Skd si wzi rasizm? Geneza, przykady oraz sytuacja dzi.

Klasyczny sposb rozumienia pojcia rasizmu zwizany jest z tradycj teorii rasowoantropologicznych, zakadajcych, e istniejce midzy ludmi rnice psychologiczne (cechy intelektu i osobowoci), spoeczne i kulturowe mona wyjani poprzez odwoanie si do zmiennych biologicznych, dziedziczonych w obrbie zbiorowoci, wyodrbnionych na podstawie rnic w wygldzie fizycznym ludzi, takich jak budowa ciaa, ksztat gowy, kolor skry [Peck 2007: 18]. Z fr. le racisme, od la race rd, rasa, grupa spokrewnionych rasizm to zesp pogldw i dziaa, opierajcych si na pseudonaukowych teoriach o nierwnoci biologicznej i intelektualnej przedstawicieli rnych ras ludzkich. Takie pogldy upowszechniy si w Europie w okresie modernizmu, poczwszy od XVIII wieku. Dominacja Europejczykw w wiecie do XVIII w. opieraa si na przewadze technologicznej, lepszej strategii, umiejtnociach rolniczych i organizacyjnych. Jednak dopiero na przeomie XVIII i XIX w., wraz z pojawieniem si dyscyplin naukowych, takich jak biologia i antropologia, pojawiy si ideologie mwice o wyszoci biologicznej rasy biaej, dajce pocztek nowoytnemu rasizmowi. Miay one swj ostateczny wyraz w teorii ewolucji Darwina, goszcej hasa o przetrwaniu najsilniejszych i najzdolniejszych, potraficych si przystosowa do zachodzcych zmian, ktra uzasadniaa de facto w sposb naukowy powszechne pogldy o nierwnoci spoecznej i rasowej [Peck 2007: 9]. Teoria Darwina jednak prowadzi nas swoimi korzeniami daleko wstecz, w dzieje myli ludzkiej.

Geneza zjawiska Ju ojciec medycyny, Hipokrates (ok. 460-360 p.n.e.) i ojciec biologii, Arystoteles (384-322 p.n.e.), stworzyli podwaliny podziau rasowego, ktry przetrwa do schyku XIX wieku. Hipokrates stworzy teori dziedziczenia, ktra wskazywaa m.in., i ciaa ludzi yjcych w klimacie tzw. niezdrowym degeneruj si stopniowo, podczas gdy ciaa ludzi cakowite zdegenerowanie i wyginiecie, za ci drudzy bd przekazywa swojemu potomstwu
Strona

yjcych w klimacie agodnym mog si doskonali. Ci pierwsi zatem s naraeni na

cechy coraz doskonalsze. To rwnie z tej teorii, jako pierwowzoru, korzystali XIX-wieczni ewolucjonici. Teoria Arystotelesa o materii i formie mwia, e kady czowiek wypeniony jest t sama materi ubran w pewn form. Jednak materia w czarnym czowieku, podobnie jak np. w kobiecie, jest oporna, dlatego nie moe ani czarny, ani kobieta osign w peni swojej formy, ktrej najwyszym objawem jest biay mczyzna. Ale nawet ten nie jest doskonay, gdy nikt nie moe osign peni doskonaej formy, bo oznaczaoby to niemiertelno (brak chorb i mierci). Skoro wic nie wszyscy ludzie s sobie rwni, wytwarza si wrd nich naturalna hierarchia, w ktrej ludzie mniej doskonali powinni si podporzdkowa tym doskonalszym. Arystoteles twierdzi, e istnieje rodzaj ludzi z natury stworzonych do ycia w niewoli. Zatem silna forma wada siln materi. Form Arystoteles utosamia te z dusz. Czyli ten, ktry ma silniejsz form (biay, mczyzna), posiada w wikszym stopniu dusz ni niewolnik. A to dlatego, e niewolnik nie posiada duszy rozumowej, ktr osigaj tylko formy doskonalsze. Zatem niewolnik kieruje si instynktem (jak zwierz), czowiek wolny za kieruje si dusz, ktra rozumowo wada nad podaniami ciaa. W niewolniku materia jest silna, bo jego przeznaczeniem jest praca fizyczna, a w czowieku wolnym silna jest forma, bo jego przeznaczeniem jest dziaalno polityczna. Formy oznaczay u Arystotelesa gatunki, jednak w odrnieniu od Hipokratesa nie mwi on o adnym procesie rozwoju owych form. W czasie renesansu, kiedy teorie Arystotelesa zostay zaadaptowane przez scholastykw - uczonych katolickich, ktrzy podejmowali problem zgodnoci prawd wiary chrzecijaskiej z rozumem naturalnym - zastanawiali si oni czy Indianin i czarny mog mie dusz? W XVI w. teolodzy hiszpascy posugiwali si argumentami wyprowadzonymi z nauki Arystotelesa na uzasadnienie niewolnictwa w Nowym wiecie, cho Biblia wyranie mwia, e wszyscy ludzie s rwni, stworzeni na obraz i podobiestwo Boga. To wanie Hiszpanie oywili na nowo w epoce nowoytnej dyskusje o nierwnociach midzy ludmi. Przed nimi na podbj wiata wyruszyli Portugalczycy i mimo, e rwnie okrutni, nie stosowali adnej ideologii rasistowskiej, wchodzili wrcz w oficjalne zwizki maeskie z kobietami autochtonkami. W XVII w. przestali nawet zajte terytoria nazywa koloniami na rzecz terytoriw zamorskich. Od Hiszpanw ideologi nierwnoci uzasadniajcej chrzecijastwo przedstawiao czowieka jako najwysze dzieo Boga, a cay rodzaj ludzki
Strona

