ZAGDANIENIA WSTPNE PRAWO RZYSMKIE Prawo rzymskie, cao przepisw prawnych obowizujcych w staroytnym Rzymie.

Najdawniejsze prawo rzymskie byo prawem zwyczajowym, nie pisanym. Prawo prywatne (ius privatum) byo cile zwizane z prawem publicznym (ius publicum) i znajdowao si w mocy kapanw, ktrzy je interpretowali. Najstarsza kodyfikacja prawa rzymskiego to prawo dwunastu tablic. Rozwj nastpowa poprzez ustawy zgromadze ludowych (ius civile) i edykty pretorw (ius honorarium). Trzecim systemem prawnym byo prawo obcych ludw (ius gentium), rwnie tworzone przez pretorw. Liczc od tradycyjnej daty zaoenia Rzymu 753 p.n.e. do upadku pastwa rzymskiego w jego czci zachodniej 476 n.e. jest to przeszo 12 stuleci. W czci wschodniej czas obowizywania liczony do mierci cesarza Justyniana I 565 n.e. wydua si do 13 wiekw, a jeli liczy dalsze obowizywanie prawa rzymsko- bizantyjskiego a do upadku pastwa bizantyjskiego 1453 n.e. to dochodzimy do 22 wiekw cigoci obowizywania jednego systemu prawnego. Historia pastwa i prawa Typ i formy pastwa Pastwo rzymskie byo to pastwo typu niewolniczego zmieniay si natomiast formy pastwa-wyrnia si nastpujce okresy: - Okres krlestwa 753-509 p.n.e. - Okres republiki 509-27 p.n.e. - Okres pryncypatu 27 p.n.e. 284 n.e. - Okres dominatu 284 n.e 476 n.e. w zachodniej czci pastwa, w czci wschodniej nadal a do mierci Justyniana w r. 565. Etapy rozwoju prawa prywatnego I Okres prawa starorzymskiego albo archaicznego od pierwszych wiadomoci historycznych prawie rzymskim do poowy III w p.n.e II Okres rozwoju prawa klasycznego od III w.p.n.e. do koca panowania cesarzy z dynastii Sewerw. -prawo przedklasyczne-(do schyku republiki) -prawo klasycznego (za pryncypatu)

III Okres schykowy zwany te poklasycznym-od koca dynastii Sewerw a do mierci Justyniana I okres panowania Justyniana I okres prawa justyniaskiego. Prawo Zwyczajowe i ustawodawstwo rda prawa Czynniki prawotwrcze (rda powstania)- czynniki, ktre wyraaj wol wol pastwa poprzez ustanowienie lub potwierdzenie waciwych z jego punktu widzenia norm postpowania (fontes iuris orundi) rda poznania prawa to efekty dziaania czynnikw prawotwrczych (fontes iuris cognoscendi) zachowane wiadectwa np. spisy prawa zwyczajowego, ustawy. Prawo zwyczajowe: W czasach najdawniejszych rdem prawa by zwyczaj (na jego podstawie uksztatowao si prawo zwyczajowe) Zwyczaj ksztatowa si w wyniku cigoci i niezmiennoci jakiego postpowania i dobrowolnie uznany przez wikszo jako konieczny, wtedy stosowany przez duszy czas w sposb niezmienny. Prawo zwyczajowe jest milczcym wyrazem woli ludu (w ustawie wola wyraona wyranie). Nie sprzyja poczuciu pewnoci prawnej, bo nie jest spisane stwarza warunki do naduy Kodyfikacja zwyczajowego prawa rzymskiego 450 r. p.n.e. Ustawa XII Tablic rda wszelkiego prawa (publicznego i prywatnego) Spisanie prawa nie wykluczao zwyczaju jako czynnika prawotwrczego Przyznano mu moc ustawie a take moc uchylania ustaw Ustawa: Ustawa to co lud nakazuje i ustanawia Ciaem ustawodawczym byy zgromadzenia ludowe comitia Pocztkowo gosowanie jawne Comitia centuriara gosowanie tajne wg centurii Comitia tributa gosowanie tajne wg tribus

Z inicjatyw ustawodawcz wystpowa magistratus (konsul, pretor) zapytujc zgromadzonych czy przyjmuj projekt ustawy, zanim nad ni gosowano odbywaa si powszechna dyskusja, po gosowaniu jeeli za senat zatwierdza Przyjta ustawa wymagaa zatwierdzenia przez senat Ustawa skadaa si z 3 czci: Praescripto nazwisko wnioskodawcy, okrelenie czasu i miejsca gosowania Rogatio sam tekst ustawy Sanctio dyspozycje gwarantujce jej przestrzeganie Ustawa XII Tablic (okres archaiczny) Dosza do skutku w latach 451-450 p.n.e. w wyniku stanowczych da plebejuszy, wobec, ktrych patrycjusze ostatecznie ustpili. Plebejuszom chodzio o spisanie a tym samym o ucilenie prawa zwyczajowego, ktre w dotychczasowej postaci mogo by interpretowane i stosowane przez patrycjuszowskich kapanw wieckich dzierycieli wadzy na niekorzy plebsu. Ustaw redagoway dwie kolejne komisje, kada powoana na jeden rok. Obydwie byy zoone przez 10 mw przy czym do drugiej dopuszczono plebejuszy. Gwny trzon ustawy stanowiy przepisy z dziedziny prawa prywatnego, procesu, postpowania egzekucyjnego w sprawach prywatnych. Ustawa bya wyrazem spoeczno-ekonomicznych stosunkw drobnych rolnikw, std te duo miejsca zajmowao regulowanie konfliktw wynikajcych z prawa wasnoci, prawa ssiedzkiego i granicznego. Na uwag zasuguje rwnie zesp przepisw dotyczcych prawa spadkowego (dziedziczenie ustawowe, testament, legaty), nieliczne byy przepisy z zakresu stosunkw familijnych, wadzy ojcowskiej, opieki, kurateli. Ustawa XII Tablic powstaa gdy Rzymianie byli spoeczestwem rolniczym a niewolnicy byli traktowani jako osoba. Gwn tendencj ustawy byo uregulowanie konfliktu socjalnego w obrbie spoeczestwa ludzi wolnych, ale ju silnie zrnicowanych pod wzgldem majtkowym i spoecznym. W tym czasie pater familias regulowa prawo podmiotowe (osb), spadki, cz prawa rzeczowego. Zgromadzenia wyday szereg ustaw, istotnych

take dla prawa prywatnego, ale przede wszystkim ustaw XII Tablic ( spisana po dugich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa, sporzdzona przez 10-cio osobowy zesp, ktrego zadaniem byo spisanie prawa zwyczajowego, poza niewielka liczb przepisw sakralnych, jej trzon stanowi przepisy wieckie, regulowaa postpowanie sdowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochron wasnoci, zobowizania, mwia o czynnociach prawnych i o prawie karnym; to zarodek wszelkich pniejszych praw dawnego Rzymu, najstarsze rdo prawa rzymskiego pomijajc legendarne ustawy krlewskie, obejmowaa wszelkie prawo ale nie bya na wysokim poziomie legislacyjnym) Ustawa XII Tablic najstarsze rdo prawa rzymskiego okres krlewski pater familias Agnat nie obejmie jeli nie bdzie testamentu. Kara mierci- decydowao zgromadzenie ludowe. Na podstawie w/w ustawy powstay pozostae prawa Pupil-dziecko, ktre pozostawao sierot a miao majtek. Przygarnite do famili- jego majtek zostawa przejty a on czsto by mordowany. Pupil otrzymywa prawo do samodzielnego rozporzdzania majtkiem w wieku 12 lat. Adopcje dla podtrzymania linii- zatrzyma nad, dbanie o grb pater familias Koniec pryncypatu do gosu dochodz matrony- wynalazy prawo wasnociKonkubinat-prawo do dziedziczenia. Bykowe- nie bdziesz sie eni nie bdziesz podzi dzieci- kara. Leges (okres krlewski, republikaski) W czasie okresu krlewskiego na czele sta wybierany elekcyjnie krl. Na Zgromadzeniu Ludowym zbierali si potomkowie mscy. Na zgromadzeniach (comitia) byy tworzone leges. Kto mia pomys na uregulowanie sprawy, przedstawia projekt, ktry by dyskutowany-na zebraniach obywateli. Dojrzay wniosek ustawodawczy przedstawia magistratura na komicjach i tutaj ju tylko by do przyjcia lub odrzucenia bez dyskusji. Obowizywa one wszystkich obywateli. Nazwa ustawy pochodzia od nazwy rodu. Uchway senatu:

Senat w okresie monarchii spenia rol doradcz W okresie republiki nie mia wadzy ustawodawczej, chocia wywiera na ni wpyw poredni przez zatwierdzanie ustaw zgromadze ludowych Uchway senatu zyskay moc prawa obowizujcego za czasw Augusta (ok. 10 r. n.e.) Senat, o ktrego skadzie decydowa prynceps, zacz stopniowo wypiera zgromadzenia ludowe Mimo nadania uchwaom senatu mocy ustawy, sam senat powoli traci znaczenie wobec stale rosncego wpywu pretora Od II w. N.e. z wnioskami projektami uchwa wystpowa najczciej sam cesarz Uchwaa senatu braa sw nazw od nazwiska wnioskodawcy Od czasw Sewerw, przy wnioskach stawianych przez cesarzy, senat ogranicza si do ich wysuchania a prawnicy jako rdo prawa podawali sam wniosek a nie uchwa zapad w wyniku gosowania senat sta si dla cesarzy organem, pod ktrego autorytetem realizowali oni sw dziaalno prawodawcz Ok. 200 uchwa senatu (gwnie dotyczcych prawa publicznego) Konstytucje cesarskie: W okresie pryncypatu ronie znaczenie cesarza jako twrcy prawa Akty normatywne wychodzce z kancelarii cesarskiej to constitutiones, ktre ze wzgldu na form przybierao rne postacie: Edykt (edictum) wydawany przez cesarza na podstawie ius edicendi, a z uwagi na imperium mia on moc normy obowizujcej albo na ograniczonym terenie albo w caym pastwie Mandat (mandatum) instrukcja dla namiestnikw w prowincjach cesarskich i senackich, bd dla innych urzdnikw cesarskich, mimo ze adresatem by urzdnik to wizay one wszystkich mieszkacw, podlegych temu urzdnikowi

Dekret (decretum) wyrok wydany przez cesarza jako najwyszego sdziego, za jego porednictwem cesarz dokonywa wykadni prawa w konkretniej sprawie, na ktrej wzorowali si pniej sdziowie, nie funkcjonowa na zasadzie precedensw, poniewa formalnie nie miay one mocy prawnej Reskrypt (rescriptum) odpowied cesarza na zapytanie urzdnikw, sdziw lub osb prywatnych w kwestiach prawnych, po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego cesarz sta si ywym gosem prawa cywilnego a poprzez reskrypty dokonywa autentycznej interpretacji obowizujcego prawa, nie funkcjonowa na zasadzie precedensw, poniewa formalnie nie miay one mocy prawnej W okresie dominatu wadza ustawodawcza wycznie w rku cesarza a wydawane przez niego akty nosz miano leges tworz one dzia, ktry w przeciwiestwie do prawa (ius) stworzonego w okresie poprzednim okrela si jako ius novum, z wymienionych form konstytucji najwiksze znaczenie zyskuj edykty zwane leges edictales, mandata zanikaj zupenie, decreta odgrywaj rol drugorzdn a rescripta z uwagi na zanik dziaalnoci jurystw stay si nawet podstawa uksztatowania odmiany procesu, zwanego re skryptowym Obfita liczba rozproszonych konstytucji, nie zawsze zgodnych ze sob, wymagaa odpowiedniego uporzdkowania powstaj zbiory konstytucji kodeksy (ostatnim by kodeks justyniaski) Edykt pretorski: Wymiar sprawiedliwoci (iurisdictio) w okresie republiki znajdowa si w rkach konsula a od 367 r. p.n.e. w rkach pretora W 242 r. p.n.e powoano pretora dla peregrynw praetor peregrinus a urzd ju istniejcy zmieniono na pretora miejskiego praetor urbanus

Urzd pretora sprawowany by przez jeden rok Pretor nie mia wadzy ustawodawczej, ale wydawa na pocztku urzdowania wasny edykt, w ktrym zawar zasady, jakimi zamierza si kierowa podczas swojego jednorocznego urzdowania, niekiedy tworzy instytucje, ktrych wczeniej nie byo lub wyklucza niektre przepisy (wyjcie z uycia) Tre edyktu podana do publicznej wiadomoci na tablicy pocztkowo pretora nie wizaa, od 67 r. p.n.e. lex Cornelia pretor zwizany tym, co przyrzek w swoim edykcie Obejmujc urzd kolejny pretor przejmowa gwne zrby edyktu poprzednika w ten sposb wyksztacia si staa cz edyktu edictum tralaticium, do tego kady pretor mg doda wasne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego ta dziaalno pretorw wywara w okresie przedklasycznym najwikszy wpyw na rozwj prawa prywatnego Edykt peni te rol pomostu midzy prawem rzymskim a innymi prawami antycznymi, z ktrych szereg instytucji przetransportowano na teren prawa rzymskiego Ius praetorium prawo wytworzone w toku dziaalnoci pretorw, nie powstao ono drog ustawodawcz, ale przez odpowiednie operowanie znajdujcymi si w gestii pretora rodkami procesowymi i sankcjami (to wanie te dwie rzeczy byy dostosowywane do potrzeb praktyki prawniczej i skaday si na tre edyktu) Pretor decydowa czy moe si toczy proces, czy naley zagwarantowa ochron prawn Prawotwrcza rola pretora koczy si w okresie pryncypatu (ronie znaczenie roli pryncepsa jako legislatora); polecenie cesarza by zredagowano jednolity tekst edyktu pretora i edyla kurulnego powstaje edykt wieczysty (edictum perpetuum), zatwierdzony uchwa senatu Responsa (okres republikaski, okres pryncypatu) Porady, ktrych udzielali bezpatnie prawnicy bliskim i innym obywatelom (Prawnicy najpierw byli w kancelariach cesarskich).Pniej udzielali porad publicznie. Jeli kto by znanym prawnikiem mia swoich uczniw, ktrzy spisywali porady udzielane przez tych

prawnikw. Nie miay mocy wicej-trzeba byo ic do pretora-potem porady miay wpyw na ksztatowanie si prawa rzymskiego. Dopiero cesarz August (albo jego nastpca Tyberiusz)dal przywilej prawnikom stanowienia prawa w iuris respondenci udzielanie opinii prawnych pod autorytetem cesarza. Stanowili prawo z upowanienia cesarza. Byli to Modesta, Papinian, Ulpian , Gajusz, Paulus-wielcy prawnicy majcy przywilej stanowienia prawa. Odpowiedzi tych prawnikw obowizyway i sdziowie byli nimi zwizani. Edykty magistratu Czyli pretorw, ktrzy rozpatrywali sprawy obywateli Rzymu i perygrynw. Naleaa do nich Jurisprudencja cywilna. W pocztkowym okresie edykty pretorw te tworzyy prawo. Potem pretorowie nie mieli tej moliwoci . Mieli wadz sdownicz. Zbiory prawa Przedjustyniaskie zbiory prawa( prawo klasyczne): Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak byo jakiegokolwiek ich zbioru Pierwsze zbiory: Gregoriusz Codex Gregorianus - uporzdkowany zbir konstytucji cesarskich z okresu od cesarza Hadriana (117138 n.e.) do r. 291.Gregorianus- urzdnik, ktry mia dostp do archiwum cesarskiego., uporzdkowa prawa chronologicznie i wyda w formie ksikowej Hermogenian Codex Hermogenianus - liczne konstytucje Dioklecjana Kodeks teodozjaski z inicjatywy Teodozjusza II urzdowy zbir konstytucji powstay na wschodzie i jedyny zachowany konstytucje Konstantego Wielkiego i jego nastpcw a do Teodozjusza II i Walentyniana III, a take nadawa moc obowizujc dwom poprzednim zbiorom Zbiory obejmujce zarwno literatur prawnicz jak i konstytucje cesarskie Fragmenta Vaticana Mosaicarum et Romanarum legum collation

Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti Sentencje Paulusa kompendium wzowych zasad prawnych, wybranych z dzie Paulusa, Konstantyn Wielki nada im moc prawa obowizujcego W okresie dominatu oglny upadek kultury prawniczej nie rozumiejc finezji prawniczych stworzonej w literaturze i aktach normatywnych, posugiwano si (zwaszcza w praktyce najniszych sdw) prymitywnymi i uproszczonymi pojciami, zwaszcza w zachodniej czci Imperium wulgaryzacja prawa. Ustawa o cytowaniu 426 r n.e.-konstytucja raweska. Decyzj Konstantyna Wielkiego, na mocy tej ustawy przyznano, e praktyka sdowa (5 wielkich prawnikw -Gaius , Papinian,Paulus, Modestyn, Ulpian) ma moc wic. Jeli tych piciu prawnikw miao to samo zdanie ich opinia bya wica dla sdu. Jeli rnica to decydowaa wikszo. W przypadku rwnoci gosw, przewaa pogld za ktrym opowiedzia si czoowy autorytet -Papinian. Wybr jednego z pogldw nalea do sdziego dopiero wtedy gdy po stronie kadego znajdywaa si rwna ilo gosw 1:1, 2:2, a Papinian milcza Ustawodawstwo justyniaskie: 476 n.e. po upadku cesarstwa rzymskiego Justynian zebra prawo w kodeks. Powoa komisje kodyfikacyjn, bdc przewodniczcym w 530 r n.e. powoa kolejn komisj 17 osb, w skad, ktrej weszli profesorowie, adwokaci oraz dygnitarze pastwowi najwyszej rangi - mieli pracowa 10 lat, ale uporali si w trzy lata, w 533r. wydali digesta rodzaj dzie prawniczych zebranych w 50 ksigach-oznacza uporzdkowanie, zoenie pism prawnikw rzymskich w system chronologiczny od najstarszych do 533 r. wzito pod uwag prace 200 prawnikw. Zawieraj prawo prywatne oraz przepisy prawa procesowego cywilnego. Dwie ksigi prawa karnego. Komisja kodyfikacyjna opracowaa kolejny dokument pandectae (digesta), dalej byy konstytucje zebrane w Kodeks. Uporzdkowanie leges i ius

 Corpus Iuris civile-najwaniejsze dzieo Justyniana. Prawo kanoniczne w redniowieczu oparte na Corpus Iuris canonici. W 1583- wydany kodeks Justynianacorpus Iuris civiles-wydali Francuzi. Digesta jest to obszerny wybr dawnego prawa klasycznej literatury prawniczej dokonany urzdowo i podniesiony do rangi ustawy. Instytucje- wstpny podrcznik do nauki prawa o tyle osobliwy e by ponadto obowizujca ustaw. Kodeks-z 529r oraz 534 r zbir konstytucji cesarskich (leges) Nowele-nowe konstytucje ujte w osobny zbir urzdowy Corpus iuris civilis- to Instytucje, digesta, kodeks. Ta nazwa zostaa nadana w redniowieczu caoci. Juryci okresu klasycznego -szkoa Sabinw- sabinus przywdca szkoy , ok. 50 otrzymal awans do stanu ekwitw i jako pierwszy ekwita ius publice respondenci. Jego zwize dzieo o prawie cywilnym cieszyo si powag niemale rwn ustawie- komentarze byy podstawowym materiaem do uoenia Digestw masa sabiniaska -szkoa Prokulianw- Labeo zaoyciel szkoy, Celsus synny prawnik doszed do wysokich godnoci pastwowych i bra udzia w radzie cesarza Hadriana Julian- Autor Digestw Okresy historyczne rozwoju prawa: I. Okres krlewski Wadao 7 krlw Wydawali leges regie legendarne ustawy krlewskie Senat jako ciao doradcze (100 osb pod koniec tego okresu 300 osb) Komisje: - Curiata (30 osb) - Trybuta (21 osb)

- Centuriata (193 osoby wg uzbrojenia na jakie byo ich sta, 98 jedcw) Komisje te przyjmoway lub odrzucay wnioski o ustaw Podstaw spoeczestwa bya rodzina (rd) na czele, ktrego sta ojciec rodziny (pater familias)-mia nieograniczona wadze nad swoim rodem, ale nie tylko co do osb ale majtku, do ktrego zaliczali si rwnie niewolnicy (traktowani jako rzeczy).Czonkowie rodu nosili to samo nazwisko. Prawo byo powierzone krlowi eby nie dochodzio do naduy. II. Okres republiki Wadali konsulowie Pojawili sie cenzorzy (duy wpyw na senat decydowali o skadzie senatu) Pojawili si trybuni (nietykalni, prawo veta) Pojawili sie pretorzy (wymiar sprawiedliwoci) Funkcjonowa senat Na zmian okresw (z krlewskiego na republikaski) miao wpyw powstanie urzdw W staroytnym Rzymie w czasie republiki wadz sprawowaa magistratura oraz senat MAGISTRATURA (urzdnicy magistratury sprawowali wadz w danych miastach, na pocztku wybierani, sprawowali urzd bezpatnie, mieli uprawnienia: -wydawali obowizujce przepisy w czasie kadencji -mogli stosowa przymus do egzekwowania -posiadali imperium oraz potestas Urzdnicy: Od pocztku republiki pastwo rzymskie powierzyo wymiar sprawiedliwoci iurisdictio- dzierycielom silnej i rozlegej wadzy, ale sprawowanej w krtkich jednorocznych kadencjach Konsulowie sprawowali na pocztku tylko oni od 367 r p.n.e. iurisdictio przesza take na na nowy urzd pretora Pretorzy hierarchicznie niszy od konsulatu ale wyposaony w te same atrybuty wadzy. W czasie nieobecnoci konsulw w Rzymie a zdarzao si to nader czsto, gdy konsulowie przebywali z legionami poza stolic, najwysz wadz pastwow sprawowa pretor. Pocztkowo pretor by

tylko jeden, ale w roku 242 p.n.e. powoano do ycia specjalny urzd pretora perygrynw. Pierwszy pretor nazywa si pretor miejski, drugi pretor perygrynw. Na czele republiki sta dyktator (wywodzi si z rodu mia poparcie armii) -uprawnienia wojskowe i cywilne Najwiksza wadze sprawowali konsulowie (pochodzili z bogatych rodzin, patrycjusze), posiadali najwysza wadz.: cywiln i wojskow. Kolejna grupa to pretorzy (wyjtkowo bogaci, sprawowali wadz, do pretora szed tylko obywatel Rzymu). Pod koniec republiki by specjalny pretor do spraw cudzoziemcw. Cenzorowie wybierani na okres 5 lat. Dwch cenzorw. Mieli za zadanie przeprowadzenie spisw obywateli rzymskich wraz z oszacowaniem majtku. Patrzyli jak si zachowuj ci co peni rol senatorw, konsulw. Prowadzili list senatorw (musia si prowadzi moralnie, osoba o nieposzlakowanej opinii). Edylowie kurialni-w zakresie prawa prywatnego i cywilnego zajmowali si porzdkiem publicznym, targi, organizowanie igrzysk dla cesarza, w zakresie jurysdykcji sprawowali funkcje w zakresie jurysdykcji karnej Namiestnicy- na prowincjach jurysdykcja spoczywaa na namiestnikach Kwestura-na prowincji odpowiednik edylw-porzdek, bydo. Konsul-realna wadza Cycero- zosta konsulem poniewa bogato si oeni. Plebejusze zaczli wymusza na wadzy pewne ustpstwa. Dyktator musia wyznaczy osob do reprezentowania plebejuszy- Trybun Ludowy SENAT Senat w okresie republiki-bardzo duy wpyw- doradzali cesarzowi (w okresie krlestwa bya to rada mdrcw, starcw), uchway senatu nie miay charakteru prawotwrczego (nie stanowi prawa). Dziaa jako ciao doradcze ju w okresie krlewskim. W czasie republiki ustali si limit jego czonkw (300 osb, od I w p.n.e.-600, przejciowo nawet 900), jego skad i sposb funkcjonowania. Senat dobierany gownie spord byych dygnitarzy pastwowych, by wykadnikiem interesw monowadztwa rzymskiego. Mia uprawnienia wojskowe,

administracyjne, skarbowe, religijne- nie mia bezporednich uprawnie ustawodawczych. Poredni wpyw na ustawodawstwo wyraa si w zatwierdzaniu uchwa zgromadze ludowych i w pobudzaniu inicjatywy urzdnikw przy pomocy sugestii i zalece (senatu consulta). Aby zosta urzdnikiem musia prowadzi kompani wyborczklientela. Sposb wyboru Spoeczestwo wybierao tam gdzie si spotykali: zgromadzenia ludowe-przychodzili patrycjusze i plebejusze. III. Okres pryncypatu Gajusz Juliusz Cezar Oktawian jako Oktawian August by twrc nowego okresu Pryncypatu-cesarz pierwszy- princip, kult jednej osoby. Zakoczy si okres republiki- zlikwidowa zgromadzenia ludowe. Cesarz mia wybiera kto zostanie jego nastpc. Cesarz poi mierci staje si Bogiem naley oddawa mu hod. Senatorowie dziedziczyli swoje stanowisko. Konsulowie podlegali cesarzowi. Najwaniejsze to co powiedzia cesarz. Zapyta byo duo- zajmowali si typ pretorzynajwaniejszy urzd za okresu pryncypatu. Perprefecta (namiestnik Rzymu) - czuwa nad porzdkiem, mia za zadanie dopilnowa, by do Rzymu spyway z prowincji nalene podatki i daniny. Pryncypat, zapocztkowany przez Oktawiana Augusta charakteryzowa si: - Wadza bya oparta na armii. Princeps by naczelnym wodzem, cho w obawie przed reakcj spoeczestwa nie przyj tytuu dyktatora. Du rol odgrywali onierze jego gwardii cesarskiej - pretorianie. - W swej praktyce uwaa si, i to wanie Oktawian by pierwszym cesarzem w Rzymie. - Postaw cywiln jego wadzy bya tribunica potestas, ktra dawaa mu wszelkie uprawnienia kolegium trybunw ludowych - Princeps (pierwszy)posiada osobist nietykalno. - Mia prawo zgaszania wnioskw oraz prawo weta.

