skomplikowana czynno. Kanadyjski pisarz Robertson Davies tak wyjania powody, dla ktrych jego maestwo - trwajce ju pidziesit cztery lata - zawsze byo dla niego 71

tak bardzo satysfakcjonujce: W naszym maestwie bardzo szczegln rol odegra Szekspir. Jego twrczo bya dla nas niezgbionym rdem cytatw, artw i aluzji. Myl, e mi si poszczcio, bo jest nam bardzo dobrze ze sob. Nasz zwizek zawsze by czym w rodzaju przygody i jak dotd nie dotarlimy jeszcze do jej kresu. Wci duo ze sob rozmawiamy i prosz mi wierzy, e rozmowa jest w maestwie waniejsza od seksu. Robertson Davies i jego ona dzielenie uczucia przepywu zawdziczaj wsplnemu zamiowaniu do literatury oraz wiedzy na jej temat. Ale przecie zamiast Szekspira tym czym" mogoby by cokolwiek innego. Pewna para po szedziesitce tchna w swj zwizek nowe ycie dziki wsplnym startom w maratonach; innym udao si to dziki podrom, uprawianiu ogrdka czy hodowli psw. Kiedy ludzie darz si nawzajem uwag, albo wsplnie si czym zajmuj, rosn ich szans na przeywane wsplnie uczucie przepywu, to za spaja rodzin. Wychowywanie dzieci powinno by jednym z najbardziej satysfakcjonujcych dowiadcze wyciu; nie stanie si tak jednak, jeli nie podejdzie si do niego z tak sam uwag, z jak podchodzimy do sportu czy dziaalnoci artystycznej. W opracowaniu na temat macierzystwa jako rda uczucia przepywu Maria Allison i Margaret Carlisle Duncan przedstawiy kilka przykadw na to, jak energia psychiczna skierowana na rozwj dziecka moe napeni rodzicielstwo radoci. Oto, jak jedna z matek opisuje momenty dajce jej uczucie przepywu: ...kiedy pracuj z crk; kiedy ona odkrywa co nowego. Nowy przepis na ciasteczka, ktre sama upieka, jaka praca plastyczna, ktr sama wykonaa i jest z niej dumna. Czytanie jest jedn z jej prawdziwych pasji i czsto robimy to razem. Ona czyta, a ja sucham, albo ja czytam, a ona sucha, i wtedy zdarza si, e mam poczucie oderwania si od reszty wiata, cakowicie pogram si w tym, co robi... Aby przey owe proste rodzicielskie radoci, trzeba zainwestowa uwag i dowiedzie si, z czego dziecko jest dumne i czym si pasjonuje; nastpnie trzeba powici jeszcze wicej uwagi, eby dzieli z nim te zainteresowania. Jedynie wwczas, gdy istnieje harmonia pomidzy deniami uczestnikw jakiego dziaania, kiedy wszyscy wkadaj energi psychiczn we wsplny cel, bycie razem staje si prawdziw przyjemnoci. To samo odnosi si do wszystkich innych typw interakcji. Na przykad kiedy mamy powody sdzi, e jestemy doceniani, satysfakcja z wykonywanej pracy jest zazwyczaj spora; jednoczenie najwikszym rdem stresu w pracy jest przewiadczenie, e nikt nie wykazuje zainteresowania wspieraniem naszych de. Tarcia midzy wsppracownikami, brak umiejtnoci porozumiewania si z przeoonymi i podwadnymi s zmor wikszoci miejsc pracy. Korzenie midzyludzkich konfliktw tkwi czsto w zbytniej trosce o samego siebie oraz nieumiejtnoci wsuchania si w potrzeby innych. Przykro patrze, jak ludzie nagminnie niszcz swe zwizki, bo nie chc dostrzec, e najlepiej przysuyliby si wasnym interesom, gdyby pomagali innym w osigniciu ich celw. Bohaterem amerykaskiej kultury masowej jest czowiek bezwzgldny, nastawiony na rywalizacj i wyposaony w ogromne ego. Niestety, niektrzy czoowi przedsibiorcy i waciciele wielkich firm znakomicie przystaj do tego wizerunku. Pocieszajce jednak, e agresywny egoizm nie jest jedyn drog do sukcesu. W wikszoci stabilnych i dobrze zarzdzanych firm kierownictwo na og promuje takich pracownikw, ktrzy nie skupiaj si wycznie na osobistych osigniciach, lecz cz swej energii psychicznej kieruj na 72

realizacj celw wsplnych. Tacy szefowie maj wiadomo, e jeli szczyt hierarchii opanuj pazerni egoici, ostatecznie ucierpi na tym przedsibiorstwo jako cao. Keith jest jednym z wielu znanych mi menederw, ktrzy przez cae lata starali si usilnie zrobi na swoich przeoonych jak najlepsze wraenie, aby otrzyma awans. Pracowa po siedemdziesit i wicej godzin tygodniowo, nawet kiedy wiedzia, e nie jest to konieczne. Zaniedbywa tym samym rodzin i wasny rozwj. Aby zwikszy przewag nad innymi, gromadzi na swym koncie wszelkie zasugi pynce z wasnych osigni, nawet jeli wizao si to ze stawianiem w niekorzystnym wietle przeoonych czy kolegw. Jednak pomimo tych wysikw wci pomijany by przy awansach. W kocu sam zrezygnowa z picia si na szczyt i postanowi gdzie indziej szuka zadowolenia. Wicej czasu zacz spdza z rodzin, znalaz sobie hobby, zaangaowa si w dziaalno spoeczn. Poniewa ju si tak bardzo nie stara przypodoba, jego zachowanie w pracy zmienio si -by swobodniejszy, mniej egoistyczny, bardziej obiektywny. Zacz funkcjonowa jak prawdziwy kierownik, ktry dobro firmy stawia ponad wasnymi korzyciami. Teraz dopiero zrobi wraenie na zarzdzie, bo takich wanie ludzi potrzeba u steru. I tak, wkrtce po tym, jak przestaa zera go ambicja, Keith awansowa. Jego przypadek nie naley wcale do rzadkoci - zwykle, aby powierzono nam kierownicze stanowisko, musimy wykaza si dbaoci nie tylko o wasne interesy, lecz take o interesy innych. Dobre stosunki w pracy s niezmiernie istotne, ale jako ycia zaley rwnie od niezliczonych kontaktw z ludmi, ktre nawizujemy poza prac. Rzecz jest o wiele bardziej skomplikowana, ni si z pozoru wydaje. Ilekro zatrzymujemy si, aby z kim porozmawia, zuywamy pewn ilo energii psychicznej, naraajc si jednoczenie na to, e zostaniemy zignorowani, omieszeni lub wykorzystani. Wikszo kultur wypracowuje okrelone wzorce zachowa, uatwiajce kontakty spoeczne. W spoecznociach, w ktrych znaczc rol odgrywaj wizy pokrewiestwa, arty ze szwagierk mog uchodzi za co zwyczajnego, niedopuszczalna natomiast moe by rozmowa z teciow. W tradycyjnych, zhierarchizowanych kulturach, takich jak na przykad staroytne Chiny, skomplikowane rytuay powita oraz powszechnie obowizujce formy prowadzenia konwersacji zapewniay ludziom moliwo komunikowania si bez marnowania czasu na obmylanie, co i jak w danych okolicznociach powiedzie. Amerykanie do perfekcji doprowadzili umiejtno prowadzenia bahej rozmowy, pasujcej do naszego z natury mobilnego i demokratycznego spoeczestwa; nasza powierzchowna serdeczno jest jednak nie mniej sformalizowana ni rytuay afrykaskich plemion. Korzy z rozmowy z inn osob polega na nauczeniu si czego nowego -albo w dziedzinie wiedzy, albo w dziedzinie uczu. Wymaga to od obu stron koncentracji na procesie porozumiewania si, do tego za niezbdne s nakady energii psychicznej, niechtnie przez nas trwonionej. Autentyczne uczucie przepywu pynce z rozmowy jest jedn z gwnych atrakcji naszego ycia. Tajemnic nawizania udanej konwersacji wcale nie trudno zgbi. Pierwszy krok to ustalenie, jakie s cele naszego rozmwcy - czym si interesuje lub zajmuje, co udao mu si osign lub do osignicia czego zmierza. Jeli ktra z tych sugestii wydaje si warta wykorzystania, kolejny 73

krok to wczenie wasnego dowiadczenia i wiedzy do tematu wprowadzonego przez rozmwc - bez prb zmonopolizowania rozmowy. Udana rozmowa przypomina jam session, podczas ktrego jeden z muzykw zaczyna gra znany motyw, inni go podchwytuj i wprowadzaj spontanicznie nowe pomysy, i tak powstaje cakiem nowa, ekscytujca kompozycja. Jeli praca i zwizki z innymi ludmi potrafi da nam uczucie przepywu, jako naszego codziennego ycia niewtpliwie ulegnie poprawie. Nie mona tu jednak liczy na jakie sztuczki czy drog na skrty. Aby osign wspaniae ycie, trzeba si prawdziwie zaangaowa w jego przeywanie - nie przepuszczajc adnej okazji, nie zaniedbujc rozwoju wasnych moliwoci. Uporzdkowanie wasnego wntrza, ktre dopiero czyni to wszystko moliwym, bdzie tematem nastpnego rozdziau. Osobowo autoteliczna Gdy nie ma innych rnic, ycie wypenione zajciami dajcymi uczucie przepywu jest wicej warte ni takie, ktre upywa na biernej konsumpcji. Pewna kobieta, zapytana, czym jest dla niej kariera, powiedziaa: Absolutnym pogreniem si w tym, co si robi, i tak wielk z tego czerpan przyjemnoci, e nie chce si robi nic innego. Nie wyobraam sobie, jak ludzie mog w ogle y, jeli czego takiego nie dowiadczaj... A historyk C. Vann Woodward we wstpie do swej ksiki powiconej przemianom amerykaskiego Poudnia napisa: To mnie interesuje. Jest dla mnie rdem satysfakcji. Osign co, co si uwaa za istotne. Bez takiej wiadomoci czy motywacji ycie, przynajmniej dla mnie, byoby mde i daremne. Nie chciabym nawet sprbowa takiego ycia-kompletnego prnowania, kiedy nie ma nic do roboty, nic, czym warto by si zaj. Taka sytuacja wydaje mi si do rozpaczliwa. Gdy potrafimy podchodzi do ycia z takim wanie zaangaowaniem i entuzjazmem, moemy uzna, e stalimy si osobowoci autoteliczna. Sowo autoteliczny" to poczenie dwch greckich sw: auto, czyli jaitelos - cel. Czynno autoteliczna" to czynno wykonywana dla niej samej, gdy gwnym celem dziaania jest ono samo. Jeli na przykad rozegram parti szachw dla przyjemnoci, gra bdzie dla mnie przeyciem autotelicznym; jeli robi to samo dla pienidzy albo by poprawi sw lokat w midzynarodowym rankingu, gra staje si czynnoci egzoteliczn, czyli motywowan z zewntrz. Mianem osobowoci autotelicznej okrela si kogo, kto rozmaite zadania wykonuje wanie dla nich samych, nie za po to, aby osign jakie odlege, zewntrzne cele. Nikt nie jest, oczywicie, osobowoci w peni autoteliczna, poniewa wszyscy musimy - czy to z poczucia obowizku, czy z koniecznoci wykonywa pewne czynnoci, nawet jeli nie mamy na nie ochoty. Istnieje jednak pewna gradacja -od ludzi, ktrzy niemal nigdy nie maj poczucia, i wykonywane przez nich czynnoci s warte zachodu dla samych siebie, po takich, ktrzy s przekonani, i niemal wszystko, czego dotkn, ma sw wasn wag i warto. Ich wanie okrelam mianem osobowoci autotelicznych". Tacy ludzie potrzebuj niewielu dbr materialnych, nie maj te wielkich potrzeb w sferze rozrywki, wygd, wadzy czy sawy. To, co robi, jest dla nich samo w sobie satysfakcjonujce. Potrafi dowiadcza uczucia przepywu w pracy, w yciu rodzinnym, w kontaktach z innymi ludmi, podczas jedzenia, a nawet w samotnoci, gdy nie maj nic do roboty. W zdecydowanie mniejszym 74