dyskryminacj przejli Holendrzy, Francuzi i Anglicy. Cho, jak ju wspomniaam,

jako jedno, ju w XVII wieku (kiedy z kontynentu afrykaskiego najintensywniej wykradano niewolnikw) mwio si, e ludzie biali wyprzedzaj Afrykanw pod wzgldem waciwoci mzgu oraz e Pigmej bardziej przypomina map, dlatego zaklasyfikowano go jako zwierz ogniwo czce map z czowiekiem. Synny francuski zoolog i paleontolog Georges Cuvier (1769-1832) podzieli ludzko na trzy rasy, a o rasie negroidalnej, ktr charakteryzowa jako zblion do szczepu map, z powodu wysunitej szczki i grubych warg, napisa tak: Grupy nalece do tej rasy pozostan na zawsze w stanie cakowitego barbarzystwa (za Lindqvist 2009: 137). Okoo 1700 roku, zaczy si pojawia w nauce pierwsze opinie, e by moe yy kiedy na wiecie gatunki, ktre cakiem znikny z powierzchni ziemi. Teorie te spotykay si jednak z wielkim sceptycyzmem spowodowanym strachem. Kolejne niedowierzanie przynis pogld, ktry pojawi si u schyku XVIII w., e niektre z tych wymarych gatunkw nie zaginy, ani te nie giny na przestrzeni wiekw, ale zostay unicestwione masowo w krtkim czasie, m.in. przez powodzie, susze i brak ywnoci (tzw. teoria katastrof), a na opuszczone przez nie tereny wchodziy gatunki lepiej przystosowane do ycia w danym klimacie. Zatem przyczyn wymierania by brak elastycznoci i zdolnoci dostosowywania si do niekorzystnych zmian. Wtedy jeszcze nie mwiono otwarcie, e gatunki mog si rozwija. Natomiast ju w XVIII w. dyskutowano moliwo dziedziczenia pewnych cech nabytych (o czym mwi ju Hipokrates, a co dopiero w XX wieku udao si z ca pewnoci i ostatecznie obali), ktra w konsekwencji moe prowadzi do zmiennoci gatunkw. Jednak bya to idea tabu, herezja, ze wzgldu na chrzecijask wiar w to, e Bg stworzy czowieka na swj obraz i podobiestwo, jake wic miaby on si zmienia? Francuski matematyk, fizyk i astronom Pierre-Louis Moreau de Maupertuis (1698-1759) rozwaa przypadek murzyna-albinosa i sformuowa hipotez, e poniewa ich dzieci rodz si zazwyczaj czarne, a dzieci dwojga biaych nie rodz si nigdy czarne, oznacza to, e kolor biay musia by kolorem pierwszych ludzi (Maupertuis wierzy, e ludzko wywodzi si od jednej pary), kolor czarny za pojawi si w wyniku bdu czstek formujcych embrion, po czym zdoa si rozpowszechni czasu do czasu wanie u Murzynw-albinosw.
Strona

w niektrych spoecznociach. Kolor biay nie zanik u nich cakowicie i uaktywnia si od