- Posiada prawo zgaszania kandydatw na niemal wszystkie urzdy pastwowe. - Piastowa on stanowisko najwyszego kapana w pastwie. - By take prokonsulem-zarzdza prowincjami. IV. Okres dominatu Pastwo jako dominnum, imperium Jedynowadztwo cesarzy Absolutyzm wadzy. Cesarz by jedynym Panem, Monarch. Sam wybiera swoich urzdnikw na ile i jak chcia SYSTEM PRAWA KLASYCZNEGO Podzia prawa: ius prawo ludzkie fas prawo sakralne Zasada personalnoci prawa (osobowoci) kady obywatel, bez wzgldu gdzie si znajdowa, musia si posugiwa prawem civitas, do ktrej nalea ius peregrinorum prawo peregrynw (wg obywateli rzymskich, poniewa dla peregrynw byo to ich ius civile), w zalenoci dawni sprzymierzecy Rzymu zachowali swoje prawo, samorzdy itd, wrogowie i podbici narzucone prawo rzymskie ius publicum prawo publiczne, normy dotyczce organizacji ludu rzymskiego w postaci pastwa (zasada najwysz powinnoci prawa jest pomylno pastwa, konflikt na korzy interesu publicznego) ius privatum prawo prywatne, normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli ius civile - zesp norm prawnych, ktre rzymianie stworzyli dla samych siebie. rdem tego prawa byo prawo zwyczajowe, prawo mwione, pisma jurystw. Obowizywao obywateli Rzymu, z dobrodziejstwa korzystali cudzoziemcy. Jeeli dochodzio do procesu. Pierwotnie ius civile dotyczyo prawa prywatnego i publicznego. Od II p.n.e. dotyczyo tylko prawa prywatnego. Ius civile odznaczao si duym formalizmem. Nie chciano dokonywa adnych zmian. Ius honorarium - prawo stanowione przez urzdnikw magistratury, Ius honorarium byo prawem stosowanym obok ius civile jako jego

wspomaganie, poprawianie i uzupenianie. Z biegiem lat rnice pomidzy tymi prawami zatary si w prawie poklasycznym. Ius gentium - prawo wsplne stosowane w stosunku do wszystkich ludzi - mieszkacw pastwa. Charakteryzowao si ono w odrnieniu od ius civile tym, e byo wieckie, swobodniejsze, co do formy, dostpne dla wszystkich mieszkacw pastwa, ograniczone do sfery stosunkw majtkowych i przeznaczone do regulowania obrotu gospodarczego. Byo to prawo mniej formalistyczne ni ius civile, nie przywizywao wagi do formy dokonywania aktw prawnych. Na jego podstawie wyksztaci si proces formukowy znacznie doskonalszy od procesu legislacyjnego. Ius naturale - prawo naturalne przyszo do Rzymu najprawdopodobniej z filozofii greckiej jako prawo uniwersalne, niezmienne i zgodne z natur. Prawo to oznaczao wsplne prawa istot yjcych nie tylko ludzi, ale i zwierzt. Pocztkowo byo ono porwnywane z ius gentium, lecz rnice wynikajce z midzyludzkiego porzdku spoecznego, jakim pozostaje zawsze ius gentium. Obowizywanie normy prawnej w miejscu i czasie: Norma prawna ma na celu zmuszenie jednostki do okrelonego dziaania lub zaniechania, nakaz lub zakaz zachowa, norma jest prawna, gdy cel spoeczny normy skierowany jest na skupienie jakiej zbiorowoci ludzkiej w organizacji, ktrej cele determinowane s wsplnym dobrem tej zbiorowoci i maja zmierza do zachowania samej organizacji, jej moc jest uzaleniona od istnienia pastwa. Stosowane w oparciu o zasady dobra, susznoci i humanizmu. Norma traktowana w sposb abstrakcyjny, jako co co wyprzedza zdarzenie. Norma prawna nie ma zastosowania do zdarze, ktre miay miejsce przed jej powstaniem (chyba e wzgldy natury moralnej, politycznej albo ekonomicznej) Prawo rzymskie obowizywao na terenie imperium rzymskiego - zasada terytorialnoci.

zasada personalnoci prawa (osobowoci) kady obywatel, bez wzgldu gdzie si znajdowa, musia si posugiwa prawem civitas, do ktrej nalea.

RZYMSKI PROCES CYWILNY 1. Pojcie procesu cywilnego Proces cywilny mona pojmowa dwojako: - w znaczeniu formalnym jest to caoksztat przepisw regulujcych sposoby dochodzenia roszcze wynikajcych z prawa cywilnego - w znaczeniu materialnym jest to samo postpowanie sdowe, zmierzajce do ustalenia i urzeczywistnienia spornych praw prywatnych. W dziejach pastwa i prawa rzymskiego wyksztaciy si i funkcjonoway 3 rodzaje postpowania cywilnego: 1)Proces legislacyjny (per legis actiones). Uregulowany w wielu zasadniczych kwestiach przez Ustaw XII Tablic i obwizujcy przez cay okres republik. Ten rodzaj procesu zniosa ustawa z czasw Augusta z 17r. p.n.e., jednak uwaaa go nadal za waciwy dla pewnych rodzajw spraw (np. spadkowych) . 2)Proces formukowy (per formulas). Pojawi si w praktyce pretorskiej ju w III w. p.n.e. by on pocztkowo stosowany wwczas, gdy formalistyczny proces legisakcyjny nie by dopuszczalny, zwaszcza w sporach midzy Rzymianami a cudzoziemcami. Stopniowo dopuszczalny take w sprawach samych obywateli rzymskich, zosta on uznany i zalegalizowany okoo poowy II w. p.n.e. (lex Aebutia). Od 17r. p.n.e. pozosta jako jedyny w zasadzie rodzaj procesu zwyczajnego (ordo) i obowizywa do pocztku dominatu : ostatecznie jego uchylenie nastpio w 342r. n.e. 3)Proces kognicyjny (pocztkowo extraordinaria cognitio, postpowanie extra ordinem, potem cognitio nazwa konwencjonalna). Pojawi si jeszcze za czasw republiki i rozwija si jako proces nadzwyczajny, obok procesu

formukowego, przez okres pryncypatu, wypierajc ostatecznie formuki i pod koniec III w. n.e. Stosowany pocztkowo do ochrony roszcze nie objtych procesem zwyczajnym, a take w prowincjach pniej zdobytych, w ktrych proces zwyczajny (formukowy) si nie przyj, rozwija si ten nowy rodzaj postpowania przed cesarzem i sdziami przez niego wydelegowanymi. Za dominatu sta si procesem zwyczajnym i jeszcze Justynian powici mu sporo uwagi. 2. Rozwj historyczny procesu rzymskiego W najdawniejszych czasach rzymskich jedynym sposobem realizacji praw prywatnych bya tzw. pomoc wasna. Speniaa ona zapewne rol pozytywn, ale niosa z sob niebezpieczestwo anarchii, stanowic zagroenie adu spoecznego. Prawo odmawiao ochrony posiadaczowi, ktry naby wadztwo faktyczne nad rzecz przy zastosowaniu przemocy. W miar wzrostu znaczenia organizacji pastwowej , wadz zaczyna ogranicza pomoc wasn zastpujc j pomoc pastwa. W taki to sposb doszo w Rzymie do wyksztacenia si procesu sdowego, w ktrym obywatel rzymski mg dochodzi swoich roszcze, a jeeli te okazay si uzasadnione, mg je realizowa nawet poprzez egzekucje, ktrej przeprowadzenie pastwo rzymskie gwarantowao. W wietle rde rzymskich najstarszym sposobem dochodzenia roszcze jest tzw. sdownictwo zwyczajne, ordo iudiciorum privatorum. W rozwoju historycznym przechodzio ono przez dwa stadia. Pierwszym z nich by znany ju w Ustawie XII Tablic proces legisakcyjny. Prawdopodobnie w III w. p.n.e. pojawi si drugi proces zwany formukowym. W okresie pryncypatu, obok panujcego wwczas procesu formukowego (proces legisakcyjny zniesiono w 17r. p.n.e.) pojawia si proces kognicyjny, jako postpowanie nadzwyczajne (cognitio extra ordinem), ktry zaczyna wypiera proces formukowy, by w okresie dominatu cakowicie go zastpi. 3. Proces legisakcyjny Jest to najstarszy proces prywatny, nazwa jego pochodzi std, e postpowanie toczyo si wycznie na podstawie ustawy (legis actio). Kade postpowanie odbywao si wedug jednego z 5 schematw

(modus lege agendi) : 3 z nich suyy do wszczcia i przeprowadzenia postpowania rozpoznawczego, 2 ostatnie miay charakter rodkw egzekucyjnych. Byy to : 1)legis actio sacramento (postanowienie z ustanowieniem zakadu) bya najstarszym sposobem postpowania I o najszerszym zastosowaniu .Wystpowaa w dwch odmianach: - legis actio sacramento in rem bya jedynym sposobem dochodzenia wadztwa nad rzeczami lub osobami (np. dziemi). Postpowanie przed magistratur odbywao si przy udziale obu stron: powoda (actor) i pozwanego (reus), wystpujcych tu zreszt zamiennie w swoich rolach, oraz rzeczy spornej (np. niewolnika, dziecko) lub jego symbolu (grudka ziemi). Windykujcy rzecz, zaopatrzony we wcznie (vindicta lub festuca), wygasza uroczyst formu, w ktrej stwierdza, e jest wacicielem tej rzeczy wedug prawa Kwirytw i potwierdza to symbolicznym gestem pooenia owej wczni na spornej rzeczy. Dotychczasowy posiadacz wykonywa te same gesty i wypowiada te same sowa. Rzecz stawaa si niejako neutralna. Windykujcy wzywa przeciwnika do ustanowienia zakadu (sacramentum), zarzucajc mu bezpodstawno stwierdzenia o wasnoci rzeczy spornej. Przeciwnik domaga si tego samego. Stawka wynosia od 50 do 500 asw w zalenoci od wartoci spornego przedmiotu. Przy tym zakadzie pretor powierza tymczasowe posiadanie rzeczy spornej jednemu z przeciwnikw, ktry dawa porczycieli co do zwrotu samej rzeczy, jak i ewentualnych jej poytkw. - Legis actio sacramentum in personam suya do dochodzenia roszcze wynikajcych ze stosunkw obligacyjnych, np. od sprawcw szkd na osobie lub majtku powoda, lub od dunikw, ktrzy nie wykonali zobowiza wynikajcych z zawartej umowy. Powd uroczycie owiadcza, ze dug istnieje, pozwany rwnie uroczycie temu zaprzecza po czym nastpowao wzajemne wezwanie do ustanowienia sacramentum W obu przypadkach sdzia potem orzeka ktra sprawa suszna a ktra nie i decydujc o zakadzie, rozstrzyga kwestie sporn. 2)legis actio per periudicis arbitrive postulationem (postpowanie przez zadanie sdziego lub arbitra) miaa zastosowanie dla

dochodzenia roszcze okrelonych ustawami. Tym sposobem mona byo dochodzi roszcze wynikajcych ze stypulacji. Powd twierdzi przed pretorem, i pozwany jet mu duny z tego kontraktu jak sum pienin lub rzecz. O ile pozwany zaprzeczy, wzywa powd pretora, by ustanowi sdziego dla rozpoznania sprawy. 3)legis actio per condicionem (postpowanie przez zapowiedzenie | terminu|) zostaa wprowadzona przez lex Silia (koniec III w. p.n.e.), dla dochodzenia roszcze opiewajcych na cile oznaczon kwot pienin (certa pecunia) oraz przez lex Calpurnia, nieco pniejsz, dla dochodze roszcze na cile oznaczon rzecz 4)legis actio per manus iniectionem (postpowanie przez pooenie rki) miaa zastosowanie w przypadkach przewidzianych ustawami. Jej gwna funkcja odnosia si do egzekucji wyroku wobec dunika zasdzanego w procesie, ale take stosowano j wobec dunika zasdzonego. 5)legis acio per pignoris (postpowanie przez zabranie zastawu) zostaa wprowadzona w niektrych sprawach na podstawie zwyczajw, w innych przez ustawy (Gaius). Polegaa na zabraniu w zastaw (pignus) rzeczy dunika przy uyciu okrelonych sw. Postpowanie mogo by pozasdowe (extra ius) i byo stosowane dla zabezpieczenia nalenoci na rzecz wityni, dla odzyskania podatkw lub nalenoci onierzy, np. z tytuu odu. 4. Geneza procesu formukowego Proces legisakcyjny sta si elementem hamujcym rozwj gospodarczy w okresie wielkiej ekspansji Rzymu na polu produkcji i wymiany towarowej, jaka nastpia po wojnach punickich. Rzymianie wchodzili wwczas w stosunki handlowe z wieloma pastwami rdziemnomorskimi, a sporw na ich tle nie mona byo rozstrzygn w procesie legisakcyjnym, dostpnym wycznie dla obywateli rzymskich. Powoany do rozstrzygania takich spraw pretor peregrynw (praetor peregrinus), przekazujc spraw do rozstrzygnicia rekuperatorom, udziela i pisemnej instrukcji, wedug jakich zasad maj w sprawie wyrokowa. Instrukcja ta to wanie formuka (formula), od ktrej nazw

wzi ten nowy proces sdowy. Wwczas jednak proces taki opiera si nie na ustawie (iudicium legitimum), lecz na wadzy pretorskiej (iudicium imperio continens). Dopiero lex Aebutia z roku ok. 130 p.n.e. umoliwia stosowanie procesu formukowego we wszystkich sporach midzy obywatelami rzymskimi, a od leges Iuliae pozostawiono nawet moliwo korzystania rwnie z procesu legisakcyjnego. 5. Budowa formuki pretorskiej Ustalona formuka rozpoczyna si od ustanowienia sdziego (nominatio). Ma posta zdania warunkowego, rozpoczynajcego si od sw Jeeli si okae...(si paret). W formuce mog wystpowa pewnie czci zwyczajne i inne ,nadzwyczajne. Do czci zwyczajnych nale: - intentio (twierdzenie) jest to cz formuki w ktrej powd wyraa swoje danie. Intentio jest niezbdn czci kadej formuki, cho niekiedy nie jest wyranie wyodrbniona i danie wynika porednio z demonstratio i condemnatio. W tak zwanych powdztwach ustalajcych (actiones praeiudiciales), intentio jest jedyn czci formuki. - demonstratio (przedstawienie) w tej czci formuki zostaje przedstawiona sprawa, co do ktrej dotyczy si postpowanie ; dlatego te umieszcza si j na pocztku formuki, przed intentio. Zdarza si to wwczas, gdy intentio nie jest cile okrelone (incerta), w takiej sytuacji konieczne jest blisze okrelenie sytuacji z jakiej powd wywodzi swoje danie. - condemnatio (zasdzenie) jest czci formuki w ktrej zostaje sdziemu udzielona wadza zasdzenia albo uwolnienia pozwanego. W formuce, w ktrej danie powoda jest cile okrelone (intentio certa), rwnie zasdzenie opiewa na t sam, cile oznaczon kwot pienin. O ile za danie powoda nie jest dokadnie oznaczone (intentio incerta) zasdzenie moe wskazywa kwot maksymaln albo te kwot minimaln. Condemnatio znajdowao si w wikszoci formuek, z wyjtkiem powdztw ustalajcych (actiones praeiudiciales). Naley doda, e w procesie formukowym obowizywa wymg kondemnacji

pieninej: kady wyrok zasdzajcy pozwanego musia opiewa na okrelon kwot pienin. - adiidicatio (przysdzenie) jest czci formuki w ktrej zezwala si sdziemu na przysdzenie rzeczy ktremukolwiek z uczestnikw postpowania dziaowego: o podzia spadku, o zniesienie wspwasnoci lub o wytyczenie granic midzy gruntami. Wydane przez sdziego orzeczenie w sprawie dziaowej ma charakter konstytutywny: nie stwierdza zasadnoci czyjego roszczenia, lecz tworzy stan prawny. Czciami nadzwyczajnymi formuki s natomiast : - exceptio (zarzut | procesowy | ) - jest czci formuki umieszczan przez pretora wwczas, gdy pozwany, nie przeczc twierdzeniu powoda, podnosi okolicznoci, ktrych uwzgldnienie podwaa jego zasadno (np. zarzut podstpu) - praescriptio (zastrzeenie) umieszcza si na samym pocztku formuki, bya zastrzeeniem w interesie powoda. Umieszczenie go w formuce umoliwiao powodowi ewentualne dochodzenie w przyszoci pozostaych rat 6. Postpowanie in iure Postpowanie sdowe rozpoczynao si od prywatnego wezwanie pozwanego przez powoda do stawienia si przed pretorem, in ius vocatio. Wzywajc pozwanego do sdu, powd powinien poinformowa go o rodzaju pretensji (pozasdowa editio actioninis), a w obecnoci pretora winien powtrzy t sam informacje (procesowa editio actionis). Pretor po wysuchaniu stron albo jej udziela (datio actionis) albo te odmawia ochrony procesowej (denegatio actionis). Poprzez denegeatio actionis pretor mg nie dopuci do wdroenia postpowania, o ktrym z gry byo wiadomo, i nie ma szans powodzenia w postpowaniu apud iudicem. W przypadku denegatio actionis powd mg si odwoa do innego pretora lub konsula, w celu zmiany decyzji pretrora. Pretor przyznawa skarg albo na podstawie ustawy, albo na podstawie przysugujcemu mu imperium. W pierwszym przypadku sd rozpatrujcy takie powdztwo to iudicium legitimum,.w drugim iudicium imperio continens.

Pozwany mg przed pretorem uzna roszczenia powoda. Akt taki zwa si confesio in iure. Postpowanie koczyo si wwczas w fazie in iure, a confesio zastpowao wyrok i stanowio tytu egzekucyjny. Kres dalszemu postpowaniu kada te przysiga skadana w obecnoci pretora, iusiurandum in iure. Przysig skadaa tylko jedna strona, a czynia to niechtnie, bowiem za krzywoprzysistwo rzymskie prawo karne przewidywao wyjtkowo surowe kary. 7. Litis contestatio i jej skutki Pierwsz faz postpowania w procesie legisakcyjnym koczyo stwierdzenie sporu litis contestatio. Wrczenie formuki przez magistratur powodowi i przyjcie jej ode przez pozwanego koczyo postpowanie in iure. Litis contestatio powodowao konsumpcje procesow stosunku prawnego, skierowanego do iudicium. Pozwany by zobowizany na podstawie swego dobrowolnego poddania si rozstrzygniciu sprawy in iudicio: t zmian podstawy zobowizania dunika okrela si mianem nowacji procesowej. (wczeniej by zobowizany na podst. stos. praw. wicego go z powodem).Od tej chwili powd nie mg wicej podj dziaa w odniesieniu do tego samego stosunku prawnego (eadem res), ktry zosta ju skonsumowany. 8. Postpowanie in iudicio (apud iudicem) Postpowanie apud iudicem rozpoczynao si po upywie okrelonego terminu przed sdzi lub kolegium sdziw prywatnych, wybranych przez strony przy udziale magistratury w pierwszej fazie postpowania. Sdzia po relacji wiadkw o tym, co miao miejsce in iure przeprowadza nieformalne postpowanie dowodowe i wydawa wyrok: sententia. Zgodnie z etymologi tego terminu wyraa w nim swoj opini osobist (sentire). W razie niestawiennictwa jednej ze stron sdzia wydawa wyrok po poudniu na korzy strony obecnej (Ustawa XII Tablic). Wedug opinii niektrych romanistw, wyrok sdziego obywatelskiego nie obligowa pierwotnie strony przegrywajcej do przymusowego przestrzegania, lecz rodzi nieokrelon bliej odpowiedzialno rczycieli (praedes). Dla zwyciskiego powoda otwiera w kadym pole dalszych dziaa, w szczeglnoci za do zastosowania legis actio per manus iniectionem.

9. Strony procesowe pojcie zdolnoci sdowej, zdolnoci procesowej i legitymacji procesowej W kadym sporze sdowym wystpuj dwie strony: ta ktra proces inicjuje powd, oraz ta od ktrej domaga si okrelonego zachowania pozwany. W fazie in iure stawi si musiay obie strony procesowe. W fazie apud iudicem, w razie niestawienia si jednej ze stron procesowych do poudnia, sdzia wydawa wyrok na korzy strony obecnej. W procesie legisakcyjnym strony posugiway si zastpcami. Zastpca ustanowiony w sposb uroczysty nosi miano kognitora, za w sposb nieformalny prokuratora. Proces mg si toczy tylko wwczas, gdy obie strony miay tzw. zdolno sdow. Oznacza to, i powodowi przysuguje prawo dochodzenia roszcze na drodze procesu wobec pozwanego, przeciw ktremu moe zapa wyrok zasdzajcy. Zdolno procesowa zdolno do czynnoci (skadania lub nie skadania owiadcze woli), ktre w procesie wywouj okrelony skutek prawny. Ta zdolno czy si na og ze zdolnoci do czynnoci prawnych. Legitymacja procesowa moliwo wystpienia w danym, cile okrelonym procesie w roli powoda (czynna legitymacja procesowa) bd w roli pozwanego (bierna legitymacja procesowa). 10. Obrona pozwanego w procesie formukowym Proces tylko wtedy mg si toczy, gdy pozwany przynajmniej zaprzecza twierdzeniom powoda (negacja). Negacja pozwanego nakadaa na powoda obowizek przeprowadzenia dowodu na prawdziwo jego twierdze zawartych w intentio. Innym rodkiem do obrony pozwanego bya exceptio, czyli zarzut procesowy. Tutaj pozwany nie zaprzecza twierdzeniom powoda zawartych w intentio, lecz przeciwstawia im inne okolicznoci faktyczne lub odmienn postaw prawn, ktre miay na celu zapobiec wyrokowi zasdzajcemu. Jeeli twierdzenia zawarte w exceptio okazay si prawdziwe, sdzia winien wyda wyrok oddalajcy dania powoda. Prawdziwo t w zasadzie musia udowodni pozwany.

Wrd licznych ekscepci znanych w procesie rzymskim szczegln rol odegraa exceptio doli, zarzut podstpu. Posugiwa si ni pozwany wwczas, gdy powd uzyska swe roszczenia podstpnie, albo gdy zasdzenie go byoby sprzeczne z dobrymi obyczajami. Exceptio stanowi cz skadow formuki procesowej, dlatego te ju okolicznoci stanowice jej podstaw winny by podniesione przez pozwanego ju w fazie in iure. W powdztwach dobrej wiary okolicznoci te sdzia uwzgldnia z urzdu. Skutkiem kadej ekscepcji, ktrym byo cakowite oddalenie powoda z jego daniem, mg ten ostatni unicestwi odpowiednim twierdzeniem zwanym replicatio. 11. Zastpstwo w procesie rzymskim W procesie legisakcyjnym strony miay z reguy wystpowa w procesie osobicie. Od tej reguy istniay nieliczne wyjtki: opiekun mg dziaa za pupila, tzw. Obroca wolnoci za niewolnika, jakikolwiek obywatel za nieobecnego z powodu suby wojskowej czy te z powodu spraw pastwowych. W procesie formukowym zostao generalnie dopuszczone zastpstwo stron, i to bd przez kognitora (cognitor), bd przez prokuratora (procurator). Pierwszy powoany by w toku postpowania, w obecnoci stron procesowych, przy spenieniu wymogw formalnych. Prokurator natomiast by to zarzdca majtku i funkcje zastpcy procesowego peni na og w ramach swoich oglnych obowizkw. Kada strona moga te korzysta z mwcw sdowych, zwanych advocati, patroni, ktrzy nie zastpowali jej jednak przed sdem, lecz penili rol rzecznika bd doradcy, albo te wygaszali mowy sdowe, std zwano ich take oratores. Adwokat nie by zbyt obeznany z prawem. Ta wiedza bya wwczas raczej domen prawnikw, iuris periti. W okresie republikaskim adwokat spenia sw funkcj bezpatnie. 12. Pojcie i rodzaje powdztw actiones Actio- zdaniem Celsusa, to nic innego, jak prawo dochodzenia w sdzie tego, co si komu naley. Kada actio miaa swoje wasne cechy i swoj nazw. Jej istnienie przesdzao o istnieniu uprawnienia, a zarazem o moliwoci jego ochrony w postpowaniu sdowym.