ni inni stopniu zaleni s od okolicznoci zewntrznych, wszystkiego, co dla reszty ludzi jest niezbdnym bodcem, czynnikiem motywujcym do dalszego ycia, wypenionego mdymi i bezsensownymi, rutynowymi zajciami. Ludzie autoteliczni ciesz si te wiksz autonomi i niezalenoci, poniewa nie mona nimi atwo manipulowa za pomoc grb czy obietnic. Jednoczenie, zanurzeni w sam nurt ycia, bardziej ni inni angauj si w otaczajc ich rzeczywisto. Jak mona sprawdzi, czy kto jest osobowoci autoteliczna? Najlepszym sposobem jest obserwowa go przez duszy czas w wielu rnych sytuacjach. Typowe testy, stosowane zwykle przez psychologw, nie s tu miarodajne, choby dlatego, e doznanie przepywu naley do tak subiektywnych dowiadcze, i stosunkowo atwo jest udziela faszywych odpowiedzi. Lepsze byyby w tym celu obszerny wywiad lub ankieta, osobicie jednak nad te metody przedkadam pomiary bardziej porednie. Przyjlimy wczeniej (wynika to z teorii), e ludzie dowiadczaj przepywu w sytuacjach wysokich wymaga, ktrym towarzysz rwnie wysokie umiejtnoci. Jednym zatem ze sposobw na ustalenie, czy kto wykazuje cechy osobowoci autotelicznej , jest obliczenie - na podstawie MPD -jak czsto w cigu tygodnia zdarzaj si tej osobie takie sytuacje. Z zebranych przez nas danych wynika, e istniej zarwno ludzie, ktrzy tak klasyfikuj 70 procent wiadomie przeywanego czasu, jak i tacy, ktrym podobne dowiadczenia zajmuj go niespena 10 procent. Przyjlimy, e ci pierwsi s bardziej autoteliczni" ni drudzy. Takie zaoenie pozwala obserwowa, na czym polegaj rnice pomidzy ludmi, ktrzy czsto przeywaj dowiadczenia autoteliczne, i tymi, ktrym si to zdarza nader rzadko. W jednym z bada dwustuosobow grup wybitnie utalentowanych nastolatkw podzielilimy na dwie czci - w jednej znalazo si pidziesit osb, u ktrych stwierdzono w cigu tygodnia najwiksz czstotliwo wystpowania sytuacji sprzyjajcych doznawaniu uczucia przepywu (grupa autoteliczna - grne" 25 procent), w drugiej za pidziesit osb, u ktrych ten sam parametr mia najnisz warto (grupa nieautoteliczna - dolne" 25 procent). Zadalimy sobie pytanie, czy ci modzi ludzie rni si sposobem wykorzystania czasu? Najistotniejsze rnice pomidzy obiema grupami pokazane zostay na wykresach 4.1. i 4.2. Kady z autotelicznych nastolatkw powica nauce przecitnie 11 procent swego czasu, czyli o 5 procent wicej ni czonek grupy przeciwnej. A poniewa kademu punktowi procentowemu odpowiada w przyblieniu jedna godzina, mona przyj, e autoteliczny nastolatek uczy si przez jedenacie godzin w tygodniu, podczas gdy jego kolega (lub koleanka) z przeciwnego kraca kontinuum autote-Iicznoci-tylko5. Podobne rnice pojawiay si przy hobby, ktremu osoby z pierwszej grupy powicay niemal dwukrotnie wicej czasu (6 wobec 3,5 procent), oraz przy zajciach sportowych (2,5 do 1 procenta). Jedynym typem aktyw-

75

Procent czasu przeznaczonego na rne zajcia przez nastolatki z grupy autotelicznej

Procent czasu przeznaczanego na rne zajcia wykres 4.2. przez nastolatki z grupy nieautotelicznej

-noci, dla ktrego stwierdzono zaleno przeciwn, byo ogldanie telewizji -osoby nieautoteliczne oddaway si temu zajciu prawie dwukrotnie czciej (odpowiednio 15,2 i 8,5 procenta). Bardzo podobne i rwnie interesujce wyniki przynioso kolejne badanie, przeprowadzone na reprezentatywnej prbie amerykaskich nastolatkw, w ktrym porwnano dwiecie dwie osoby o predyspozycjach autotelicznych z tak sam liczb osb nie wykazujcych podobnych predyspozycji. Okazuje si zatem, e niewtpliwym wyznacznikiem autotelicznoci jest sposb spdzania wolnego czasu. Bierny wypoczynek i baha rozrywka nie daj zbyt wielu okazji do wykazania si wasnymi umiejtnociami. Czowiek uczy si dowiadcza uczucia przepywu poprzez uczestnictwo w dziaaniach, ktre ze swej natury s jego rdem, czyli w pracy umysowej oraz w aktywnych formach wypoczynku. Ale czy rwnie jako dowiadcze modych ludzi o osobowoci autotelicznej jest wysza ni jako dowiadcze ich rwienikw? W kocu to, e podejmuj oni wiksze wyzwania, dzieje si niemal na mocy definicji -wszak okrelilimy osob autoteliczn jako tak, ktra stara si sprosta trudnym wyzwaniom. Zasadnicze pytanie powinno zatem brzmie nastpujco: Czy czste znajdowanie si w sytuacjach wywoujcych uczucie przepywu rzeczywicie wpywa na jako subiektywnego przeywania dowiadcze? Odpowied na tak sformuowane pytanie jest twierdzca. Za ilustracj niech posuy wykres 5.1., prezentujcy dane uzyskane w cigu tygodnia od dwch dwustudwuosobowych grup modziey ze szk rednich, a dotyczce

76

Jako dowiadcze w trakcie pracy lub nauki podczas trwajcego tydzie badania MPD

Dane pochodz z bada nad 202-osobow grup modziey autotelicznej i rwnoliczn grup modziey nieautotelicznej. przey zwizanych z nauk i prac zarobkow. Wynika z niego, e w trakcie wykonywania tego typu zaj pierwsza grupa wykazuje znacznie wysz koncentracj ni druga, charakteryzuj e si lepsz samoocen oraz postrzega swoje zajcie jako dalece istotniejsze dla osigania przyszych celw; nie stwierdza si natomiast wielkich rnic pod wzgldem czerpanej z zaj przyjemnoci czy poczucia szczcia. Jako dowiadcze w chwilach powiconych aktywnemu wypoczynkowi podczas siedmiodniowego badania MPD Dane pochodz z bada nad 202-osobow grup modziey autotelicznej i rwnoliczn grup modziey nieautotelicznej.

77

Jak mona by skomentowa wyniki bada dotyczcych samopoczucia w trakcie aktywnego wypoczynku, ktre prezentuje wykres 5.2.? Przede wszystkim, jak mona si byo spodziewa, obu grupom wypoczynek dostarcza wicej przyjemnoci i poczucia szczcia ni praca czy nauka; jednoczenie stwierdza si niszy poziom koncentracji, a poczucie, e wykonywane czynnoci maj znaczenie dla realizacji przyszych celw, jest znacznie sabsze. Rnice pomidzy obiema grupami, za wyjtkiem poczucia szczcia, s istotne statystycznie. Modzie autoteliczna odznacza si wyszym poziomem koncentracji, lepsz samoocen, czerpie ze swej dziaalnoci wiksz przyjemno i dostrzega zwizek pomidzy aktualnie wykonywanymi czynnociami a realizacj przyszych zamierze. Wszystko wic si tutaj zgadza, z wyjtkiem jednego - problemu: dlaczego ludzie ci nie czuj si szczliwsi? Dziesiciolecia bada z wykorzystaniem MPD nauczyy mnie, e wasna ocena poczucia szczcia nie jest najlepszym wskanikiem jakoci ycia. Niektrzy ludzie twierdz, e czuj si szczliwi, chocia nie lubi swojej pracy, ich ycie rodzinne waciwie nie istnieje, a wikszo dnia upywa im na bezsensownych zajciach. My, ludzie, jestemy istotami bardzo odpornymi i najwyraniej potrafimy broni si przed smutkiem, nawet jeli wszystko nas ku niemu popycha. Jeli nie moglibymy powiedzie, e cho troszeczk czujemy si szczliwi, jaki sens miaoby dalsze trwanie? Osoby autoteliczne niekoniecznie s szczliwsze od innych, lecz angauj si w bardziej zoone dziaania i dziki temu osigaj lepsze samopoczucie. Aby mie udane ycie, nie wystarczy jednak czu si szczliwym. Rzecz w tym, by mie poczucie szczcia podczas wykonywania czynnoci, ktre wymagaj mobilizacji wszystkich naszych umiejtnoci, sprzyjaj naszemu rozwojowi i wykorzystaniu naszych moliwoci. Jest to wane zwaszcza w dziecistwie i w okresie dojrzewania - mao prawdopodobne, by mody czowiek, ktry czuje si szczliwy, gdy nic nie robi, wyrs w przyszoci na czowieka zadowolonego z ycia. Kolejnym ciekawym odkryciem jest fakt, e w porwnaniu z innymi osoby autoteliczne duo wicej czasu spdzaj na kontaktach z rodzin - rednio cztery godziny tygodniowo. Powoli zaczynamy zatem rozumie, dziki czemu tacy ludzie potrafi polubi wszystko, czym si zajmuj. Rodzina zdaje si peni rol wzgldnie bezpiecznego rodowiska, w ktrym dziecko moe miao eksperymentowa, zanadto si nie kontrolujc, bez nastawienia na obron czy rywalizacj. Amerykaski model wychowania kadzie nacisk na ksztatowanie u dzieci, od najmodszych lat, niezalenoci: im wczeniej mody czowiek opuci dom - zarwno w sensie fizycznym, jak i emocjonalnym - tym wczeniej osignie dojrzao. Wczesna dojrzao niekoniecznie jednak jest czym korzystnym - przedwczenie pozostawieni samym sobie, modzi ludzie czsto trac poczucie bezpieczestwa i przyjmuj postaw obronn. Mona waciwie pokusi si o stwierdzenie, e im bardziej skomplikowany jest wiat dorosych, w ktrym mody czowiek musi znale sobie miejsce, tym duej trwa u niego okres zalenoci, niezbdny, aby naleycie przygotowa si na spotkanie z dojrzaoci. Oczywicie, ta spoeczna neotenia"* ma racj bytu jedynie wwczas, gdy rodzina jest pewn zoon caoci, zapewniajc jednostce zarwno stymulacj, jak i wsparcie. W przypadku rodziny patologicznej dziecko wrcz straci, jeli pozostanie od niej uzalenione 78