Prekursorem ewolucji by hrabia de Buffon (Georges-Louis Leclerc, 1707-1788), ktry zakada, e kady gatunek ma swoj prototypow par, od ktrej si wywodzi, stworzon oddzielnie i niezalenie od innych par. Jej potomkowie, ktrzy odziedziczyli form od niej, mogli si zmienia lub udoskonala przekazujc swoj form poprzez mnoenie si. Dowodzi, e Bg umieci kad par w najbardziej jej odpowiadajcym klimatycznie miejscu na ziemi i w ten sposb gatunki rozprzestrzeniy si, ale niektre trafiy do nieodpowiedniej dla nich strefy klimatycznej i zdegeneroway si. Rozwaa te, gdzie znajdowa si raj, w ktrym y Adam i Ewa i umieci go miedzy 40 a 50 stopniem szerokoci geograficznej pnocnej, czyli tam, gdzie znajduje si Francja, gdzie klimat jest idealnie dostosowany do potrzeb czowieka. Tylko tam yli ludzie niezdegenerowani, podobni do prototypu ludzkiego gatunku. Najbardziej zdegenerowani byli m.in. Pigmeje w Afryce (skarlali, czarni). Wtedy jeszcze nie wiedziano, e czowiek, wrcz odwrotnie, wywodzi si z Afryki i by bez wtpienia czarny, zanim wyksztaci bia pigmentacj skry. Buffon mwi rwnie, e to cywilizacja europejska w procesie swej ekspansji wypieraa inne ludy i zwierzta, zmuszajc je do osiedlenia si w gorszych strefach klimatycznych. To on jako pierwszy (cho za Linneuszem) podzieli ludzi na 6 kategorii, w zwizku z tym okrela si go czasem jako pierwszego naukowego rasist. Uczniem Buffona by Lamarck (Jean-Baptiste Pierre Antoine de Monet, Chevalier de Lamarck 1744-1829), francuski meteorolog i botanik, ktry wymyli termin biologia, jako nauk o organizmach ywych. To on jako pierwszy powiedzia, e przodkiem czowieka bya mapa (wniosek ten przej potem od niego Darwin). Nie istniay wedug niego adne naturalne, biologicznie zdeterminowane hierarchiczne rnice miedzy ludmi. Twierdzi, e istniejca nierwno, ktra dc do postpu ustawia ludzi na skali stopnia inteligencji, jest skutkiem cywilizacji i zalena jest od statusu spoecznego, a zatem od tego, co jednostka posiada. Nie ma takich nierwnoci w wiecie zwierzt. Cika praca, wykonywana przez wielkie masy ludzkie na rzecz osobnikw uprzywilejowanych z powodu posiadania dbr i dostpu do wadzy ogranicza moliwo rozwoju myli tych pierwszych. Rozwj inteligencji dotyczy zatem tylko tych na grze drabiny spoecznej, inteligencja czowieka z nizin nie rozwija si w ten sam sposb, nie ma takich samych szans. Czowiek zmienia si potrzeb, do jakich czowiek musi si przystosowa, inaczej ginie. Takim nowym
Strona