Klasycy pieczoowicie pracowali nad odpowiedni form poszczeglnych actiones, a take gromadzili je i systematyzowali wedug okrelonych kryteriw. Powstay w ten sposb kategorie: 1)actiones in rem i actiones in personam pierwsze suyy do ochrony wadztwa prywatnego nad rzeczami i byy skuteczne wobec kadego, kto to wadztwo naruszy. Drugie suyy do ochrony uprawnie wierzycieli w stosunku do konkretnych, z gry oznaczonych osb dunikw. 2)actiones reipersekutoriae, poenales i mixtae pierwsze odszkodowawcze suyy do odzyskania rzeczy lub naprawienia przez dunika wyrzdzonej szkody. Drugie karne suyy do wymierzania kary pieninej sprawcy przestpstwa prywatnego. Trzecie mieszane suyy obu tym celom jednoczenie. Dla przypadkw, gdy z tego samego stosunku prawnego wynikay rne powdztwa, utrwaliy si w prawie rzymskim nastpujce zasady: - powdztwa o charakterze karnym kumuloway si - powdztwa o charakterze odszkodowawczym wykluczay si wzajemnie (wniesienie jednego wykluczao wniesienie drugiego) - powdztwa o charakterze karnym kumuloway si z odszkodawczymi 3)actiones civiles i honorariae pierwsze byy to powdztwa oparte na dawnym ius civile. Drugie byy powdztwa tworzone przez magistratury, gwnie pretorw. 4)actiones stricti iuris i bonae fidei pierwsze charakteryzoway si tym, e w formuce wystpowao cise powizanie midzy intentio i condemnatio. Drugie umoliwiay sdziemu uwzgldnianie moralnej oceny postpowania stron w ich wzajemnych stosunkach. 5)actiones arbitrariae (powdztwa arbitralne) zawieray w formuce dodatkowe upowanienie dla sdziego klauzul arbitraln. 6)actiones populares (powdztwa dostpne dla kadego) suyy do ochrony interesw caej zbiorowoci. Byy to skargi karne

(actiones paenale), przy czym zasdzona kara prywatna przypadaa na rzecz skarcego. 7)actiones praeiudiciales (powdztwa ustalajce) zmierzay do ustalenia prawa lub stosunku prawnego. Rozstrzygnicie takiej kwestii stanowio podstaw innego postpowania. 8)actiones noxales (powdztwa z cudzych przestpstw prywatnych) byy to powdztwa kierowane przez osoby podwadne (syna, niewolnika), przeciwko ich piastunowi wadzy (ojcu, wacicielowi). Mg on albo wyda sprawc poszkodowanemu (noxale datio), albo te sam odpowiada za szkod z tytuu odpowiednich skarg deliktowych. PROCES KOGNICYJNY Nazwa wzia si std, e by to proces nadzwyczajny wzgldem innych procedur. By to proces jednofazowy- od pocztku do koca toczy si przed jednym i tym samym organem jurysdykcyjnym. Mona w nim wyrni 3 wyrane czci: -postpowanie wstpne- litis contestatio -postpowanie dowodowe- medium -wyrokowanie- sententia. Proces zaczyna si od libellus conventionis- pisemnego wezwania pozwanego przez sd. Taki pozew musia zawiera wyranie wskazanie roszczenia powoda oraz podstaw prawn roszczenia. Pozew mia charakter urzdowy. Pozwany powinien zareagowa na pozew. Po pierwsze w ten sposb, e zagwarantuje swoje stawiennictwo w sdzie (mia na to 4 miesice od chwili pozwania). Przyrzeczenie, e stawi si w sdzie powinien wzmocni w drodze specjalnej stypulacji gwarancyjnej zw. cautio iudicio sisti. Pozwany powinien te odpowiedzie na pozew pisemnie, ta odpowied zwaa si libellus contradictionis (skadana bya w sdzie a urzdnik dorcza j powodowi) Na rozprawie powinny stawi si obie strony, albo osobicie, albo przez zastpc procesowego zw. procurator. rodki dowodowe i zasady dowodowe pozostay bez wikszych zmian. Wprowadzono zasad, e zeznanie jednego wiadka nie jest wystarczajcym dowodem. Sdzia sam mg miarkowa wysoko roszczenia i nie by zwizany zasad kondemnacji pieninej. Mg zasdzi take wydanie czy zwrot rzeczy. By ograniczony w

ocenie dowodw przez wprowadzenie okrelonych domniema i regu dowodowych- wprowadzono legaln teori dowodw tj. teraz ustawy i zasady cesarza decydoway, np. dowody, domniemania prawnepraesumptio. Wprowadzono hierarchi dowodw. Wyrok- decretum w tym procesie powinien by sporzdzony na pimie. Sdzia mg zasdzi lub uwolni pozwanego w caoci, mg podwyszy lub obniy danie powoda i jeli to wynikno z postpowania dowodowego mg zasdzi powoda na rzecz pozwanego. Nowoci w tym procesie byy koszty sdowe. Wyksztacia si zasada, e strona przegrywajca spr musi zwrci przeciwnikowi koszty procesu- wydatki sdowe. Wyrok nie jest ostateczny Wprowadzono moliwo zaskarenia orzeczenia sdowego. Wyrok mona byo zaczepi za pomoc rodka odwoawczego, ktrym jest appellatioapelacja. Apelacja jest to rodek formalny, czyli taki, ktry jeeli zostanie wniesiony w odpowiednim terminie i odpowiedniej formie, to musi by rozpatrzony. Pojawia si w po. IIIw. ne. Apelowa mona byo zawsze o ile istnia s, jaki sd wyszej instancji od tego, ktry wyda wyrok. Nie byo wymogu, e w jednej sprawie mona skada apelacj tylko raz. Sdy zostay wrcz zarzucone lawin apelacji. Pojawiy si konstytucje cesarskie, ktre prbuj ograniczy wnoszenie apelacji. Tryb wnoszenia apelacji. Apelacj wnoszono albo na pimie w drodze tzw. libellus appelationis, albo ustnie do sdu, ktry wyda zaskarony wyrok. Ten s zobowizany by niezwocznie przekaza apelacj wraz z aktami sprawy do sdu wyszej instancji. Wniesienie apelacji zawieszao egzekucj wyroku a do wydania wyroku ostatecznego przez sd apelacyjny. Wyrok sdu apelacyjnego mg by bardziej niekorzystny dla strony apelujcej ni zaskarony wyrok. EGZEKUCJA W PROCESIE KOGNICYJNYM Ma charakter egzekucji majtkowej singularnej. Egzekucj przeprowadza si tylko na czci majtku zasdzonego, na takiej czci, ktra wystarcza do zaspokojenia roszcze powoda. rdem tego typu egzekucji bya instytucja distractio bonarum. W procesie kognicyjnym egzekucj przeprowadza organ sdowy, a wic jest to egzekucja majtkowa singulrna o charakterze urzdowym. SDOWNICTWO SZCZEGLNE

-Sdownictwo wojskowe- wzgldem onierzy, bez wzgldu na ich rang, mona byo prowadzi spr przed sdem wojskowym w sprawach prywatnych. -Proces reskryptowy- jest to uproszczenie postpowania sdowego w sprawach prywatnych prowadzone na podstawie reskryptu cesarskiego. Kto, kto dosta na pytanie prawne skierowane do kancelarii cesarza, szed z nim do sdu, a sd nie interesowa si stanem prawnym sprawy, uznajc e obowizuje reskrypt, bada tylko stan faktyczny (si preces vertitate nituntur), czy to jest wanie prawd co ten kto zadajcy pytanie opisa. -Episcopalis audientia- jest to sdownictwo biskupie, pojawio si w Rzymie czasach, kiedy chrzecijastwo stao si religi panujc, mniej wicej od czasw Konstantyna Wielkiego. Pocztkowo byy kompetentne tylko dla rozstrzygania spraw osb duchownych oraz instytucji kocielnych, sporw o charakterze prywatno-prawnym, z czasem uzyskay kompetencje we wszystkich innych sprawach o ile zainteresowane osoby si do nich zwracay. Egzekucj takiego wyroku zapewniaa wadza pastwowa. RODKI OCHRONY POZAPROCESOWEJ Dla usprawnienia toczcego si postpowania pretor mg wyda rodki o charakterze administracyjno-prawnym. Pretor wydawa je zawsze na wniosek zainteresowanej strony, po wstpnym rozpoznaniu sprawy. Wszystkie te rodki oraz sytuacje w jakich je stosowano musiay by zapowiedziane w edykcie. -Interdykty- nakazy albo zakazy jakiego zachowania. Np. kto, kto chce wytoczy drugiemu spraw bo podejrzewa, e jego rzecz u niego si znajduje, prosi drug stron o okazanie tej rzeczy, by j zidentyfikowa, druga strona utrudniajc postpowanie odmawia, wwczas zainteresowany udaje si do pretora a ten nakazuje okazanie rzeczy, bo bez tego okazania proces nie moe si toczy (rozpocz). -Missiones- to rodki polegajce na wprowadzeniu zainteresowanego w posiadanie caoci lub czci majtku przeciwnika. Stosowano go bardzo czsto np. w celach egzekucyjnych, by to rodek przymusu. -Stypulacja pretorska- jest to kontrakt (umowa), ktra jest wymuszona przez pretora. Drug stron stypulacji jest zawsze pretor. Stosowano je

gwnie po to by jedna ze stron zagwarantowaa jak czynno procesow drugiej np. cautio indicio sisti. Sankcj za zamanie przyrzeczenia bya zapata okrelonej sumy pieninej. -In integrum restitutio- jest to przywrcenie do stanu poprzedniego. Stosowano go bardzo rzadko, mia charakter rodka ostatecznegoultimum remedium. Stosowano go np. jako surogat apelacji; podstawami uzasadniajcymi restitutio byy: metus, dolus, error, niedojrzao kontrahenta, capitis deminutio, umotywowana nieobecno.

PRAWO OSOBOWE Podmioty prawa Zdolno prawna nabyta wraz z urodzeniem trwaa a do mierci dziecko urodzone miao prawo do dziedziczenia a wic miao zdolno prawn . pd poczty ale jeszcze nie urodzony by uwaany za odrbn osob Umoliwiao mu jednak uzyskiwanie korzyci majtkowych tylko korzyci nie obcie) przy zastosowaniu pomysowej fikcji tej treci, e skutki ywego urodzenia rozcigano na okres od chwili poczcia. Zdolno prawna miay osoby wolne. Zdolno do czynnoci prawnych jest to zdolno do tego, aby za pomoc czynnoci prawnych ksztatowa sytuacje prawna wasn lub innych osb. Osoba fizyczna czowiek Osoba prawna podmiot niefizyczny wyposaony przez prawo w zdolno prawn niezbdna do realizacji jego celw Pena zdolno prawna warunkoway 3 czynniki (status): Wolno (satus libertatus) Obywatelstwo (status civitatis) Stanowisko w rodzinie (status familiae) Tylko ten mia pen zdolno prawn (caput), ktry by osob woln, mia obywatelstwo rzymskie, a w rodzinie nie podlega niczyjej wadzy Osobowo fizyczna: Osobowo czowieka zaczynaa si wraz z urodzeniem, ale pena zdolno prawn nabywa ten, ktry w momencie urodzenia spenia wszystkie 3 warunki !!! Pewne prawa mona byo zastrzec ju dla podu (prawo do spadku) przyjmowano fikcj, ze dziecko poczte przyszo ju na wiat dla jego ochrony mona byo ustanowi specjalnego kuratora curator ventris Noworodek stawa si podmiotem tych praw tylko wtedy, gdy przyszed na wiat ywy przejawia jakie oznaki ywotnoci (kwilenie, jaki ruch) i zdatny by do ycia (zdolno noworodka do ycia poza onem matki powoywano si na antyczn nauk midzy 182 a 300 dniem od poczcia) Niemowl musiao mie posta ludzk Niewany by testament, ktry nie uwzgldnia pogrobowca Osobowo czowieka koczy si wraz ze mierci 30

Mona j byo straci przez zmiany w jednym z 3 status 3 rodzaje umniejszenia: Capitis deminutio maxima utrata wolnoci, utrata zdolnoci prawnej w ogle Capitis deminutio media utrata obywatelstwa, utrata zdolnoci prawnej, ale tylko na gruncie rzymskiego ius civile Capitis deminutio minima zmiana stanowiska w rodzinie (ale nie przez mier zwierzchnika), utrata zdolnoci do spadkobrania w poprzedniej rodzinie, wyganicie suebnoci itp. Status libertatis (Ludzie wolni => wyzwolecy => niewolnicy): Niewolnik nie by traktowany jako podmiot ale jako przedmiot prawa, nie uzyskiwa wolnoci po ucieczce, po mierci zwierzchnika jeli nie byo dziedzicw, bez waciciela by rzecz niczyj i jako taki mg by zawaszczony, nie mg by wierzycielem ani wacicielem, waciciel mia wobec niego prawo ycia i mierci, jako istota mylca i mwica wchodzi w liczne i rozmaite stosunki spoeczne ale z uwagi na brak zdolnoci prawnej traktowano je jako stosunki faktyczne, nie mg zawrze maestwa zwizek jako stan faktyczny contubernium dzieci z takiego zwizku rwnie byy niewolnikami a panem by pan rodzicw Waciciel mg przekaza niewolnikowi cz swojego majtku w zarzd peculim ale majtek jak i poytki z niego byy wasnoci waciciela, bya to sprytnie pomylana instytucja materialnej zachty do wydajniejszej pracy na rzecz pana Wszystko co niewolnik naby od osb trzecich stawao si wasnoci pana, jedynie za dugi niewolnik odpowiada osobicie ale byy to zobowizanie naturalne w wyniku dziaalnoci niewolnika waciciel mg si wzbogaci ale nie mg zuboe odpowiedzialno noksalna wobec osb trzecich ale tylko do wysokoci wartoci niewolnika jeeli powyej oddaje niewolnika odpowiedzialno idzie za niewolnikiem Niewolnik we wszystkich tych przypadkach odpowiada na podstawie ius civile w sposb naturalny bez moliwoci pozwania go do sdu Niewola powstawaa przez: o Wzicie w niewol nieprzyjacielsk w wyniku dziaa wojennych (nawet obywatel rzymski, ale po powrocie z niewoli odzyskiwa peni praw, jeeli zmar w niewoli 31

przyjmowano fikcj e zmar w chwili dostania si do niewoli a wic jako osoba wolna np. wano testamentu o Urodzenie z matki niewolnicy (ale dziecko matki, ktra w czasie ciy chociaby raz bya wolna to dziecko byo wolne) o Sprzeda w niewol niewypacalnego dunika Niewola gasa przez wyzwolenie manumissio (wg ius civile) Manumissio vindicta dokonywana w obecnoci pretora, waciciela niewolnika i osoby trzeciej, ktra za zgod waciciela ogaszaa e niewolnik jest osoba woln Manumissio censu przez wpisanie niewolnika za przyzwoleniem jego waciciela na sporzadzana co 5 lat przez cenzora list obywateli Manumissio testamento przez nadanie wolnoci w testamencie Manumissio in ecclesia w czasach dominatu dokonywana przez owiadczenie woli waciciela zoone przed biskupem i zebraniem gminy chrzecijaskie Niewola gasa tez na mocy prawa pretorskiego ale byo to mniej formalistycznie wystarczyo owiadczenie o wyzwoleniu w obecnoci wiadkw albo za pomoc listu Do Justyniana wyzwolecy nabywali w sposb nieformalny wolno ale nie nabywali obywatelstwa rzymskiego stawali si Latynami (wg prawa pretorskiego) Wyzwolecy wg ius civile byli wolni i posiadali obywatelstwo rzymskie ale w swoim stanowisku prawnym byli w stosunku do wolno urodzonych upoledzeni na terenie prawa publicznego a przez prawo patronatu (cay szereg powinnoci na rzecz poprzedniego waciciela wystpujcego w roli patrona) na terenie prawa prywatnego, peni praw dopiero w drugim pokoleniu Sytuacja prawna wyzwolecw 32

 Prawo patronatu nie mogli wystpowa z powdztwami przeciwko patronowi, patron mia obowizek alimentacyjny wobec wyzwoleca i odwrotnie, musia by posuszny patronowi, przyrzeczone usugi podczas wyzwolenia Penia praw dopiero w drugim pokoleniu Prawo spadkowe mier wyzwoleca nie ma dziedzicw cao dla patrona, gdy s dzieci patron dostaje cz Osoby pwolne dunicy poddani egzekucji osobistej (ad dicti); dunicy z poyczek (nexi); gladiatorzy (nawet gdy wolni to musieli siedzie w koszarach); wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej; odpracowujcy dugi, koloni 9przywizanie do ziemi, mimo e s wolni) Status civitatis (obywatele Rzymu => Latynowie => peregryni): Zasada osobowoci (personalnoci) prawa kady obywatel rzdzi si prawem tej gminy (civitas) do ktrej nalea i odwrotnie prawo okrelonej civitas dostpne byo tylko jej obywatelom Zdolno prawn w sferze rzymskiego ius civile mia wycznie obywatel rzymski civis Romanus Uprawnienia: prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach ludowych, wyboru wyszych magistratur prawo do bycia wybieranym na wysze urzdy prawo do wadzy ojcowskiej prawo do zawarcia maestwa uznawanego przez porzdek prawny prawo do uczestnictwa w rzymskim obrocie prawnym podejmowanie czynnoci skutecznych w wietle prawa rzymskiego i by podmiotem praw rzeczowych Korzystanie z uprawnie prawa spadkowego prawo do ochrony swoich prawa podmiotowych Latynowie mieszkacy gmin miejskich Latium i dawni sprzymierzecy Rzymu, prawo bardzo zblione do rzymskiego w 89r. p.n.e. otrzymali obywatelstwo rzymskie, a nastpnie obywatelstwo latyskie byo 33

przywilejem wobec peregrynw, to take mieszkacy kolonii zakadanych przez Rzym Peregryni trzecia kategoria osb wolnych, pozostali mieszkacy imperium, mieli swoje wasne prawo ius peregrinorum, swj samorzd itd.; za tam gdzie Rzymianie nie zostawili miejscowych civitas obowizywao ius gentium peregrini nie mogli zawiera maestw Status familiae: Sui iuris nie podlegali niczyjej wadzy, tylko oni mieli pen zdolno prawn, a jeeli bya pci mskiej to bez wzgldu na wiem nosia miano pater familias Alieni iuris podlegali wadzy mskiego zwierzchnika familii, ich zdolno prawna bya ograniczona niezalenie od wieku z uwagi na brak czynnej zdolnoci majtkowej, cokolwiek te osoby nabyway to ipso iure stawao si to wasnoci zwierzchnika familijnego, za dugi mona byo zasdzi syna (ale nie niewolnika) ale dopiero po mierci zwierzchnika (bierna zdolno majtkowa), zwierzchnik mg przekaza synowi peculium pienidze przedsibiorstwo, gospodarstwo, ale byy one wyodrbnione z majtku zwierzchnika tylko ekonomicznie a nie prawnie Czynn zdolno majtkowa uzyskali filius familias za czasw Augusta syn mg zatrzyma dla siebie wszystko to co otrzyma w zwizku ze sub wojskow (peculium castrense), potem wczono do darowizny i spadki uzyskane w czasie suby wojskowej; bona materna majtek jaki uzyska od matki albo osoby trzeciej Najdawniejsz rodzin tworzyy osoby zwizane sztucznym elementem, jakim bya podlego wadzy pater familias; osoby wchodzce w skad tej rodziny to agnaci (wi midzy nimi to agnacja lub pokrewiestwo agnacyjne) Krewni agnacyjni osoby podlegajce tej samej wadzy ojcowskiej albo podlegayby jej gdyby ojciec y, pokrewiestwo agnacyjne mogo powsta tylko ze strony ojca, gdy mczyzna mg by pater familias (kognacja powstaje take ze strony matki) Naturalne wizy krwi nie wystarczay aby sta si agnatem Pokrewiestwo liczy si wg stopnia (albo w linii prostej albo w linii bocznej wsplny przodek) 34

 O bliskoci stopnia pokrewiestwa decydowaa liczba urodze potrzebnych do tego by pokrewiestwo powstao Ascendenci krewni wstpni rodzice, dziadkowie itd. Descendenci krewni zstpni dzieci, wnuki, prawnuki Powinowactwo krewny maonka albo maonek krewnego Przyczyny ograniczajce zdolno prawn: Infamia umniejszanie czci obywatelskiej ze wzgldu na wykonywane zajcie, ze prowadzenie si albo jako rezultat wyroku z tytuu actiones famosae; osoby dotknite infami nie mogy sprawowa opieki, skada zezna przed sdem, wystpowa w charakterze zastpcy procesowego, wnosi pewnych skarg, a nadto dotknite byy innymi ograniczeniami Addictus to osoba przeciw ktrej wszczto egzekucje osobist, zadueni do momentu spaty dugu znajdowali si w niewoli wierzycieli Redempti ab hostibus to obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej, zobowizani do odpracowania wyoonej na nich ceny wykupu Koloni dzierawcy trwale przywizani do ziemi, pozbawieni prawa do swobodnego opuszczania gruntu i to pod grob utraty wolnoci (wolni osobicie ale dziedzicznie przywizani do ziemi) Kobiety byy pozbawione wadzy rodzicielskiej, pozbawione prawa do sprawowania opieki nad wasnymi dziemi, nie zawsze dopuszczane do spadkobrania testamentowego, nie mogy przyjmowa cudzego dugu lub rczy za cudzy dug Osoby prawne: Zesp osb (stowarzyszenie, korporacja) albo masa majtkowa (fundacje, zakady), ktrym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowo prawna Prawa majtkowe nie przysuguj osobom wchodzcym w skad ale s prawami majtkowymi osoby prawnej Korporacje znane ju za czasw XII Tablic, jeszcze za republiki majtek korporacji by albo majtkiem wsplnym jej czonkw zrzeszonych na zasadach spki, albo stanowi wasno jednego z nich 35

Gminy miejskie jednostki, ktre przed inkorporowaniem w skad imperium tworzyy odrbne organizacje pastwowe, po aneksji przyznano im samorzd i samodzielno gospodarcz a pretor nada cywilna i procesow zdolno prawna jako specjalnym i samodzielnym podmiotom Stowarzyszenie zdolno prawn uzyskay w okresie pryncypatu, zakadane za zgod senatu albo pryncepsa, zwizki osb prywatnych, stowarzyszenia pogrzebowe, rzemielnikw lub dzierawcw ce i podatkw, przy zaoeniu niezbdny by udzia 3 osb fizycznych, miao ono swj majtek, kas, oraz syndyka, ktry jako organ dokonywa w imieniu stowarzyszenia wszelkich czynnoci prawnych Skarb pastwa (fiscus) traktowany jako osoba prawna ale wyposaona w cay szereg przywilejw w stosunku do zwykych podmiotw prawa Instytucje kocielne (ecclesiae) ju w czasach chrzecijaskich zdobyy zdolno prawn, kocioy i klasztory mogy nabywa majtek, zwaszcza w drodze testamentu, posiada wierzytelnoci i dugi realizowane w procesie cywilnym Fundacje na cele dobroczynne (piae causae) take posiaday zdolno prawn przyjmoway darowizny na szpitale, przytki, majtek nadzorowa oeconomus pod nadzorem wadzy kocielnej, masa majtkowa, pocztkowo niesamodzielna Zdarzenia prawne: Czonkowie kadej spoecznoci wchodz ze sob w rozmaite stosunki Jeli te stosunki s nawizane przez podmioty prawa, a powstaj z nich okrelone obowizki o prawa gwarantowane przez obowizujcy porzdek prawny to s to stosunki cywilnoprawne Elementami kadego stosunku cywilnoprawnego s: Norma prawna ktra ten stosunek wyznacza Tre prawa i obowizki okrelone przez norm Podmioty tych praw i obowizkw Zdarzenia cywilnoprawne (powstanie, zmiana, wyganiecie stosunku prawnego jest zawsze nastpstwem jakiego zdarzenia), jeeli z jakim zdarzeniem poczony jest skutek prawny to jest to zdarzenie prawne; 36

mog by niezalene od ludzkich zachowa albo od nich zalene te drugie to dziaania a wrd nich zgodne i nie zgodne z prawem, dziaania s prawne jeeli norma prawna czy skutki odpowiadajce woli podejmujcego dziaania, bezprawne to te, ktrych norma prawna czy skutki na og sprzeczne albo co najmniej odmienne od woli podejmujcego dziaanie i pozostaj one w sprzecznoci z obowizujcym prawem, take zaniechanie ze strony podmiotu, na ktrym norma prawna narzuca dziaanie pozytywnego Podejmujcy dziaanie bezprawne tylko wtedy moe by pocignity do odpowiedzialnoci jeli s spenione 4 wymogi: Naruszona zostaje norma prawna norma ta musi mie na uwadze ochron przysugujcego wierzycielowi prawa podmiotowego i przewidywa dokonanie czynu zakazanego albo niedokonanie czynu nakazanego Z winy dziaajcego wina (culpa) naganny stosunek subiektywny podmiotu do jego zachowania sie, wynikajcego z normy prawnej, zasad susznoci albo treci stosunku prawnego, jaki czy go z innym podmiotem, wina moe polega na dziaaniu, na zaniechaniu, naruszenie cudzego interesu moe nastpi niezalenie od stosunku obligacyjnego wina pozakontraktowa; wina kontraktowa rezultat pogwacenia istniejcego ju obowizku obligatoryjnego; Spowodowao szkod w cudzym majtku szkoda to naruszenie interesu wierzyciela, ktry wyraa si w jego prawie podmiotowym chronionym przez obowizujcy porzdek prawny, moe to by uszczerbek w majtku wierzyciela, ale i w innych dobrach materialnych jak i niematerialnych podlegajcych ochronie, obowizek uiszczenia odszkodowania moe obejmowa zwrot poniesionej przez wierzyciela szkody rzeczywistej, jak i utraconego zysku Miedzy szkod a dziaaniem musi istnie zwizek przyczynowy dunik odpowiada za wyrzdzon szkod gdy bya nastpstwem zawinionego przeze zachowania si (zwizek przyczynowy) Skutki zdarze prawnych: Nabycie prawa gdy stajemy sie podmiotem danego prawa Pierwotne kto staje sie podmiotem prawa niezalenie od praw tej osoby, ktra je utracia albo ktre uprzednio do nikogo nie naleao (nabywca nie wywodzi swego prawa od poprzednika) 37