* W embriologii terminem neotenia okrela si przeduony okres rozwoju ludzkich dzieci w stosunku do tego, co jest norm u innych naczelnych i, szerzej, u ssakw. Uwaa si, i jest on konsekwencj spoecznych bardziej ni biologicznych uwarunkowa rozwoju ludzkiego ukadu nerwowego. O neotenii spoecznej mwi dla wyrnienia skonnoci czci modych ludzi do wykorzystywania, najduej jak to moliwe, opieki ze strony rodziny.

Jeli w ogle istnieje co takiego, co wyrnia jednostki autoteliczne spord innych osb, to wraenie, e ich zasoby energii psychicznej s niewyczerpywalne. Chocia ludzie tacy wcale nie dysponuj wiksz pojemnoci uwagi", baczniej obserwuj wszystko, co si wok nich dzieje, wicej zauwaaj i bardziej skonne s powici uwag rnym rzeczom dla nich samych, nie oczekujc niczego w zamian. Wikszo z nas oszczdnie gospodaruje uwag, skpo j wydzielajc jedynie na sprawy wane i istotne; interesujemy si tylko tym, co moe si przyczyni do poprawy naszego dobrostanu. Obiektem najgodniejszym zainwestowania naszej energii psychicznej jestemy my sami oraz inni ludzie i sprawy, ktre przysporz nam materialnych lub emocjonalnych korzyci. W efekcie nie pozostaje nam ju wiele uwagi, ktr moglibymy skierowa na udzia w sprawach tego wiata, na zdziwienie, uczenie si czego nowego, empati, na wzniesienie si ponad poziom wytyczony nam przez nasz wasny egocentryzm. Czowiek o osobowoci autotelicznej mniej przejmuje si sob samym, dziki czemu ma wicej energii psychicznej, by dowiadcza ycia. Kelly, jedna z nastolatek czsto opisujcych sytuacje, w ktrych wysokim wymaganiom towarzysz wysokie umiejtnoci, tym rni si od swych rwieniczek, e nie spdza caego dnia na rozmylaniach o chopakach, zakupach w centrum handlowym czy zdobywaniu lepszych ocen. Pasjonuje si natomiast mitologi i sama siebie nazywa celtyck studentk". Trzy popoudnia w tygodniu powica na prac w muzeum, gdzie pomaga przy segregowaniu i klasyfikowaniu eksponatw. Przyjemno sprawiaj jej nawet najbardziej prozaiczne zajcia, takie jak chociaby ukadanie wszystkiego w przegrdkach i tym podobne czynnoci", a take baczne ledzenie wszystkiego, co si dzieje wok, i uczenie si. Nie mniejsz frajd s dla niej spotkania z przyjacimi, z ktrymi prowadzi po lekcjach dugie dyskusje o religii i yciu. Nie oznacza to wcale, e ma skonnoci do altruizmu czy usuwania si w cie. Zainteresowania tej dziewczyny s przejawem jej wasnej indywidualnoci, a jednoczenie wida u niej autentyczne zaangaowanie o charakterze autotelicznym. Jednostki twrcze te s zwykle autoteliczne, swe osignicia za zawdziczaj pewnej nadwyce energii psychicznej, ktr mog zainwestowa nawet w pozornie do przyziemne sprawy. Neuropsycholog Brenda Milner, opisujc swj stosunek do pracy, jest wyrazicielk pogldw wielu uczonych i artystw, ktrzy w swoich dziedzinach wiedzy przecieraj szlaki postpu: Uwaam, e nale do ludzi, ktrzy z jednakowym zapaem podchodz do wszystkiego, czym si zajmuj, poniewa kade nowe odkrycie, nawet to najmniejsze, jest w momencie jego dokonywania czym podniecajcym. A historyk Natalie Davies tak wyjania, w jaki sposb wybiera zagadnienia, nad 79

ktrymi bdzie pracowa: C, najpierw ogarnia mnie wielka ciekawo. Jaki problem nie daje mi spokoju (...) w jakim momencie wydaje si niezmiernie ciekawy (...) Czasem nie mam pojcia, jak bardzo si w co angauj, wiem tylko, e powoduje mn ciekawo i przyjemno, jak z tego mam. Wynalazca Frank Offher, ktry w wieku osiemdziesiciu jeden lat przerzuci swe zainteresowania z silnikw odrzutowych i aparatury do EEG na fizjologi komrek wosa, jest doskonaym przykadem pokory, z jak osobowoci autoteliczne podchodz do tajemnic ycia, nawet tych z pozoru najmniej istotnych. Ja po prostu uwielbiam rozwizywa problemy! Czy to bdzie odnalezienie przyczyny, dla ktrej nie dziaa zmywarka do naczy albo samochd, czy funkcjonowanie komrki nerwowej, czy wreszcie cokolwiek innego. Teraz pracuj z Peterem nad aktywnoci komrek wosa i, c, to takie ciekawe. Niewane, co to za problem. Jeli mog go rozwiza, to jest to przyjemno. To nie lada frajda rozwizywa problemy, czy nie? Czy nie to wanie jest wyciu najciekawsze? -to jego sowa. Te sowa doskonale pokazuj, e aktywno osb autotelicznych nie ogranicza si do pasywnej refleksji. Istotn jej czci jest denie do zrozumienia albo -gdy kto, tak jak Ofmer, jest wynalazc - do rozwizania problemu. Wane jest za, e jest to ciekawo bezinteresowna; innymi sowy, nie suy li tylko realizacji wasnych celw. Dopiero gdy nasza uwaga uwolni si, przynajmniej w pewnym stopniu, od koncentracji na wasnych deniach i ambicjach, mamy szans dostrzec otaczajc nas rzeczywisto w jej penej krasie. Wydaje si, e niektrym ludziom ta nadwyka energetyczna dana jest ju we wczesnym okresie ycia. S ludzie, ktrzy ju od dziecka interesuj si wszystkim, co znajdzie si w zasigu ich zmysw. Wynalazca Jacob Rabinw, ktry spdzi dziecistwo w prowincjonalnym chiskim miasteczku, po raz pierwszy zobaczy automobil, gdy mia siedem lat. Opowiada, e od razu wczoga si pod mask, aby zobaczy, w jaki sposb silnik porusza koami, a pniej w domu wycina z drewna przekadni i wa rozrzdu. Ze wspomnie Linusa Paulinga rwnie wyania si obraz dziecistwa typowego dla jednostek wybitnie twrczych: Kiedy miaem jedenacie lat, c, przede wszystkim lubiem czyta. I przeczytaem wtedy mnstwo ksiek. W wieku dziewiciu lat miaem ju za sob Bibli i,, O pochodzeniu gatunkw" Darwina. Kiedy miaem lat dwanacie, a w szkole - w pierwszej klasie oglniaka wykadano nam histori staroytn, z przyjemnoci czytaem podrcznik, take uporaem si z nim w cigu paru pierwszych tygodni, po czym zaczem na wasn rk szuka innych materiaw na ten temat. Rok wczeniej zaczem zbiera owady i czyta ksiki z dziedziny entomologii. Jako dwunastolatek zbieraem te mineray. Znalazem kilka agatw - niczego wicej nie udao mi si wyszuka i rozpozna w dolinie Willamette - czytaem jednak ksiki na temat mineralogii i przepisywaem z nich zestawienia waciwoci poszczeglnych mineraw, takich jak twardo, kolor czy ykowanie. W rok pniej, kiedy miaem at trzynacie, zainteresowaem si chemi. Bardzo podniecia mnie wiadomo, e chemicy potrafi przemieni pewne substancje w inne, o cakiem odmiennych waciwociach, choby taki wodr dajcy w poczeniu z tlenem wod. Albo sd z chlorem, tworzce chlorek sodu. Cakiem odmienne substancje z pierwiastkw, ktre - czc si - daj zwizki chemiczne. Od tamtej pory wikszo czasu powicaem lepszemu zrozumieniu chemii. A to oznacza lepsze zrozumienie wiata, istoty kosmosu. 80

