Aleksander Kiklewicz Olsztyn

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

Meaning versus conceptualization in cognitive semantics

Abstract The article discusses different versions of linguistic theory of meaning. The author criticizes the assumptions of cognitive semantics and embraces the theory of meaning based on the assumptions of cognitive psychology and artificial intelligence. Consecutive chapters of the article are devoted to analysis of controversial aspects of Lakoff and Johnsons cognitive theory of metaphor, and overview of contemporary semantic theories, based on the idea of scientific integration. 1. V. Z. Demjankov (1994, 21) charakteryzuje rewolucj kognitywn w jzykoznawstwie drugiej poowy XX w. jako przejaw oglnej tendencji do u j c i a i n t e r p r e t a c y j n e g o systemw znakowych. Podobnie pisze o tym E. Tabakowska: przewaga wspczesnej, kognitywnej teorii jzyka nad strukturalizmem polega na tym, e o jzyku nie myli si ju w kategoriach umownego systemu znakw jzykowych znaki maj m o t y w a c j , ktrej w wikszoci odmawia im model Saussurea (2001, 30; podkr. A. K.). Zwrmy jednak uwag na to, e F. de Saussure, L. Bloomfield, R. Jakobson i inni zaoyciele paradygmatu strukturalnego w jzykoznawstwie zdawali sobie spraw z tego, e jzyk funkcjonuje w rodowisku antropologicznym. W czci wstpnej synnego Kursu lingwistyki oglnej (Saussure 1961, 31) wyranie preferowane jest semiologiczne ujcie jzyka, semiologia jako nauka badajca ycie znakw w obrbie ycia spoecznego rozpatrywana jest w kontekcie psychologii spoecznej, jzykoznawstwo jest jedynie czci tej oglnej nauki. W opublikowanych notatkach (1990, 50) de Saussure interpretowa analogie w
Niniejszy artyku zosta napisany w ramach realizacji finansowanego przez Komitet Bada Naukowych projektu naukowo-badawczego nr 2-HO1D-023-22.

Aleksander Kiklewicz

systemie jzyka w wietle procesw mylenia, traktowa je jako przejaw asocjacji form w wiadomoci. Ekspansj procesw analogii w jzyku dzieci tumaczy nierozwinitym charakterem wiadomoci dziecicej, deficytem niezbdnych rodkw symbolizacji, a wic koniecznoci ich doranego tworzenia w sytuacjach posugiwania si jzykiem. Do najwaniejszych waciwoci jzyka de Saussure zalicza psychologizacj i motywacj (ibidem, 148), pisa o psychologicznym systemie znakw (ibidem, 150), wprowadza pojcie semu, ktre wedug niego pozwala unika oderwania dwikowej strony znaku od jego strony pojciowej. Saussure uwaa, e trudnoci opisu tej drugiej strony znaku wynikaj z braku jego stabilnego przyporzdkowania okrelonemu pojciu (ibidem, 149), a wic strukturalistyczny, immanentny opis znaczenia jako wartoci (valeur) by aktem wyboru najbardziej optymalnej z wczesnego punktu widzenia opcji badawczej, przykadem trzymania si zasady: z dwojga zego ima si mniejszego. Motywacja, o ktrej pisze E. Tabakowska, nie stanowi poza tym obligatoryjnej cechy znakw jzykowych, w kadym bd razie nie sprowadza si ona tylko do zakodowanych w jzyku kategorii pojciowych. Niewtpliwie czynnik motywacyjny moe odgrywa w procesach zachowywania lub generowania informacji wan, nawet decydujc rol, np. obserwujemy to w specjalnych technikach mnemonicznych (Lurija 1968). Ale z komunikacyjnego punktu widzenia motywacja znaku jest podporzdkowana celowi oddziaywania werbalnego. Jak wiadcz dane historii jzyka, motywacja formy znaku stanowi raczej czynnik obciajcy przemawia za tym ekspansywny charakter procesw deetymologizacji (i wanie w tym sensie naley interpretowa twierdzenie Saussurea o zasadniczo umownym charakterze znakw jzykowych). Motywacja treci wyrae jzykowych take jest wzgldna. Baza apercepcyjna czowieka stanowi tylko jeden kontekst motywacyjny semantyki jzyka. Innym kontekstem i to o wysokiej randze funkcjonalnej jest sytuacja komunikacyjna. Pisz o tym m.in. przedstawiciele konkurencyjnego wobec kognitywizmu kierunku wspczesnego jzykoznawstwa gramatyki komunikacyjnej: zasadniczym celem jzyka jest zorganizowany w sposb szczeglny p r z e k a z i n f o r m a c y j n y (Awdiejew 1999, 7; podkr. A. K.). Koncepcja ta wywodzi si z filozofii jzyka L. Wittgensteina; pragmalingwistyczne traktowanie znaczenia jako uycia znaku jest cakiem uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do wielu wyrae kliszowych, np. przesdw, ktrych semantyka dla nosicieli jzyka czsto nie jest jasna, w kadym razie znajduje si w tle zachowywanych w pamici subiektw regu uycia (co prawda take nie zawsze jednoznacznych). O dominujcej roli kontekstu komunikacyjnego przekonuj nas take badania nad semantyczn kategori okrelonoci/nieokrelonoci: okrelono kognitywna (encyklopedyczna) stanowi tylko jeden typ realizacji tej kategorii,

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

mniej regularny w porwnaniu z innymi typami okrelonoci empirycznym (sytuacyjnym) i komunikacyjnym (anaforycznym) (Kiklewicz 1999b, 175n.). Umowny lub motywowany charakter znakw jzykowych zaley od s t o p n i a e n t r o p i i kontekstu sytuacji zarwno komunikacyjnej, jak i referencyjnej. Dowodem tego s badania wybitnego rosyjskiego psychologa V. M. Bechtereva (1994, 327n.), ktry wykaza, e stosowanie specyficznego, umownego jzyka (kodu czy te klucza) w publicznych seansach udawanej telepatii moliwe jest jedynie w ograniczonej pod wzgldem liczby partnerw komunikacyjnych grupie spoecznej oraz pod warunkiem, e zakres referentw take jest ograniczony (najczciej s to rzeczy powszednie, takie jak zegarek, grzebie, portmonetka itp.). E k s p a n s j a m e n t a l i s t y c z n a kognitywizmu polega na tym, e dziaalno jzykowa dyrektywnie przyporzdkowana jest dziaalnoci poznawczej:
[...] Jednostki jzyka nie s niczym innym jak wynikiem subiektywnego spojrzenia czowieka na otaczajcy go wiat. Z n a c z e n i e z a j e s t r w n o z n a c z n e z k o n c e p t u a l i z a c j , czyli z dowiadczeniem umysowym, tworzeniem subiektywnej struktury pojciowej odpowiadajcej naszemu widzeniu wiata (Tabakowska 1995, 55; podkr. A. K.). Zakadajc, e analiza znaczenia jest analiz struktur kognitywnych, jzykoznawcy kognitywni jako cakowicie arbitralny podzia na semantyk i pragmatyk, i co za tym idzie na informacj sownikow i encyklopedyczn. C a a s e m a n t y k a j e s t e n c y k l o p e d y c z n a [...] (Kardela 1999, 17).