Pochodne (derywatywne) jeli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi (nabywca wywodzi swe prawo od zbywcy) Nabycie moe by nastpstwem zdarzenia prawnego jakim jest zasiedzenie Sukcesja ( nastpstwo) zajcie przez jedna osob prawa lub obowizku jaki zajmowaa inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa czy obowizku Zmiana prawa - zdarzenie prawne moe wywoywa zmian w obrbie treci prawa podmiotowego bez zmiany samego podmiotu Wyganiecie prawa gdy prawo podmiotowe przestaje istnie Czynnoci prawne: Owiadczenia woli, zmierzajce do powstania, zmiany lub wyganicia stosunku prawnego Podzia czynnoci prawnych: Jednostronne do wywoania skutku prawnego wystarczy owiadczenie woli jednej ze stron Dwustronne do wywoania skutku prawnego potrzebne byo zgodnego owiadczenia dwch stron Odpatne Nieodpatne Formalne gdy wano czynnoci jest zalena od zachowania wymaganej formy (mancypacja, stypulacja) Nieformalne gdy nie jest zalena od adnej formy Na wypadek mierci skutek czynnoci ma nastpi po mierci podmiotu (testament) Zobowizujce powoduje jedynie powstanie zobowizania (kupno-sprzeda) Rozporzdzajce powoduje bezporedni zmian stanu prawnego podmiotu dziaajcego (przeniesienie wasnoci) Formy czynnoci prawnych -musi by dokonana w odpowiedniej formie (forma uroczysta, wiadkowie maestwo, w obecnoci wiadkw owiadczenie ustne) -ustna (przy pomocy gestw w obecnoci wiadkw) -pisemna Tre czynnoci prawnej 38

Czynnoci prawne wystpuj w postaci typowej, stale powtarzajcej si w praktyce np. w Rzymie kontrakt sprzeday, kontakt zlecenia, czy testament. Nietypowa czynno prawna wtedy gdy czynnoci typowe nie zaspakajay potrzeb, ktrym te starano zapewni ochron prawn np. w kontraktach nienazwanych Tre kadej z czynnoci prawnych nie moga by sprzeczna z prawem, ani wykracza przeciw dobrym obyczajom- waciwe zachowanie-za przeciwne obyczajom uwaano umowy o dziedziczenie. Czynnoci typowe -minimum treci, decydujcej wanie o przynalenoci do danego typu (tzw. essentialia negotii), np. w kontrakcie sprzeday do tego minimum naleao porozumienie stron co do przedmiotu i ceny. T tre istotn mona byo wzbogaci o dodatki niekonieczne ale normalnie przyjte w obrocie (tzw, naturalia negotii). Np. w tym samym kontrakcie strony reguloway midzy sob odpowiedzialno sprzedawcy za wady rzeczy sprzedanej. Ostatnim elementem ksztatowania treci byy postanowienia szczeglne (tzw. accidentalia negotii)Wrd nich byy rozpowszechnione: warunek, termin, polecenie. Warunek jest to zdarzenie przysze i niepewne. Wyrniamy warunek: zawieszajcy (skutki czynnoci prawnej maja wystpi dopiero po ziszczeniu si warunku, mog nie wystpi wcale. Warunek rozwizujcy skutki czynnoci prawnej wystpuj od razu, ale maj usta po ewentualnym spenieniu warunku np. kupno niewolnika na prb. Umowa bya uzaleniona od woli osoby zainteresowanej (owiadczenie woli). Termin-jest zdarzeniem przyszym, ale w odrnieniu od warunku zdarzeniem pewnym. Polecenie-nieodpatna czynno prawna-kto komu poleca-ja zapisz majtek ale polecam wyzwoli niewolnika. Wady owiadczenia woli: - Wola moe sta si elementem skadowym czynnoci prawnej jeli zostanie objawiona na zewntrz - Objawienie moe by wyrane albo dorozumiane (mona si go domyla z zachowania innej osoby) 39

- Owiadczenie woli zoone nie na serio - czynno prawna wadliwa w niej jest nieprawidowo w powziciu woli albo niezgodno woli z owiadczeniem - Symulacja -czynno jest niewana kiedy skadajcy owiadczenie woli jest wiadom niezgodnoci z wol wewntrzn (np. przy symulacji strony si umawiaj e ich owiadczenia nie maj powodowa adnych skutkw prawnych, albo e maj powodowa inne ni te wynikajce z treci owiadcze - Wad jest rwnie bd (skadajcy owiadczenie woli jest w bdzie co do treci pomyka jzykowa; lub co do wyobraenia o istniejcej rzeczywistoci. - Motyw, ktrym kierowaa si strona skadajc owiadczenie woli by obojtny z wyjtkiem obawy (metus) i podstpu (dolus) - Dolus jeeli bd by istotny, pociga za sob niewano czynnoci prawnej, a ta nie wywoywaa adnych skutkw prawnych, jeli bd nie by istotny, podstp nie prowadzi do niewanoci owiadczenia zoonego pod jego wpywem. - Metus obawa wywoana grob, pod ktrej wpywem podjto dziaanie powodujce szkod majtkow, chodzi o stosowanie siy pismem, gestem lub pismem, musiaa by bezprawna (wymusza zachowanie), cika (powoduje powan szkod w majtku),skierowana na spowodowanie okrelonego owiadczenia woli i uzasadnia obaw u kadego normalnego czowieka, owiadczenie woli zoone pod si wywoywao pene skutki prawne. Zdolno do czynno prawnych: Zdolno do samodzielnego skadania i przyjmowania owiadcze woli wywoujcych skutek prawny Nieodzowny wymg prawnej skutecznoci owiadczenia woli 4 Czynniki ograniczajce zdolno: 1. Wiek 2. Dzieci (infantes) przed Justynianem te ktre nie umiay mwi, a od Justyniana do 7 roku ycia nie miay w ogle zdolnoci do czynnoci prawnych 3. Niedojrzali (impuberes) dziewczta od 7 do 12 roku ycia, chopcy od 7 do 14 roku ycia mieli ograniczon zdolno do czynnoci prawnych, moliwo samodzielnego przedsibrania tylko takich czynnoci, ktre prowadziy do nabycia prawa a nie 40

4.

5. 6. 7.

8.

do zobowizania, jeeli doszo do zobowizania to nie wywoywaa zamierzonego skutku prawnego czynno kulejca w peni skuteczne byy one tylko gdy byy zawierane w obecnoci opiekuna lub kuratora Dojrzali (puberes minores XXV annis) od 14 do 25 lat mieli pen zdolno do czynnoci prawnych, ale z uwagi na mae dowiadczenie, prawo chronio ich przed wyzyskiem albo exceptio albo restitutio in integrum, mogli rwnie da ustanowienia kuratora do pomocy w zarzdzaniu majtkiem Dojrzali powyej 25 lat (puberes maiores XXV annis) jeeli nie podlegali innym ograniczeniom to posiadali pen zdolno do czynnoci prawnych Pe kobiety po wyjciu z wieku niedojrzaoci nadal byy ograniczone w zdolnoci do czynnoci prawnych, czynnoci te musiay podejmowa za zgoda opiekuna Choroba umysowa (furiosus) cakowicie pozbawieni zdolnoci do czynnoci prawnych, odzyskiwa j (przy jednoczesnym spenieniu pozostaych warunkw) w okresie przerwy w chorobie), majtkiem zawiadywa curator furiosi Marnotrawstwo (prodigus) uznany przez pretora za lekkomylnie trwonicego majtekograniczona zdolno do czynnoci prawnych, do dziaa umniejszajcych majtek potrzebna bya zgoda ustanowionego kuratora

PRAWO RODZINNE Rodzina agnatyczna-do typowego rodu wchodziy te osoby obce, potem przeksztacia si w rodzin kognatyczn. Na czele rodziny agnatycznej sta pater familias. W ramach pokrewiestwa kognatycznego w staroytnym Rzymie rozrniano: pokrewiestwa w linii prostej (midzy osobami pochodzcymi od siebie tj. krewni wstpni, ascendenci dziadek, ojciec oraz krewni zstpni, descendenci-brat, rodzina brata, rodzestwo) oraz pokrewiestwa w linii bocznej (od osb pochodzcych od wsplnego przodka). Stopie pokrewiestwa oznaczano wedle zasady: ile urodze tyle stopni. Wyej wymienione zasady pokrewiestwa nie dotyczyy osb bdcych krewnymi kognatycznymi jednego maonka w stosunku do drugiego. Taki stosunek okrelony zosta jako powinowactwo (affinitas) i powstawa tylko na skutek maestwa. 41

 Pokrewiestwo (wstpni, zstpni) ojciec, dziadek, syn, rodzestwowizy krwi Powinowactwo rodzina ony- brak wizw krwi. Pokrewiestwo mona okreli po narodzeniu dzieci. PRAWO MAESKIE Maestwo byo zawierane w formie prywatnej-wymagao obecnoci wiadkw. Byo czynnoci prywatn i nieformaln. Rodzaje maestw: -cum manum-przy maestwie tego rodzaju kobieta wychodzia zupenie z familii agnacyjnej swego ojca i spod jego wadzy, a wchodzia do famili i pod wadz swego ma. -sine manum-nie zmieniao dotychczasowej przynalenoci familijnej ony. Maestwo wywierao skutki prawne. Zarczyny Umowa na mocy, ktrej obie strony przekazyway przyrzeczenie zawarcia maestwa. Aby zarczyny byy dopenione narzeczony dawa zadatek dla narzeczonej-zadatek bezzwrotny. Jeli nie doszo do maestwa z winy narzeczonej zadatek musia by zwrcony w zwikszonym wymiarze. Maestwo w wietle prawa rzymskiego byo prawnie uznan, trwa wsplnot ycia mczyzny i kobiety, ktra powinna zapewni posiadanie prawego potomstwa. Do dzisiejszych czasw zachoway si dwie definicje maestwa; jedna autorstwa prawnika Modestyna, druga zawarta w Instytucjach Justyniaskich. Wedug Modestyna maestwo jest zwizkiem mczyzny i kobiety oraz wsplnot caego ycia, zespoleniem prawa boskiego i ludzkiego. Natomiast druga definicja okrela maestwo jako zwizek mczyzny i kobiety, obejmujcy niepodzieln wsplnot ycia. Obie definicje podkrelaj trwa form zwizku maeskiego, nie okrelajc jednak stosunku prawnego wynikajcego z jego zawarcia. W prawie przedklasycznym, jak i klasycznym wystpuje bardziej jako rodzaj instytucji spoecznej. Podstaw maestwa by wyraony i trwale kontynuowany konsens maeski (zgodna wola zawarcia maestwa), prowadzenie wsplnego ycia i wzajemnego traktowania si jak maonkowie (affectio maritalis). 42

W prawie poklasycznym, pod wpywem poj chrzecijaskich, pojawiy si pocztki koncepcji maestwa jako stosunku prawnego, wynikajcego z zawartej umowy maeskiej. Aby maestwo mogo by zrealizowane musiay zosta spenione trzy przesanki: Dojrzao fizyczna u mczyzny ukoczenie 14. roku ycia, w przypadku kobiety 12. Conubium tj. prawna mono zawarcia wanego maestwa (istniaa ona z reguy midzy obywatelami rzymskimi, wyjtkowo Latyni i peregryni mogli otrzyma ius conubii jako przywilej}. Consensus okrelane przez zasad, i maestwo powstaje nie poprzez wsplne ycie, lecz przez zgodne owiadczenie woli. Wykluczone byy jednak zawarcie maestwa, gdy zachodziy tzw. przeszkody maeskie. Zaliczay si do nich: bigamia (tj. pozostawanie winnym wanym zwizku maeskim przez jedn z osb), maestwo pomidzy krewnymi (zawsze w linii prostej oraz w linii bocznej pocztkowo do szstego, a w pniejszym czasie do trzeciego stopnia) oraz pokrewiestwo wynikajce z adopcji lub powinowactwa. Istniay take przeszkody o charakterze spoecznym: zakaz maestw pomidzy patrycjuszami a plebejuszami, pomidzy osobami wolno urodzonymi a wyzwolecami, zakaz zawierania maestw przez onierzy w czasie penienia suby wojskowej oraz urzdnikw rzymskich w prowincjach z mieszkankami tych prowincji. POSAG Majtek, ktry otrzymywa m od ojca panny modej po zawarciu maestwa. Uatwia utrzymanie rodziny. Jeli dochodzio do rozwizania maestwa posag zostawa u ma. W zwizku z tym pojawili si owcy posagw. Powstaa potrzeba stosowania gwarancji prawnych. onaty mczyzna mg zajmowa wane stanowiska w Rzymie. Na pocztku ma nabywa posag na wasno, potem przez ustawodawstwo Augustyna zostay wprowadzone ograniczenia: zabroniono mom samowolnego pozbywania si gruntw posagowych pooonych w Italii- bya to gwarancja zwrotu posagu. Nie mogo by darowizn midzy maonkami. Mona byo dokona darowizny na rzecz przyszego ma/maonki. 43

Konkubinat Trway zwizek pomidzy wolna kobiet i wolnym mczyzn, bez woli ustanowienia maestwa. Dzieci podlegay wadzy matki. Dzieci pozamaeskie spokrewnione z matk (pokrewiestwo kognicyjnenaturalne wizy krwi).356r. upadek Cesarstwa Rzymskiego kryzys maestwa Rozwd Maestwo mona byo rozwiza: -mier maonka (powinowactwo nie ustaje po mierci maonka), zaginicie, popadnicie w niewol -rozwd- uzaleniony od okrelenia przyczyn, trway rozkad poycia maeskiego ( na pocztku na podstawie owiadczenia obu stron, jeli dochodzio do rozwodu na pocztku majtek ony przejmowa ma, potem oddawa jej to co jej w obrbie pastwa italskiego). Uznawano jednostronne zerwanie maestwa. Po rozwodzie mona byo ponownie wstpi w zwizek maeski. Dzieci zostaway z ojcem. Jak ojciec nie y to brat itd. Jak dwjka rodzicw nie ya to dzieci poddawane byy adopcji. Kryzys maestwa Cesarz August uregulowa w ustawach: Zakazy: Zakaz rozwodw Strczycielstwo, cudzostwo, prostytucja, aktorki-lub zabroniony dla Rzymian Senatorom zabroniono eni si z wyzwoleniami Nakazy: Od 25 r do 60 r mczyni mieli obowizek polubi on(min. 3 dzieci) Od 20 r do 50 r kobieta w zwizku maeskim jeli owdowiaa to 2 lata czekaa na nastpnego. Sankcje: Kara dla mczyzny ktry pozostawa bez ony bya e nie mg dziedziczy 44

Zwizek midzy niewolnikiem a niewolnic mg by ale by brak maestwa jednak mogli mie dzieci, ktre byy te niewolnikami i naleay do Pana. WADZA OJCOWSKA Ojciec nabywa patria potestas jedynie nad dziemi zrodzonym z iustum matrimoniu, dziemi przysposobionymi, a w okresie prawa poklasycznego take dziemi legitymowanymi. Dziecko zrodzone z iustum matrimonium wchodzio pod patria potestas ojca (lub dziadka lub pradziadka) i nabywao prawa w jego rodzinie. Dzieci pozamaeskie nabyway status libertatis i civitatis jaki miaa ich matka w chwili urodzenia. Istniaa regua, zgodnie z ktr dziecko niewolnicy rodzio si wolne, jeli jego matka w chwili poczcia lub urodzenia bya wolna, a nieraz nawet wystarczyo, aby matka bya wolna cho przez jeden dzie trwania ciy. Dziecko pozamaeskie zrodzone przez Rzymiank, byo od chwili urodzenia osob sui iuris. 2. Urodzenie z iustum matrimonium. Aby ojciec naby patria potestas nad swoimi dziemi stosowano dwa domniemania. Uwaano, i dziecko pochodzi z maestwa, jeli urodzio si nie wczenie ni w 182 dniu po jego zawarciu i nie pniej ni w 300 dniu po jego rozwizaniu. Drugim domniemaniem byo zaoenie, i ojcem dziecka jest m matki 3. Przysposobienie. Istniay dwie formy przysposobienia: adoptio adoptowa mona byo tylko osob alieni iuris, a czynno t dokonywano za pomoc mancipatio i in iure cessio. Oznaczao to, i najpierw rodzony ojciec trzykrotnie syna sprzedawa, a nastpnie w procesie windykacyjnym przyznawa racj, i ojcem jego syna jest kto inny. adrogatio przysposabian osob by dojrzay mczyzna sui iuris, ktry zrzeka si swojej podmiotowoci prawnej i majtku na rzecz przysposabiajcego. Kolegium pontyfikw sprawdzao, czy adrogatio nie narusza norm prawa sakralnego oraz czy nie 45

jest dokonywane na szkod adrogowanego. Adrogujcy skada na rzecz zgromadzenia ludowego (comitia curiata) przysig, i jego zamiary wobec adrogowanego s suszne i uczciwe. Cesarz Dioklecjan wprowadzi instytucj adrogatio per rescriptum principis, czyli indywidualnej adopcji w drodze reskryptu cesarskiego. Justynian zreformowa instytucj adoptio wprowadzajc adoptio plena (gdy adoptujcym by krewny wstpny adoptowanego, np. ojciec matki) i adoptio minus plena (gdy adoptujcym bya osoba obca). W drugim przypadku adoptowany nie przechodzi pod patria potestas adoptujcego, a jedynie nabywa prawo do beztestamentowego dziedziczenia. Dawn procedur zastpi Justynian zoeniem do protokou zgodnych owiadcze woli adoptujcego i oddajcego w adopcj, a take adoptowanego, o ile by osob dojrza. 4. Legitimatio. Bya to legitymacja dzieci zrodzonych w konkubinacie, ktra moga si dokona poprzez zawarcie pniejszego maestwa midzy konkubentami lub te poprzez reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca. Dziecko legitymowane wchodzio pod patria potestas ojca. 5. Uprawnienia i obowizki wynikajce z patria potestas. Ojciec posiada prawo ycia i mierci (ius vitae ac necis), aczkolwiek musia wychowywa wszystkich synw i pierworodn crk; mg zabi dzieci kalekie lub dzieci, ktre popeniy przestpstwo. Prawo to zostao zniesione Kodeksem teodozjaskim (438r. n.e.), ktry zawiera Konstytucj Konstantyna Wielkiego (318r. n.e.), ktra uwaaa zabicie dziecka za kwalifikowan posta zabjstw i przewidywao za nie kar mierci (tzw. kar worka). Ojciec mg porzuci lub sprzeda swoje dziecko, w szczeglnoci crk. Ojciec musia zapewni dzieciom utrzymanie i odpowiednie wychowanie zgodne z dobrymi obyczajami. Dzieci wchodzce pod patria potestas dziedziczyy po swoim ojcu. 6. Wyjcie spod patria potestas. 46

 mier ojca. Wybr synw na najwysze urzdy kapaskie, bd crek na westalki. Utrata obywatelstwa przez ojca lub skazanie go na roboty w kopalni. W drodze emancypacji za pomoc mancipatio i in iure cesio bd na mocy reskryptu cesarskiego. 7. Sytuacja prawna osb pozostajcych pod patria potestas. Sytuacja prawna syna, crki czy wnukw pozostajcych pod patrai potestas bya pocztkowo bardzo podobna do sytuacji niewolnika. Dzieci bdce osobami alieni iuris nie mogy mie majtku, a jedynie mogy zarzdza powierzonym im przez ojca majtkiem (peculium), ktry mg w kadej chwili odebra. Nabytki syna naleay do ojca, ktry nie odpowiada za dugi kontraktowe syna. Pod koniec republiki mona byo wytoczy przeciw synowi skarg i uzyska wyrok zasdzajcy. Nie mona byo jednak prowadzi egzekucji ani osobistej, ani majtkowej. Za czasw Wespazjana uchwalono senatus consulta Macedonianum, zakazujce udzielania synom poyczek.W przypadku popenienia przez osob alieni iuris deliktu pater familia ponosi odpowiedzialno noksaln, w wyniku ktrej ojciec by zobowizany zapaci zasdzon w wyroku kwot pienin albo wyda sprawc deliktu (dokona noxae datio). Z czasem syn odbywajcy sub wojskow uzyskiwa podmiotowo prawn majtkow, gdy mg swobodnie rozporzdza majtkiem, ktry naby suc w wojsku, lub ktry otrzyma od rodziny na okres suby (peculim castrense). W prawie poklasycznym wyodrbniono peculium quasi castrense, czyli majtek, jaki otrzymywa syn w zwizku z penieniem rnych godnoci pastwowych. Za Justyniana jedynie to, co syn dosta od ojca (peculium profecticium) stanowio wasno ojca, natomiast inne nabytki (tzw. peculium adventicium) byy wasnoci syna, ktr mg swobodnie dysponowa. OPIEKA I KURATELA Opieka (tutela) i kuratela. 1. Powoanie opiekuna. 47

Opiece podlegay niedojrzale osoby sui iuris tutela impuberum oraz w pewnym okresie historycznym dojrzae kobiety sui iuris tutela mulierum. Opiekuna wyznacza imperatywnie ojciec w swoim testamencie (tutela testamentaria), a gdy tego nie uczyni opiek mieli sprawowa kolejno najblisi krewni agnacyjni, dalsi czonkowie rodu, a w przypadku ich braku, osoby wyznaczone przez pretora. Opiekunowie powinni sprawowa piecz tak nad osob podopiecznego, jak i nad jego majtkiem. 2. Tutela impuberum. Po ukoczeniu 7 lat pupil mg sam dokonywa aktw przysparzajcych majtku, na akty powodujce uszczuplenie majtku tutor musia wyrazi zgod. Opieka gasa po dojciu pupila do dojrzaoci, mierci lub utracie obywatelstwa przez tutora lub pupila. 3. Tutela mulierum. Dojrzaa kobieta sui iuris zarzdzaa swym majtkiem sama, jedynie do najwaniejszych czynnoci prawnych, jak wyzwolenie niewolnika, testament, czy mancypacja, potrzebowaa wspudziau opiekuna. Opieka gasa bd na mocy ius trium liberorum, czyli po urodzeniu przez kobiet trojki dzieci. 4. Kuratela. Gdy naleao zadba o majtek, prawo rzymskie posugiwao si instytucja kuratora. Istniay instytucje kuratora nad osobami chorymi umysowo (cura furiosi), czy te nad marnotrawcami (cura prodigi). Kuratorami byli najblisi krewni, a w przypadku ich braku osoby powoywane przez pretora.Istniaa rwnie instytucja kuratora dla osb dojrzaych, ktre nie ukoczyy jeszcze 25 roku ycia. Na mocy lex Laetoria z II w. p.n.e. minor mg prosi o ustanowienie mu kuratora do pomocy przy zawieraniu czynnoci prawnych (curator minorum). W pniejszym okresie pretor ustanawia kuratora w zwizku z konkretnymi sprawami, np. dla ochrony interesw dziecka pocztego (curator ventris).