Warto zwrci uwag, e Pauling nie by cudownym dzieckiem, ktre zadziwia starszych sw intelektualn byskotliwoci. Samodzielnie poda ciekami swych zainteresowa - nie zauwaany i troch tylko wspomagany. Punktem wyjcia dla jego dugiego i owocnego ycia bya determinacja, aby uczestniczy w nim tak intensywnie, jak to tylko moliwe. Hazel Henderson, ktra cae dorose ycie powicia zakadaniu organizacji dziaajcych na rzecz ochrony rodowiska, takich jak Obywatelski Komitet na Rzecz Czystego Powietrza, z pasj opisuje postaw radosnego zainteresowania, ktra cechuj e takich ludzi: To jest tak, jakbym miaa pi lat, rozumiesz? Jakbym si wanie obudzia, otworzya oczy, rozejrzaa wok i powiedziaa: ,,C to za niesamowita wyprawa! Co si tu, u licha, dzieje? Gdzie jest w tym wszystkim moje miejsce? "Nosz w sobie te pytania przez cae ycie. I wietnie mi z tym! Dziki nim kady dzie jest wiey (...). Budzisz si co rano jakby u progu dziea stworzenia. Nie kady jednak jest w tak szczliwym pooeniu, e dysponuje rwnie wielkimi nadwykami energii psychicznej jak Pauling czy Henderson. Wikszo z nas posiada sztuk oszczdnego gospodarowania uwag, tak by mc stawi czoo wszelkim bezporednim koniecznoci yciowym, na interesowanie si za natur wszechwiata, naszym w nim miejscem, czy wreszcie czymkolwiek innym, co nie zostanie zaksigowane po stronie winien" w naszej wewntrznej ksidze rachunkowej, pozostaje ju zwykle drobna resztka. Lecz gdyby nie taka bezinteresowna ciekawo, ycie nie byoby wane. Bez niej nie byoby miejsca na zdziwienie, nowatorstwo, niespodzianki, na przekraczanie granic wytyczonych przez nasze lki i uprzedzenia. Jeli kto nie zdoa w dziecistwie wzbudzi w sobie ciekawoci i zainteresowania, czemu nie sprbowa teraz, zanim bdzie za pno na popraw jakoci ycia? Teoretycznie realizacja takiego zamiaru jest do atwa, w praktyce jednak bywa do trudna. Pierwszy krok sprowadza si do wyksztacenia nawyku skupiania uwagi na wszystkim, cokolwiek si robi, na przykadaniu si do wykonywanych zada i unikaniu inercji. Nawet najbardziej mechaniczne czynnoci, jak zmywanie naczy, ubieranie si czy koszenie trawnika, dostarcz nam wicej przyjemnoci, jeli przystpimy do nich tak, jak przystpuje si do tworzenia dziea sztuki. Nastpnym krokiem jest przesunicie codziennie czci energii psychicznej z biernych form wypoczynku lub z czynnoci, ktrych nie lubimy, na co nowego, czego dotd nie prbowalimy, albo co lubimy robi, lecz z braku czasu rzadko mamy ku temu okazj. Istniej dosownie miliony rzeczy potencjalnie ciekawych - do zobaczenia, zrobienia, nauczenia si; nie staj si one jednak rzeczywicie ciekawe, dopki nie powicimy im uwagi. Wielu ludzi uzna t rad za bezuyteczn, poniewa ich czas ju teraz jest tak wypeniony rozmaitymi zadaniami, e nie mog sobie pozwoli na adne nowe, ciekawe zajcia. Niedostatek wolnego czasu sta si gwn bolczk wspczesnoci. Czsto jednak staje si te wymwk, usprawiedliwieniem braku kontroli nad wasnym yciem. Ile z tego, co robimy, jest naprawd konieczne? Ile rozmaitych czynnoci udaoby si unikn, gdybymy zadali sobie trud ustalenia hierarchii wanoci naszych zada, lepszej ich organizacji i usprawnienia rutynowych czynnoci, ktre zamiecaj nasz uwag? Rzecz w tym, e jeli pozwolimy, by czas przecieka nam przez palce, wkrtce zabraknie nam go zupenie. Trzeba si nauczy mdrze nim gos81

podarowa -nie po to wszake, by osign w odlegej przyszoci bogactwo czy bezpieczestwo, lecz aby si cieszy yciem -tu i teraz.

Czas jest tym, co musimy znale, aby mc rozwin nasze zainteresowania i ciekawo wiata, niezbdny do radowania si yciem dla niego samego. Innym, rwnie wanym czynnikiem jest umiejtno panowania nad wasn energi psychiczn. Zamiast czeka, a nasz uwag pobudzi jaki zewntrzny bodziec lub wyzwanie, powinnimy nauczy si wiadomie j koncentrowa. Umiejtno ta, ze wzgldu na ptl informacji zwrotnej, czyli wzajemne oddziaywanie pomidzy relacjami przyczynowoskutkowymi a wzmocnieniem, wiele ma wsplnego z zainteresowaniem. Jeli kto si czym interesuje, si skupia na tym uwag, a jeli kto si na czym skupia, to cakiem moliwe, e si tym zainteresuje. Wiele rzeczy, ktre wydaj si nam interesujce, nie jest takimi ze swej natury, lecz jedynie dlatego, e zadalimy sobie trud skupienia na nich uwagi. Dopki nie zaczniemy kolekcjonowa owadw czy mineraw, nie pobudzaj one zbytnio naszej wyobrani. Podobnie dzieje si ze stosunkiem do innych ludzi, dopki nie poznamy ich ycia i myli. Udzia w maratonach czy wspinaczkach grskich, partia bryda czy dramaty Racine'a to zajcia nudne dla wszystkich z wyjtkiem tych, ktrzy powicili im wystarczajco wiele uwagi, aby uwiadomi sobie ich mistern zoono. Kiedy skupiamy si na jakimkolwiek wycinku rzeczywistoci, otwiera si przed nami wachlarz praktycznie niezliczonych moliwoci dziaania - zarwno w sensie fizycznym, jak umysowym i emocjonalnym - czekajcych tylko, abymy wyprbowali nasze umiejtnoci. Nie ma nigdy dobrego usprawiedliwienia dla nudy. Panowanie nad wasn uwag oznacza panowanie nad tym, co przeywamy, a co za tym idzie -nad jakoci ycia. Informacja dociera do wiadomoci tylko wtedy, gdy si o to postaramy. Uwaga dziaa jak filtr po midzy wydarzeniami zewntrznymi a naszym ich dowiadczaniem. To, jakim co jest dla nas stresem, zaley bardziej od stopnia opanowania uwagi ni od tego, co nam si przydarza. Sia, z jak odczuwamy bl fizyczny, utrat pienidzy czy towarzyski afront, zaley od iloci powicanej temu uwagi, od tego, ile miejsca udzielimy jakiemu wydarzeniu w naszej wiadomoci. Im wicej energii psychicznej skierujemy na to bolesne przeycie, tym realniejsze si ono stanie i tym wikszy niead wprowadzi do naszej wiadomoci. Zaprzeczanie, tumienie czy faszywa interpretacja nie wydaj si jednak skutecznym rozwizaniem, wspomnienie zalega bowiem trujcym osadem w zakamarkach naszego umysu, wysysajc energi niezbdn do staego utrzymywania go pod powierzchni wiadomoci. Ju lepiej spojrze cierpieniu prosto w oczy, zaakceptowa i uszanowa j ego obecno, by pniej, jak najszybciej znale sobie jakie zajcie i skoncentrowa si na czym, co sami wybralimy. W badaniach nad ludmi bardzo poszkodowanymi w wyniku choroby lub wypadku - niewidomymi lub sparaliowanymi - profesor Massimini i jego zesp ustalili, e kilkoro spord nich nad wyraz szybko zdoao pogodzi si ze sw tragedi, a nawet stwierdzio, e ich ycie w wyniku upoledzenia ulego znacznej poprawie. Tym, co wyrniao te osoby, bya determinacja, z jak postanowiy one poprzez bezprzykadn dyscyplin w gospodarowaniu wasn 82

energi psychiczn przezwyciy wasne ograniczenia. Ci ludzie szybko nauczyli si czerpa uczucie przepywu z najprostszych umiejtnoci: ubierania si, poruszania po domu, prowadzenia samochodu. Ci, ktrzy odnieli najwikszy sukces, wykroczyli daleko poza wycznie odzyskanie zdolnoci do wypeniania podstawowych czynnoci ycia codziennego. Jedna z tych osb zostaa instruktorem pywackim, inne doradcami podatkowymi, kilkoro jedzi na midzynarodowe turnieje szachowe i pywackie, s wrd nich take mistrzowie ucznictwa, ktrzy bior udzia w zawodach, siedzc na wzkach inwalidzkich. Tak sam zdolno przeksztacania tragicznego pooenia w takie, ktre jest co najmniej do zniesienia, przejawiaj czasem zakadnicy terrorystw, potraficy przetrwa w odosobnieniu, czy winiowie obozw koncentracyjnych. W takich okolicznociach rzeczywiste otoczenie jest do tego stopnia jaowe i odczowieczone, e wikszo ludzi popada w rozpacz. Ci, ktrzy ocaleli, potrafili wybirczo ignorowa warunki zewntrzne i skierowa ca niemal uwag na swoje ycie wewntrzne, ktre byo czym rzeczywistym tylko dla nich samych. atwiej to osign, gdy kto zna si na poezji, matematyce albo innych systemach symboli, ktre umoliwiaj koncentracj i prac umysow bez pomocy fizycznych, materialnych rekwizytw. Powysze przykady ka sdzi, i korzystnie jest posi zdolno panowania nad uwag. W zasadzie kada umiejtno czy dziedzina wiedzy, ktr jestemy w stanie samodzielnie opanowa, moe speni tak rol niech to bdzie medytacja i modlitwa, jeli kto ma ku temu skonno, albo gimnastyka, aerobik czy sztuki walki dla tych, ktrzy wol skupia si na sprawnoci fizycznej. To samo mona stwierdzi rwnie o specjalizacji i mistrzostwie w jakiejkolwiek dziedzinie - w czym, co sprawia przyjemno i co mona nieustannie doskonali. Istotn rzecz jest jednak podejcie do tych zaj. Jeli kto si modli, aby osign wito, albo wiczy, aby mie rozwinite minie klatki piersiowej, lub uczy si tylko po to, by posi wiedz, traci spor cz moliwych do osignicia w takiej sytuacji korzyci. Niezbdn rzecz jest bowiem czerpanie przyjemnoci z tego, czym si zajmujemy, oraz wiadomo, e liczy si nie tyle wynik, ile fakt, e udao nam si zapanowa nad wasn uwag. Zwykle nasza uwaga sterowana jest za pomoc instrukcji genetycznych, konwencji spoecznych oraz nabytych w dziecistwie nawykw. Z tego wzgldu zwykle to nie my sami decydujemy, ktra informacja dotrze do naszej wiadomoci, czyli o tym, czego jestemy wiadomi. W rezultacie nasze ycie tak naprawd nie jest naszym wasnym, bo wikszo tego, czego dowiadczamy, zostaa dla nas niejako z gry zaprogramowana. To inni ucz nas, co rzekomo warte jest zobaczenia, co za nie; co mamy pamita, a o czym zapomnie; co powinnimy czu, kiedy widzimy nietoperza, flag narodow albo osob oddajc cze Bogu w odmiennym obrzdku; uczymy si, dla kogo lub dla czego warto y i umiera. Z biegiem lat nasze dowiadczenia dopasowuj si do wzorcw wpisanych w nas przez biologi i kultur. Jedynym sposobem objcia wasnego ycia na nowo w posiadanie jest umiejtno sterowania wasn energi psychiczn tak, by sprzyjaa realizacji naszych wasnych, nie za narzuconych de.