Kognitywici nie uwzgldniaj jednak faktu, e natura znakw jzykowych polega nie tyle na tym, aby informacj o wiecie z a c h o w y w a , ile na tym, aby informacj p r z e k a z y w a : naturalne miejsce sowa nie jest w sowniku opisowym (w tezaurusie), ale w tekcie. Jak pisze M. Makarov,
-, , . [...] () . , (2003, 160).

W warunkach komunikacji dokonuje si selekcji, przeformowania przekazywanej informacji, dlatego, jak aforystycznie pisze ormiaski filozof G. A. Brutjan, ludzie mwi jzykiem Ptolemeusza, ale myl jzykiem Kopernika. W literaturze psychologicznej i filozoficznej (w szczeglnoci w teorii intelektu sztucznego) przyjte jest dialektyczne, dynamiczne ujcie relacji midzy poznaniem a jzykiem (por. aljutin 1985, 47nn.): z jednej strony znak jzykowy stanowi form istnienia obrazu psychicznego pozwala na jego aktualizowanie w procesie komunikacji, a wic przyswojenie wiedzy zdobytej przez innych czonkw spoecznoci. W przypadku poj o wysokim stopniu

Aleksander Kiklewicz

abstrakcji istnienie pojcia bez odpowiedniej nominacji nie jest moliwe. Z drugiej za strony tre obrazu (modelu kognitywnego) w systemie konceptualnym czowieka zawsze jest o wiele bogatsza ni tre znaczenia w jzyku. Poza tym w porwnaniu ze znaczeniem obraz obiektu jest bardziej dynamiczny, zmienny. W konkretnych aktach komunikacji jzykowej aktualizuje si tylko cz kompetencji kognitywnej subiektw. Jak pisze S. M. aljutin,
, , , , [...] [...] . , . (1985, 48; por. te: Serebrennikov 1988, 79).

W gramatyce funkcjonalnej stosuje si pojcie s k a l i stosunku midzy formatem obrazu sytuacji referencyjnej a formatem jzykowej treci wypowiedzenia (Kiklewicz 1999a, 169; 2001, 170). Skala wypowiedzenia lub tekstu nigdy nie jest maksymalna niektre elementy psychicznego obrazu sytuacji zawsze znajduj si w planie treci implicytnej. Ponadto maksymalnie kompletne pod wzgldem reprezentacji wiata wyraenia jzykowe najczciej koliduj z uzusem, z obowizujc w komunikacji, sformuowan przez H. P. Gricea maksym iloci, por.:
(1) ? W nowym supermarkecie przy ulicy Kanta Magda Kowalska kupia wczoraj przed poudniem w prezencie dla swojego ma jedwabny krawat w paski tylko za 20 zotych.

W procesie odbioru komunikatu dokonuje si przeformowania (dekompresji) znaczenia, ale w przypadku znakw skonwencjonalizowanych nie jest to konieczne (Kardela 1999, 18). Taki, optymalizowany sposb operowania informacj kognitywn stanowi cech charakterystyczn komunikacji jzykowej, jest swego rodzaju kompromisem midzy koniecznoci przekazu informacyjnego a fizyczno-psychicznymi parametrami kontekstu komunikacyjnego. Oparty na zaoeniu rwnowanoci znaczenia z kulturowo nacechowan konceptualizacj wiata model semantyki jzyka staje si nierozstrzygalny, poniewa kada kultura etniczna dysponuje r e j e s t r e m s u b s y s t e m w konceptualizacji: profesjonalnych, regionalnych, biologicznych, spoecznych itd. (Serebrennikov 1988, 32). A wic przy takim podejciu semantyka jzyka staje si rwnowana ze wszystkim, co dana spoeczno jzykowa wie o wiecie z caym zbiorem wiedzy potocznej i encyklopedycznej (eksperckiej), czsto ze sob sprzecznej. Tak wic w sownikowym opisie rzeczownika gwiazda musielibymy uwzgldni nie tylko zaproponowan przez J. Bartmiskiego (1999, 113) definicj kognitywn, tj. opart na wiedzy potocznej:
gwiazda = jedno z licznych maych wiate na niebie, widocznych noc, ktre ukadaj si w swoiste zespoy zwane gwiazdozbiorami, i o ktrych mwi si, e wiec, mrugaj, migocz, zapalaj si, gasn, spadaj... o ktrych wierzy si, e towarzysz

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

czowiekowi od urodzenia do zgonu, a swoim ukadem i zachowaniem wr ludziom ich losy,

ale take definicj, opart na wiedzy naukowej, odzwierciedlajc inne widzenie wiata:
gwiazda = ciao niebieskie zoone z gazw i plazmy, wiecce wskutek reakcji termojdrowych zachodzcych w jego wntrzu; punkt wietlny widoczny na ciemnym niebie.

Skuteczne rozwizanie problemu opisu znaczenia jzykowego moliwe jest jedynie pod warunkiem, e w modelu lingwistycznym zostan odzwierciedlone zarwno aspekty komunikacyjne, jak rwnie aspekty kognitywne jzyka. Najbardziej adekwatne wydaje si nam stanowisko metodologiczne, zgodnie z ktrym semantyka jzykowa oparta jest na konceptualizacji wiata, aktualizowanej w warunkach minimalnego oddziaywania kontekstw motywacyjnych. Nie jest to zaoenie zasadniczo nowe. Wybitny rosyjski jzykoznawca A. A. Potebnja (1888, 8n.) rozrnia dwa znaczenia wyrazw blisze i dalsze, pisa, e znaczenie blisze ma charakter oglno-etniczny, narodowy, natomiast znaczenie dalsze charakter osobisty. Powoujc si na francuskiego psychologa F. Polana, L. S. Vygotskij rozrnia znaczenie i sens wyrazu:
[...] , . , , , , , . , (1982, 346).