48

PRAWO RZECZOWE Rzeczy i prawa rzeczowe Rzecz: Materialna cz przyrody, majca byt samoistny i tworzca okrelone dobro W rozumieniu prawa jakiekolwiek dobro, nawet niedostpne dla zmysw Podzia: Res corporales przedmioty materialne, ktre s dostpne dla zmysw, mona je dotkn Res incorporales przedmioty niematerialne, ktre nie s dostpne dla zmysw, twory abstrakcyjne, istniejce z mocy prawa (suebnoci, wierzytelnoci) Wolny czowiek jest podmiotem a nie przedmiotem prawa. Natomiast niewolnik by rzecz. Niektre rzeczy te z natury bd na podstawie specjalnych przepisw byy wyczone z przepisw wasnoci np.; powietrze, woda, brzeg, morze, porty, rzeczy kultu. Nie byy uznawane za rzeczy a zwane byy jako Poytki (fructus) przychd uzyskiwany okresowo z rzeczy, Prawa rzeczowe:

moe istnie tylko na rzeczy naley do praw podmiotowych bezwzgldnych jest to stosunek midzy podmiotami w zwizku z uprawnieniem, jakie jeden z podmiotw ma do rzeczy s skuteczne wobec wszystkich obowizek polega na powstrzymywaniu si od dziaa wobec rzeczy, nad ktr inny podmiot ma wadztwo prawne rodzaje praw rzeczowych: 49

prawo wasnoci jedyne pene prawo rzeczowe suebnoci zastaw dzierawa wieczysta prawo powierzchni W kwestii prawa rzeczowego istotne byo wadztwo nad rzecz. W prawie rzymskim wadztwo nad rzecz mogo mie charakter faktyczny lub procesowy. Wadztwo faktyczne nad rzecz Posiadanie (possessio) wadztwo faktyczne nad rzecz, z zamiarem zachowania jej dla siebie Dzierenie (detentio) wadztwo faktyczne, w ktrym wystpuje jedynie corpus, a wadca nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie, lecz wykonuje wadztwo w cudzym imieniu Geneza possessio: posiadanie nie jest prawem ale stanem faktycznym posiadanie jest tym stanem faktycznym, ktry poprzedza uksztatowanie si prawa wasnoci obrona konieczna odpieranie bezporedniego ataku godzcego w sfer wadztwa samopomoc przywrcenie stanu poprzedniego wadania pomoc pastwa prawo wasnoci (pocztkowo posiadacze ziemscy) pretor interdykty ochrona pozaprocesowa wadanie gruntami publicznymi, wierzyciele zastawniczy, prekarzyci, depozytariusze sekwestrowi (s to dzieryciele a nie posiadacze w kategoriach klasycznych) Rodzaje posiadania: possessio iusta waciciel rzeczy by zarazem jej posiadaczem possessio iniusta posiadanie wykonuje kto, kto naby rzecz bezprawnie (si, podstpem a take posiadanie prekaryjne nie miay ochrony prawnej) 50

possessio bonae fidei posiadanie przysuguje i jest w dobrej wierze (tylko taki waciciel moe dokona zasiedzenia) possessio malae fidei wykonujc wadztwo nad rzecz krzywdzi kogo innego i jest przez to posiadaczem w zej wierze possessio ad interdicta wadztwo chronione w drodze interdyktw, takie wadanie nigdy nie prowadzio do zasiedzenie posiada mona byo tylko rzeczy materialne ochrona procesowa potem wykonanie jakiego prawa poczone byo z wadaniem rzeczy quasi possessio ochrona interdyktalna Justynian posiadanie prawa ochrona dla tego co wykonywa wadztwo nad cudz rzecz z tytuu prawnego Nie jest posiadaczem dzierawca

Skutki prawne posiadania: Denie by posiadacz by jednoczenie wacicielem Gdy waciciel traci posiadanie, prawo udziela mu rodkw pretoryjnych w celu jego odzyskania Posiadacz, ktremu nie przysuguje prawo wasnoci moe je naby z mocy prawa przez zasiedzenie Kady posiadacz ma uprzywilejowan pozycj w procesie windykacyjnym nie ciy na nim obowizek dowodu, a po procesie (wygranym) nabywa na spornej rzeczy prawo wasnoci Obrona konieczna utrzymanie si w spokojnym posiadaniu rzeczy Pomoc wasna odzyskanie rzeczy W actio Publicana przy rwnoci stron proces wygrywa posiadacz Ochrona posiadania: Jednym ze skutkw prawnych posiadania jest objcie go ochron (jako taka jest ona skuteczna nawet wobec waciciela) Pozaprocesowa ochrona pretorska interdykty W postpowaniu przedmiotem rozpoznania jest nie prawo lecz fakt ostatniego spokojnego posiadania rzeczy Rodzaje interdyktw: 51

Interdykty retindae possessionis pooenie kresu przeszkodom w spokojnym korzystaniu Interdykt uti possidetis zakazujcy dokonywania zmian w posiadaniu nieruchomoci, wnosi go posiadacz nieruchomoci, ktremu nie mona byo przedstawi zarzutu wadliwego posiadania Interdykt uturbi ochrona posiadania rzeczy ruchomej, wnosi ten, ktry by niepokojony w swoim posiadaniu jak i ten, ktry posiadanie ruchomoci utraci Interdykty recuperandae possessionis przywrcenie posiadania rzeczy ktra bya w cudzym wadaniu Interdykt de vi nakazywa przywrcenie posiadania, wnoszony w przecigu roku od chwili wyzucia z posiadania Interdykt de vi armata przeciw osobie, ktra wyzucia z posiadania dopucia si z broni w rku, nie przedawnia si po roku Interdykty adipiscendae possessionis uzyskanie posiadania rzeczy dotychczas bdcej w cudzym wadaniu Interdykt Salvianum Interdykt quorum bonorum Zmierzay one nie do ochrony, lecz uzyskania posiadania, ktrej si poprzednio nie miao, wic miay charakter petytoryjny a nie posesoryjny !!!

Nabycie i utrata posiadania: Posiadanie skada si z dwch czci corpus i animus, aby naby posiadanie naleao naby oba te elementy Traditio brevi manu przez kupno samego animus czynnik subiektywny kto bdc dzierycielem naby rzecz przez kupno albo darowizn i w ten sposb zmieni zamiar zachowania rzeczy z dla kogo na dla siebie Constitutum possessorium posiadacz wyzby si rzeczy a zatrzyma przy tym jej detencj nabywca nabywa tylko 52

animus, ale poniewa zbywca wykonywa odtd wadztwo w jego imieniu, posiadaczem stawa si nabywca Do utraty posiadania wystarczya utrata jednego z elementw Nie traci si posiadania oddajc ja w detencj innej osobie

PRAWO WASNOCI Wasno: Jedno z piciu praw rzeczowych i jako jedyne pene prawo na rzeczy Sprowadza si do robienia z rzecz wszystkiego co nie jest prawem zakazane Prawo wasnoci jest jednym z podstawowych praw w ogle (jego funkcja pozytywna zakrela podmiotowi granice tego prawa; negatywna wyklucza ingerowanie osb trzecich w sfer cudzej wasnoci) Prawo jednolite, elastyczne, nie przestaje przysugiwa wacicielowi nawet gdy jego prawa s maksymalnie zminimalizowane Nie jest stosunkiem prawnym ale prawem Jako instytucja prawna jest kategoria historyczn W kadym porzdku prawnym jest podstawow instytucj i zajmuje pozycje centraln kadego systemu Dystrybutor dbr w otaczajcej nas rzeczywistoci Wasno spoeczna moliwo korzystania szerokiemu ogowi Wasno prywatna tylko pewna masa majtkowa, jeli naley do osoby prawnej to oddana zostaa w sub celu Rodzaje wasnoci: Wasno kolektywna Wasno prywatna rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do wadania rzecz materialna, w treci swej nieograniczone o ile nie narusza obowizujcego prawa Wasno indywidualna tu podmiotem jest pater familias, najpierw ruchomoci a potem take i grunty 53

Wasno kwirytarna (wasno cywilna bo chroniona przez ius civile), przysugiwaa jedynie penoprawnym obywatelom rzymskim, nabycie wasnoci wymagao zachowania formy albo mancypacji, ale res nec mancipi mona byo nabywa w inny sposb, zdarzao si ,e nabywca nie nabywa wasnoci kwirytarnej a jedynie posiadanie, ktre dopiero z upywem czasu wskutek zasiedzenia mogo prowadzi do wasnoci kwirytarnej (zanim to nastpio wasno kwirytarna pozostawaa przy zbywcy a posiadaczowi nie przysugiway adne rodki ochrony Wasno bonitarna (pretorska) dziki actio Publicana fikcja e powd posiada sporna rzecz przez czas niezbdny do zasiedzenia znajduj si ona w majtku uprawnionego Wasno podwjna duplex dominium jak wyej na tej samej rzeczy wasno kwirytarna i bonitarna Od Justyniana wadztwo ma charakter jednolity Wasno narodu rzymskiego lub cesarza grunty prowincjonalne zdobyte w wyniku podboju, uprawnienia wacicieli mieli posiadacze wadztwo mona sprzeda, dziedziczy ale nigdzie nie nazwano tego wasnoci wadztwo na gruntach prowincjonalnych zrwnane z wasnoci kwirytarn za Justyniana Pen wasno na gruncie mg mie tylko obywatel rzymski tylko w Italii Wasno peregrynw chroniona bya w myl zasady personalnoci przez ich wasne systemy prawa, jeeli spr z obywatelem rzymskim zakadano fikcj, e peregryn jest obywatelem rzymskim, Karakalla nada obywatelstwo wszystkim mieszkacom imperium koniec odrbnej kategorii wasnoci Tre prawa wasnoci: Waciciel mia nad rzecz wadz wyczna, absolutn i nieograniczona Uprawnienia waciciela: Ius utendi et fruendi waciciel moe rzecz uywa i pobiera z niej poytki, moe j zuy lub zniszczy, poytki staj si jego wasnoci z chwil oddzielenia ich od rzeczy macierzystej

54

 Ius possidendi prawo do posiadania rzeczy, waciciel pozbawiony wadztwa nie traci swego prawa wasnoci a tym samym prawa do posiadania, dochodzi tego za pomoc petytoryjnych rodkw procesowych Ius disponendi moliwo prawnego dysponowanie rzecz Zasada elastycznoci prawa wasnoci prawo wasnoci moe zosta ograniczone, ale jeli te ograniczenia ustana to wasno powraca do postaci wyjciowej Ograniczenia wasnoci: Waciciel gruntu nie mg zakaza ssiadowi wejcia co drugi dzie na jego grunt w celu pozbierania owocw jakie opady z jego drzew Wacicielowi gruntu pooonego wyej nie wolno byo zmienia naturalnego biegu wody przepywajcej przez ten grunt Waciciel mia znosi szkodliwe wpywy cia lotnych i staych z gruntu ssiedniego (jeli nie byo celu szykanowania) Waciciel gruntu, na ktrym znajdowa si grb musia umoliwi dostp osobom zainteresowanym Ograniczenia co do wysokoci budynkw i ich odlegoci od gruntu ssiada Zakaz zbycia gruntw italskich przez ma, ktry je otrzyma tytuem posagu (ograniczenia ius disponendi) Powstae z mocy umowy albo wyroku sadowego Wspwasno (communio pro indivisio): Gdy wasno przysuguje w sposb niepodzielny kilku osobom Kady ze wspwacicieli partycypowa w prawie wasnoci, w czci uamkowej Kady mg swoj czci swobodnie dysponowa, czerpa korzyci i proporcjonalnie ponosi ciary Rozporzdzenia dotyczce caej rzeczy wymagay zgody wszystkich wspwacicieli Kady z nich mg si domaga zniesienia wspwasnoci Wspposiadanie wadztwo faktyczne wykonuje wicej ni jedna osoba 55

Nabycie wasnoci: Sposb pierwotny Zasiedzenie (usucapio): Nabycie wasnoci w wyniku posiadania rzeczy, przy spenieniu warunkw wymaganych przez prawo Z niego moe skorzysta nawet waciciel, ktremu trudno byo przeprowadzi dowd, e jest wacicielem Longi temporis usucapio dotyczy ruchomoci Longi temporis praeescripto dotyczy nieruchomoci Wymogi warunkujce zasiedzenie Res habilis przedmiot, na ktrym mona naby wasno przez zasiedzenie (nie mona gdy niedostpne w obrocie, pochodzce z kradziey, nabyte gwatem, nalece do fiskusa i Kocioa) Titulus tytuem susznym bya czynno leca u podstawy (posag, darowizna) Fides dobra wiara posiadacza i musi istnie w momencie wejcia w posiadanie rzeczy Possessio posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia, ale musi ono polega na faktycznym wadaniu rzecz z wola zachowania jej dla siebie (oddanie w dzieraw nie niweczy tego), utrata rzeczy dotychczasowy bieg zasiedzenia nie wywoywa adnych skutkw prawnych Tempus okres posiadania 1 rok dla ruchomoci i 2 lata dla nieruchomoci; prowincjonalne grunty mieszkacy tej prowincji 10 lat, mieszkacy rnych prowincji 20 lat, rzeczy ruchome 3 lata Zawaszczenie (occupatio): Najstarszy sposb nabycia wasnoci Objecie w posiadanie rzeczy niczyjej Katalog rzeczy: Dzikie zwierzta Wyspa, ktra wyonia si z dna morskiego (i inne wartociowe przedmioty wydobyte z morza) Rzeczy znajdujce si w imperium a nalece do obywatela, z ktrego pastwem Rzym prowadzi dziaania wojenne 56

 Rzeczy porzucone (grunt trzeba byo najpierw uprawia przez 2 lata) Skarb przedmioty wartociowe tak dawno ukryte, ze nie mona byo znale waciciela (pniej poowa dla tego co znalaz a druga poowa dla waciciela gruntu) Przetworzenie (specificatio): Nabycie wasnoci w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia w ten sposb nowego przedmiotu Zaleao od tego czy mona przedmiot przywrci do stanu poprzedniego (waciciel materiau) czy nie (wytwrca) Poczenie i zmieszanie (accesio): Nabycie wasnoci na rzeczy ubocznej, ktra w sposb trway zostaa zczona z rzecz gwn (jest jej czci skadow) Poczy si mogy: Dwie nieruchomoci dziaanie si przyrody, przyrost jednego gruntu kosztem drugiego (przymulisko); oderwanie si czci gruntu (oderwisko; jeeli zostao przy innym gruncie to byo pod wadz dopiero po trwaym poczeniu np. przerastanie korzeni), oprnione koryto po poowie midzy okolicznych wacicieli, wyspa na rzece wg linii na rodku koryta rzeki przybrzenym wacicielom Rzecz ruchoma z nieruchomoci cokolwiek zwizane w sposb trway z gruntem stawao si jego skadow (nasiona, roliny, drzewa korzenie; budynki) 57

 Dwie rzeczy ruchome przyspawana rka do statuy i jeeli czenie miao charakter trway to wasno si rozcigaa Zmieszanie pynw albo cia staych jeeli odczenie niemoliwe wspwasno, a udziay uzalenione od wartoci wkadw poszczeglnych wacicieli Nabycie owocw (fructus): W sposb pierwotny nabywa waciciel rzeczy macierzystej, posiadacz w dobrej wierze i emfiteuta Nabycie nastpowao w chwili odczenia od rzeczy macierzystej Uytkownik nabiera take w sposb pierwotny ale dopiero w momencie ich pobrania (dzierawca na podstawie najmu take w momencie pobrania ale w sposb pochodny (za pozwoleniem wydzierawiajcego) Sposb pochodny nikt nie moe przenie na drugiego praw ni sam posiada Mancypacja (mancipatio): Formalny akt kupna-sprzeday (pocztkowo a do wymiany towar pienidz) Obecno 5 wiadkw, penoprawnych obywateli rzymskich oraz trzymajcego wag, ktry odwaa kruszec Przy res mancipi aby naby wasno trzeba przedsiwzi mancypacj nabycie prawa wasnoci Czynno prawna abstrakcyjna (przejcie wasnoci nie zaley od przyczyny prawnej) Sposb nabywca wasnoci iuris civilis In iure cessio Pozorny proces windykacyjny, w ktrym zbywca by pozwanym a nabywca powodem Nabywca dotyka przed pretorem laska przedmiotu zbycia 58

Pozwany milcza albo zgadza si z powodem przegrywa proces Efektem nabywca nabywa wasno Czynno prawna abstrakcyjna (przejcie wasnoci nie zaley od przyczyny prawnej) Sposb nabywca wasnoci iuris civilis Tradycja (traditio) Zwyke wydanie albo wrczenie rzeczy Iuris Pentium Oddanie rzeczy nabywcy w jakiekolwiek wadanie wadanie faktyczne Wasno w drodze tradycji przenoszono tylko na res nec Mancini Aby przenie tradycj prawo wasnoci trzeba byo speni 3 wymogi: Musiao nastpi rzeczywiste przeniesienie rzeczy Musiaa by wola przeniesienia po stronie zbywcy i wola przyjcia po stronie nabywcy Musiaa istnie suszna przyczyna prawna dla ktrej dokonywano tradycji (gdy jej nie byo to nabywca nie stawa si wacicielem a tradujcy mg wydoby rzecz) Nabycie wasnoci nie mogo nastpi w drodze nieformalnej umowy (umowa jako przyczyna prawna !!!)

Ochrona prawa wasnoci: Powdztwo windykacyjne (rei vindicatio) i powdztwo negatoryjne (actio negatora) su wacicielom do ochrony ich praw Powdztwo publicjaskie do ochrony wasnoci bonitarnej Wszystkie 3 maj charakter rzeczowy, opieraj si na prawie do rzeczy rodki petytoryjne Powdztwo windykacyjne: Powdztwo nieposiadajcego waciciela, przeciwko posiadajcemu niewacicielowi o wydanie rzeczy Czynnie legitymowany zawsze waciciel kwiryntarny 59

 W procesie legisakcyjnym pozwanym mg by tylko ten, kto twierdzi, ze jemu przysuguje na rzeczy spornej prawo wasnoci jeeli tego nie zrobi powd wchodzi w posiadanie rzeczy bez procesu Dochodzenie roszcze rzeczowych przy zastosowaniu kontraktu werbalnego pozwany przyrzeka zapaci 25 sestercw gdyby powd udowodni prawo wasnoci w odniesieniu do niewolnika Formua arbitralna powdztwo windykacyjne mona byo kierowa przeciw jakiemukolwiek posiadaczowi rzeczy (wczeniej przeciwko temu, ktry mg j wyda) Proces formukowy powdztwo windykacyjne naley do powdztw arbitralnych sdzia mg wezwa do dobrowolnego oddania rzeczy, jeli nie zasdza kar pienin z uwzgldnieniem oszacowania waciciela Poytki posiadacz w dobrej wierze tylko powstae po litis contestatio, w zej wierze wszystkie, nawet te, ktrych nie zebra z wasnej winy Powd mia obowizek zwrotu nakadw Konieczne je trzeba poczyni by rzecz istniaa i si nie pogorszya Uyteczne podnosiy warto rzeczy Zbytkowe dla ozdoby Posiadacz w dobrej wierze dostawa zwrot koniecznych i uytecznych za zbytkowe mg sobie zostawi Posiadacz w zej wierze ma prawo retencji z tytuu roszczenia o konieczne, pozostae mg tylko zabra Prawo zatrzymania gdy warto z pobranych poytkw przewyszaa nakady Powdztwo negatoryjne Przysuguje wacicielowi, ktry nie zosta pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego ulego naruszeniu w inny sposb (przykre wyziewy na grunt waciciela) Suyo, aby pooy kres dalszemu naruszaniu prawa do wycznego korzystania z rzeczy 60

 Powd mia udowodni tylko swoje prawa do wycznego korzystania oraz fakt naruszenia tego prawa Pozwany musia udowodni, e ma prawo, ktrego tre wykonywa wtedy on wygrywa Przegrana pozwanego zasdzenie na odszkodowanie za korzystanie z rzeczy + kaucja porczajca, e w przyszoci nie bdzie narusza prawa wasnoci powoda Powdztwo public jaskie o Posiadacz rzeczy nie majc jeszcze wasnoci kwirytarnej, lecz bdcy w stanie prowadzcym do tego przez zasiedzenie, ktry utraci rzecz, tym powdztwem domaga si jej zwrotu o Fikcja w odniesieniu do powoda upyn ju czas potrzebny do nabycia W odpowiedzi wasnoci przez zasiedzenie o Posiadacz rzeczy biernie legitymowany o Nieskuteczna wobec waciciela kwirytarnego o W rwnej sytuacji lepsze jest stanowisko posiadacza Skarga z powodu zmiany naturalnego odpywu wody deszczowej Waciciel gruntu przeciwko ssiadowi Zmuszenie ssiada do sztucznie zbudowanej konstrukcji (zapora, tama), jeli ustawi j poprzedni waciciel powd mg sam rozebra Cautio damni infecti Gwarancje chronice waciciela gruntu przed szkod zagraajc mu z gruntu ssiedniego Zabezpieczenie sowne pokrycie szkd Jeeli ssiad odmwi waciciel wchodzi w czasowe posiadanie gruntu ssiada jeeli nie odnioso skutku pretor zamienia je w bezterminowe prowadzce do zasiedzenia Operis novi nuntiatio Sprzeciw waciciela gruntu przeciwko wnoszeniu na gruncie ssiada nowych konstrukcji naruszajcych swobodne korzystanie z prawa wasnoci gruntu Wznoszcy nowe urzdzenia musia je rozebra albo zagwarantowa, e nie spowoduj adnej szkody 61

Pretor mg uchyli zakaz budowy, waciciel musia wtedy udowadnia swoje prawo do zakadanie tego rodka prawnego Actio finium regundorum Skarga suca do rozpatrywania sporw granicznych Grunty ssiednie oddzielaa granica szerokoci 5 stp leaa ona po poowie na gruntach ssiadw Pretor przyznawa sdziom prawo przysadzenia czci jednego gruntu na rzecz drugiego waciciela, jeli przemawiay za tym wzgldy adu spoecznego

PRAWA NA RZECZY CUDZEJ Suebnoci: Ograniczone prawo rzeczowe upowaniajce do korzystania z rzeczy cudzej w okrelony sposb Spord tych praw uksztatoway si najwczeniej Daj prawo do korzystania z rzeczy cudzej, ale w sposb ograniczony i ukierunkowany w zalenoci od rodzaju suebnoci Suebnoci gruntowe wymagaj do powstania dwch gruntw jeden jest wadncy a drugi suebny suebny ma zasila swymi przymiotami grunt wadncy (podmiotami s oczywicie waciciele gruntw !!!); grunt wadncy mia prawo korzysta ze suebnego w sposb ograniczony Suebnoci osobiste przysugiway zawsze jakie osobie (cecha charakterystyczna) osobisty charakter suebnoci oznacza, e bya ona prawem podmiotowym niezbywalnym i koczya si z zasady najpniej wraz ze mierci osoby uprawnionej Ze wzgldu na przeznaczenie gruntu: 62

 Suebnoci gruntw wiejskich: Prawo do przekraczania cudzego gruntu pieszo, na koniu albo w lektyce Prawo do przechodu przez cudzy grunt cznie z pojazdami, pojedynczymi zwierztami i trzod Prawo drogi najszerszy zakres Prawo waciciela gruntu wadncego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej w celach irygacji albo odprowadzenia wody (4 powysze naleay do res mancipi) Prawo do wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody Prawo do wypasania byda na cudzym gruncie Suebnoci gruntw miejskich: Obowizujcy waciciela gruntu suebnego zakaz budowy ponad okrelona wysoko Zakaz wnoszenia na gruncie suebnym konstrukcji zasaniajcych widok Prawo do wejcia konstrukcja budowlana w sup powietrza nad gruntem ssiada Prawo do wpuszczenia belki w mur ssiada Prawo do oparcia konstrukcji budynku o budynek na gruncie ssiada (ten ostatni musia utrzymywa swj budynek w takim stanie aby moliwe byo spenienie suebnoci) Prawo do odprowadzania wody deszczowej na grunt ssiada Prawo skierowania dymu i nieprzyjemnych zapachw na grunt ssiada Suebnoci osobiste: Uytkowanie (usufructus) Rzeczowe prawo do uywania cudzej rzeczy i pobierania z niej poytkw, z obowizkiem zachowania jej substancji Charakter osobisty - niezbywalne, mona byo odstpi osobie trzeciej moliwo korzystania z niego Poytki pobiera uytkownik, w sposb pierwotny w momencie pobrania 63

 Obowizek zachowania substancji rzeczy nie mona rzeczy zuy, zmieni jej istoty (czsto byo to zabezpieczone kaucj) Uywanie (usus) Prawo uywania rzeczy cudzej bez moliwoci pobierania z niej poytkw (chyba e s to owoce do zaspokojenia potrzeb wasnych) Nie mona odstpi tego prawa osobie trzeciej nawet w zakresie korzystania z niego Habitatio rzeczowe prawo do zamieszkania w cudzym budynku Rzeczowe prawo do korzystania z usug cudzego niewolnika lub zwierzcia Zasady oglne: Suebno nie nakada na osob obciona tym prawem obowizku pozytywnego dziaania, lecz najwyej zobowizywaa ja do znoszenia czego (wyjtek oparcie muru o mur ssiada) Nie mona mie suebnoci na rzeczy wasnej Suebno moe istnie tylko na rzeczy nie mona ustanawia na suebnoci innej suebnoci Ze suebnoci naleao korzysta przy maksymalnym poszanowaniu praw wasnoci gruntu obcionego suebnoci Korzy jak przynosi grunt suebny musiaa by trwaa a nie jednorazowa i dotyczya kadego kolejnego waciciela panujcego Odlego midzy gruntem panujcym a suebnym musiaa by odpowiednia, aby cel gospodarczy suebnoci by w ogle osigalny Ustanowienie suebnoci mogo nastpi przez in iure cessio, mancypacje, testament, wyrok sdowy lub dedukcj (zastrzeenie sobie suebnoci przy przenoszeniu wasnoci rzeczy) Na prowincji take przez umowy nieformalne i stypulacj 64

Justynian dopuci take oddanie rzeczy w uywanie i faktyczne wykonywanie treci serwitutw Suebnoci gasy: Na skutek zrzeczenia si uprawnionego Przez dugie niekorzystanie z nich W przypadku nabycia wasnoci rzeczy obcionej suebnociami przez osob uprawniona do servitutu W razie mierci uprawnionego (suebnoci osobiste !!!)