83

Mio losu Czy nam si to podoba, czy nie, nasze ycie odcinie pitno na Wszechwiecie. Narodziny kadego czowieka staj si czym na podobiestwo kamienia wrzuconego do jeziora i, tak jak na powierzchni zmconej wody tworz si rozszerzajce si krgi, tak konsekwencje naszego pojawienia si na wiecie obejmuj najpierw rodzicw, rodzestwo, krewnych i przyjaci; w miar dorastania za nasze czyny przynosz niezliczone wrcz skutki, niektre z nich zamierzone, inne za nie. Decyzje, ktre podejmujemy jako konsumenci, wywieraj wpyw na ekonomi, nasze wybory polityczne odciskaj si na przyszoci spoeczestwa, a kady szlachetny lub pody uczynek w jakim nieznacznym stopniu poprawia lub pogarsza czyje samopoczucie. Ludzie, ktrzy wiod ycie autoteliczne, przyczyniaj si do spadku poziomu entropii w wiadomoci wszystkich, ktrzy si z nimi stykaj; ci, ktrzy ca sw energi psychiczn skupiaj na rywalizacji o dobra i ekspansji wasnego ja, przyczyniaj si do wzrostu oglnej entropii. Nie mona wie prawdziwie wartociowego ycia bez poczucia przynalenoci do czego wikszego i bardziej staego ni ty sam. Konstatacja ta wsplna jest wszystkim religiom, ktre na przestrzeni wiekw nadaway sens ludzkiemu istnieniu. Dzi, oszoomieni postpem, ktry zawdziczamy rozwojowi nauki i techniki, stajemy przed grob puszczenia tych prawd w niepami. W Stanach Zjednoczonych i w innych wysoko uprzemysowionych krajach indywidualizm i materializm niemal powszechnie bior gr nad poczuciem przynalenoci spoecznej oraz wartociami duchowymi. Znamienne, e nawet doktor Benjamin Spock, ktrego porady wywary tak przemony wpyw na sposb wychowania dzieci przez co najmniej dwa pokolenia rodzicw, u schyku swych dni zwtpi w twierdzenie, jakoby nacisk na uczenie dzieci od najmodszych lat zachowa nieskrpowanych mia korzystne skutki wychowawcze. Umar przekonany, e nie mniejsze znaczenie dla ich przyszoci ma wdroenie do pracy dla wsplnych korzyci oraz do uznania wartoci religii, sztuki i innych niewymiernych aspektw ycia. Nie brak zreszt alarmujcych sygnaw, e stajemy si zbyt zapatrzeni w samych siebie. wiadczy o tym chociaby nasza niezdolno do brania na siebie powanych zobowiza - niemal poowa mieszkacw miast w krajach rozwinitych spdza ycie samotnie, ogromna cz maestw si rozpada. Innym przykadem mog by pojawiajce si coraz czciej w ankietach odpowiedzi wskazujce na narastajce rozczarowanie wikszoci instytucji, ktre kiedy darzylimy zaufaniem, oraz ludmi, ktrzy za nimi stoj. Wydaje si, e coraz gbiej chowamy gowy w piasek, by tylko nie sysze zych wieci. To dlatego wycofujemy si do zamknitych osiedli, strzeonych przez uzbrojonych wartownikw. Nie sposb jednak wie dobrego ycia, spogldajc z oddali na zepsute spoeczestwo -dobrze wiedzia o tym Sokrates, przekonali si o tym rwnie ci, ktrym przyszo ostatnio y pod rzdami dyktatorw. O ile atwiej by nam byo, gdybymy mogli odpowiada jedynie za samych siebie. Niestety, wiat krci si na innych zgoa zasadach aktywna odpowiedzialno za reszt ludzkoci i wiat, ktrego czci jestemy, stanowi istotny element wartociowego ycia. 84

Prawdziwe wyzwanie jednak polega na tym, aby zredukowa entropi we wasnym otoczeniu, nie zwikszajc jej jednoczenie we wasnej wiadomoci. Buddyci maj na to dobr rad: Dziaaj zawsze tak, jakby od tego, co zrobisz, zaleaa przyszo Wszechwiata, miejc si jednoczenie z siebie za t zuchwa myl, e cokolwiek uczynisz, moe mie jakiekolwiek znaczenie". Taki miech na powanie" , poczenie zatroskania z pokor sprawia, e moliwe staje si, bymy jednoczenie byli zaangaowani i zachowali niefrasobliwo. Przy takim podejciu do ycia nie trzeba wcale wygrywa, by czu si zadowolonym; wysiek na rzecz utrzymania porzdku we Wszechwiecie jest sam w sobie nagrod, bez wzgldu na skutki. Moliwe jest odnalezienie radoci nawet w walce o stracon, lecz suszn spraw. Pierwszym krokiem na drodze do wyjcia z impasu, w ktrym tkwimy, jest lepsze zrozumienie wasnego ja", czyli zrozumienie, kim si jest. Bez ja", bez rozwinitej osobowoci daleko nie zajdziemy. Druga, ciemna strona medalu to fakt, e gdy tylko we wczesnym dziecistwie pojawia si wyobraenie o samym sobie, przejmuje ono kontrol nad ca nasz wiadomoci. A poniewa identyfikujemy si z nim, wierzc, i jest esencj naszego bytu, nasze ja" stopniowo staje si nie tylko najwaniejsz, lecz przynajmniej dla niektrych -jedyn wart uwagi czci wiadomoci. Niebezpieczestwo polega na tym, e caa nasza energia psychiczna koncentruje si na zaspokajaniu potrzeb owego mitycznego tworu, ktry sami powoalimy do ycia. Dobrze, jeli to wykreowane przez nas, Ja" jest wzgldnie rozsdne. Czsto jednak dzieci, ktre doznay krzywdy, pielgnuj w sobie pozbawiony nadziei albo peen mciwoci wizerunek samego siebie; dzieci, ktrym si pobaa, nie obdarzajc jednoczenie mioci, maj za skonno do tworzenia ja" narcystycznego. Moemy te wyhodowa ja" nienasycone albo monstrualnie wyolbrzymiajce wasne znaczenie. Ludzie o takich zaburzonych ja" czuj przymus zaspokajania jego potrzeb. Jeli sdz, e potrzebuj wicej wadzy albo pienidzy, mioci albo przygody, zrobi wszystko, by je zdoby, nawet jeli na dusz met miaoby si to okaza dla nich samych niekorzystne. W takich wypadkach, przynajmniej zwykle tak bywa, energia psychiczna sterowana przez chybione ja" staje si rdem entropii zarwno w rodowisku swego posiadacza, jaki w jego wasnej wiadomoci. Zwierz, nie majc poczucia wasnego ja, bdzie wyta wszystkie siy, pki nie zaspokoi swych biologicznych potrzeb, lecz na tym koniec. Zaatakuje ofiar, bdzie broni wasnego terytorium, walczy o partnera, ale kiedy ju wypeni te wewntrzne nakazy, odda si odpoczynkowi. Tymczasem dla czowieka, ktry buduje wizerunek samego siebie w oparciu o wadz czy bogactwo, nie istniej granice wysiku. Czowiek taki bdzie niestrudzenie dy do wytyczonego mu przez wasne ja" celu, nawet jeli po drodze miaby zrujnowa sobie zdrowie albo zniszczy innych ludzi. Nic wic dziwnego, e tak wiele religii obarcza ego odpowiedzialnoci za wszelkie ludzkie nieszczcia. Skrajne podejcie zakada okieznanie ego poprzez niedopuszczenie do tego, by dyktowao nam ono pragnienia. Lecz jeli zignorujemy wasne potrzeby, rezygnujc z poywienia, seksu oraz wszelkich sposobw zaspokajania prnoci, nasze ja" oczywicie nie bdzie miao wpywu na nasze czyny, tyle e zwidnie i obumrze. Nie sposb cakowicie pozby si wasnego ja", a mimo to przetrwa. Jedynym wyjciem jest przyjcie mniej radykalnej metody postpowania, opierajcej si na poznaniu wasnego ja" i zrozumieniu jego szczeglnych waciwoci. Moli85

we stanie si wwczas oddzielenie tych potrzeb, ktre uatwiaj nam sterowanie naw wasnego ycia, od tych, ktre wzrastaj na nas niczym zoliwy nowotwr i czyni je godnym poaowania. Powieciopisarz Richard Stern zapytany kiedy, co uwaa za najwiksz przeszkod, jak musia pokona na drodze do kariery, odpar: Sdz, e bya to gwnie ta,, bye jaka "strona mnie samego, to we mnie, co mona opisa sowami: prno, duma, poczucie zasugiwania na co wicej, skonno do porwnywania si z innymi ludmi i tym podobne rzeczy. Prbowaem usilnie trzyma je w ryzach. I miaem szczcie, e znalazem w sobie do pozytywnej siy, ktra pozwolia mi unikn stetryczenia i zgorzknienia, ktre dopady i sparalioway wielu moich kolegw-rwienikw, nierzadko obdarzonych talentem wikszym od mojego. Ja take czuem to w sobie. I musiaem nauczy si stawia temu czoo. Powiedziabym, e gwn przeszkod, przed jak staje czowiek, jest... on sam. Dla kadego czowieka gwn przeszkod na drodze ku udanemu yciu jest on sam. Jeli jednak pogodzimy si z tym i jak Odyseusz znajdziemy sposb, aby oprze si syreniemu piewowi potrzeb naszego ja", stanie si ono naszym przyjacielem, pomocnikiem, opok, na ktrej wzniesiemy gmach naszego spenionego ycia. Stern mwi te, w jaki sposb udaje mu si, jako pisarzowi, okiezna swe rozpasane ego i zmusi je do twrczego wysiku: Istniej we mnie, oczywicie, rzeczy, o ktrych wiem, e s ze, pode, pokrtne, sabe... takie, siakie czy owakie. Umiem czerpa z tego si. Umiem je zmienia. Staj si wwczas rdem siy. Bo, jak to ju wczeniej powiedziaem, pisarz z nich korzysta, one s jego tworzywem. Nie trzeba by twrc, by przemieni byle jakie strony samego siebie w gbsze zrozumienie ludzkiej natury. Wszystkim nam dana jest moliwo wykorzystania ambicji, potrzeby bycia kochanym, a nawet agresji, w sposb konstruktywny, tak, by nie da si im ponie. Kiedy poznamy nasze demony, nie musimy si ju ich ba. Zamiast bra je powanie, moemy si pobaliwie mia z gupoty tych wytworw naszej wyobrani. Nie musimy duej zaspokaja ich nieposkromionej arocznoci, chyba e na naszych warunkach, kiedy suy to bdzie osigniciu czego wartociowego. atwiej to, oczywicie, powiedzie, ni zrobi. Od czasw, kiedy jakie trzy tysice lat temu wyrocznia delficka zacza rozsdnie radzi: poznaj samego siebie", ludzie, ktrzy si nad tym zastanawiali, zawsze dochodzili do tego samego wniosku -zanim dane nam bdzie dobre ycie, trzeba najpierw pozna, a nastpnie opanowa wasne ja". Mimo to nie udao si nam poczyni wielkiego postpu na drodze ku wiedzy o samym sobie. Jake czsto ci, ktrzy najgoniej wychwalaj cnot wyrzecze, sami powodowani s pazernoci i ambicj. W naszym stuleciu idea poznania samego siebie najsilniej kojarzona bywa z freudowsk psychoanaliz. Uksztatowana przede wszystkim przez radykalny cynizm lat midzywojennych dzisiejsza psychoanaliza stawia sobie skromne cele. Proponuje samowiedz, nie starajc si instruowa, co naley ni uczyni, kiedy si j ju posidzie. Rwnie zrozumienie, jakie daje, acz dogbne, ogranicza si do ujawniania jedynie niektrych puapek spord tych, w jakie nasze ja" zazwyczaj wpada; schorze bdcych konsekwencj radzenia sobie z sytuacj trjkta w rodzinie oraz wynikajcym z tego tumieniem seksualnoci. Pomimo caej swej doniosoci psychoanaliza przyniosa, niestety, niefortunny skutek w postaci nieuzasadnionego zaufania ze strony ludzi, ktrzy uwierzyli, e wystarczy odprawi egzorcyzmy nad 86