Kontekstowy czynnik semantyki dynamicznej uwzgldnia J. Kuryowicz: znaczenie prymarne znakw jzykowych okrela on jako ich warto niezalen od kontekstu (1962, 239). D. G. Boguevi (1985, 47) pisze o zalenoci struktury oraz interpretacji treci wypowiedzenia od stopnia znajomoci partnerw komunikacji, a wic czysta semantyka jzykowa wystpuje jedynie w komunikacji z osob obc. Do neutralnych pod wzgldem nacechowania kulturowo-dyskursywnego sytuacji komunikacyjnych podobnego typu R. Barthes stosuje okrelenie zerowy stopie pisania (le degr zro de lcriture). W semantyce kognitywnej take uwzgldnia si rny stopie skonwencjonalizowania znaczenia wyrazw, por.: Kardela 1999, 18. Oczywicie tre wyrae jzykowych zwykle nie sprowadza si do interpretacji neutralnej (dosownej) aktualne s take rnego rodzaju presupozycje oraz implikacje (konotacje). Zjawisko to w gramatyce funkcjonalnej (np. w teorii proceduralnej W. Kintscha/T. A. van Dejka) kwalifikowane jest jako i n f e r e n c j a , tj. wywoanie w wiadomoci subiektw uwarunkowanej kontekstem komunikacji sieci informacyjnej w postaci modelw kognitywnych, frejmw, scenariuszy itp. Por.:

Aleksander Kiklewicz

(2)

Czemu paczesz, kochanie? Upiekam ciasto dla ciebie i postawiam na stole, a nasz Burek je zjad! Nie martw si, kochanie, kupimy nowego psa.

U podstaw semantycznej spjnoci tego epistemiczne (standardy semantyczne):

(a) (b)

tekstu

le presupozycje

Niektre kobiety nie potrafi dobrze gotowa Zatrucie pokarmowe moe sta si przyczyn mierci czowieka lub zwierzcia

W wypowiedzeniu
(3) Kupiam ci sukienk

znaczenie zaimka osobowego ci (kobieta) interpretujemy na podstawie znaczenia leksykalnego rzeczownika sukienka: wierzchni strj kobiecy, jednoczciowy, okrywajcy tuw oraz czciowo nogi i czsto rce, zwaszcza strj lekki, codzienny (mona wtpi co do codziennoci tego stroju). Ale interpretacja wypowiedzenia nie sprowadza si tylko do informacji o tym, e jedna kobieta kupia sukienk w celu przekazania sukienki innej kobiecie aktualizujemy ponadto ca stereotypow sytuacj, ufundowan na kategorii kognitywnej, ktr uwaamy za kluczow, dominujc. Tak d o m i n a n t s e m a n t y c z n w wypowiedzeniu (3) jest SUKIENKA. Potoczna wiedza o sukienkach jako o stroju kobiecym, dzi do rzadkim, raczej uywanym w sytuacjach wyjtkowych, okazjonalnych (suknia wieczorowa), okrela interpretacj: Matka (ciotka, babcia, starsza pani itp.) kupia sukienk w celu przekazania crce (siostrzenicy, wnuczce itd.), ewentualnie z okazji urodzin, imienin lub innej uroczystoci. W wypowiedzeniach
(4) (5) (6) Kupiam ci zabawk Kupiam ci krawat Kupiam ci now obro

wystpuj inne dominanty semantyczne ZABAWKA, KRAWAT, OBROA, co warunkuje inne implikacje inferencyjne: w wypowiedzeniu (4) wyobraamy sytuacj, w ktrej matka przekazuje dziecku kupion dla niego zabawk; wypowiedzenie (5) wywouje obraz sytuacji, w ktrej ona wrcza mowi kupiony w prezencie krawat; wypowiedzenie (6) kojarzy si nam z sytuacj, w ktrej kobieta rozmawia ze swoim psem. Oczywicie przytoczone interpretacje maj charakter przykadowy, w pewnym stopniu umowny; w celu obiektywnego wyeksplikowania prototypw semantycznych naleaoby przeprowadzi badania psycholingwistyczne. Znaczenie neutralne stanowi i n w a r i a n t s e m a n t y c z n y znaku, natomiast jego interpretacja kognitywna, oparta na okrelonym kontekcie motywacyjnym w a r i a n t s e m a n t y c z n y (inferencyjny) znaku. W koncepcji J. Bartmiskiego opozycja inwariant wariant semantyczny wystpuje jako baza (rama) dowiadczeniowa profil (Bartmiski/Niebrze-

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

gowska 1998). Zasadnicza rnica stanowiska Bartmiskiego polega na tym, e profile stanowi sposoby organizacji treci semantycznej w e w n t r z z n a c z e (ibidem, 220; podkr. A. K.), podczas gdy w naszej koncepcji wariant semantyczny ma przyrod zewntrzn inferencyjn, jest uwarunkowany kulturowo nacechowanym kontekstem motywacyjnym. Podobne stanowisko zajmowa L. S. Vygotskij (1982, 347): stosunki midzy sowem a sensem s o wiele bardziej lune i niezalene ni stosunki midzy sowem a znaczeniem. Jeeli, zgodnie z sugesti Bartmiskiego, przyjmiemy , e profile s tworzone na zasadzie derywacji wychodzcej od bazowego zespou cech semantycznych w obrbie znaczenia (ibidem), to wyrnione przez tego autora cztery profile historyczno-kulturowe Niemca (Bartmiski 1998, 226n.) naleaoby potraktowa jako cztery rne znaczenia rzeczownika Niemiec (czy te jako skadniki czterech rnych znacze). Takie rozwizanie byoby jednak sprzeczne z realnoci jzykow. Np. wyraenie
(7) Niemiec jad jabko

jako fakt zerowego stopnia pisania zinterpretujemy niezalenie od jakiegokolwiek kontekstu motywacyjnego, przypisujc rzeczownikowi Niemiec interpretacj semantyczn: osoba narodowoci niemieckiej lub obywatel Niemiec. Takie cechy konotacyjne jak obcy, pludrak, zaborca i wrg czy pracowity i bogaty Europejczyk w tym przypadku s nieistotne wystpuj one jako uzupenienie znaczenia jedynie w specjalnych kontekstach motywacyjnych. Zjawisko inferencji zaley te od r e f e r e n c y j n e g o / g e n e r y c z n e g o uycia znakw jzykowych (P. F. Strawson traktuje referencj jako kategori pragmatyczn). W wypowiedzeniach
(8) (9) Kobieta wstaa Wosy jak u kobiety

wyraz kobieta jest nosicielem tego samego, inwariantnego pojcia, ale referencyjny lub generyczny sposb uycia wyrazu zasadniczo modyfikuje jego interpretacj semantyczn: w uyciu generycznym rzeczownik jest, z kognitywnego punktu widzenia, bogatszy. W wypowiedzeniu (9) dominanta semantyczna WOSY okrela interpretacj generycznego rzeczownika kobieta w oparciu o odpowiedni, aktualizowan w pamici kategori kognitywn, a mianowicie jej faset: WYGLD ZEWNTRZNY (zwykle kobiety maj dugie, mikkie wosy). W uyciu referencyjnym tre rzeczownika oglnego jest o wiele biedniejsza aktualizowane s tylko neutralne cechy semantyczne, niezbdne w celu identyfikacji referenta (czowiek dorosy pci eskiej). Kobieta generyczna jest prototypowym posiadaczem dugich, mikkich wosw, podczas gdy kobieta referencyjna w zasadzie moe by ysa. Referencja okazuje si te wanym czynnikiem funkcjonowania metafory (kwesti wspzalenoci metafory i referencji porusza J. J. A. Mooij 1978,