Zastaw: Prawo rzeczowe przysugujce wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelnoci i to z pierwszestwem przed innymi wierzycielami Jeden ze sposobw zabezpieczania wierzytelnoci Prawo akcesoryjne, bo zaley od istnienia wierzytelnoci (nie ma bytu samoistnego) Elementy skadowe: Dunik dla zabezpieczenia wierzytelnoci ustanawia na rzeczy prawo zastawu (zastawca) Wierzyciel na jego rzecz to prawo jest ustanawiane (zastawnik) Przedmiot zastawu Trzy postacie zastawu: Fiducia Dunik w celu zabezpieczenia przenosi wasno przez mancypacj albo in iure cessio ale z zastrzeeniem e po wykonaniu zobowizania wierzyciel przeniesie ja z powrotem na dunika Dunik traci swe prawo rzeczowe do rzeczy Wierzyciel mg z ni zrobi co chcia nawet alienowa wtedy dunik nie mg domaga si wydania rzeczy ale co najwyej da odszkodowania za niedotrzymanie obietnicy Pignus 65

 Zastaw rczny Zastawca przekazywa zastawnikowi przedmiot zastawu, ale nie na wasno ale we wadanie faktyczne, za po spenieniu wiadczenia wierzyciel musia przedmiot zwrci do tego czasu wada nim jako dzieryciel a ochrania go pretor za pomoc interdyktu posesoryjnego Pierwotnie mimo niewypacalnoci dunika nie mona byo przedmiotu uywa ani sprzeda (chyba e dodatkowa umowa) Wzmocnienie pozycji zastawnika Umowa, na mocy ktrej zastawnik mia prawo sprzeda przedmiot zastawu aby zaspokoi swe roszczenie Umowa (gdy przedmiot przynosi poytki), na mocy ktrej zastawnik mg uywa przedmiotu a pobrane poytki zalicza na spat odsetek od udzielonego kredytu, a w dalszej kolejnoci na spat samego kredytu Lex commissoria nieformalna umowa, na mocy ktrej zastawnik mia si sta wacicielem przedmiotu zastawu w wypadku, gdy zastawca nie zaspokoi w umwionym terminie jego pretensji Hypotheca Pod koniec republiki hypotheca zastaw umowny Dunik jako zastawca nie wrcza zastawnikowi przedmiotu zastawu, nadal by jego posiadaczem i wacicielem, a tylko umawia si w razie niespacenia dugu wierzyciel zaspokoi sw pretensj przez sprzeda przedmiotu obcionego hipotek, ale nie wydawano przedmiotu, wiec ten sam przedmiot mona byo wielokrotnie zastawia ( kto lepszy co do czasu ten lepszy co do prawa) Aby mc zrealizowa swe prawo musiao najpierw wej w posiadanie przedmiotu zastawu Wejcie w posiadanie 3 sposoby: Interdykt salwiaski skuteczny wycznie przeciw dunikowi Serviana in rem actio powdztwo rzeczowe o wydanie przedmiotw, skuteczne przeciw kademu 66

 Actio hypothecaria skuteczne przeciw kademu (erga omnes), dotyczyo nie tylko ruchomoci ale i nieruchomoci (nowo!!! w 2 pozostaych tego nie ma) Prawo sprzeday przysugiwao tylko pierwszemu zastawnikowi, nastpni o ile poprzedni s ju zaspokojeni Przy sprzeday wierzyciel jest zobowizany do maksymalnej starannoci z ceny zaspokaja swe roszczenia a nadwyk oddawa dunikowi Zastaw powstawa: W wyniku umowy z zastawnikiem Z mocy ustawy zastaw na rzecz fiskusa na caym majtku dunika z tytuu jakiegokolwiek dugu, zastaw wynajmujcego mieszkanie z tytuu czynszu Z rozporzdzenia wadzy, wydanego z mocy wyroku sdowego Umorzono wierzytelno Zniszczono przedmiot zastawu Zastawnik nabywa przedmiot zastawu Zastawnik zrzek si prawa zastawu Wierz yc iel m 67 Zastaw gas gdy:

g za trz y m a pr ze d mi ot za sta w u na w et po sp e ni en iu ro sz cz en ia, je li ist ni a y in 68

ne wi er zy tel no ci ni e zr ea liz o w an e Emfiteuza: Ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomociach Dziedziczne i zbywalne uprawnienia emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu z obowizkiem pacenia rocznego czynszu Tereny pastwowe lece odogiem zagospodarowywano w dzieraw wieczyst bd na kilka lat Tereny pastwowe oddawane byy w ius perpetuum za cesarza w emfiteuz Emfiteuta dzierawca wieczysty uytkowa grunt nabywa wszelkie poytki w momencie separacji mg w sposb nieograniczony ulepsza, mia prawo ustanowi na gruncie suebno na rzecz osoby trzeciej mia prawo obciy zastawem mg odda w dalsz dzieraw wieczyst 69

 korzysta z wszelkich powdztw przysugujcych wacicielowi podczas obrony swej wasnoci korzysta z ochrony interdyktalnej mia prawo do przekazania osobom trzecim przez czynno jak i testament (gdy brak dziedzice ustawowi) waciciel: prawo do pobierania czynszu dzierawionego mg odwoa emfiteut gdy ten zalega z czynszem albo nie paci danin publicznych albo grunt ulega pogorszeniu musia by zawiadomiony (oraz o cenie) gdy emfiteuta chcia sprzeda swe prawo waciciel mia prawo pierwokupu a jeli z tego nie korzysta to otrzymywa 2% od ceny kupna Superficies: Ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomociach Prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne dajce moliwo penego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie Cel - uatwia rozwj budownictwa mieszkaniowego Budynek wzniesiony na cudzym gruncie stawa si wasnoci waciciela gruntu Ale ju od czasw republiki osoby trzecie wznosiy budynki na terenach publicznych, a potem i prywatnych za zgod ich dysponentw Z budynkw tych mogy korzysta uiszczajc jak opat Pretor chroni te osoby interdyktem skutecznym wobec wszystkich 70

Justynian przyzna superficjariuszowi actio in rem Prawo powierzchni rnio si od emfiteuzy tym, e wacicielowi nie przysugiwao prawo pierwokupu a opata nie naleaa do istotnych elementw superficies

ZOBOWIZANIA Zobowizaniem (obligatio) nazywamy stosunek prawny midzy dwiema stronami, z ktrych jedna, zwana wierzycielem (creditor), ma prawo domagania si pewnego wiadczenia od strony drugiej, ta za, zwana dunikiem (debitor), ma obowizek wiadczenie to speni. Wyrniamy 3 elementy: podmiot zobowiza, przedmiot zobowiza i tre zobowiza. Elementy zobowizania 1 Podmiot zobowizania- strony zobowizania (partes): -wierzyciel (creditor), -dunik (debitor). Jeli mamy kilka osb (fizycznych lub prawnych) po stronie wierzyciela, to wszystkie one razem tworz jedn stron zobowizania- tworz wierzyciela, wwczas mwimy, e s wspwierzycielami. Jeli po stronie dunika jest kilka osb to s to tzw. wspdunicy. Zobowizanie widziane ze strony wierzyciela- wierzytelno (creditum albo nomen). Zobowizanie widziane ze strony dunika to dug (debitum). 2 Przedmiot zobowizania-to wiadczenie- jest to zgodne z treci oblibatio zachowanie si dunika. Rzymianie okrelali wiadczenie 3 terminami, w zalenoci od rodzaju wiadczenia: dare, facere, praestare. 3 Tre zobowizania- uprawnienia wierzyciela, obowizki dunika. 71

Wi zobowizaniowa- wi obligacyjna ma charakter wzgldny- jest skuteczna tylko inter partes- tylko midzy stronami stosunku zobowizaniowego. Kade zobowizanie jest chronione przez powdztwo o charakterze osobistym- actio in personam (skuteczne wzgldnie). rda powstawania zobowiza. W rzymskim prawie przedklasycznym i klasycznym wyrniamy 2 rda powstawania zobowiza: -kontrakty- contractu- to umowy uznawane i zaskaralne wg prawa cywilnego; zobowizania powstajce z kontraktw- obligationes ex contractu; -delikty- delictum- przestpstwa cigane wg prawa pretorskiego; zobowizania powstajce z deliktw- obligationes ex delictum. Ten podzia nie by wyczerpujcy i nie osta si w pniejszym prawie klasyczny; kompilatorzy justyniascy wszystkie pozostae rda powstawania zobowiza, nie mieszczce si ani w kontraktach, ani w deliktach okrelaj: -quasi contractu- zobowizania rodzce si z przyczyn podobnych do kontraktw- obligationes quasi ex contractu; -quasi delictum- zobowizania wynikajce z przyczyn podobnych do deliktw- obligationes quasi ex delictum. Podzia zobowiza. -zobowizania jednostronnie zobowizujce, zw. zobowizaniami jednostronnymi- to takie, w ktrych jedna strona jest tylko wierzycielem, druga za tylko dunikiem (tylko jedno powdztwo, tylko stronie uprawnionej suya ochrona) -zobowizania dwustronnie zobowizujce- to takie, w ktrych obie strony s wzgldem siebie i wierzycielem i dunikiem wzajemnie, w zobowizaniu tym powstaj jak gdyby dwa wzy obligacyjne, s to zobowizania zupene (dwa powdztwa, i jedna i druga strona jest uprawniona- z tym, e s to zawsze dwa powdztwa o rnych nazwach i rnych celach). -zobowizania dwustronnie zobowizujce nie pene albo niezupene- to takie, ktre powstaj jako jednostronnie zobowizujce a pniej przeksztacaj si w dwustronnie zobowizujce (jedno powdztwo w dwch odmianach: actio directa [powdztwo gwne] i actio contraria [powdztwo przeciwne] 72

PODMIOTY ZOBOWIZA 1 Zobowizania jednostkowe W stosunku zobowizaniowym miejsce strony uprawnionej (wierzyciela) zajmuje jedna osoba fizyczna lub prawna, miejsce strony zobowizanej (dunika) zajmuje te jedna osoba fiz. lub pr.. To jest regua ale od kadej reguy s wyjtki: Moe si zdarzy, e albo po stronie wierzyciela, albo po stronie dunika wystpi po kilka osb fizycznych lub prawnych. Indywidualizacja zobowiza- gdy po stronie wierzyciela, bd po stronie dunika, bd po obu stronach wystpi po kilka osb fizycznych lub prawnych, to zobowizanie dzieli si z mocy samego prawa- ipso iure, na tyle zobowiza jednostkowych ile jest osb zobowizania. Zgodnie z regu: Nomina ipso iure divisia. 2 Zobowizania solidarne Polegaj na tym, e mimo wieloci podmiotw po jednej lub po drugiej stronie, przedmiot wiadczenia jest zawsze jeden niepodzielny, stanowi solidium- niepodzieln cao. Solidarno jako cecha zobowizania moe wystpi po stronie wierzycieli (czynna) lub po stronie dunikw (bierna). Solidarno czynna- uprawnieni do caego wiadczenia s wszyscy wierzyciele solidarni, ale jeli dunik speni wiadczenie wobec jednego tylko wierzyciela, zobowizanie wygasa take wobec pozostaych. Solidarno bierna- polega na tym, e zobowizanie ciy na wszystkich wspdunikach solidarnych, ale wystarczy, e cho jeden z tych wspdunikw spaci dug, to zwalnia tym samym wszystkich pozostaych dunikw ze zobowizania. Powstanie zobowiza solidarnych -z przyczyn naturalnych-ex natura- kiedy wiadczenie jest niepodzielne, -z woli stron ujta w czynnoci prawnej- same strony mogy w drodze czynnoci prawnych spowodowa, by zwyke zobowizanie ze wiadczeniem podzielnym, byo traktowane jako zobowizanie solidarne, -z przepisu ustawy. Prawo regresu- jest to prawo domagania si przez dunika solidarnego, ktry speni wiadczenie, od pozostaych wsplnikw zwrotu przypadajcych na nich czci dugu. Od czasw Justyniana prawo rzymskie nie znao prawa regresu. Jeli jeden ze wsplnikw wykona 73

wiadczenie, to wiadczy za wszystkich i nie mia prawa dochodzenia od pozostaych ich czci. 3 Zobowizania kumulatywne Zobowizania te wystpoway tylko w odniesieniu do wspsprawcw deliktu, nie w paszczynie odszkodowawczej, ale w paszczynie ich odpowiedzialnoci karnej. Polegaa na tym, e kady ze wspsprawcw deliktu zobowizany by do uiszczenia kary prywatnej, za popeniony delikt, do rk poszkodowanego w penej wysokoci (kumulacja). Wspsprawcy deliktu odpowiadali solidarnie na paszczynie odszkodowawczej, za na paszczynie karnej odpowiadali zawsze kumulatywnie. PRZEDMIOT ZOBOWIZANIA Dare- Tym terminem okrelano wiadczenie polegajce na przeniesieniu na wierzyciela albo prawa wasnoci jakiej rzeczy, albo te polegajca na ustanowieniu na rzecz wierzyciela jednego z rzeczowych praw ograniczonych, np. suebnoci. Facere- wiadczenie polegajce na przeniesieniu na wierzyciela posiadania jakiej rzeczy, na przeniesieniu dzierenia jakiej rzeczy, albo polega na wykonaniu jakiej czynnoci o prawnej albo faktycznej naturze, np. zbudowanie domu, namalowanie obrazu, zoperowanie kogo. Praestare- wiadczenie polegajce na wypacie odszkodowa albo roszcze gwarancyjnych. Wymogi jakie powinno spenia wiadczenie. -wiadczenie musi by moliwe do spenienia- Impossibilium nulla obligatio est. Niemoliwo wiadczenia moga mie charakter niemoliwoci prawnej (np. zabjstwo czowieka) albo fizycznej (np. dotknicie palcem nieba), -wiadczenie powinno by wystarczajco okrelone, tzn. musi by tak okrelone, by wierzyciel wiedzia czego si moe domaga, a dunik do czego jest zobowizany, -wiadczenie musi mie warto majtkow dajc si okreli w pienidzu, -wiadczenie musi by zgodne z prawem i dobrymi obyczajami. Jest regu, e w zobowizaniu wystpuje tylko jedno wiadczenie! Odstpstwa: Konstrukcja zobowiza przemiennych- obligationes alternative- polega na tym, e w zobowizaniu wystpuj dwa lub wicej rwnorzdne 74

wiadczenia. Wykonanie takiego zobowizania nastpuje przez spenienie przez dunika jednego z tych alternatywnych wiadcze. Jeli nie umwiono si inaczej, wyboru wiadczenia dokonuje dunik. Konsekwencj tej konstrukcji prawnej jest to, e jeeli jedno z tych alternatywnych wiadcze stanie si niemoliwe do spenienia z przyczyn, za ktre dunik nie odpowiada ,to nie jest on wolny od zobowizania, musi wykona inne moliwe do spenienia wiadczenie. Konstrukcja upowanienia przemiennego- facultas alternativa- polega na tym, e w zobowizaniu jest jedno wiadczenie gwne, ale dunik moe zwolni si ze zobowizania wiadczc inne wiadczenie dodatkowe, jeli go upowani do tego wczeniej wierzyciel lub jeli to wynika z przepisw prawa. To drugie wiadczenie nie jest wiadczeniem gwnym, lecz dodatkowym. Jeli wiadczenie gwne stanie si nie moliwe do spenienia, z przyczyn, za ktre dunik odpowiedzialnoci nie ponosi, to jest on wolny od zobowizania i nie musi wiadczy zobowizania dodatkowego (moe ale nie musi) SZKODA Szkoda- damnum- jest to nic innego jak umniejszenie majtku (Paulus). Juryci rzymscy zwrcili uwag, e szkoda moe mie dwojaki charakter: -szkoda rzeczywista- damnum emergens- rzeczywisty uszczerbek majtkowy, czyli realna strata, w wyniku ktrej poszkodo-wany staje si uboszy ni by dotychczas; -utrata spodziewanego zysku- lucrum cessans- szkoda polega na tym, e kto nie stanie si uboszy, ale nie stanie si te bogatszy, czego si spodziewa. rda powstawania szkody -szkoda deliktowa- damnum ex delictum- szkoda wyrzdzona niezalenie od istniejcego wczeniej stosunku prawnego; tego typu szkoda stanie si rdem zobowizania obligatio ex delicto; -szkoda kontraktowa- szkoda wyrzdzona przez niewykonanie lub nienalene wykonanie zobowizania; w takiej sytuacji wchodzi w gr roszczenie odszkodowawcze. Przyczyny powstania szkody 1 siy wysze- vis maior lub casus maior. Za szkody powstae z siy wyszej dunik nie odpowiada; sia wysza to wedle Rzymian zdarzenie, ktremu sabo ludzka oprze si nie moe, np. poar, powd, trzsienie ziemi. 75

2 zwykego przypadku- casus fortuitus. Przez zwyky przypadek Rzymianie rozumieli niezawinion utrat lub uszkodzenie rzeczy, nie bdc czynnikiem siy wyszej i zaliczali do niego: kradzie rzeczy przez osob trzeci, zniszczenie lub uszkodzenie przez zwierzta, a take ucieczk niewolnika. Dunik za casus fortuitus odpowiada tylko wwczas gdy przepisy prawa odpowiedzialno tak wyranie dla przewidyway. Przepisy prawa odpowiedzialno t przewidyway dla: -komodatariusza- ten kto bierze w uyczenie, -wszystkich przedsibiorcw, ktrzy si zajmowali odpatnym wiadczeniem usug (np. waciciel statku handlowego). 3 zawinionego dziaania lub zaniechania. Dunik za zawinione przez siebie szkody z dziaania lub zaniechania dziaania ponosi odpowiedzialno, zakres tej odpowiedzialnoci mg by rny w zalenoci od tego jaki stopie winy mona byo wykaza dunikowi. Stopnie winy 1 wina umylna- dolus- najwyszy stopie winy, jest to wiadome wyrzdzenie komu szkody. 2 wina nieumylna- culpa- drugi stopie winy okrelany czsto terminem niedbalstwo (neglegentia)- niedochowanie wymaganej starannoci w dziaaniu; da si je stopniowa: -race niedbalstwo- culpa lata- niedochowanie takiej starannoci, jakiej mona oczekiwa od przecitnego czowieka; -lejsze niedbalstwo- culpa levis- moe wystpi w dwch odmianach: ~~culpa levis concreto- zaniechanie starannoci jakiej mona oczekiwa od czowieka zaatwiajcego swoje sprawy, dziaajcego dla siebie w swojej sprawie. ~~culpa levis abstractio- niedochowanie starannoci jakiej mona by oczekiwa od zapobiegliwego ojca rodziny, takiego abstrakcyjnego ojca rodziny. Zasady odpowiedzialnoci za win -Za dolus odpowiadaj wszyscy, odpowiada kady dunik; -od czasw justyniaskich culpa lata jest traktowana tak samo jak dolusodpowiadaj wszyscy, kady dunik. 76

-zasad trzeci okrela si terminem utilitas- zasada korzyci, wg ktrej za lejsze niedbalstwo odpowiada tylko taki dunik, ktry mia korzy ze zobowizania. ODSZKODOWANIE 1 Posta restytucji w naturze- kto ukrad komu jak rzecz, to tak sam rzecz musi zwrci. 2 Posta odpowiedniej sumy pieninej- problem pojawia si w ustaleniu odszkodowania pieninego: -odszkodowanie umowne- moga by ustalona przez strony w umowie, -odszkodowanie ustawowe- moga by wyranie okrelona przez ustaw, przez przepisy prawne, -odszkodowanie sdowe- jeeli strony nie dogaday si ani ustawy tego nie reguloway to sprawa przechodzi do sdy i sd w swoim postpowaniu, potem w werdykcie, ustala wysoko odszkodowania. Jego wysoko zaleaa od tego, czy zobowizanie miao charakter zobowizania dobrej wiary, czy zobowizania stricti iuris. W zobowizaniu dobrej wiary sdzia powinien uwzgldni najlepiej rozumiany interes poszkodowanego, czy rzecz miaa dla niego specjaln warto i powinien uwzgldni utracony zysk- lucrum cessas. W zobowizaniach cisego prawa mona uwzgldni tylko damnum emergens- tylko rynkow, zwyk warto rzeczy. KONTRAKTY Kontrakty- contractus- jest to szczeglny typ umowy. Jest uznawana i zaskaralna wg prawa cywilnego. Poza kontraktami prawo rzymski znao take innego rodzaju umowy tzw. pacta- umowy nieformalne, one zobowiza nie rodziy. Sposoby powstawania kontraktw I kontrakty realne- re- powstaj przez wrczenie rzeczy, aby one doszy do skutku musi doj do wrczenia rzeczy. II kontrakty werbalne- verbis- powstaj przez wypowiedzenie pewnych, okrelonych sw. III kontrakty literalne- litteris- powstaj przez odpowiedni zapis pisemny, odpowiedni dokument pisemny. IV kontrakty konsensualne- consensu- powstaj przez zwyke nieformalne porozumienie stron. 77

I. KONTRAKTY REALNE 1 Mutuum- poyczka Poyczka to taki kontrakt, w ktrym wystpuj 2 strony: poyczkodawca mutui dans i poyczkobiorca- mutui accipiens, jest kontraktem cisego prawa. Poyczkodawca wrcza poyczkobiorcy na wasno okrelon ilo rzeczy zamiennych, ktre si liczy, mierzy lub way. Poyczkobiorca zobowizywa si do zwrotu takich samych rzeczy (nie tych samych). Zobowizuje si tylko jedna strona poyczkobiorca. Mutuum jest kontraktem jednostronnie zobowizujcym By jeden wierzyciel i jeden dunik. Ochrona: Jest to zobowizanie jednostronnie zobowizujce- ochrona suy tylko jednemu podmiotowi- suy tylko wierzycielowi przeciwko dunikowi -jeeli przedmiotem poyczki byy pienidze- actio certae creditae pecuniae, -jeeli przedmiotem poyczki byy innego rodzaju rzeczy zamienne- actio certae rei. Poyczka bya kontraktem nieodpatnym. Nie mona byo pobiera odsetek od udzielonego kredytu, ale poyczkodawca, ktry chcia otrzyma odsetki od pienidzy czy innych rzeczy (poyczki), zawieraa z poyczkobiorc dodatkow umow- stypulacj odsetkow i ta dodatkowa umowa bya podstaw pobierania odsetek. Z tytuu nie zapaconych odsetek, na podstawie tej stypulacji, poyczkodawca mia do swojej dyspozycji actio ex stipulatu. Senatus Consultum Macedonianum (druga po. I w. ne)- uchwaa senatu pochodzca z czasw cesarza Wespazjana- nie wolno udziela poyczek pieninych osobom znajdujcym si pod wadz ojcowsk. Gdyby kto takiej poyczki udzieli wbrew zakazowi to pozbawiony by ochrony. 2 Commodatum- uyczenie Polegao ono na oddaniu przez jak osob (komodant) pewnej rzeczy nie zuywalnej osobie drugiej (komodatariusz) w bezpatne, czasowo lub rodzajowo okrelone uywanie. Komodatariusz otrzymywa rzecz tylko w dzierenie i nie mia prawa pobiera z niej poytkw. Mia uywa jej zgodnie z przeznaczeniem i zwrci po upywie czasu, na jaki kontrakt zawarto, albo po osigniciu celu, do ktrego wzi rzecz w uywanie (np. ksik w celu przyg. do egzam.). Commodatum by kontraktem 78

bone fidei, dwustronnie zobowizujcym nie zupenym (dunikiem gwnym by komodatariusz, ale w pewnych okolicznociach dunikiem mg si sta rwnie komodant, np. uyczona ksika bya w takim stanie, e wymagaa nowej oprawy). Ochrona -komodant ma do swojej dyspozycji actio commodati directa (wprost)jest to powdztwo za pomoc ktrego komodant domaga si zwrotu swojej rzeczy, ktr da w uyczenie. -gdyby komodatoriusz ponis nakady, to domaga si zwrotu tych nakadw za pomoc actio commodati contraria (przeciwne). Z tytuu roszczenia o zwrot nakadw przysugiwao nawet prawo retencji. Komodatariusz mia korzyci z tego kontraktu (dostawa do bezpatnego korzystania rzecz), w zwizku z tym odpowiada za omnis culpa i odpowiada z tytuu custodia- szczeglnego obowizku strzeenia rzeczy. II. KONTRAKTY WERBALNE Stipulatio- kontrakt stypulacyjny Byy dwie strony kontraktu: stipulator i promissor. Kontrakt powstawa przez wymian pytania i odpowiedzi. Stipulator pyta promissora w okrelonej formie: czy przyrzekasz speni jakie wiadczenie?, a promissor odpowiada: tak przyrzekam Zazwyczaj przedmiotem stypulacji byo przyrzeczenie zapaty okrelonej sumy pieninej, dopuszczalne te byo przyrzeczenie realizacji innego wiadczenia. Stypulacja to kontrakt jednostronnie zobowizujcy- stipulator jest wierzycielem a promissor dunikiem. Stypulacja jest abstrakcyjn czynnoci prawn- dla swej wanoci nie wymaga podstawy prawnejcausa jej dokonania. Stypulacje mona byo stosowa dla wielu rozmaitych celw, np.: -stypulacja odsetkowa- eby uzyska odsetki z tytuu udzielonego kredytu, -stypulacja gwarancyjna- eby jak gwarancj komu udzieli. -eby zwolni kogo z dugu, -eby porczy z cudzy dug. Ochrona poniewa jest to zobowizanie jednostronnie zobowizujce powdztwo bdzie tylko jedno- do dyspozycji wierzyciela actio ex stipulatum. 79

III KONTRAKTY LITERALNE Zawartemu przez strony porozumieniu musi towarzyszy dokument, zapis w postaci dokumentu. Te zapisy to najczciej wpisy do ksig rachunkowych, albo po stronie nalenoci, albo po stronie wydatkw. W praktyce rzymskiej tego rodzaju zobowizania miay charakter marginalny. IV. KONTRAKTY KONSENSUALNE 1 locatio conductio- kontrakt najmu. Na jego podstawie jedna osoba bya zobowizana odda pewn rzecz w uywanie, albo wiadczy pewne usugi, bd te wykona jakie dzieo, za co druga osoba bya zobowizana do pieninego wynagrodzenia. Kontrakt dwustronnie zobowizujcy zupene. Powdztwa: locator- actio locati, konduktor- actio conducti. Obie strony miay korzyci wic obie odp. za omnis culpa. 2 emptio- venditio (kontrakt kupna- sprzeday. W tym kontrakcie wystpuj dwie strony: emptor- kupujcy i venditorsprzedajcy. Kontrakt ten polega na tym, e kupujcy zobowizuje si do wydania sprzedawcy okrelonej sumy pieninej tytuem ceny, za sprzedawca zobowizuje si z kolei do wydania kupujcemu okrelonej rzeczy, co do ktrej si umwiono. By kontraktem dwustronnie zobowizujcym zupenie. Przedmiotem sprzeday mogy by wszystkie rzeczy, byle tylko byy dopuszczone do obrotu, zarwno okrelone co do tosamoci jak i okrelone gatunkowo. Przedmiotem rzymskiej umowy mogy by take przedmioty jeszcze nie istniejce, Rzymianie stworzyli 2 konstrukcje: -emptio rei speratae- kupno rzeczy spodziewanej; jest to sprzeda warunkowa: spodziewamy si, e jaka rzecz powstanie i zawieramy umow kupna- sprzeday liczc, e ona powstanie, jeli ona nie powstaje to kontrakt przestaje wiza strony. -emptio spei- kupno nadziei; jest kontraktem bezwarunkowym; bez wzgldu na to, czy przedmiot sprzeday zaistnieje, czy nie, umowa wie strony. Elementy kontraktu emptio- vendieto: -musi by uwzgldniony towar- merx, czyli to co si kupuje i sprzedaje; -drugim istotnym elementem jest cena- pretium, strony musz uzgodni cen na rzecz sprzedan. 80