traumatycznymi przeyciami z dziecistwa, by mc pniej y dugo i szczliwie. Ja wszelako jest zbyt zmylnym i skomplikowanym tworem, by co takiego byo moliwe. Psychoterapia polega gwnie na przypominaniu sobie dawnych dowiadcze, a nastpnie dzieleniu si nimi z przeszkolonym terapeut. w proces sterowanej refleksji moe okaza si bardzo poyteczny, wszak w swej istocie nie odbiega zbyt daleko od nakazw delfickiej wyroczni. Kopot pojawia si wwczas, gdy ogromna popularno tej formy terapii skania ludzi ku przekonaniu, i przypominanie i przeuwanie przeszoci pomoe im rozwiza biece problemy. Oczekiwania te zwykle si nie sprawdzaj, poniewa soczewki, przez ktre spogldamy w przeszo, s wypaczone. Spogldamy zawsze przez pryzmat problemu, ktry prbujemy rozwiza. Std, by terapia odniosa dobroczynny skutek, nie moe oby si bez naprawd dowiadczonego terapeuty i bardzo dugiego leczenia. Czsto te nawyk grzebania w przeszoci, do ktrego zachca nasze narcystyczne spoeczestwo, moe nawet pogorszy sytuacj. Badania MPD dowodz, e kiedy czowiek zastanawia si nad sob, popada zwykle w nienajlepszy nastrj. Gdy bez odpowiedniego przygotowania zaczynamy wgbia si w takie myli, jako pierwsze przychodz na og do gowy rzeczy do przygnbiajce. Kiedy owadnici jestemy uczuciem przepywu, zapominamy o sobie, za pod wpywem apatii, zmartwienia lub znudzenia koncentrujemy si na wasnym ja". Jeli wic dostatecznie nie opanowalimy sztuki autorefleksji, zastanawianie si nad jakim problemem, miast agodzi zy stan rzeczy", czsto tylko go pogbia. Gdy co si nie ukada, wikszo z nas myli wycznie o sobie, wkraczajc tym samym w zaklty krg, w ktrym dzisiejszy niepokj nadaje czarnych barw przeszoci, a bolesne wspomnienia sprawiaj, e teraniejszo wydaje si jeszcze bardziej ponura. Sposobem na wyrwanie si z tego zakltego krgu jest nawyk rozmylania o wasnym yciu take wtedy, gdy mamy wszelkie dane po temu, by by z niego zadowolonym i gdy jestemy w wietnym nastroju. Jeszcze lepiej zainwestowa energi psychiczn w denia i zwizki, ktre choby porednio wprowadz harmoni w nasz ja. Doznanie uczucia przepywu w zoonych relacjach midzyludzkich daje bardzo siln i obiektywn informacj zwrotn oraz poprawia nasz wewntrzny wizerunek samo przez si, bez zbdnych wysikw z naszej strony. Aby dowiadczy uczucia przepywu, dobrze jest mie jasno sprecyzowane cele, nie dlatego jednak, i osignicie ich jest niezbdne, lecz dlatego, e bez oznaczonych celw trudno osign koncentracj i unikn rozproszenia uwagi. Alpinista zakada, e musi wspi si na sam wierzchoek, nie dlatego, e dotarcie tam jest tak gbokim jego pragnieniem, lecz dlatego, e dziki takiemu postawieniu sprawy wspinaczka jako taka staje si w ogle moliwa. Gdyby celem nie by szczyt, cay trud sprowadziby si do bezsensownego dreptania, ktre niesie ze sob tylko niepokj i zniechcenie. Nie brak dowodw na to, e nawet jeli nie dowiadcza si uczucia przepywu, sam fakt dziaania w zgodzie z wasnymi celami poprawia stan umysu jednostki. Na przykad przebywanie w towarzystwie przyjaci zwykle korzystnie wpywa na nastrj, zwaszcza jeli ma si na to w danym momencie ochot. Kiedy jednak wiemy, e mamy duo pracy, czas spdzony z tymi samymi ludmi wyda si duo mniej przyjemny. Z drugiej strony, nawet 87

znienawidzona praca przyczyni si do poprawy naszego samopoczucia, jeli zdoamy w niej dostrzec elementy realizacji naszych wasnych celw. Wynika std, i najprostszym sposobem podniesienia jakoci ycia jest przejcie kontroli nad wasnymi dziaaniami. Znaczna cz tego, co robimy (przecitnie ponad dwie trzecie), to czynnoci, ktre odczuwamy jako co, co musimy wykona lub ktre podejmujemy z braku czego lepszego do roboty. Niektrzy ludzie przez cae ycie czuj si jak marionetki, poruszajce si wycznie dlatego, e kto inny pociga za sznurki. W takich warunkach kady miaby poczucie marnotrawienia energii psychicznej. Pytanie zatem brzmi: czemu nie chcemy robi wicej? Sam akt woli powoduje skupienie uwagi, ustala w wiadomoci hierarchi wanoci, a co za tym idzie - stwarza poczucie wewntrznej harmonii. Wiele jest w yciu rzeczy, ktre robi musimy, nawet jeli nie mamy na to ochoty. Bywa to wysiadywanie na zebraniach, wynoszenie mieci lub pilnowanie, by zdy na czas z paceniem rachunkw. Czci z nich nie da si unikn - cokolwiek bymy wymylili, i tak si od nich nie wymigamy. Moemy wic tylko wybiera pomidzy zabieraniem si do nich ze wstrtem i utyskiwaniem na to ponure jarzmo, a braniem si za nie z ochot. W obu wypadkach pozostajemy w kleszczach przymusu, ale w tym drugim dowiadczenie bdzie z pewnoci duo przyjemniejsze. Mona wytyczy sobie cel przy najbardziej nawet znienawidzonym zajciu - zaoy na przykad, e skosi si trawnik w moliwie najkrtszym czasie - a ju sam fakt posiadania celu znacznie zagodzi uprzykrzon harwk. Problem wyborw, ktre przed nami stoj, znakomicie oddaje koncepcja amorfati, czyli umiowania losu -centralna idea Nietzscheaskiej filozofii. Rozwaajc, czego nam potrzeba, aby y peni ycia, Nietzsche pisze: Moja recepta na osignicie wielkoci przez istot ludzk to amorfati: kiedy nie pragnie si, aby cokolwiek byo inne, ni jest, ani wprzd, ani w ty, ani przez ca wieczno. Nie tyle znosi to, co konieczne, ile to pokocha. I dalej: Chc nauczy si postrzega jako pikne to, co jest w rzeczach konieczne; wwczas stan si jednym z tych, ktrzy sprawiaj, e rzeczy staj si pikne. Abrahama Masowa do bardzo podobnych konkluzji przywiody badania naukowe. W oparciu o obserwacje kliniczne oraz wywiady z ludmi, ktrych uwaa za zdolnych do samorealizacji (wrd ktrych byo rwnie wielu artystw i naukowcw), stwierdzi, e rozwj takich jednostek odbywa si w pewnym sensie przez dowiadczenia bardzo szczeglne, wice si z pen cznoci pomidzy jani a otoczeniem. Maslow okreli to jako harmoni pomidzy wewntrznymi i zewntrznymi wymogami, albo te pomidzy chc" a musz". Kiedy co takiego si dzieje, wwczas dobrowolnie, ochoczo i z caego serca akceptuje si wasne uwarunkowania. Wybiera si swj los i chce si go. Podobny punkt widzenia przyj rwnie psycholog Carl Rogers. Oto jak Rogers opisuje kogo, kogo nazywa osob w peni aktywn": Kto taki chce i wybiera sobie lini dziaania, ktra jest najekonomiczniejsz wypadkow wszystkich bodcw wewntrznych i zewntrznych, poniewa tylko takie zachowanie moe w rezultacie przynie najgbsze zadowolenie. Osoba w peni aktywna nie tylko dowiadcza, ale rwnie czyni uytek ze swej najpeniejszej wolnoci, kiedy spontanicznie i dobrowolnie dokonuje wyboru i chce tego, co jest ju absolutnie przesdzone. Dlatego te, tak jak u Nietzschego i Masowa, umiowanie losu idzie w parze z gotowoci przyjcia 88