pod wpywem zmiany rodowiska, ktra powoduje zanik starych i wytworzenie si nowych

rodowiskiem jest m.in. cywilizacja. Czowiek cywilizowany wyksztaca potrzeby, ktrych nie odczuwa czowiek dziki. Jego wczesna teoria ewolucji nazywana jest lamarkizmem. Lamarck nie by jednak popularnym w swoich czasach mylicielem, moe dlatego, e jako agnostyk nie ba si pomin czynnika boskiego w rozwoju i zrnicowaniu gatunkw. Wtedy preferowano raczej teorie czowieka biaego, jako wybranego przez Boga. W 1799 r. brytyjski lekarz Charles White opublikowa swj wywd dowodzcy, ze Europejczyk stoi ponad innymi rasami: Kto poza Europejczykiem charakteryzuje si tak szlachetnie sklepion gow, w ktrej zmieci si moe a tyle substancji mzgowej? Kto pochwali si moe podunym ksztatem twarzy, wydatnym nosem i opywow, wystajc brod? Kto w kocu posiada a tak zrnicowane rysy o doskonaej ekspresji te rumiane policzki i koralowe usta? (za Lindqvist 2009: 88). Na rozwj naukowego rasizmu w Stanach Zjednoczonych mia wpyw Artur de Gobineau (1816-1882), francuski dyplomata, pisarz i filozof, uchodzcy za twrc doktryny rasizmu, ktry w po. XIX w. wyda swoj synn ksik Szkice o nierwnoci ras ludzkich, w ktrej zauwaa, e cechom fizycznym kadej rasy towarzysz pewne cechy charakteru. Ras bia - aryjsk (niebieskie oczy, wosy blond, wysoki wzrost), charakteryzowaa maa zmysowo, racjonalizm, wysoki stopie inteligencji, energia, talent organizowania wiata zarwno wewntrznego jak i zewntrznego, mstwo i wojowniczo, podczas kiedy rasa czarna bya kobieca, uczuciowa, pobudliwa, zmysowa, niezdolna do organizowania wasnego ycia ani wiata zewntrznego, obdarzona sab wol, du fantazj i wybitnymi uzdolnieniami artystycznymi [Peck 2007: 20]. Rasa ta, stojca pomidzy tymi dwiema, to ludzie redniego wzrostu, o ciemnych wosach i oczach, wytrwali i praktyczni, pozbawieni skonnoci do fantazji, oznaczajcy si rednim poziomem inteligencji. W 1866 r. Frederick Farrar wygosi w Londyskim Towarzystwie Etnologicznym referat, w ktrym dokona uszeregowania ras na ucywilizowane (aryjska i semicka), czciowo ucywilizowane (Chiczycy zahamowani w rozwoju) i rasy dzikie, ktre zawsze yy w niewiedzy i ndzy. Do tej ostatniej kategorii zaliczy Indian i Murzynw.

angielski filozof i socjolog, jeden z twrcw teorii ewolucjonizmu, ktry uwaa, e prawo

Strona

Teori rozwoju gosi dopiero m.in. Herbert Spencer (1820-1903), XIX-wieczny

ewolucji rzdzi nie tylko w wiecie przyrody ywej, ale jest prawem powszechnym: wyjania ksztatowanie si planet, umysw, spoeczestw. Wedug Spencera ewolucja polega na stopniowym, postpowym rnicowaniu si i przebiega w rozmaitych kierunkach, dopiero walka midzy rnymi jej rezultatami prowadzi do wyselekcjonowania typw najsprawniejszych. Spencer wywodzi ewolucjonistyczn etyk z teorii "walki o byt": dobre jest to, co suy przystosowaniu i rozwojowi. Naley w tym celu wspiera silnych, a nie sabych i upoledzonych przez natur. Twierdzi, e imperializm, wyniszczajc rasy nisze, przyczyni si do rozwoju cywilizacji. Prace Spencera stanowiy inspiracj dla angielskiego przyrodnika, Charlesa Darwina (1809-1882), twrcy teorii ewolucji. Ten ostatni nie by jednak odkrywc tej teorii, a raczej kim, kto j ostatecznie opisa. Jak wida z powyszego wywodu, ludzko dochodzia do jej odkrycia przez wieki. Co sprawia, e jestemy ludmi? To jedno z gwnych pyta, ktre stawia sobie w swojej pracy badawczej Charles Darwin. Podrowa po wiecie i wnikliwie obserwowa zarwno ludzi jak i zwierzta. W swoim dziele O powstawaniu gatunkw z 1859 r. zawar nastpujce tezy: - na ziemi rodzi si wicej istot ni przyroda jest w stanie wyywi; - w zwizku z tym istoty ywe s skazane na walk midzy sob o ograniczone zasoby ywnoci; - poszczeglne osobniki w ramach jednego gatunku rni si od siebie; - rnice te nie s obojtne w procesie zdobywania poywienia, niektrym atwiej jest zdoby poywienie; - osobniki majce pewne cechy statystycznie maj wiksz szanse na przeycie i spodzenie potomstwa, ni osobniki nie majce tych cech, ktre czciej przegrywaj walk o poywienie i gin w modym wieku, przed spodzeniem potomstwa; - w kadym kolejnym pokoleniu cechy uatwiajce przeycie bd si rozpowszechnia, a utrudniajce zanika; - proces stopniowej akumulacji poytecznych cech prowadzi po upywie pokole do wyksztacenia si zupenie nowych gatunkw, lepiej przystosowanych do zdobywania
Strona