Aleksander Kiklewicz

94n.): prawdopodobnie istniej ograniczenia co do uycia generycznego metafor predykatywnych typu Morze pi, a take, odwrotnie, ograniczenia co do uycia referencyjnego metafor imiennych typu Jagoda bya czym w rodzaju ciastka za szkem (E. Biaocka). Rozwaajc problem kategorii podstawowych E. Tabakowska susznie pisze o komunikacyjnym nacechowaniu kategorii kognitywnych rnego stopnia abstrakcji: kategorie bazowe (np. rzeczownik pies) funkcjonuj w komunikacji potocznej, natomiast kategorie subbazowe (np. pudel redni) oraz superbazowe (np. zwierz) w dyskursach specjalistycznych (np. w zoologii, weterynarii czy hodowli psw) (1995, 46). Zwrmy jednak uwag na to, e poza semantyk pojciow (konceptualn) w zalenoci od kontekstu komunikacyjnego w treci znaku jzykowego realizuje si szereg innych cech semantycznych, ktre czsto decyduj o wystpowaniu znaku w dyskursie neutralnym lub specjalnym. Np. rzeczownik czowiek naleaoby potraktowa jako jednostk poziomu nadbazowego zakres uycia tego wyrazu w komunikacji potocznej jest ograniczony, por.:
(10) Jan rozmawia z ssiadem zamiast: ? Jan rozmawia z czowiekiem (11) Dziewczyna trzymaa na rkach paczce dziecko zamiast: ? Dziewczyna trzymaa na rkach paczcego czowieka (12) Kasiu! Pom mamie zamiast: ? Kasiu! Pom czowiekowi

A jednak uycie rzeczownika czowiek moliwe jest nie tylko w dyskursach naukowych. W komunikacji potocznej rzeczownik ten realizuje szereg funkcji semantycznych, por.:
(13) Na awce siedzi czowiek = Widz, e na awce siedzi nieznany mi czowiek Cechy semantyczne: a) referencja, b) nieokrelono kognitywna + komunikacyjna, c) okrelono sytuacyjna (perceptywna) (14) Czowiek zacz si ubiera = Konkretny czowiek, ktrego widz i o ktrym ju mwiem, ale ktrego nie znam, zaczyna si ubiera Cechy semantyczne: a) referencja, b) nieokrelono kognitywna, c) okrelono komunikacyjna + perceptywna (15) Dajcie czowiekowi co powiedzie! = Proba o udzielenie gosu konkretnej osobie mwicemu lub trzeciej osobie Cechy semantyczne: a) referencja, b) okrelono kognitywna, komunikacyjna, perceptywna; c) solidarno (empatia wobec referenta rzeczownika oglnego) (16) Czowiek zdolny jest do tworzenia kultury = Jeli kto naley do klasy ludzi, waciwa mu jest zdolno do tworzenia kultury Cechy semantyczne: a) brak referencji (generyczno)

2. Szeroko rozpowszechniona we wspczesnych badaniach lingwistycznych, zapocztkowana przez G. Lakoffa/M. Johnsona (1980), kognitywna teoria reprezentacji jzykowej, z jednej strony, ma charakter antyobiektywistyczny skierowana przeciwko semantyce opartej na logikach modalnych i

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

intensjonalnych (tj. na neopozytywistycznej filozofii jzyka), z drugiej za strony, ma charakter antypragmalingwistyczny, nie uwzgldnia bowiem tego, co J. Firth nazwa kontekstem sytuacji. Jakkolwiek w poprzednich modelach teoretycznych metafory (interakcjonistycznym, pragmatycznym, intensjonalnym) obiekt opisu stanowiy metafory ywe, a przedmiot relacje oraz procesy w obrbie ich treci aktualnej (kompozycjonalnej, syntagmatycznej), to Lakoff/Johnson skupili uwag na metaforach konwencjonalnych, czyli katachrezach, badajc wirtualny (systemowy, paradygmatyczny) plan ich treci. Por. trafne okrelenie B. S. Anutha:
Die Konzepte sind nach Auffassung der kognitiven Linguistik nicht primrsprachliche, sondern kognitive, d. h. b e r - s p r a c h l i c h e oder v o r - s p r a c h l i c h e begriffliche Gren (1998; podkr. A. K.).

Taki charakter ma np. metafora konceptualna ARGUMENT IS WAR, ktrej nie da si wyeksplikowa w treci asercyjnej wyrae jzykowych typu:
(17) Your claims are indefensible

Propozycji ARGUMENT IS WAR nie mona potraktowa jako zakodowanego w treci wypowiedzenia standardu semantycznego, czyli jako jego skadnika presupozycyjnego:
(18) ? As I know, that the argument is war, I say that your claims are indefensible

Jakkolwiek semantyka modalna i intensjonalna opisuje aktualne znaczenie wyrae jzykowych, teraniejszo znaku, to kognitywici zwracaj uwag na jego semantyczn przeszo, tzn. na konceptualizacj obiektw i stanw rzeczy, ktra ley u podstaw nominacji i ktra najczciej ma charakter historyczny, archaiczny. Wobec tego cakiem zasadne jest kwalifikowanie kognitywnej teorii metafory jako s e m a n t y k i d i a c h r o n i c z n e j :
, [...] -, c (Rachilina 1998, 296).