do wiadomoci tego, e jest si panem swoich czynw, bez wzgldu na to, czy wynikaj z nas spontanicznie, czy te s nam narzucone. Zaakceptowanie pewnych koniecznoci to, rwnie dla Rogersa, droga do osobistego rozwoju jednostki oraz krok w stron poczucia dobrostanu, uwalniajcy nasz codzienno od brzemienia entropii. Jako ycia ulega znacznej poprawie, kiedy nauczymy si kocha to, co robimy. Co do tego Nietzsche oraz inni mieli absolutn suszno. Z perspektywy czasu atwo jednak dostrzec pewne ograniczenia psychologii humanistycznej, ktrej Maslow i Rogers byli tak znamienitymi rzecznikami. W cudownych latach poowy dwudziestego wieku, kiedy w Ameryce zapanoway dobrobyt i pokj, nie od rzeczy zdawao si zaoenie, i osobiste spenienie moe przynie jedynie pozytywne rezultaty. Nie byo wwczas potrzeby czynienia uwaczajcych porwna co do sposobw samorealizacji, zastanawiania si, czy jeden zestaw celw lepszy jest od drugiego: liczyo si tylko to, by robi swoje. Mga optymizmu rozmya wszelkie wyraziste kontury; pozwolilimy sobie wwczas na wiar, e jedynym zem jest niewykorzystanie wasnych moliwoci. Problem jednak w tym, e niektrzy ucz si take kocha to, co niszczce zarwno dla nich samych, jak i dla innych. Modzi ludzie, ktrych aresztowano za akty wandalizmu lub za rabunek, czsto nie kierowali si niczym innym, poza pragnieniem doznania dreszczyku emocji, jakiego dostarcza wamanie si do cudzego samochodu lub mieszkania. Weterani wojenni przyznaj, e nigdy pniej nie przeyli ju takiego uniesienia jak wwczas, gdy znaleli si z karabinami maszynowymi na pierwszej linii. Kiedy fizyk Robert J. Oppenheimer pracowa nad konstrukcj bomby atomowej, z liryczn pasj pisa o sodkim problemie, ktry usiowa rozwiza. Z relacji wiadkw wynika, e Adolf Eichmann lubi rozwizywa logistyczne problemy czce si z transportem ydw do obozw zagady. Moralne implikacje powyszych przykadw s oczywicie zupenie odmienne, ale mona z nich wysnu wniosek, e to, e lubi si wasne zajcie, nie zawsze jest wystarczajcym usprawiedliwieniem jego wykonywania. Uczucie przepywu jest rdem energii psychicznej dziki temu, e koncentruje uwag i motywuje do dziaania. Energia psychiczna za, podobnie jak inne formy energii, jest ze swej natury neutralna -mona j wykorzysta zarwno dla zbonych, jak i niecnych celw. Przy pomocy ognia mona ogrza si w mron noc lub zniszczy dom ssiada. To samo odnosi si do elektrycznoci czy energii jdrowej. Udostpnienie ludzkoci nowych form energii byo wielkim dokonaniem, lecz nie mniej istotne okazuje si nauczenie, jak z niej mdrze korzysta. Budujc dobre ycie, nie wystarczy zatem dy do realizacji celw, ktre sprawiaj nam przyjemno; trzeba jeszcze wybiera takie cele, ktre przyczyni si do zredukowania na wiecie oglnej puli entropii. Tylko gdzie ich szuka? Gwnym zadaniem wszelkich religii byo zawsze tropienie entropii. Nadawano jej miano grzechu" i uznawano, e jest to zachowanie, ktre przynosi szkod jednostce, spoeczestwu lub wyznawanym przez nie wartociom. Kultury, ktre przetrway, musiay, aby skanalizowa energi swych czonkw, okreli swe pozytywne cele. Aby z kolei przyda im mocy, stworzyy istoty nadprzyrodzone, ktre oznajmiay ludziom zasady dobrego i zego postpowania poprzez wizje czy wite teksty przekazywane wybracom, takim jak Mojesz, Mahomet czy Joseph Smith. 89

Cele te nie mogy jednak dotyczy wycznie ycia doczesnego, bo gdyby wszystkie skutki naszych czynw ograniczay si tylko do niego, sam zdrowy rozsdek nakazywaby czerpa z ycia tyle przyjemnoci korzyci, ile tylko moliwe, nawet za cen bezwzgldnoci wobec innych. Spoeczestwo ulegoby jednak zagadzie, gdyby wszyscy kierowali si wycznie egoizmem, kada religia musi wic dostarczy scenariusza, opowiadajcego o tym, co si stanie z tymi, ktrzy na co dzie kieruj si wycznie wasn korzyci. Kto taki moe, na przykad, powrci na ten pad jako nisza forma ycia, zosta zniszczony lub zapomniany, albo wreszcie pj do pieka.

Jednym z najwikszych wyzwa naszych czasw jest odkrycie nowych transcendentnych celw, ktre pozostawayby w zgodzie z nasz dotychczasow wiedz wiecie. Moemy to nazwa nowym mitem; mitem, ktry przyda yciu znaczenia i wystarczy nam na teraz na potem, speniajc tak sam rol jak niegdy, gdy dawne mity pomagay naszym przodkom poprzez wyobraenia, metafory i fakty - odnale sens istnienia. I podobnie jak kiedy wierzono wicie w to, co skadao si na owe mity, tak my musimy mc uwierzy w nowe przesanie. Gosicielami mitw, ktre umacniay wierzenia rnych spoecznoci w przeszoci byli prorocy. Czerpic inspiracj z dobrze wszystkim znanych wyobrae, utrzymywali, e przemawia przez nich najwysza istota, pragnca pouczy ludzi, jak powinni postpowa, oraz przekaza im, jak w istocie wyglda ycie, ktrego nie s w stanie ogarn zmysami. By moe i dzi znalazoby si miejsce dla nowych prorokw, wydaje si jednak mao prawdopodobne, by znaleli oni posuch u szerszej publicznoci. Jednym z efektw roli nauki w rozwizywaniu problemw materialnych (oraz demokracji w przypadku konfliktw politycznych) jest wyuczona nieufno wobec indywidualnych objawie, nawet tych najbardziej natchnionych. Kult silnych osobowoci jest oczywicie cigle nader ywotny, cho zosta nieco przyprawiony zdrowym sceptycyzmem. Wiarygodne objawienie musiaoby zatem zawiera element konsensusu, ktrego przywyklimy oczekiwa po prawdzie naukowej i po demokratycznie sprawowanych rzdach. Lecz zamiast czeka na prorokw, sami moemy postawi rusztowanie, na ktrym zbudujemy dobre ycie, kierujc si wiedz, stopniowo gromadzon przez naukowcw i mylicieli. Wiemy ju wystarczajco wiele o zasadach funkcjonowania Wszechwiata i potrafimy oceni, jakie dziaania wpywaj na wzrost stopnia jego skomplikowania i uporzdkowania, a ktre przyczyniaj si do jego destrukcji. Odkrywamy na nowo zawie zalenoci pomidzy rozmaitymi formami ycia oraz rodowiskiem; precyzj, z jak kadej akcji odpowiada reakcja; trud tworzenia adu i poytecznej energii; atwo burzenia owego adu i marnotrawienia energii. Uczymy si, e skutki naszych dziaa wcale nie musz by widoczne natychmiast, e czsto ujawniaj si dopiero w odlegych powizaniach, poniewa wszystko, co istnieje, stanowi cz skomplikowanego systemu. Wikszo z tych stwierdze pada ju wczeniej -w takiej czy innej formie -w religiach ludw zamieszkujcych Wielkie Rwniny Ameryki, w buddyzmie, w zoroastryzmie i niezliczonych innych wierzeniach, opartych na bacznej obserwacji ycia. 90

Wkad wspczesnej wiedzy polega na daniu owym faktom wyrazu za pomoc przyjtego i akceptowanego w naszych czasach jzyka. Wspczesna wiedza skrywa jednak jeszcze inne, by moe bardziej nawet fascynujce moliwoci. Z teorii wzgldnoci, na przykad, mona by wysnu argumenty na rzecz pojednania wielkich religii monoteistycznych, ktre od dwch tysicleci wic na wiecie triumfy, oraz bardziej fragmentarycznych, idiosynkratycznych wierze politeistycznych, w miejsce ktrych powstay. Wad politeizmu byo to, e gdy ludzie wierzyli w istnienie wielkiej liczby duchw, demiurgw, demonw czy bstw, z ktrych kady posiada wasn sfer wpyww, powstawao ogromne zamieszanie i dezorientacja. Postulat jedynego Boga, wysunity przez ydw, chrzecijan czy muzumanw, przywrci porzdek w wiadomoci wyznawcw, uwalniajc ogromn ilo energii psychicznej, ktra pozostae wierzenia usuna w cie. Lecz jednoczenie monoteizmowi zagraa sztywny dogmatyzm. Teoria wzgldnoci oraz bardziej wspczesne odkrycia teorii chaosu pozwalaj jednak przyj, e ta sama rzeczywisto moe by upakowana w rne ksztaty i w pewnym sensie zalenie od miejsca obserwacji, perspektywy, ram czasowych oraz skali dostrzega mona cakiem odmienne obrazy tej samej prawdy. Nie ma wic potrzeby pitnowa mianem herezji objawie i przekona innych ni wierzenia, ktre wpajano nam od dziecistwa, skoro zdajemy sobie spraw z tego, e s one obowizujc na danym terenie, tymczasow manifestacj tego samego w gruncie rzeczy, niezmiernie zoonego procesu. Wiele istotnych sporw skupia si wok procesu ewolucji. I jak na ironi, podczas gdy spostrzeenia Darwina zupenie susznie uwaane byy za zagroenie dla fundamentalistycznie pojmowanej religii chrzecijaskiej, pogld, i w bardzo dugich okresach systemy ekologiczne oraz struktura organizmw d do coraz wikszej zoonoci, natchn wielu naukowcw nadziej, i Wszechwiatem nie rzdzi chaos, lecz e skrywa on sensown opowie. Jednym z pierwszych, ktrzy dali wyraz tej wierze, by jezuicki filozof i paleontolog Pierre Teilhard de Chardin. W dziele Lephe-nomene hutnain Teilhard przedstawi liryczny - moe nawet a nazbyt liryczny - opis ewolucji: od atomowego kurzu miliardy lat temu po cakowit unifikacj umysu i ducha w momencie zwanym Punktem Omega, bdc odpowiednikiem tradycyjnego zjednoczenia dusz z istot najwysz. Wizja Teilharda wyszydzona zostaa przez wikszo naukowcw, lecz co mielsi -tacy jak C. H. Wad-dington, Julian Huxley czy Theodosius Dobzhansky -potraktowali j powanie. W tej czy innej formie, idea ewoluujcej zoonoci na tyle oywia mit kreacji, by wiara znalaza w niej punkt zaczepienia. Na przykad Jonas Salk, wynalazca szczepionki przeciwko polio, ktry uwaa siebie tyle za artyst i humanist, co za naukowca, przez ostatnie lata ycia wytrwale dy do zrozumienia, jak przeszo moe dziery klucz do przyszoci: Wci intryguj mnie pewne zasadnicze pytania dotyczce samej istoty stworzenia (...) Postrzegam nas jako produkt procesu ewolucji, ktry okrelibym jako ewolucj kreatywn. Teraz stalimy si sami takim procesem, czy te jego czci. Iz takiej perspektywy zainteresowaem si ewolucj uniwersaln, samym zjawiskiem ewolucji, ktre przejawia si w tym, co nazywam ewolucj przedbiologiczn, ewolucj wiata fizycznego i chemicznego; dalej - ewolucj biologiczn; oraz metabiologiczn ewolucj umysu-mzgu. Obecnie zaczynam pisa o tym, co nazywam ewolucj teleologiczn, a wic 91

ewolucj podporzdkowan jakiemu celowi. D wic teraz, mona tak powiedzie, do zrozumienia ewolucji, kreacji jako procesw celowych.