Tak wanie dziaa ewolucja. Darwin nazywa j teori doboru naturalnego i przetrwania

poywienia w danych warunkach naturalnych.

najlepiej przystosowanych. W swoim dziele O pochodzeniu czowieka (1871 r.) Darwin przedstawi proces wytpienia ludnoci pierwotnej jako naturalny element procesu ewolucji. Na pytanie o to, jak rozwija si czowiek od stadium zwierzcia, Darwin odpowiada, e czowiek wspczesny osign wyszo nad innymi gatunkami zwierzt przede wszystkim swoimi skonnociami towarzyskimi, umiejtnoci wsppracy i wzajemnej pomocy. Ale mwi te, e doszo do tego przy uyciu siy. Pierwotne plemiona wyniszczay si nawzajem podobnie jak gatunki zwierzt. Problemem w sformuowaniu penej teorii w okresie przed Darwinem byy tzw. brakujce ogniwa w acuchu ewolucji, czyli brak wyranych form przejciowych miedzy gatunkami. To wanie Darwin doda je do teorii ewolucji twierdzc, e s wypierane tak szybko, i nie zostawiaj ladu. Najbardziej znamiennym byo brakujce ogniwo midzy czowiekiem a map. Darwin wyjani to tak: Luki wystpuj zawsze we wszystkich odcinkach rozwojowych linii zwierzt (). Jednak wszystkie te luki zale jedynie od liczby spokrewnionych form, ktre ju wymary. Wydaje si niemal pewne, e kiedy w przyszoci, zreszt niedalekiej, bo mierzonej stuleciami, cywilizowane rasy ludzkie wytpi rasy dzikie, by zaj ich miejsce na wiecie. () W tym samym czasie mapy czekoksztatne () bez wtpienia zostan rwnie wytpione. Wtedy luka jeszcze si powikszy, poniewa bdzie si rozciga miedzy czowiekiem o wyszym stopniu cywilizacji, przypuszczalnie wyszym ni u przedstawicieli obecnej rasy kaukaskiej, a jak map tak nisko stojc, jak np. pawian, zamiast, jak obecnie, pomidzy Murzynem czy Australijczykiem a gorylem. [Darwin 1959: 155-156]. Ernst Haeckel (1834-1919), niemiecki filozof, biolog i podrnik, darwinista, opracowa w 1868 r. pierwsze kompletne drzewo rodowe wszystkich organizmw, przedstawiajce ewolucyjne zalenoci pomidzy sekwencjami lub gatunkami wszystkich organizmw ywych, podobnie jak pokrewiestwo w rodzie ludzkim obrazuje drzewo genealogiczne. Uwzgldni na nim czowieka, ktrego podzieli na 12 gatunkw, pochodzcych od rnych mapoludw, a wrd tych gatunkw na 36 ras. Najwyszy gatunek nazwa rdziemcami, z ktrymi nie moe si mierzy pod wzgldem duchowym i cielesnym wszystkich ras biaych), baskijska, indogermaska i semicka. Uwaa, e najwaniejsza
Strona

aden inny gatunek, i podzieli ich na 4 rasy: kaukask (od 1795 r. przyjta jako nazwa