Zgodnie z p o s t u l a t e m u n i w e r s a l n o c i (ubiquity hypothesis) metafora nie jest specyficznym zjawiskiem dziaalnoci artystycznej bd retorycznej jest ona szeroko reprezentowana w potocznej komunikacji jzykowej, a take w innych dyskursach specjalistycznych, co daje podstaw opisu metafory jako istotnej waciwoci kompetencji jzykowej czowieka (Jkel 1997; 1998; 2002). Mimo e za uniwersalnym charakterem metafor jako typu nominacji i jako typu dziaalnoci poznawczej czowieka przemawiaj rnorodne fakty komunikacji midzyludzkiej, postulatu uniwersalnoci metafory nie mona jednak przyj bez istotnych zastrzee. Zarwno samo zaoenie uniwersalizmu, jak i praktyka wyeksplikowania konkretnych metafor konceptualnych (typu ARGUMENT IS WAR) jest sprzeczna z

10

Aleksander Kiklewicz

innym zaoeniem kognitywizmu p o s t u l a t e m k r e a t y w n o c i : w rnego rodzaju sytuacjach komunikacyjnych wyraenia metaforyczne przyporzdkowane s okrelonym schematom zachowania, maj sta funkcj pragmatyczn. Nacechowanie komunikacyjne wyrae metaforycznych wynika z ich waciwoci semantycznej, ktr R. Dirven (2001) okrela jako minimal specification view. Poniewa wyraenia metaforyczne z natury s n i e d o o k r e l o n e (wskazuj tylko na podobiestwo obiektw), wic skuteczne funkcjonowanie metafory moliwe jest jedynie przy uwzgldnieniu kontekstu sytuacyjnego, kulturowego, tekstowego i in. Metafora stanowi nie tyle odzwierciedlenie (na zasadach dyrektywnoci) systemu konceptualnego czowieka, co uwarunkowane kontekstem komunikacyjnym przekazywanie znacze jako przeformowanych, a mianowicie skompresowanych modelw kognitywnych. Wanie kontekst okrela interpretacje wyrae metaforycznych, o ktrych A. Bogusawski pisze, e
logicznie nie s niezbdne z punktu widzenia pojcia jzyk naturalny [...] p o w s t a j na podstawie innych interpretacji przy uwzgldnieniu konkretnych okolicznoci wypowiedzi (1994, 138; podkr. A. K.).

I. Nowakowska-Kempna tumaczy ekspansj wyrae metaforycznych w sferze manifestacji uczu tym, e

myli i uczucia mog by rozmaicie komunikowane w zwizku z sytuowaniem ich w rnych systemach mzgowych. Zwerbalizowane pojcia s komunikowane dziki dygitalnemu kanaowi jzyka [...] natomiast uczucia korzystaj z systemw analogowych [...] (2000, 28).

Autorka nie uwzgldnia jednak rnych typw przekazywanej w aktach mowy informacji na poziomie treci faktualnej i na poziomie stosunkw spoecznych. Wyraanie emocji jako dziaalno reflektywna, symptomatyczna subiekta (w pewnym aspekcie illokucyjna) rzeczywicie opiera si na znakach analogowych kinetycznych, proksemicznych, prozodycznych, a take na niektrych zjawiskach jzykowych, np. inwersji. Ale w wyraeniach ideacyjnych, tzn. opisujcych stany psychiczne innych osb, uywa si znakw werbalnych nie analogowych i wcale niekoniecznie metaforycznych, por.:
(19) Jan szed ze spuszczon gow (20) Jan szed zasmucony

W zalenoci od typu kontekstu rozrniamy kilka czynnikw realizacji wyrae metaforycznych. C z y n n i k s t y l i s t y c z n y (dyskursywny) polega na oglnym kontekcie sytuacji komunikacyjnej typie (stylu, gatunku) interakcji za porednictwem jzyka. Z analizy materiau wynika idiosynkratyczny charakter metafory, jej nacechowanie stylistyczne. Tak wic Ju. S. Stepanov (1997, 304) polemizujc z A. B. Penkovskim, twierdzi, e

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

11

zakres funkcjonowania wyrae metaforycznych, zawierajcych nazwy uczu (np. rosyjskiego rzeczownika w konstrukcjach z czasownikami , , , , itp.), jest ograniczony: w mowie potocznej rzeczownikowe nazwy uczu z reguy nie wystpuj w konstrukcjach metaforycznych w pozycji podmiotu. Por. take:
(21) Rodzice si ucieszyli (22) Rodzicw opanowaa rado

Wyraeniu (21) niewtpliwie damy pierwszestwo w porwnaniu z wyraeniem (22) posiadajcym cechy stylu ksikowego. R. I Rozina (2003, 68n.) wykrya rnice nominacji metaforycznej agensa i pacjensa przy czasownikach kauzatywnych w rosyjskim jzyku literackim oraz w slangu: po pierwsze, nominacje tego typu w slangu s bardziej rozpowszechnione stanowi okoo poowy zasobu wszystkich nominacji leksykalnych; po drugie, bazuj one gwnie na modelu metaforycznym CZOWIEK zarwno w projekcjach wewntrzfrejmowych, jak i projekcjach midzyfrejmowych, podczas gdy metaforyczne projekcje w jzyku literackim s ambiwalentne wystpuj w diametralnie odmiennych wersjach: PRZEDMIOT TO CZOWIEK CZOWIEK TO PRZEDMIOT. Podobne nacechowanie stylistyczne przysuguje w jzyku rosyjskim rzeczownikowi gwiazda (oraz odpowiedniemu modelowi metaforycznemu): interpretacja metaforyczna KOBIETA TO GWIAZDA wystpuje w kontekcie erotycznym, np. w poezji A. Puszkina (Dobrodomov/Pilikov 2003, 67n.). W odniesieniu do mczyzny model metaforyczny gwiazdy stosowany jest poza dyskursem stosunkw erotycznych, por.:
(23)

W jzyku niemieckim zakres metaforycznego funkcjonowania rzeczownika der Stern gwiazda w kontekstach erotycznych jest diametralnie odmienny: poniewa rzeczownik ten wyraa znaczenie gramatyczne rodzaju mskiego, wic motyw Du bist mein Stern wystpuje gwnie we wspczesnych tekstach poetyckich, napisanych przez kobiety i adresowanych do mczyzn, z tym, e w poezji XIX-wiecznej obraz der Stern kojarzy si take z kobiet. W jzyku polskim, odwrotnie, zakres funkcjonowania rzeczownika gwiazda jest mniejszy: zarwno w kontekstach erotycznych, jak i w kontekstach innego typu wskazuje on na kobiet (por. znaczenie sekundarne w opisie sownikowym: czowiek wyrniajcy si w danej dziedzinie (szczeglnie aktorka), np. gwiazda filmowa, wschodzca gwiazda literatury), podczas gdy dla nominacji mczyzny zarezerwowany jest rzeczownik gwiazdor. Wiele metafor ksikowych i oficjalno-urzdowych ma charakter zapoyczony (Birakova i in. 1972, 247n.), co poddaje w wtpliwo ich status podstawowych, uniwersalnych schematw dziaalnoci poznawczej.