Te dwa porozumienia: co do towaru i co do ceny zaliczamy do essentialia negoti- do elementw bez ktrych czynno prawna nie dojdzie do skutku. Cena Prawo rzymskie sformuowao pewne warunki, wymogi, ktrym musiaa odpowiada cena w kontrakcie: -cena musiaa by cile okrelona- kupujcy musia wiedzie ile musi zapaci, a sprzedajcy ile moe da, -cena musiaa by wyranie oznaczona i to oznaczona w pienidzu; [nie od samego pocztku ten warunek by taki jasny i oczywisty dla wszystkich: <Sabinianie twierdzili, e cena moe by take wyznaczona w innych ni pienidze rzeczach zamiennych. <Prokulianie nie zgadzali si z tym pogldem, twierdzili, e cena musi by wyraona w pienidzu. Pogld Prokulianw zwyciy.] -musiaa to by cena rzeczywista- musiaa odpowiada realnej cennie rzeczy sprzedawanej, dopuszczalne byo zawsze podchodzenie si- prba uzyskania jak najlepszej ceny, ale musiao si to mieci w pewnych wymiarach. Ochrona kontrakt kupna- sprzeday jest dwustronnie zobowizujcy zupenie- odrbne powdztwa musz by dwa. Kupujcy (emptor) mg swoich uprawnie dochodzi za pomoc- actio empti. Za powdztwo za ktrego pomoc swoich uprawnie bdzie si domaga sprzedawca (venditor) to actio venditi. Fazy kupna- sprzeday -wykonanie kontraktu- jak si zobowiemy kontrakt powstaje a dopiero pniej bdziemy go wykonywa; mona byo kontrakt wykona od razu po zawarciu, a mona te byo po jakim czasie, wtedy kiedy si umwiono. -sprzedawca wykonujcy kontrakt przekazywa kupujcemu rzecz w posiadanie, nie musia przekazywa na wasno, byle tylko byo to posiadanie spokojne, tzn. nie zakcone z zewntrz, takie do ktrego nikt nie roci sobie praw; natomiast cena pienidze przekazywane byy na wasno sprzedajcemu. 81

Wady rzeczy sprzedanych -wady fizyczne- to takie wady, ktre polegaj na tym, e rzecz jest mniejszej wartoci, rzecz jest uszkodzona albo rzecz nie ma tych cech, o ktrych sprzedawca zapewnia kupujcego lub w jakikolwiek inny sposb odbiega ta rzecz jakoci od przyjtych standardw. -wady prawne- jeeli rzecz sprzedana jest wasnoci innej osoby ni sprzedawca, albo gdy jest obciona jakim prawem rzeczowym, np. gdy jest zastawiona, gdy jest obciona innym prawem rzeczowym ograniczonym albo gdy na sprzedanym niewolniku ciy odpowiedzialno noksalna. Odpowiedzialno za wady prawne Musiao doj do tzw. ewikcji- evictio. Evictio jest to odebranie kupujcemu rzeczy nabytej przez osob trzeci, ktra w ten sposb realizuje swoje prawo do rzeczy. W dawnym prawie rzymskim sprzedawca odpowiada za sprzeda rzeczy obcionej wad prawn tylko wwczas, jeeli: -zapewni kupujcego, e rzecz wady nie ma i wprowadzi go tym samym w bd; -jeeli przyrzeczenie wzmocni skadajc, przyrzeczenie stypulacyjne, e zapaci kar umown gdyby si okazao, e rzecz jednak jest obciona wad; jeli takiego przyrzeczenia stypulacyjnego nie byo, kupujcy traci swoje prawo do rzeczy i do ceny, ktr uici sprzedawcy. W prawie klasycznym wprowadzono zasad, e niezalenie od tego czy sprzedawca zapewni kupujcego, e rzecz nie ma wady, czy te nie, ponosi on odpowiedzialno. Wprowadzono regu, eodpowiedzialno za wady prawne wynika z samej istoty kontraktu. Kupujcy za pomoc actio empti mg zawsze domaga si odszkodowania za utracon rzecz, ustalono grn granice tego odszkodowania w wysokoci podwjnej wartoci rzeczy nabytej. Odpowiedzialno za wady fizyczne Prawo cywilne- wymagano by sprzedawca wiedzia, e rzecz jest obciona wad fizyczn, ale ten fakt zatai przed kupujcym. Odpowiedzialno sprzedawcy ma charakter odpowiedzialnoci zawinionej- opiera si na winie. Kupujcy moe dochodzi swych roszcze przez wystpienie z actio empti o odszkodowanie wzgldem sprzedawcy. Prawo pretorskie- pretor w swoim edykcie przyjmuje zaoenie, e sprzedawca powinien zna rzecz, ktr sprzedaje, a jeli jej nie zna to 82

ponosi odpowiedzialno. Dotyczy to tylko tzw. wad ukrytych. Zgodnie z edyktem wady oczywiste, jawne, widoczne na zewntrz kupujcy sam powinien dostrzec. Pretor przyznaje kupujcemu 2 powdztwa przeciwko nieuczciwemu sprzedawcy: -actio redhibitoria- za pomoc tego rodka pokrzywdzony kupujcy mg w cigu 6 miesicy od stwierdzenia wady dochodzi zwrotu ceny deklarujc zwrot rzeczy obcionej wad. -actio quanti minoris- w cigu 1 roku kupujcy moe domaga si od sprze-dawcy obnienia ceny do rzeczywistej wartoci rzeczy. (strony mogy zawsze wyczy odpowiedzialno odszkodowawcz za wady rzeczy sprzedanej). Pacta adiecta Umowy dodatkowe dodawane do kontraktu kupna- sprzeday; byy to nieformalne klauzule umowne za pomoc ktrych strony mogy zmienia podstawowe elementy danej umowy. Strony kupna- sprzeday miay du swobod ksztatowania treci tego kontraktu. Mogy ten kontrakt oboy rozmaitymi, dodatkowymi elementami, bd w interesie kupujcego (sprzeda na prb- emptio ad gustum), bd w interesie sprzedawcy (pactum displicientae, zw. te in diem addictio). Wszystkie pacta adiecta dodane do umowy kupna- sprzeday chronione byy zwykymi powdztwami z tego kontraktu. 3 Societas- kontrakt spki Bya kontraktem konsensualnym na podstawie ktrego dwie lub wicej osb, zwanych wsplnikami (socii), zobowizyway si do wzajemnych wiadcze w zamiarze osignicia wsplnego celu gospodarczego. Wzajemne wiadczenia wsplnikw mogy polega na wkadzie kadego z nich do spki albo jakiej wartoci majtkowej, albo wasnej pracy. Societas omnium bonorum- najszersze wsplnictwo, wnosz do splki cay swj aktualny a nawet przyszy majtek. Societas unius negotiationis- bardziej ograniczona spka, miaa na celu przeprowadzenie jednej albo wielu operacji gospodarczych przy uyciu wsplnych wkadw rzeczowych i wsplnej pracy. Wkady wsplnikw nie musiay by rwne i mogy polega wycznie na osobistym wiadczeniu pracy. Kady ze wsplnikw mg prowadzi sprawy spki. Na podstawie kontraktu spki prowadzenie tych spraw mona byo powierzy jednemu ze wsplnikw, a na podstawie kontraktu zlecenie 83

osobie trzeciej z poza grona wsplnikw. Spka nie miaa osobowoci prawnej. Rozwizanie spki nastpowao przez porozumienie odwrotne (mutuo dissensu) wszystkich wsplnikw. Ich rozwizanie nastpowao rwnie przez: mier jednego ze wsplnikw, jego captis deminutio, wystpienie ze spki. Spka terminowa rozwizywaa si z upywem terminu. Ten sam skutek powodowao zrealizowanie celu ,dla ktrego zostaa zawarta, albo gdy jego osignicie stao si niemoliwe. Wsplnicy mogli dochodzi wzajemnych pretensji za pomoc actio pro socio. 4 Mandatum- zlecenie Na jego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowizywa si wobec zleceniodawcy (mandant) do bezpatnego wykonania okrelonych czynnoci w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej. Zlecenie byo kontraktem dwustronnie zobowizujcym niezupenym. Kontrakt Mandatum lea w interesie mandanta. Z tego tytuu odpowiada on za omnis culpa. Mandatariusz zajmowa si prowadzeniem cudzych spraw i take odpowiada za omnis culpa. Mandantowi przysugiwao actio mandati directa (skarga infamujca), mandantariuszowi actio mandati contraria. ZASADA NOMINALIZMU KONTRAKTOWEGO Polega ona na tym, e tylko przewidziane i cile okrelone co do treci umowy (kontrakty) maj ochron prawn, za inne mog by rzeczywicie przez zaintereso-wane strony zawierane, ale tej ochrony prawnej nie maj. Rzymski system kontraktowy zna kilkanacie kontraktw i tylko te umowy miay ochron procesow, tzn. mona byo domaga si ich realizacji wnoszc skarg przed sd. ZASADA SWOBODY UMW Jest zasad przeciwn do zasady nominalizmu kontraktowego. Zakada, e strony mog zawrze umow w jakiejkolwiek formie i mog ksztatowa dowolnie tre tej umowy, i kada z takich umw bdzie chroniona. Warunek jest jeden umowa nie moe by sprzeczna z prawem. W najdawniejszym prawie rzymskim obowizywaa zasada nominalizmu kontraktowego. Jednak potrzeby obrotu wymuszay odejcie od tej zasady w kierunku zasady swobody umw. Jednak nigdy w Rzymie nie obowizywaa w peni zasada swobody umw. Pierwszy wyom od zasady nominalizmu kontraktowego dotyczy tzw. contractus reales 84

innominantis. Za drugi wyom dotyczy nadania zaskaralnoci niektrym umowom nieformalnym- pacta. Pacta umowa, ktra moe by zawarta przez strony z tym tylko, e jeeli kontrahent okae si nie uczciwy, to w lad za t umow nie wystpuje ochrona procesowa. W prawie klasycznym, niektre z takich pacta otrzymay jednak ochron procesow. Te pacta, ktre nie mialy ochrony procesowej nazywano pacta nuda- goe umowy, natomiast te pacta, ktre otrzymay ochron procesow nazywano pacta vestita- umowy ubrane. Kontrakty realne nienazwane dochodziy do skutku w wyniku porozumienia midzy stronami, ktrego przedmiotem byo przewanie wiadczenie dwustronne (synalagmatyczne), przy czym jedna ze stron wiadczenie swoje ju spenia, oczekujc wiadczenia wzajemnego od drugiej strony. Tych umw byo kilkadziesit mogy nalee do 4 grup: -do ut des- przenosz wasno rzeczy w zamian za przeniesienie wasnoci innej rzeczy; -do ut facias- przenosz wasno rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czego; -facio ut des- czyni co w zamian za przyrzeczenie przeniesienia wasnoci; -facio ut facias- czyni co w zamian za przyrzeczenie uczynienia czego dla mnie; Pocztkowo te umowy nie byy zaskaralne. W prawie klasycznym rozwizano ten problem w ten sposb, e ten z kontrahentw, ktry dziaa spodziewajc si wiadczenia wzajemnego, mg domaga si zwrotu tego co wiadczy za pomoc actio ob. rem, nie mona byo zmusi drugiej strony do wykonania tego do czego si zobowizaa. W prawie poklasycznym dochodzi drugi rodek zw. actio prescriptis verbis, za pomoc tego rodka ten, kto co wiadczy spodziewajc si wiadczenia wzajemnego a go nie otrzyma, moe zmusi sdownie drug stron do spenienia jego warunkw. DELIKTY Delikty- s to zobowizania powstajce z czynw niedozwolonych (tak si dzisiaj okrela). Rzymianie mwili, e s to zobowizania z przestpstw prawa prywatnego. 85

Przestpstwa jakie znao prawo rzymskie. 1 crimina- s to przestpstwa, ktre naruszay interes pastwa, albo interes jakiej spoecznoci; miay wikszy ciar gatunkowo; cigane s w trybie publicznym z oskarenia publicznego i karane s karami publicznymi, najczciej mierci, wyjtkowo grzywn, ktra sza do skarbu pastwa. 2 delicta privata- s to przestpstwa, ktre naruszaj tylko interes jednostki. Delicta privata cigane byy przez samego poszkodowanego w trybie procesu prywatnego. Delicta te da si podzieli na: <delikty cywilne- cigane wg prawa cywilnego: -furtum- kradzie, -rapina- rabunek, -iniuria- zniewaga, -damnum iniuria datum- bezprawne wyrzdzenie szkody. <delikty pretorski- cigane wg prawa pretorskiego: -servi corruptio- gorszenie niewolnika, -fraus creditorum- dziaanie na szkod wierzyciela, -dolus- oszustwo, -metus- groba bezprawna lub wymuszenie bezprawne. I Kradzie Kradzie jest to bezprawne zagarnicie rzeczy dla osignicia korzyci majtkowej, i to bd samej rzeczy zagarnicie, bd zagarnicie jej uywania, bd zagarnicie jej posiadania. Rzymskie pojcie kradziey jest duo szersze, ni pojcie kradziey znane obecnie. Przez kradzie rozumieli: 1 furtum rei- zawadnicie cudz rzecz; kradziey mona byo si dopuci gdy spenione byy nastpujce warunki: -fur- zodziej musia mie zamiar dokonania kradziey, musia u niego wystpi animus furandi, -musiaa by prba wprowadzenia tego zamiaru w ycie, sam zamiar nie jest karalny- nikogo nie karze si za myli, -fur musi dziaa invito domino- wbrew woli waciciela, a jak dziaa zgodnie z wol to nie dokonuje kradziey cho by mia zamiar, -rzecz skradziona musi by rzecz cudz. 2 furtum usus- bezprawne uywanie cudzej rzeczy. 86

3 furtum possessionis- kradzie posiadania rzeczy, wg prawa rzymskiego mona byo dokona kradziey rzeczy wasnej- furtum rei sue, wtedy gdy odbierao si komu swoj rzecz, ale ten kto mia prawo jej posiadania. Rodzaje kradziey i kary Kradzie w Rzymie karano rnie w zalenoci czy bya to: 1 furtum manifestum- kradzie jawna- to taka kradzie w przypadku ktrej zodzieja apie si na gorcym uczynku lub kiedy si go apie bezporednio po dokonaniu kradziey (gdy odnosi up) 2 furtum nec manifestum- kradzie nie jawna- wszystkie inne przypadki kradziey, ujawnienie zodzieja w innych okolicznociach. Kary W czasach najdawniejszych odpowiedzialno w przypadku furtum manifestum: -jeli krad w nocy z broni w rku poszkodowany mg go bezkarnie zabi (gdy krad w dzie z broni to by obowizek wezwania wiadka); -jeli zodziej nie krad ani w nocy, ani z broni w rku, to: ~~jeli by niewolnikiem- po owicze-niu rzgami strcany by ze skay, ~~jeli by osob woln- po owiczeniu rzgami publicznie przysdzano go poszkodowanemu. Pretor uzna te kary za zbyt surowe i wprowadzi ju w czasach republiki, wspln kar dla wszystkich przypadkw kradziey jawnej- quadruplum, czyli poczwrn warto rzeczy skradzionej. W przypadku furtum nec manifestum to od pocztku karana bya duplum, czyli podwjn wartoci rzeczy skradzionej. Poszkodowany mg si domaga tych kar wytaczajc actio furti manifesti o quadruplum, albo actio furti nec manifesti o duplum (charakter powdztw karnych). Poszkodowany mg si rwnie domaga rzeczy skradzionej lub odszkodowania za ni. Zazwyczaj stosowano rei vindicatio (zwrot rzeczy) lub condictio furtiva (zwrot rzeczy lub odszkodowanie za ni), te powdztwa maj charakter odszkodowawczy. Jeli kilka osb dokonao kradziey ich odpowiedzialno ma charakter kumulatywny- kary pac wszyscy w penej wysokoci, za odpowiedzialno odszkodowawcz odpowiadaj solidarnie. II Fraus creditorum- dziaanie na szkod wierzyciela. 87

Byo to dziaanie dunika, ktry majc wiadomo swej niewypacalnoci, w drodze czynnoci prawnych lub faktycznych zmniejsza swj majtek ze szkod dla wierzyciela. Od I w. pne. pretor udziela przeciwko osobom trzecim interdictum fraudatorium. Interdykt ten mia na celu wydobycie od osb trzecich uzyskanych od dunika przysporze majtkowych. Pretor w takich przypadkach dokonywa rwnie restitutio in integrum. w kompilacji justyniaskiej celom tym suyo powdztwo, znane powszechnie pod nazw skargi pauliaskiej (actio Pauliana). Czynnoci dunika maiy cechy fraudacyjne jeli: 1) dunik by niewypacalny i mia tego pen wiadomo (consilium fraudis), a w przypadku skierowania rodka przeciwko osobie trzeciej, 2) jeli ona wiedziaa (scientia fraudis), e dunik wyzbywa si majtku, dziaajc na szkod wierzyciela. Osoba trzecia dziaajca w dobrej wierze odpowiadaa tylko w takim wypadku, jeli z majtku dunika otrzymaa co nieodpatnie. III Servi corruptio Ma miejsce kiedy kto radzi cudzemu niewolnikowi lub go namawia by w jakikolwiek sposb zachowywa si gorzej ni dotychczas. Jeli niewolnik zachowuje si gorzej to jego cena maleje i dlatego przeciwko gorszycielowi waciciel tego noewolnika moe wystpi z actio servi corrupti o podwjn warto poniesionej szkody. t szkod ustala sam waciciel. Jest to jedyne powdztwo pretorski, ktre miao charakter wieczysty. QUASI KONTRAKTY Obligationes quasi ex contractu, to zobowizania powstajce z przyczyn podobnych do kontraktw. Wyrniamy: -bezpodstawne wzbogacenie, -prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Bezpodstawne wzbogacenie Ma miejsce gdy kto w nieuzasadniony sposb staje si bogatszy kosztem drugiego. W Rzymie znane byy tylko konkretne przypadki, w ktrych mona byo domaga si tego, co si wiadczyo drugiej osobie bez przyczyny. Domaga si mona byo tych nalenych wartoci za pomoc specjalnych powdztw- condictiones: -condictio indebiti- za jego pomoc mona byo da zwrotu tego, co si wiadczyo komu przez pomyk, 88

-condictio ob rem dati- za jego pomoc mona byo domaga si zwrotu tego, co si komu wiadczyo w nadziei na wiadczenie wzajemne, ktre nie nastpuje, -condictio ob turpen causa- za pomoc tego rodka mona byo domaga si zwrotu wiadczenia dokonanego dla osignicia celu niemoralnego; warunek: wrczenie wiadczenia byo niemoralne, a przyjcie byo moralne, -condictio ob in ius tam causa- mona byo da zwrotu wiadczenia dokonanego w celu osignicia czego przeciwnego z prawem. W czasach Justyniana pojawia si oglna skarga- condictio sine causa, za pomoc, ktrej mona byo si domaga w kadej sytuacji tego, co wiadczono bez przyczyny, co bezpodstawnie wzbogacio inn osob naszym kosztem. QUASI DELIKTY Obligationes quasi ex delicto- to zobowizania powstajce z przyczyn podobnych do deliktw. Prawo rzymskie zna 4 konkretne quasi delikty. Ich wspln cech (jedn) jest to, i odpowiedzialno za nie opiera si nie na winie, lecz na ryzyku. 1 iudex qui litem suam fecit. Sdzia, ktry przy rozstrzyganiu sporu naruszy swoje obowizki, naraajc w ten sposb jedn ze stron na szkod majtkow, czyni niejako spr swoim wasnym. Powdztwo przysugiwao ktrejkolwiek ze stron, miao na celu wynagrodzenie szkody. Sdzia odpowiada gdy udowodniono mu zy zamiar (dolus), wykaza brak roztropnoci (impradentia), popeni pomyk w obliczeniu kwoty nalenej ktrejkolwiek ze stron, zaniedba terminu, w ktrym mia by wydany wyrok. Powdztwo nie miao zastosowania w stosunku do sdziego skorumpowanego. Dla takich sdziw ju ustawa XII tablic przewidywaa kar mierci. 2 Effusum vel deiectum. Szkoda wyrzdzono wylaniem albo wyezuceniem czego przez okno stanowia podstaw do odpowiedzialnoci z lex Aquilia. W warunkach miejskich trudno byo ustali sprawc szkody. Dlatego pretor przyzna poszkodowanemu actio de effusis vel deiectis przeciwko osobie zajmujcej mieszkanie (habitator), w ktrym sprawca przebywa. Przy szkodzie materialnej zasdzenie opiewao na duplum wyrzdzonej szkody (actio mixta). Przy zranieniu czowieka wolnego wysoko 89

odszkodowania zaleaa od uznania sdziego. Zabicie czowieka wolnego w skutku wylania lub wyrzucenia czego z mieszkania zagroone byo kar pienin w wysokoci 50000 sestercw. Kwoty tej domaga si mg kady (actio popularis), kto majc zdolno procesow zamierza w cigu roku wnie powdztwo przeciwko osobie odpowiedzialnej. 3 Postium aut suspensum Spowodowanie zagroenia bezpieczestwa na drogach publicznych przez wystawienie lub zawieszenie czego na budynku pocigao za sob odpowiedzialno sprawcy w kwocie 10000 sestercw. Pretor przyznawa powdztwo zwane actio de posito vel suspenso, kademu (actio popularis), kto majc zdolno procesow zamierza je wnie przeciwko sprawcy zagroenia. 4 Odpowiedzialno wacicieli statkw, obery i stajen. Waciciel obery, statku lub stajni, niezalenie od ryzyka jakie ponosi (na podstawie receptum) za przypadkow utrat rzeczy, odpowiada na podstawie pretorskiej actio in factum z tytuu uszkodzenia lub kradziey rzeczy klienta dokonanej przez wasnych pracownikw. Skarga opiewaa na duplum. UMOCNIENIE ZOBOWIZA Rzymianie bardzo czsto umacniali swoj pozycj wierzyciel. Robili to w dwojaki sposb: -zabezpieczenie realne- jest to zastaw w 3 postaciach: fiducae, pignus albo hypoteca, -zabezpieczenia personalne (osobiste)- adpromissio- porczenie za cudzy dug. To stypulacja zawarta miedzy wierzycielem a osob trzeci (porczycieladpromissor), na podstawie ktrej adpromissor przyjmowa odpowiedzial-no za cudzy dug. Najstarsz form porczenia bya sponsio. Suya ona do zabezpieczenia zobowizania werbalnego i dostpna bya wycznie dla obywateli rzymskich. Pniej pojawia si fidepromissio, bya dostpna rwnie dla peregrynw, suya do zabezpiecze powstaych verbis. Obie te formy znikny dopiero w ustawodawstwie Justyniana. Najbardziej rozwinita posta porczenia to 3 forma werbalnego zabezpieczenia zobowiza- fideiussio. Dostpna dla obywateli rzymskich i peregrynw. stosowana bya do zabezpiecze wszelkich zobowiza powstaych z czynw dozwolonych. Od czasw Ulpiana suya rwnie do umocnienia zobowiza deliktowych. 90

Odpowiedzialno z fideiussio przechodzia na dziedzicw. Porczenie jest prawem akcesoryjnym. Przeniesienie zobowiza. Istnieje taka konstrukcja prawna jak cesja- przelew wierzytelnoci. Jest to przeniesienie wierzytelnoci z jednej osoby zw. cedenta, na inn osob zw. cedentariuszem. Rzymianie traktowali zobowizania jako wizy o charakterze cile osobistym, wobec czego nie dopuszczali takiej cesji. Wymylili jednak surogaty cesji, namiestniki cesji: -novatio- odnowienie zobowizania- formalne umorzenie istniejcego zobowizania i natychmiastowe stworzenie nowego zobowizania z jednym innym, nowym elementem- z innym nowym wierzycielem; warunek: dunik musia si na to zgodzi. -in rem suam- wierzyciel, osob na ktr chcia przela wierzytelno ustanawia swoim zastpc procesowym i upowania j do wytoczenia powdztwa dunikowi, a zastpca to co wygrywa w procesie zatrzymywa dla siebie; nie wymagano zgody dunika. -actio utilis- powdztwo analogiczne- ten, kto nabywa spadek, kupuje cay spadek od spadkobiercy, ma prawo z mocy prawa wej take w zobowizania spadkowe; jeli zmary by kiedy wierzycielem to nabywa take te wierzytelnoci. Umorzenie zobowiza 1 Przyczyny umorzenia zobowiza wg prawa cywilnego (ipso iure) Zobowizanie definitywnie gaso, przestawao istnie.Z mocy samego prawa przestaj istnie: -soluttio- wykonanie zobowizania- by to najwaniejszy i naturalny sposb umorzenia zobowizania; wykonanie musi spenia okrelone wymogi, by prowadzio w efekcie do umorzenia zobowizania: ~~musi by wykonane przez osob zobowizan, ~~musi by wykonane w odpowiednim czasie, ~~musi by wykonane w okrelonym miejscu- jeli nie byo okrelone to w miejscu zamieszkania dunika, ~~musi by wykonane zgodnie z treci zobowizania. W dawnym prawie rzymskim nie wystar-czao prawidowo wykona zobowizanie, eby one wygaso; wymagano, eby prawidowo wykonane zobowizanie byo potwierdzone oficjalnym, formalnym zwolnieniem z dugu. -confussio- zlanie si wierzytelnoci i dugu w jednym rku. 91

2 Przyczyny umorzenia zobowiza wg prawa pretorskiego (ope exeptionis) Powoduje, e zobowizanie nie wygasa, ale nie mona go dochodzi; formalnie zobowizanie nie istniao: -pactum de non petendo- strony zobowizania mogy zawrze dodatkow, nieformaln umow (pactum), na mocy ktrej wierzyciel zobowizywa si, e albo przez jaki czas, albo w ogle nie bdzie sdownie dochodzi od dunika wykonania zobowizania; conpensatiokompensacja- jest to wzajemne zaliczenie dugu i wierzytelnoci; bya dopuszczalna tylko wtedy gdy strony si na ni zgadzay; wyjtki: bankier zmuszony by do tego, by rozlicza ze swoimi klientami wszystko przez kompensacje; mona go byo zmusi by skompensowa wszystkie zobowizania jakie ma wobec swoich klientw, nabywca majtku z licytacji, po kim, kogo zlicytowano- po niewypacalnym duniku, musi te dokona kompensacji wobec wierzycieli majtku, ktry przej. Wczasach justyniaskich wprowadzona zostaje zasada: wszystkie wierzytelnoci mona kompensowa i naley kompensowa, pod warunkiem, e byy ju wymagalne, tzn. by mona ich byo dochodzi sdownie; (wyjtek: justynian zabroni kompensowania zobowiza wynikajcych z depozytu).