z darwinowskich walk o byt musi si rozegra midzy rasami indogermask i semick. Dlaczego? ydzi mieszkali w Europie wymieszani z chrzecijanami, prowadzili zatem z nimi walk o byt w tej samej niszy ekologicznej, a zgodnie z zasad doboru naturalnego tylko jedna rasa moga t walk wygra. Na pocztku XX wieku ewolucjonizm sta si celem licznych atakw, w wyniku ktrych straci sw dominujc pozycj w naukach spoecznych. Chocia opisywany przez ewolucjonizm zasadniczy kierunek rozwoju spoecznoci ludzkich nie zosta podwaony (np. przejcie od pasterstwa do rolnictwa, a nastpnie do przemysu), to jednak zakwestionowano jego powszechno, konieczny charakter oraz zwizane z nim wartociowanie. Zatem po arystotelesowskiej teorii naukowej uzasadniajcej niewolnictwo, a nastpnie po misji biaego czowieka w wydwigniciu ras dzikich do poziomu cywilizowanego (chrystianizacja Indian) powstaa kolejna teoria, do ktrej narodzin przyczyni si Darwin, a ktrej wynikiem bya planowa eksterminacja przez Europejski imperializm caych narodw uznanych za rasowo gorsze. Sprawi, e pewne pogldy pierwotnie powstae w obszarze nauk spoecznych zostay przeniesione na grunt nauk biologicznych. Wpyw na Darwina miao wielu poprzedzajcych go mylicieli spoecznych jego kraju, np. Thomas Hobbes (wojna kadego z kadym), Adam Smith (egoizm i konkurencja wsplny interes w tym przypadku Darwin zaczerpn ide konkurencji Smitha bronicej wsplnego interesu danej rasy), Thomas Malthus (niedostateczna ilo poywienia). To oni wszyscy przyczynili si ostatecznie do stworzenia teorii tzw. darwinizmu spoecznego, czyli pogldu w socjologii i myli spoecznej, wedle ktrego ycie spoeczne opiera si na walce midzy jednostkami, rasami czy narodami w podobny sposb jak ujmuje to teoria ewolucji Darwina. Darwinizm spoeczny by de facto naukowym usprawiedliwieniem rasizmu, wykorzystywanym m.in. przez nazistw. Jednak dzi naley sdzi, e ani Darwin, ani jego poprzednicy nie potrafili przewidzie tragicznych dla historii wiata skutkw goszonych teorii. On sam nie poddawa procesu ewolucji wartociowaniu moralnemu. Cieszy si w wiecie nauki ogromnym autorytetem a jego teoria bya klarowna i prosta, dlatego cieszya si ogromn popularnoci. Rasizm jest zatem wytworem kulturowym wynikym ze spekulacji
Strona

legitymizacja ich dominacji nad pokonanymi ludami Ameryki i Afryki [Popowicz 2009: 28].

przyrodoznawczych, a nie wymysem grupki oportunistw, ktrych celem bya sztuczna

Z ideologii postpu narodzia si eugenika (od greckiego eugenes - dobrze urodzony) pojcie wprowadzone w 1883 r. przez Francisa Galtona (1822-1911), kuzyna Charlesa Darwina, ktre dotyczyo selektywnego rozmnaania si zwierzt (w tym ludzi), w celu ulepszania gatunkw z pokolenia na pokolenie, szczeglnie jeli chodzi o cechy dziedziczone. Galton twierdzi, e inteligencja i cechy fizyczne s dziedziczne, co udowadnia w swoich badaniach biometrycznych jego przyjaciel, matematyk Karl Pearson, i postulowa posiadanie wikszej liczby dzieci przez inteligencj oraz zapobieenie rozmnaania si ludzi upoledzonych. Darwin nie wiedzia jeszcze, e nie istnieje dziedziczenie cech nabytych (myla, e cechy obojga rodzicw uredniaj si w potomku), podejrzewa to ju Galton i cho domniemywa, e nie jest pewne dziedziczenie inteligencji po rodzicach, cho jest moliwe, wci upiera si przy swoich postulatach o zapobieganiu degeneracji rasy (co byo jednoznaczne ze stwierdzeniem, e rasy nie s rwne). Wedug zwolennikw eugeniki, zanik naturalnej selekcji odpowiedzialnej za wymieranie sabszych, udaremnianej przez cywilizacj, ktrej celem jest pomoc osobnikom upoledzonym, moe prowadzi do wzrostu liczby osobnikw, ktrzy w normalnych warunkach zostaliby wyeliminowani przez naturalne procesy selekcyjne. Proponowali oni zatem promowanie dziaa, majcych na celu odtworzenie mechanizmw doboru naturalnego w warunkach spoecznych. A poniewa to byo niemoliwe zastpienie doboru naturalnego doborem sztucznym. Ta podstawowa zasada inspirowaa liczne filozofie, teorie naukowe i pseudonaukowe oraz praktyk spoeczn. I cho wielu zwolennikw eugeniki miao wiadomo utopijnoci tej idei w wietle nowych odkry i stworzenia genetyki (ktra mwia, e dziedziczenie cech nabytych jest niemoliwe; e istniej geny recesywne i dominujce, a mutacji genetycznych nie mona kontrolowa DNA odkryto dopiero w 1953 r.), uwaali, e pozostawaa jedyn nadziej rodzaju ludzkiego. Eugenika tzw. negatywna zamierzaa progresywnie wyeliminowa ze spoeczestwa jednostki gorsze pod wzgldem fizycznym i intelektualnym (praktykowano zakazy maestw, rozbijanie maestw, sterylizacj, zmuszanie do aborcji, eutanazj niepodanych jednostek, a potem caych grup w procesie planowanego i zorganizowanego ludobjstwa). Uwaano, wbrew odkryciom naukowym, e np. grulica jest dziedziczna, psychiczne, a take pewne zachowania przestpcze i zbrodnicze (std pniejsze
Strona