12

Aleksander Kiklewicz

Kada spoeczno jzykowa wypracowuje wasny system konceptualizacji wiata, w szczeglnoci system konceptw precedensowych oraz prototypw semantycznych, tote u podstaw modeli metaforycznych ley s u b s t r a t k u l t u r o w o - k o g n i t y w n y . Podstaw nominacji metaforycznej stanowi nie tylko dane dowiadczalne, empiryczne (np. schematy obrazowe typu gra d), ktrym Lakoff/Johnson powicaj duo uwagi, ale take stereotypy kulturowe, ktre maj charakter konwencjonalny (Beardsley 1990, 203). Czynnik kulturowy w szerokim znaczeniu przejawia si w zalenoci metafory od stylu mylenia panujcego w konkretnym okresie historycznym paradygmatu. W paradygmacie romantycznym, np. w filozofii F. Nietzschego (1997, 33), metafor rozpatrywano jako uniwersaln funkcj znakow, jako przejaw antropomorficznej natury jzyka (Mller-Richter 1997, 40n.). W paradygmacie racjonalistycznym metafor traktowano diametralnie odmiennie jako zjawisko marginalne i nawet negatywne: T. Hobbes uwaa metafory za ognie bdne, posugiwanie si metaforami porwnywa z bkaniem si wrd nieskoczonych niedorzecznoci. Podobnie J. Locke twierdzi, e jzyk obrazowy wprowadza umys w bd. W jzykoznawstwie strukturalistycznym metafora nie znalaza zasugujcej na uwag interpretacji ani w teorii pola semantycznego, ani w teorii skadnikw semantycznych, ani w semantyce eksplikacyjnej, mimo e badacze (por.: witek 1998, 37) uwaaj, e interakcjonistyczna teoria metafory I. A. Richardsa wywodzi si ze strukturalizmu F. de Saussurea. Charakterystycznym przykadem racjonalistycznego traktowania metafory s pogldy R. Jakobsona wybitnego przedstawiciela lingwistyki strukturalnej. Powoujc si na twierdzenie V. Veresaeva, i obraz to tylko surogat prawdziwej poezji, w klasycznej pracy o jzykowej strukturze tekstu (1961, 404n.) Jakobson dawa pierwszestwo poezji bezobrazowej, czyli poezji bez metafor. Za wzr takiej poezji Jakobson uwaa m.in. wiersz A. Puszkina ... (polskie tumaczenie J. Tuwima: Kochaem Pani...), w ktrym semantyczny efekt oddziaywania tekstu opiera si na syntagmatycznych zwizkach zaimkw osobowych. Jednym z kontekstw szerokiego stosowania reprezentacji metaforycznej s sytuacje komunikacyjne, w ktrych nie istnieje potrzeba precyzyjnej, penej wiedzy o obiektach, np. w komunikacji potocznej. W tekstach naukowych uproszczon form konceptualizacji obiektw stanowi m o d e l o w a n i e , ktrego warto polega na tym, e modele zastpuj obiekty w operacjach porwnywania i klasyfikacji. Modele obrazowe, np. przedstawienie struktury atomu w postaci przekadaca lub w postaci k radialnych, peni w dyskursach naukowych f u n k c j h e u r y s t y c z n . Jeeli tezaurusy nadawcy i odbiorcy istotnie si rni, dekodowanie informacji propozycjonalnej staje si niemoliwe. Wykorzystujc w podobnych sytuacjach metafor, subiekt zmienia system reprezentacji aktualizuje wyobrani partnera komunikacyjnego. Na tym polega (wedug okrelenia D.

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

13

Ohlhoffa) f u n k c j a i l u s t r a c y j n a metafory. Jej rodzajem jest f u n k c j a dydaktyczna. Twrcy kognitywnej teorii metafor pozostawili bez uwagi komunikacyjny aspekt danego zjawiska, a przecie wanie ten aspekt przy uwzgldnieniu sabej funkcji reprezentacyjnej wyrae metaforycznych pozwala na wyjanienie zagadki popularnoci metafor. Traktowanie metafor jako braku reprezentacji referencyjnej, jako rodzaju faszu zaproponowa D. Davidson (1987): rnica midzy porwnaniem a metafor polega na tym, e porwnanie jest prawdziwe, a metafora faszywa:
(24) Tostoj by podobny do dziecka (25) Tostoj jest dzieckiem

Zwrmy jednak uwag na to, e w przypadku metafory wystpuje szczeglny rodzaj faszu. Jakkolwiek wypowiedzenie
(26) Tostoj jest autorem Zbrodni i kary

naleaoby zinterpretowa, wedug okrelenia A. Levin-Steinmann (2001, 226), jako oderwanie si od rzeczywistoci, to wypowiedzenie (25) oparte jest na specyficznym kontekcie komunikacyjnym, w ktrym uwaa si za moliwe usunicie z tekstu nieistotnych z punktu widzenia subiekta szczegw informacyjnych. Podobna strukturalizacja jednostek komunikacji, powodujca w szczeglnoci efekt hiperboli, charakterystyczna jest przede wszystkim dla tekstw potocznych, prasowych oraz artystycznych (Kiklewicz 1991; 1998; 2002, 22n.). O tej stronie metafory pisz te autorzy Retoryki oglnej (Dubois i in. 1986, 196). Metafora jest traktowana w tej pracy jako e k s t r a p o l a c j a , ktra oparta jest na realnym podobiestwie obiektw. Mimo e podobiestwo polega na czciowym nakadaniu si znacze, to jednak subiekt stwierdza ich absolutn kongruencj. Zgodnie z terminologi logiki zbiorw zamiennoci zakresw kategorii pojciowych A i B metafora przypisuje cech krzyowania si tych zakresw:

Ogln psychiczn podstaw tego zjawiska jest a n a k s j o m a t y z a c j a lekcewaenie rnic. Mechanizmy anaksjomatyzacji drog eksperymentw wyeksplikowa i opisa I. M. Rozet (1977, 120nn.).