Zbyt wczenie jeszcze, by oceni, co ley za tymi nowymi horyzontami, ktre wanie si przed nami otwieraj. Lecz pisarze i naukowcy zaczynaj powoli skada t ukadank, z ktrej moe wyoni si wizja przyszoci. Cz z tych usiowa moe wyda si tak fantastyczna, e jedynym stosownym dla nich miejscem jest kraina wyobrani. Madeleine L'Engle, na przykad, wplota do swych powieci dla dzieci wtki, w ktrych to, co si dzieje w komrkach ludzkiego ciaa, stanowi paralel zmaga midzy bohaterami pewnych wydarze historycznych, te za s odbiciem kosmicznych konfliktw pomidzy nadprzyrodzonymi istotami. Autorka ma absolutn wiadomo tego, e literatura science-flction, ktr tworzy, niesie z sob konsekwencje natury etycznej. Nawet kiedy bohaterowie jej ksiek cierpi, lub s o krok od wpadnicia w szpony za, L'Engle uwaa, e trzeba ich z tego wydosta, da im jak nadziej. Nie lubi ksiek opowiadajcych o beznadziei, ksiek, ktre ka ci myle: Ech, nie warto y". Chc sprawi, by ludzie pomyleli: Tak, to jest nieatwe wyzwanie, ale warto si postara"; i wtedy to daje przyjemno. Johnowi Archibaldowi Wheelerowi, jednemu z najwikszych fizykw tego wieku, sporo czasu zabiera amanie sobie gowy nad tym, jak to si dzieje, e odgrywamy kluczow rol w ksztatowaniu wiata materialnego, ktry zdaje si istnie absolutnie poza nami i od nas niezalenie. Wybitny pediatra Benjamin Spock stara si pod koniec swego ycia ponownie zdefiniowa duchowo w kategoriach zrozumiaych w dzisiejszych czasach. Jest jeszcze wielu innych, ktrzy, podobnie jak ekonomistka i dziaaczka spoeczna Hazel Henderson, przyjli radonie amorficzn osobist filozofi", w ktrej tosamo postrzegana jest jako chwilowe wcielenie nieprzerwanego strumienia ycia: W pewnym sensie czuj si tak, jakbym pochodzia spoza Ziemi. Jestem tu z krtk wizyt. Lecz take mam ludzk posta i jestem silnie emocjonalnie zwizana z tym gatunkiem. Dlatego si w niego tym razem wcieliam. Ale mam w sobie take co z nieskoczonoci. Moim zdaniem, to wszystko do dobrze trzyma si kupy. Brzmi to moe nieco nonszalancko, ale rzecz w tym, e dla mnie jest to wiczenie duchowe. Kto, by moe, powie, e takie pogaskie wynurzenia nie s niczym innym, ni powrotem do dawnych zabobonw, czym jak wiara w reinkarnacj, w porwania przez kosmitw czy postrzeganie pozazmysowe. Podstawowa rnica polega jednak na tym, e wyznawcy New Age bior swe wierzenia dosownie, podczas gdy ludzie, ktrych cytuj, zdaj sobie spraw z tego, e uywaj metafor, dajcych przyblione jedynie wyobraenie o rzeczywistoci, w ktr wierz, lecz ktrej nie potrafi inaczej wyrazi. Ludzie ci byliby ostatnimi, ktrzy prbowaliby swe wyobraenia reifikowa i traktowa dosownie. Maj wiadomo tego, e ich wiedza ulega ewolucji i e za kilka lat trzeba bdzie wszystko, by moe, wyrazi w cakowicie innych kategoriach.

Na plus ewolucji zaliczy trzeba jedno: ewolucja umoliwia nam budowanie wizji przyszoci w oparciu o przeszo. Daje nam wskazwki, jak stworzy sobie sensowne, satysfakcjonujce ycie. Niewtpliwie, jednym z 92

powodw, dla ktrych tradycyjne religie miay tak wielki oddwik w ludzkiej wiadomoci, byo to, e personifikoway one siy kosmiczne. Przyjrzyjmy si choby twierdzeniu, i Bg uczyni nas na swj obraz i podobiestwo. Tysicom chrzecijaskich malarzy pozwolio to przedstawia Go jako starego, dobrotliwego patriarch. I, co wicej, kadej jednostkowej egzystencji, wraz z obietnic ycia wiecznego, przydao godnoci. Byo to bez wtpienia posunicie bezbdne. Ewolucja w dzisiejszym rozumieniu operuje wielkimi liczbami i nie mwi nic o jednostkach; rzdz ni, zamiast celowoci i wolnej woli, determinizm do pary z przypadkiem. Mogoby si wic zdawa, e to sucha doktryna, bez szans na zainspirowanie kogokolwiek, by uoy sobie wedle niej ycie. A jednak odkrycia naukowe mog przynie nam prawdziw nadziej. Po pierwsze, dziki nim uwiadamiamy sobie coraz lepiej, jak bardzo kady z nas jest niepowtarzalny. I to nie tylko w sensie unikalnej kombinacji elementw naszego kodu genetycznego, nioscego instrukcje, dziki ktrym powstaj tak wyjtkowe zestawy cech fizycznych i psychicznych. Jedyne w swoim rodzaju s take czas i miejsce, w ktrych kademu organizmowi przyszo stawi yciu czoo. Jednostka staje si bowiem osob tylko w okrelonym kontekcie fizycznym, spoecznym i kulturowym; to, gdzie i kiedy si rodzimy, stanowi wsprzdne egzystencji, ktrych z nikim nie dzielimy. Dlatego te kady z nas odpowiedzialny jest za ten jeden szczeglny punkt w czasie i przestrzeni, w ktrym jego ciao i umys tworz wze pocze z pozostaymi elementami wszechogarniajcej sieci ycia. Bo cho prawd jest, e to, kim jestemy, zdeterminowane zostao przez instrukcje genetyczne oraz rodowisko spoeczne, prawd jest take, i odkrywszy pojcie wolnoci, moemy dokonywa wyborw, wpywajcych na przyszy ksztat sieci powiza, ktrych jestemy czci. Od wyboru uywanych przez nas kosmetykw zalee bdzie, czy powietrze, ktrym oddychamy, zachowa swe yciodajne waciwoci, a wybr programu telewizyjnego wpynie na przyszy ksztat komercyjnej rozrywki, Wspczesne rozumienie materii i energii skania rwnie do nowego podejcia do kwestii dobra i za. Zo w stosunkach midzyludzkich jest odpowiednikiem procesu entropii w wiecie materialnym. Zem okrelamy to, co sprawia bl, cierpienie, powoduje niead psychiczny lub spoeczny. Zwykle wie si ono z dziaaniem po linii najmniejszego oporu lub w oparciu o zasady waciwe niszemu szczeblowi porzdku organizacyjnego. Dzieje si tak na przykad, kiedy osoba obdarzona wiadomoci kieruje si w dziaaniach wycznie instynktami, albo kiedy istota spoeczna postpuje egoistycznie w sytuacji wymagajcej wsppracy. Gdy naukowcy pracuj nad udoskonaleniem narzdzi zagady, ulegaj entropii, nawet jeli korzystaj z najwieszych osigni wiedzy. Entropia czy te zo to stan niebytu - stan, do ktrego d wszystkie systemy, o ile nie zostanie podjty wysiek, aby temu zapobiec. Zu zapobiega za to, co zwiemy dobrem", czyli dziaania przywracajce ad, a jednoczenie chronice przed skostnieniem; dziaania, dla ktrych natchnieniem s potrzeby systemw znajdujcych si na najwyszym etapie ewolucji; takie, ktre uwzgldniaj przyszo, wsplne dobro, emocjonalny dobrostan innych. Dobro jest twrczym przezwycieniem bezwadu, energi, ktra prowadzi do ewolucji ludzkiej wiadomoci. Stosowanie si do nowych zasad organizacji zawsze jest trudniejsze, wymaga wicej wysiku i energii. Zdolno do takiego dziaania znana jest jako cnota. 93

Czemu jednak kto miaby si wykazywa cnot, skoro o tyle atwiej podlega entropii? Czemu kto miaby chcie wspiera ewolucj, nie dostajc w nagrod obietnicy ycia wiecznego? Jeli prawd jest to, co do tej pory powiedzielimy, ycie wieczne stanowi integraln cz pakietu zwanego egzystencj, pojmowanego wszake nie tak, jak prezentuje si ycie pozagrobowe w kreskwkach - postacie w bieli, z aureolami wok gw, stoczone na chmurkach - lecz poprzez fakt, e nasze czyny w yciu doczesnym bd si odbija echem w czasie i ksztatowa dziejc si przyszo. Bez wzgldu jednak na to, czy po mierci nasze obecne poczucie odrbnoci i niepowtarzalnoci przetrwa w jakim wymiarze istnienia, czy te zniknie bez ladu, nic nie zmieni faktu, e nasze trwanie na zawsze ju pozostanie czci wtku i osnowy wszystkiego, co jest. Im wicej energii psychicznej zainwestujemy w przyszo ycia na Ziemi, w tym wikszym stopniu stajemy si jego czci. wiadomo tych, ktrzy utosamiaj si z ewolucj, zlewa si z ni, podobnie jak maleki strumyk, ktry wpadajc do ogromnej rzeki, czy z ni swj nurt, i staj si jednym. Zgodnie w tym scenariuszem piekem jest oddzielenie jednostki od dziania si" ycia. Piekem jest kurczowe trzymanie si przeszoci, wasnego ja, bezpieczestwa i inercji. lad tego odnale mona te w sowie diabe", ktre pochodzi od greckiego diabollein, znaczcego tyle, co odseparowa, rozdzieli". Diaboliczno polega na osabianiu wyaniajcej si zoonoci przez odciganie od niej energii psychicznej czowieka. Nie jest to oczywicie jedyny moliwy sposb od czytania przesania przyszoci, jakie nam przekazuje nauka. Mona przecie nie dostrzec niczego poza lepym dziaaniem przypadku i podda si zniechceniu. Waciwie znacznie atwiej tak uczyni. Entropia objawia si jednak rwnie w tym, jak interpretujemy wiadectwo naszych zmysw. Rozdzia ten otwierao pyta nie: Jak znale cel, ktry umoliwiaby czerpanie z ycia przyjemnoci, przy jednoczesnym zachowaniu poczucia odpowiedzialnoci wobec innych?" Wanie wspczesna nauka daje nam jedn z moliwych odpowiedzi. To ewolucjonizm pozwala nam skupi wiadomo na zadaniach ycia codziennego, wiemy bowiem, e kiedy naszemu dziaaniu towarzyszy uczucie przepywu, uczestniczymy w konstruowaniu pomostu pomidzy teraniejszoci a przyszoci nasze go Wszechwiata.

94