podobnie jak zaburzenia wzroku, suchu, deformacje ciaa, dewiacje seksualne i choroby

sterylizowanie kryminalistw), jak rwnie nomadyzm, rozumiany jako skonno do podrowania (std eksterminacja Cyganw przez nazistw). Wykluczeniu podlegay te osoby yjce w ubstwie powszechnie uwaano, e wynika ono z niezaradnoci yciowej oraz niskiego poziomu intelektualnego i stanowi defekt rozwojowy przekazywany z pokolenia na pokolenie. Eugenika pozytywna miaa za zadanie wspomaga reprodukcj najlepszych jednostek przez cis kontrol zapodnie. Rojenia eugenikw o szybkim udoskonaleniu gatunkw byy naiwne, podobnie jak redukcja liczby osb upoledzonych. Dzi wiemy, e przejcie od formy homo erectus do homo neandertalis zajo ok. 13,500 lat (ok. 540 pokole) natomiast redukcja liczby osb upoledzonych umysowo z 1/100 do 1/1000 zajaby 22 pokolenia czyli 550 lat. Celem eugeniki konsekwentnie pozostawaa hodowla doskonaej rasy ludzkiej, a konkretnie jej najlepszej odmiany rasy nordyckiej, dominujcej w Europie Pnocnej (rasy: anglosaska, germaska, skandynawska). Dlatego te eugenika najsilniej objawiaa si wanie w tych krajach. W 1905 r. w Niemczech powstao Towarzystwo Higieny Rasy. W nastpnych latach podobne stowarzyszenia powstaway w rnych krajach Europy, m.in. we Francji i ogarnitej I wojn w. Polsce. Stowarzyszenia te walczyy o wprowadzenie ustawodawstwa eugenicznego w swoich krajach. W Anglii jego prezesem by Leonard Darwin, syn Charlesa. Praktyki spoeczne oparte na eugenice stosowane byy ju od pocztku XX w. m.in. w Stanach Zjednoczonych, gdzie istniao prawo maeskie, ktre zabraniao oenku epileptykom oraz ograniczonym i niedorozwinitym umysowo. Do 1950 r. prawo takie przyjy 33 stany. Do lat 60. dokonano ok. 60 tys. sterylizacji, wikszo z nich w Kalifornii. Szwecja bya jednym z pierwszych krajw na wiecie, w ktrym powsta w 1922 r. instytut powicony higienie rasowej. Program eugeniczny by tam prowadzony przez ponad 40 lat. W latach 1936-1976 przymusowo wysterylizowano 63 tys. osb "nieprzydatnych" lub "niedostosowanych spoecznie". Prawo eugeniczne stosowano take w Szwajcarii, Norwegii, Finlandii i Danii. Nigdy nie wprowadzono go jednak w Anglii.