14

Aleksander Kiklewicz

3. Problem wspdziaania rnych typw wiedzy, rnych modelw kognitywnych oraz rnych czynnikw oddziaywania komunikacyjnego do dzi ma znaczenie marginesowe nie tylko we wspczesnej lingwistyce, ale take w teorii intelektu sztucznego oraz w kognitywno-psychologicznych badaniach nad tekstem (por.: Makarov 2003, 157). Wyjtki s bardzo nieliczne. Tak wic w t e o r i i p r o c e d u r a l n e j W. Kintscha/T. A. van Dejka (1978) uwzgldnia si zarwno werbalne, jak i niewerbalne czynniki przepracowywania informacji tekstowej. Rozrniajc cztery zasady rozumienia tekstu: a) zasad segmentacji, b) zasad kategoryzacji, c) zasad kombinacji oraz d) zasad interpretacji, autorzy traktuj rozumienie tekstu jako stopniowe odtwarzanie przez odbiorc koherencji semantycznej spjnoci prostych oraz zoonych propozycji. Przepracowywanie informacji opiera si nie tylko na analizie propozycji zakodowanych w wyraeniach jzykowych, ale take w sytuacji deficytu niezbdnej informacji zwerbalizowanej na zjawisku inferencji aktualizacji nastawie motywacyjnych, standardw semantycznych itp. W t e o r i i r e l e w a n c j i k o m u n i k a c y j n e j D. Sperbera/D. Wilson (1995) uwzgldnia si dwa modele komunikacji: a) ostensywno-inferencyjny manifestowanie zamiaru wspdziaania komunikacyjnego, stymulowanie aktywizacji perceptywnej partnera oraz b) kodowy przekazywanie treci asercyjnej. Porozumienie partnerw w komunikacji jzykowej jest procesem synergicznym, opartym na wspdziaaniu dwch wspomnianych modelw, tzn. na okrelonej konfiguracji kodu jzykowego i rodowiska. Na uwag zasuguj take znajdujce si na pograniczu kognitologii i lingwistyki tekstu badania E. Tabakowskiej (2001). W ujciu Tabakowskiej percypowanie tekstu polega na rekonstruowaniu zakodowanej w jego treci sceny kognitywnej. Operacja owa jest skuteczna pod warunkiem poczenia si rnych czynnikw. Jak pisze Tabakowska, wanie to poczenie si, w sojusz, potraktowany jako cao, powinien si sta ostatecznym celem analizy tekstu (ibidem, 105). Przedmiotem opisu jest a s p e k t r e a l i z a c y j n y kategorii pojciowych, a mianowicie zastosowanie do semantycznej analizy tekstu rnych wymiarw obrazowania takich jak punkt widzenia, skala, ukad figura to i in. Niemniej cenne jest konfrontacyjne ujcie funkcjonowania struktur kognitywnych w tekcie, pozwalajce na wyeksplikowanie odmiennych typw tekstowej realizacji inwariantnych modeli kognitywnych. Rosyjski badacz M. Makarov (2003, 157n.) wyodrbnia w semantycznej strukturze tekstu dwa moduy kognitywne: a) deklaracyjny oraz b) proceduralny. M o d u d e k l a r a c y j n y ufundowany jest na kognitywnym o b r a z i e s y t u a c j i p r z e d m i o t o w o - r e f e r e n c y j n e j na wiedzy o przedmiocie powiadomienia, a take o zwizanych z nim dowiadczeniach i moliwych skutkach. Obraz ten mona przedstawi w postaci propozycji. M o d u

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

15

p r o c e d u r a l n y ufundowany jest na kognitywnym o b r a z i e s y t u a c j i w s p d z i a a n i a s u b i e k t w . Zawiera on informacj o typach stosunkw spoecznych, o reguach interakcji partnerw, rytuaach dziaalnoci komunikacyjnej, rolach partnerw, czyli o tym wszystkim, co L. Wittgenstein kwalifikowa jako gry jzykowe, i co w etnografii mwienia okrelane jest jako praktyki komunikacyjne (communicative practicies). Obraz wspdziaania wystpuje w postaci modelu sytuacyjnego, czyli scenariusza. Te dwa moduy kognitywnej kompetencji subiekta maj rne predyspozycje do eksplikacji werbalnej: jakkolwiek informacja deklaracyjna najczciej staje si tematem powiadomienia (asercyjn treci komunikatu), to informacja proceduralna bardzo czsto nie jest werbalizowana. Za inny zwiastun integracjonistycznych tendencji we wspczesnej teorii znaczenia uzna naley artyku E. Jdrzejko (2000). Praca ta stanowi jak na razie jednostkow, wyjtkow, a jednak ze wszech miar zasugujc na uwag prb poczenia strukturalistycznych oraz kognitywistycznych modelw opisu. Uznajc komplementaryzm metodologiczny za cech charakterystyczn wspczesnej nauki o jzyku, w opisie semantyki nazw uczu autorka uwzgldnia kilka koncepcji znaczenia, preferowanych przez rne szkoy i formacje semantyki lingwistycznej. E. Jdrzejko zdaje sobie spraw z tego, e jedynie dokonuje przegldu moliwoci, jakie daje badaczowi dzisiejsze jzykoznawstwo, pokazuje, jaki rodzaj informacji o wybranej grupie leksyki przynosi zastosowanie odmiennych koncepcji lingwistyki i rnych metod opisu (ibidem, 59n.). Mimo e pozostaje niejasnym, na jakich zasadach w treci wyrazu kookuruj, a take kooperuj cechy semantyczne, nalece do rnych diachronicznych stanw jzyka, mimo e rezultatem tego ujcia wieloaspektowego nie jest spjny model lingwistyczny, ale na razie swego rodzaju mozaika, to jednak zaproponowany przez Jdrzejko kierunek bada uzna naley za bardzo perspektywiczny. W latach 60-ych K. Pisarkowa pisaa: Osigniciem nowoczesnego jzykoznawstwa jest konsekwencja, z jak stara si ono odrni i oddzieli zjawiska gramatyczne od stylistycznych (1964, 236). W kocu XX w. i na pocztku XXI w. sytuacja diametralnie si odmienia: za priorytetowe uwaa si badania, ktrych celem jest integracyjne, syntetyczne badanie zjawisk gramatycznych i stylistycznych. Tylko model znaczenia, uwzgldniajcy aspekty kognitywne i komunikacyjne jzyka, pozwoli na opis semantyki w kontekcie dziaalnoci czowieka. Wanie taki opis bdzie osigniciem jzykoznawstwa antropologicznego XXI w. LITERATURA
Anuth, B. S. (1998), Beobachtungen zur Metapher. Ein phraseologischer Versuch. W: www.hausarbeit.de/faecher/hausarbeit/lin/11144.html. Awdiejew, A. (1999), Standardy semantyczne w gramatyce komunikacyjnej (teoria i zastosowanie). W: Awdiejew A. (red.), Gramatyka komunikacyjna. Krakw. S. 7-8.