PRAWO SPADKOWE Dziedziczenie testamentowe Testament Testament jest to jednostronne, odwoalne, sporzdzone w pisemnej formie, rozporzdzenie ostatniej woli na wypadek mierci ustanawiajce dziedzica Kodycyl postanowienie ostatniej woli po ktrym nie ma dziedzica. Testament musia zawiera: 1. zapis w jzyku aciskim w formie rozkazujcej 2. ustanowienie dziedzica musiao nastpi w pierwszych sowach testamentu 92

3. dziedzic musia by wyranie wskazany 4. ustanowienie dziedzica musiao nastpi w sposb wolny. Prawo XII tablic: 1) Dwa najstarsze testamenty publiczne: wg. Prawa cywilnego a) Testament in comittis calatis sporzdzano go podobnie jak adrogacj za pomoc dekretu comitia calata na wniosek pontificis maximi. Poniewa wniosek by sporzdzony przez kapana mia on ogromny wpyw na sporzdzenie testamentu. Testator musia liczy si z jego zdaniem poniewa mg on odmwi postawienia wniosku na zgromadzeniu ludowym, ktre odbywao si dwa razy do roku. b) Testament in procinctu by testamentem onierza bdcego w szyku bojowym lub co najmniej w staym obozie wojskowym. Sporzdzano go w formie ustnego owiadczenia, wystosowanego do towarzyszy stojcych blisko testatora. Czasy pniejsze: 1) testament mancypacyjny ( testamentum per aes et libram ) testament prywatny polega na tym, e spadkodawca mancypuje w obecnoci 5 ciu wiadkw i obsugujcego wag libripensa swj spadek ( familia ) powiernikowi ( tzw. familiae emptori ), zobowizujc go za pomoc nunkupacji do wydania spucizny wskazanym przez siebie osobom ( mancipatio familiae ). Zapata ze strony powiernika bya symboliczna. Testament ten posuy za podstaw do stworzenia testamentu pretorskiego. 2) Testament prawa pretorskiego - pretor ogosi w edykcie z I w. p.n.e. , e udzieli Bonorum possessio secundum tabulas, kademu kto przedoy testament pisemny opatrzony pieczciami co najmniej siedmiu wiadkw ( 5-ciu wiadkw, libripens i familiae emptor tradycja testamentu mancypacyjnego ). Bonorum possessio udzielona na podstawie takiego testamentu bya z pocztku Bonorum possessio sine re bezskuteczn wobec dziedzica ustawowego, ktry to powoujc si na to, e przedstawiony dokument w zwizku z niezachowaniem formy wymaganej przez ius civile jest nie wany odebra dziedzicowi wprowadzonemu przez pretora w posiadanie spadku Bonorum possessori ten spadek. Reskrypt Antoniusza Piusa zapewni dziedzicowi z testamentu prawa pretorskiego bezwzgldn ochron za pomoc exceptio doli przeciw powdztwu dziedzica 93

ustawowego. Wskutek czego utrzymywa si on przy bonorum possessio i stawa si bonorum possessio cum re. Czasy Justyniaskie: I) Testament prywatny 1) Testamentum tripatritum testament prywatny skada si z elementw prawa cywilnego (wiadkowie ), prawa pretorskiego ( pieczcie ) i pniejszego prawa cesarskiego (podpisy). Testament ten sporzdzano: a) w obecnoci 7 zaproszonych osb zdolnych do wiadczenia b) ustnie testator owiadcza ostatni wol c) pisemnie przedoenie dokumentu i owiadczenie, e dokument ten jest testamentem oraz przez podpisanie go przez testatora ( subscriptio ) wraz ze wiadkami, ktrzy ponadto go opiecztowali. Sporzdzenie takiego testamentu nie mogo by przerwane inna czynnoci prawn ( unitas actus). 2) testament holograficzny testator osobicie sporzdzi tre testamentu, co w jego osnowie wyranie zaznaczy. Sam podpisywa testament, nie trzeba byo wwczas adnych wiadkw. 3) testamenty szczeglne: a) Polegajce na uatwieniach, np.: testamentum ruri conditum wystarcza 5-ciu wiadkw testamentum pestis tempore conditum wiadkowie mog by przybierani jeden po drugim testamentum parentum inter liberos zawiera rozporzdzenie testatora tylko dla jego descendentw b) Polegajce na utrudnieniach, np.: testament niewidomych wymaga przybrania smego wiadka, ktry po przeczytaniu treci testamentu pozostaym 7, podpisuje go i piecztuje razem z nimi. c) Testament onierski wolny od zachowania jakiejkolwiek formy, posiada moc tylko wtedy gdy testator umiera jako onierz, wzgldnie w cigu roku po tzw. missio honesta ( nienaganne zwolnienie z wojska). Tre testamentu 1)Ustanowienie dziedzica a) musi nastpi w jzyku aciskim i zawiera sowo heres b) testator mg powoa dziedzica tylko na stae 94

c) testator mg zamianowa jednego lub kilku dziedzicw ( udziay zgodnie z istot sukcesji uniwersalnej mg oznaczy tylko w uamkach caego spadku ) d) ustanowienie dziedzica nie moe nastpi pod warunkiem rozwizujcym e) dopuszczano ustanowienie dziedzica z warunkiem zawieszajcym f) nie mona byo ustanowi kogo dziedzicem tylko na pewien okres czasu Ustanowiona dziedzicem moe by tylko osoba tzw. persona certa osoba, o ktrej indywidualnoci testator, sporzdzajc swj testament, posiada albo mg posiada jasne wyobraenie. 2) Podstawienie ( substitio ) spadkodawcy w obawie, e dziedzic ustanowiony nie bdzie mg lub nie chce obj spadku powoywali na jego miejsce ewentualnie dziedzica podstawionego ( heres substitutus ). W Rzymie istniay trzy rodzaje podstawienia: a) Pospolite ( substitutio vulgaris ) testator ustanawia tutaj substytuta dla siebie. Byo najczstszym rodzajem postanowienia b) Pupilarne (substitutio pupilaris ) ojciec powoujc do dziedziczenia po sobie niedojrzae dziecko, mg w tym samym testamencie zdecydowa kto bdzie dziedziczy po jego dziecku, gdyby zmaro jako osoba sui iuris, ale przed dojciem do dojrzaoci. By to wyjtek. c) Jak gdyby pupilarne - (substitutio quasi pupilaris ) ascendenci mogli ustanawia w swoim testamencie spadkobiercw dla swoich descendentw chorych umysowo. Descendent musia umrze po testatorze nie odzyskawszy zdrowia. 1) Wydziedziczenie ( exheredatio ) by to normalny sposb regulowania sukcesji oglnej. Musiao by dokonane w przepisanej formie, w przeciwnym razie testament by nie wany. 2) Dalsze treci: a) czstkowe przysporzenia majtkowe b) wyzwolenia niewolnikw c) powoania opiekunw dla nie dojrzaych i kobiet d) rozmaite polecenia, skierowane do dziedzicw lub do zapisobiorcw Skuteczno testamentu: 1) Testamenti factio activa zdolno do sporzdzania testamentu 95

Zdolno tak posiada: a) kady dojrzay rzymski obywatel sui iuris, posiadajcy zdolno do czynnoci prawnych b) kobieta sui iuris przed zniesieniem tutela muliebris c) filius familias ale tylko odnonie do peculium castrense d) Latyni i Peregryni majcy commercium z Rzymianami e) Niewolnicy pastwowi Zdolnoci takiej nie posiadaj: a) impubes brak zdolnoci do dziaania b) prodigus - brak zdolnoci do dziaania 2) Testamenti factio passiva zdolno dziedziczenia z testamentu jako dziedzic lub obdarowany Legatariusz Zdolno tak posiada: a) kady obywatel rzymski sui iuris b) filius familias o ile pater familias dla, ktrego on nabywa - tak zdolno posiada c) niewolnik wasny musia by wyzwolony w tym testamencie d) niewolnik obcy jego spadek przypada jego wacicielowi o ile posiada testamenti factionem passivum Zdolnoci takiej nie posiadali: a) peregryni i Latyni nie majcy commercium z Rzymianami b) przejciowo kobiety c) niektre zwizki osb Niewano i zniesienie testamentu: Testament by niewany gdy: 1) zosta sporzdzony przez osob nieuprawnion 2) testator nie posiada testamenti factio activa 3) przy sporzdzaniu popeniono bd formalny 4) postpiono wbrew formalnemu prawu o dziedziczeniu koniecznym 5) po sporzdzeniu testamentu testator ulegnie capitis deminutioni minimae, np.: przez arrogacj 6) gdy aden z powoanych spadkobiercw nie nabdzie spadku, np.: przez capitis deminutio, zrzeczenie si spadku 7) przez odwoanie musiao jednak nastpi ono w sposb: a) przez sporzdzenie nowego wanego wedle prawa cywilnego testamentu ( mancypacyjny ), ktry uchyla dawny testament w zupenoci 96

b) przez sporzdzenie nowego testamentu, ktry odpowiada tylko prawu pretorskiemu nie uchyla wprawdzie poprzedniego testamentu ale dawa pretorowi podstaw do udzielenia Bonorum possessio secundum tabulas c) przez zniszczenie tabulae testamenti w tym przypadku odmawia pretor udzielenia bonorum possessio secundum tabulas d) przez owiadczenie zoone do protokou przed wadza posiadajc tzw. ius actorum conficiendorum albo przed 3-ma wiadkami, o ile od czasu sporzdzenia testamentu upyno 10 lat Kodycyl: Proba listowna ( codicillus ), wystosowana przez spadkodawc do dziedzica beztestamentowego lub innej osoby obdarzonej w testamencie, o wykonanie wyszczeglnionych w niej rozporzdze. Kodycyl mg sporzdzi zarwno spadkobierca nie pozostawiajcy testamentu tzw. codicilli ab intestato ( miao to uzupeni ustawowy porzdek dziedziczenia), jak rwnie spadkodawca, ktry pozostawi testament tzw. codicilli testamentarii. Z wyjtkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia treci kodycylu wszelkie rozporzdzenia ostatniej woli w szczeglnoci fideikomis i porednie wyzwolenie z tym, e cywilne rozporzdzenia mona byo zamieci tylko w kodycylu potwierdzonym w testamencie. Kodycyl dawa prawo spadkobiercy do uchronienia testamentu przed niewanoci. Testator mg umieci w testamencie tzw. klauzul kodycylarn postanowienie, e testament jego ma obowizywa jako kodycyl, o ile jako testament mia by by niewany. Klauzula taka sprawiaa, e ustanowienie dziedzicw w kodycylu tumaczono jako fideikomis uniwersalny ( z reguy na niekorzy dziedzica beztestamentowego ), przy czym inne rozporzdzenia zawarte w takim testamencie ( wyzwolenia, zapisy ) obciay fideikomisariusza. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE Dziedziczenie beztestamentowe bonorum possessio ab intestato zachodzi wwczas gdy spadkodawca umar nie pozostawiajc wanego testamentu, lub te gdy testament przez niego pozostawiony straci moc wic po mierci spadkodawcy z jakiego kolwiek powodu. W prawie rzymskim wyrni mona trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego: 1) system agnacyjny ( ustawowy ) 97

2) system agnacyjno cognacyjny ( dziedziczenie wg. Prawa pretorskiego ) 3) system cognacyjny ( oparty na Nowellach justyniaskich ) Agnacja wizy krwi naturalne pokrewiestwo Cognacja przysposobienie np.: adopcja I ) System agnacyjny wyrnia trzy stopnie bliskoci: a) sui heredes osoby znajdujce si pod wadz spadkodawcy dziedzice konieczni synowie crki ona z maestwa cum manu dzieci po zmarym synu ( wnukowie ) Dziedziczenie odbywao si wedug: gw ( in capitia ) szczepw ( in stripes ) jeli byli powoani sui kilku stopni nastpowa podzia na szczepy, a dzia majtkowy przypadajcy na dany szczep dzielono w rwnych czciach pomidzy czonkw szczepu ( wg. Gw ? ) b) proximi agnati najbliszy boczny krewny pozostajcy ze spadkodawc w najbliszym stopniu pokrewiestwa brat siostra syn emancypowany Dziedziczenie odbywao si wedug: gw ( in capita ) jeeli byo kilku gnatw tego samego stopnia pokrewiestwa to dziel oni spadek na rwne czci wg. Gw Rwnie kobieta moga dziedziczy jako najblisza krewna agnacyjna. c) gentiles osoby nalece do tego samego rodu co spadkodawca. Mieli wsplnego przodka i nosili to samo nazwisko rodowe. II ) System agnacyjno cognacyjny dziedziczenie to nastpowao wg. czterech klas: a) unde liberi wszyscy krewni zstpni (descendenci ) spadkodawcy, bez wzgldu na to czy byli pod jego wadz ojcowsk czy te nie ( w chwili mierci ) dzieci 98

 wnukowie prawnukowie syn emancypowany Nie dziedziczya natomiast ona spadkodawcy poniewa nie bya jego descendentk Zstpni stopnia bliszego wykluczali tych stopnia dalszego. Dziedziczenie odbywao si wedug: szczepw ( in stripes ) jeli dziedzice po zmarym ojcu wstpuj w jego dzia spadkowy gw ( in capita ) podzia przez descendentw tego samego stopnia b) unde legitimi wszystkie osoby uprawnione wedug ius civile sui proximus agnatus gentiles c) unde cognati wszyscy krewni cognacyjni ( przysposobieni ) do 6-go stopnia bez wyjtku. Do 7-go stopnia tylko prawnukowie rodzestwa. Krewni cognacyjni bliszego stopnia wykluczali tych dalszego stopnia. Sui heredes byli powoywani we wszystkich trzech wyej wymienionych klasach dziedziczenia d) unde vir et uxor dziedziczenie maonkw po sobie z braku krewnych uprawnionych do dziedziczenia. Uxor in manu spadkodawcy ( ona in manu ) dziedziczya w klasie drugiej jako filia familias. Stosunek klas pretorskiego dziedziczenia beztestamentowego by taki, e klasa poprzednia wykluczaa nastpn. III ) System cognacyjny 1) Dziedziczenie beztestamentowe zwyczajne cztery klasy bliskoci: a) descendenci spadkodawcy wszyscy krewni zstpni bez wzgldu na pe i stopie pokrewiestwa oraz toczy znajdowali si pod wadz ojcowsk czy nie. Dzieci Wnuki Prawnuki Itd. 99

Dziedziczenie odbywao si wedug gw i szczepw b) ascendenci spadkodawcy wstpni rodzestwo rodzone ( bracia i siostry po jednej matce i ojcu ) dzieci pierwszego stopnia rodzestwa rodzonego. Wszyscy ci dziedzice dziedziczyli obok siebie wedle gw ( in capita ). Dzieci po zmarych braciach czy siostrach otrzymyway na dzia spadkowy przypadajcy na ich ojca czy matk. c) rodzestwo przyrodnie bracia - tylko po ojcu lub po matce siostry - tylko po ojcu lub po matce ich potomstwo ( ich dzieci pierwszego stopnia ) d) krewni cognacyjni dalsi krewni bez ograniczenia stopnia bliszoci - bliszy stopie pokrewiestwa wyklucza dalszy. Podzia nastpuje tu zawsze wedle gw ( in capita ) 2) Dziedziczenie beztestamentowe nadzwyczajne a) uboga wdowa w przypadku gdy nie otrzymaa posagu po zmarym mu przypadaa jej spadku nie wicej ni 100 funtw zota. Jeli spadkodawca mia dzieci to nie moga odziedziczy wicej ni otrzymywao jedno dziecko. b) Liberi naturales dzieci nielubne zrodzone w konkubinacie bez stosunku kazirodczego. Otrzymyway wraz ze swoj matk spadku po ojcu nielubnym, jeeli uzna je za swoje i nie pozostawi i dzieci lubnych. Quarta divi Pii czwarta cz spadku nalena osobie niedojrzaej, arogowanej i wyzwolonej bez susznego powodu przed dojciem do dojrzaoci. Dziedziczenie przeciwtestamentowe Dziedziczenie przeciwtestamentowe ( bonorum possessio contra tabulas ) dziedziczenie konieczne rodzaj dziedziczenia polegajcy na powoaniu do spadku wbrew istniejcemu testamentowi pewnych osb najbliszych testatorowi. Celem tego dziedziczenia bya ochrona pierwotnego prawa najbliszych krewnych agnacyjnych i kognacyjnych spadkodawcy do nalenej im czci spadku. W krgu osb nie chronionych tym prawem znaleli si maonkowie z maestwa sine manu. 100

Prawo rzymskie wyrnia dwa rodzaje koniecznego dziedziczenia, a mianowicie: 1) Formalne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego nakadao na spadkodawc obowizek obdarowania majtkiem spadkowym niektrych osb z jego rodziny lub wyranego wydziedziczenia pod grob niewanoci testamentu. Testator nie mg osb tych pomin w testamencie dziedzice wani powinni by albo ustanowieni , albo wydziedziczeni. 2) Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego miao na celu zachowanie pewnej czci spadku tzw. zachowek dla pewnych osb z rodziny, uprawnionych do tego zachowku. FORMALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE W/G PRAWA CYWILNEGO Zakaz pominicia SUUS HERES W dawnym prawie cywilnym uprawnieni do formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego byli sui heredes. Naleeli od nich:

1)

sui osoby znajdujce si pod wadza ojcowsk spadkodawcy w czasie, sporzdzania przez niego testamentu ( przede wszystkim jego dzieci ). W ius civile panowao przekonanie, e sam pater familias zdecyduje o losie najbliszych czonkw rodziny ( sui heredes ). Jedynym ograniczeniem jego swobody byo to, e w testamencie nie mg nikogo pomin z kategorii sui. Panowaa zasada, e mia ich powoa do spadku albo wydziedziczy. Wydziedziczenie nie wymagao uzasadnienia ale wymagao zachowania odpowiedniej formy.: a) wydziedziczenie musiao nastpi w sowach uroczystych b) syn musia by wydziedziczony imiennie c) pozostali sui heredes ( ona in manu, crki, wnukowie) mogli by wydziedziczeni za pomoc oglnej formuy d) pominicie syna w testamencie dawao cay testament niewany dziedziczenie ustawowe e) pominicie crki in patria potestate lub sui dalszego stopnia nie powodowao niewanoci testamentu ale osoba taka dziedziczya razem z dziedzicami ustawowymi

101

2)

sui postumi dzieci spadkodawcy, ktre przyszy na wiat ju po sporzdzeniu testamentu, mianowicie po mierci testatora, jego pogrobowcy. Jeeli testator po sporzdzeniu testamentu adoptowa kogo lub urodzio mu si dziecko to testament stawa si niewany. Aby temu zapobiec mg testator w testamencie z gry ustanowi pogrobowcw swoimi dziedzicami lub ich wydziedziczy. Panowaa zasada postumus rumpti testamentum pogrobowiec niweczy testament PRETORSKA BONORUM POSSESSIO CONTRA TABULAS: ( PRETORSKIE DZIEDZICZENIE P.TEST) Jest to pretorska ochrona czonkw rodziny testatora. Pretor rozszerzy krg osb uprawnianych do formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego o osoby powoane z edyktu unde liberi. Ponadto uprawni do takiego dziedziczenia: a) patrona b) ojca wyzwalajcego do poowy spadku wyzwoleca czy tez syna emancypowanego Pominicie dziedzica koniecznego nie powodowao wedug prawa pretorskiego niewanoci testamentu. MATERIALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego czyli prawo do tzw. zachowku rozwino si w praktyce sdu centumwirialnego. Zachowek (pars legitima) ustawowa cze spadku obowizkowa dla uprawnionego. Powinien wynosi przynajmniej czci dziau ustawowego. Sd centumwirialny zalicza do krgu osb uprawnionych do zachowku : 1) descendentw spadkodawcy 2) rodzestwo rodzone 3) ascendentw ( z braku descendentw ) 4) braci i siostry z jednego ojca Do zachowku wliczano wszystko, co uprawniony otrzyma nie tylko jako dziedzic, lecz take na podstawie zapisu lub darowizny na wypadek mierci. Zachowek musia by wolny od wszelkich ogranicze przez: warunek, termin, polecenie. Querele inofficiosi testamenti powdztwo jakie przysugiwao osobi (pokrzywdzonemu) w sytuacji gdy spadkodawca nie zwraca uwagi na 102

naturalne, przyrodzone prawo swoich najbliszych krewnych do korzystania ze spadku. Przyjmowano, e spadkodawca sporzdzajc testament z pominiciem najbliszych krewnych i nie pozostawiajc im pewnej czci spadkowej, musia dziaa pod wpywem zaburzenia umysowego. Na tej podstawie uzasadniano obalenie testamentu. Powdztwo takie wnosi krewny majcy prawo do zachowku w razie pominicia jego osoby w testamencie. Byo to powdztwo subsydiarne dopuszczalne byo tylko jako ostateczny sodek prawny, gdy uprawniony nie mia ju innej moliwoci aby osign zachowek.

103

QUERELA INOFFICIOSAE DONATIONIS SEU DOTIS Dziedzic przeciwtestamentowy mg uniewani darowizny dokonane przez testatora za jego ycia na podstawie querela inofficiosae donationis seu dotis. W razie gdyby uprawniony do zachowku by pokrzywdzony suya mu celem dopenienia actio ad supplemendam legitimam. W drodze wyjtku dopuszczalne byo odebranie zachowku przez wydziedziczenie, w wypadku:

1) 2)

exheredatio bona mente spadkodawca w interesie samego dziedzica, bd te celem utrzymania dla niego majtku wydziedzicza go. Zachodzio to gdy dziedzic by umysowo chory, marnotrawc, nadmiernie zaduony

exheredatio notae causa na podstawie uznania sdu mogo doj do wydziedziczenia uprawnionego do zachowku w przypadku gdy dopuci si np.: przestpstwa. JUSTYNIASKIE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE Wedug prawa justyniaskiego powoane do dziedziczenia przeciwtestamentowego (koniecznego ) byy nastpujce osoby: 1) descendenci i ascendenci spadkodawcy dla ktrych Justynian poczy zasady formalnego i materialnego dziedziczenia p. test. Mieli oni wic prawo do formalnego ustanawiania ich dziedzicami.

2)

Rodzestwo spadkodawcy, jeli przed nim dano pierwszestwo jakiej persona turpis zachowywao dotychczasowe swoje materialne dziedziczenie konieczne. Unormowa Justynian ( w Noweli 115) szczegowo kwesti wydziedziczenia lub pominicia descendentw przez wstpnych za kar. Byo 14 przyczyn uzasadniajcych takie postpowanie. Najwaniejsze z nich to: 1) targnicie si na ycie wstpnego 2) denuncjacja o popenieniu przestpstwa za wyjtkiem zdrady stanu 3) cudzostwo z on wstpnego 4) powstrzymanie od sporzdzenia testamentu 5) zaniedbanie w czasie choroby umysowej 6) cika obraza sowna, lub czynna zniewaga cielesna 7) faszywa denuncjacja, z ktrej wstpny ponis powan szkod 104

8) ze prowadzenie si przeciw woli wstpnego, np.: uprawianie habicego zawodu Jeeli uprawniony do zachowku zosta niesusznie wydziedziczony, mg tylko w razie nie otrzymania niczego, za pomoc Querele inofficiosi testamenti obali testament. Nastpowao wtedy dziedziczenie ustawowe, w ktrym otrzymywa on swj udzia ustawowy w caoci. Jeli uprawniony otrzyma dzia spadkowy mniejszy od zachowku, przysugiwao mu powdztwo przeciw roszczeniu dziedzicw o uzupenienie zachowku actio ad supplemendam legitimam.

105