16

Aleksander Kiklewicz

Bartmiski J. (1999), Punkt widzenia, perspektywa, jzykowy obraz wiata. W: Bartmiski J. (red.), Jzykowy obraz wiata. Lublin. S. 103-120. Bartmiski, J. (1998), Zmiany stereotypu Niemca w Polsce. Profile i ich historyczno-kulturowe uwarunkowania. W: Bartmiski, J./Tokarski, R. (red.). Profilowanie w jzyku i w tekcie. Lublin. S. 225-236. Bartmiski, J./Niebrzegowska, S. (1998), Profile a podmiotowa interpretacja wiata. W: Bartmiski, J./Tokarski, R. (red.). Profilowanie w jzyku i w tekcie. Lublin. S. 211-224. Beardsley, M. C. (1962), The Metaphorical Twist. In: Philosophy and Phenomenological Research. 22/3. P. 293-307. Cyt. za: , . (1990), . In: , . ./, . . (.). . . . 201-218. Bechterev V. M. (1994), . . . . Birakova E. ./Vojnova L. A./Kutina L. L. (1972), XVIII . . . Boguevi D. G. (1985), . . . . . Bogusawski, A. (1994), Sprawy sowa. Word Matters. Warszawa. Davidson, D. (1987), What Metaphors Mean. W: Critical Inquiry. 5. P. 31-47. Cyt. za: , . (1990), . W: , . ./, . . (.). . . . 173-193. Demjankov, V. Z. (1994), . W: . 4. . 17-33. Dirven, R. (2001), The Metaphoric in Recent Cognitive Approaches to English Phrasal Verbs. W: www.metaphorik.de. 1. Dobrodomov, I. G./Pilikov, I. A. (2003), ( ...). W: : . . 62. 1. . 67-70. Dubois, J./Edeline, F./Klinkenberg, J. M. i in. (1986), . . Harris, R. (1981), The Language Myth. London. Jkel O. (1997), Metaphern in abstrakten Diskurs-Domnen: Eine kognitiv-linguistische Untersuchung anhand der Bereiche Geistesttigkeit, Wirtschaft und Wissenschaft. Frankfurt a.M./Berlin/Bern/New York/Paris/Wien. Jkel O. (1998), Diachronie und Wrtlichkeit: Problembereiche der kognitiven Metapherntheorie. In: Ungerer, F. (Hrsg.), Kognitive Lexikologie und Syntax. Rostock. S. 99-118. Jkel O. (2002), Hypotheses Revisited: The Cognitive Theory of Metaphor (Applied to Religious Texts). In: http://www.metaphorik.de. Jakobson, R. (1961), . W: Daivi, D./Fonagy, I./Jakobson, R. et al. (eds.). Poetics. Poetyka. . Warszawa. S. 397-417. Jdrzejko, E. (2000), O jzykowych wykadnikach pojcia wstyd w rnych koncepcjach opisu. W: Jzyk a Kultura. 14. S. 59-75. Kardela, H. (1999), Ogdena i Richardsa trjkt uzupeniony, czyli co bada gramatyka kognitywna. W: Bartmiski, J. (red.). Jzykowy obraz wiata. Lublin. S. 15-38. Kiklewicz A. K. (1991), . W: , . . (.). : . . . 1323. Kiklewicz A. K. (1998), ... ( ?). W: . 1998. 5. . 48-57. Kiklewicz A. K. (1999a), . . Kiklewicz A. K. (1999b), . W: Jachnow et al. (Hrsg.). Personalitt und Person. Wiesbaden. S. 173-202. Kiklewicz A. (2001), . W: Wiener Slawistischer Almanach. Bd. 48. S. 167-196.

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej

17

Kiklewicz A. (2002), Reprezentatywno a relewancja: dwie strony uycia komunikacyjnego polskich wyrae ilociowych. W: Kiklewicz, A./Chruciski, K. (red.). Szkice Jzykoznawcze i Literaturoznawcze. Supsk. S. 19-35. Kintsch, W./van Dejk, T. A. (1978), Toward a model of text comprehension and production. W: Psychological Review. 85. P. 363-394. Kuryowicz, J. (1962), . . Lakoff G./Johnson M. (1980), Metaphors, We Live By. Chicago/London. Levin-Steinmann, A. (2001), . In: Die Welt der Slaven. XLVI. S. 225-232. Lurija, A. R. (1968), ( ). . Makarov, M. (2003), . . Mooij J. J. A. (1978), adunek, nonik a referencja. W: Przegld Humanistyczny. Nr. 6. S. 89-102. Mller-Richter, K. (1997), Nietzsches erkenntnisskritische Vitalisierung der Metapher. W: MllerRichter, K./Larcati, A. (eds.). Der Streit um die Metapher. Darmstadt. S. 40-42. Nietzsche, F. (1997), ber Wahrheit und Lge im aussermoralischen Sinne. W: Mller-Richter, K./Larcati, A. (eds.). Der Streit um die Metapher. Darmstadt. S. 31-39. Nowakowska-Kempna, I. (2000), Jzyk ciaa czy ciao w umyle, czyli o metaforyce uczu. W: Jzyk a Kultura. 14. S. 25-58. Ohlhoff, D. (2002), Das freundliche Selbst und der angreifende Feind. Politische Metaphern und Krperkonzepte in der Wissensvermittlung der Biologie. In: www.metaphorik.de. Pisarkowa, K. (1964), Skadniowa funkcja imiesoww z czasownikiem mie. W: Jzyk Polski. XLIV. Nr 4. S. 231-237. Potebnja, A. A. (1888), . . . 1-2. Rachilina, E. V. (1998), : , , , . W: . 36. S. 274-324. Rozet, I. . (1977), . - . . Rozina, R. I. (2003), : . W: . 1. . 68-84. Saussure F. de. (1961), Kurs jzykoznawstwa oglnego. Warszawa. Saussure F. de. (1990), . . Serebrennikov, B. A. (red.) (1988), : . . Sperber, D./Wilson, D. (1995), Relevance: Communication and Cognition. Cambridge/Massachusetts. Stepanov, Ju. S. (1997), . . . . witek, J. (1998), W wiecie powszechnej metafory. Metafora jzykowa. Krakw. aljutin S. M. (1985), . . . Tabakowska, E. (1995), Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jzykoznawstwa kognitywnego. Krakw. Tabakowska E. (2000), Jzykoznawstwo kognitywne nowe czy dawne horyzonty bada nad jzykiem? W: Szpila G. (red.). Jzyk a komunikacja 1. Jzyk trzeciego tysiclecia. Krakw. S. 56-68. Tabakowska E. (2001), Jzykoznawstwo kognitywne a poetyka przekadu. Krakw. Vygotskij L. S. (1982), . . 2. . .

Summary

18

Aleksander Kiklewicz

The article discusses different versions of contemporary linguistic theory of meaning. On the one hand, the author criticizes mentalistic expansion as the basic assumption of cognitive semantics; on the other, the theory of meaning he embraces is based on the assumptions of cognitive psychology and the theory of artificial intelligence. According to him, the most adequate methodological viewpoint in modeling the so-called linguistic reflection of the world is one in which linguistic semantics is based on conceptualization of the world, realized with minimal influence of contextual factors. Description of realization of conceptual categories in discourse (linguistic text) is based on such concepts as inference, semantic dominant, semantic variant/invariant. Dependence of linguistic conceptualization of objects on referential/generic use of signs is taken into account. Consecutive chapters of the article are devoted to analysis of controversial aspects of Lakoff and Johnsons cognitive theory of metaphor, and to overview of contemporary semantic theories, based on the idea of scientific integration (procedure model by W.Kintsch, T.A. van Dijk; theory of communicative relevance by D. Sperber, D. Wilson; theory of two modules by M. Makarov; and others).