Strona

10

Uprzedzenia wobec obcych istniay zawsze i wszdzie. Jednak tylko w Europie znaleziono dla nich naukowe uzasadnienie. Rasizm narodzi si zatem w Europie i by szczeglnie umocowany w Anglii - najbardziej cywilizacyjnie rozwinitym kraju w XIX wieku, powanie traktujcym nauk. Teoria Darwina bya postpowa i wszyscy inteligentni ludzie j przyjli, poza fanatykami religijnymi. Niemal powszechnie uwaano, e wszystkie rasy s nisze ni biaa, a wrd biaych wszystkie s nisze ni anglosaska. W XVIII i XIX w. wci jeszcze lansowano biae marmurowe posgi greckie i rzymskie jako idea pikna i fizycznej doskonaoci. Ten pogld przyjo wielu Amerykanw tamtych czasw twierdzc, e rasa czarna jest mniej urodziwa i podrzdna intelektualnie. Zabicie czarnego nie byo zatem w XIX w. niczym zym. Ewolucjonizm jako system wiedzy by cile zwizany ze strukturami wadzy. Rasizm sta si istotnym elementem anglosaskiej ideologii imperialnej. By obecny w retoryce administracji kolonialnej, polityce mocarstw i w opinii publicznej. Uzasadnia "zachodni misj cywilizacyjn" i legitymizowa kolonialne panowanie. Wikszo biaych w tamtym czasie w Australii, Stanach Zjednoczonych, Ameryce Poudniowej, Azji i Afryce wierzya gboko, e eksterminowane ludy stanowi nisz ras, ktra tak czy owak jest skazana na zagad, przecie udowodnia to ju nauka. W wietle teorii Darwina tpienie ludnoci tubylczej nie wydawao si ju zbrodni, ale nieuniknionym efektem ubocznym postpu - ewolucji gatunku ludzkiego. A imperializm jest biologicznie koniecznym procesem, ktry zgodnie z prawami natury prowadzi do nieuniknionej zagady ras niszych. Europejczycy - w trakcie swej ekspansji kolonialnej ostatnich 500 lat, czyli od XVI wieku, kiedy zyskali przewag nad innymi cywilizacjami dziki sztuce budowania okrtw, pozwalajcych przekracza oceany i przenoszcych dziaa zabijajce z duej odlegoci, zanim atakujcych dosiga bro przeciwnika wnieli najbardziej zowrogi wkad do historii ludobjstwa. Wszystkie ludobjstwa w dziejach stanowi unikatowe wydarzenia, nie s kopiami jedne drugich, jednak mechanizmy we wszystkich krgach cywilizacyjnych s tu porwnywalne. Brytyjczycy w swojej ekspansji usprawiedliwiali si wystpowaniem tego doprowadzia do wyginicia Indian Ameryki aciskiej i Poudniowej, swoj wasn ekspansje traktujc jako niekwestionowane prawo. Potpiali take podboje Francuzw i procederu na dugo przed nimi. Oskarali Hiszpanw o okruciestwo i krwioerczo, ktra

Strona

11

Rosjan. Francuzi, Rosjanie i Brytyjczycy uwaali zgodnie, e ekspansja niemiecka byaby ju w najwyszym stopniu niemoralna. Niemcy oskarali o okruciestwo Anglikw.

Przykady biaych dziaa rasistowskich na wiecie Ameryka Poudniowa i Pnocna W momencie przybycia Kolumba do Ameryki w 1492 r. kontynent zamieszkiwaa prawdopodobnie taka sama populacja jak kontynent europejski, czyli ponad 70 mln ludzi. W cigu kolejnych 300 lat liczba ludnoci w Europie wzrosa o 400-500% a w Ameryce aciskiej i Poudniowej spada o 95%, gwnie w wyniku chorb przywleczonych z Europy, zniszczenia przez Europejczykw struktur spoecznych Indian oraz obowizku pracy ponad siy. Hiszpanie postrzegali obcego mniej przez pryzmat koloru skry, bardziej poprzez jego niewierno. To konsekwencja wojen religijnych, ktre muzumanie prowadzili na Pwyspie Iberyjskim z muzumanami. Indianin amerykaski by widziany jako prymitywny, o dziecinnym rozumie, istota nisza od Europejczyka. Eksploatowano go zatem i wykorzystywano bez jakichkolwiek ogranicze. W odrnieniu od muzumanina, ktry odrzuca Chrystusa wiadomie, Indianin nigdy o nim nie sysza. Czy to moliwe, e Chrystus pomin t ras celowo? Czy umar na krzyu rwnie za grzechy czerwonoskrego, czy przekl go? Hiszpanie wyznawali pogld na chrzecijask czysto krwi (niezbrukan przez grzesznych niewiernych), ktr posiedli ci, co nie mieli wrd przodkw nawet adnych konwertytw (np. muzumanw lub ydw, ktrzy przeszli na chrzecijastwo). W tej sytuacji Indianin nie mg by stawiany na rwni nawet z konwertyt. Hiszpanie czystej krwi panicznie bali si zbrukania przez krew indiask. Oczywicie nie udao si unikn zwizkw biaych mczyzn z Indiankami, dlatego przynajmniej zwracano uwag, aby kobieta hiszpaska nie urodzia dziecka Indianina. Wg Arystotelesa bowiem dusz dziecku z kobieta czarnoskr miao dziedziczy chrzecijask dusz po ojcu (w XIX wieku zabijano kobiety powyej 20 roku ycia, zakadajc, e Indianie zbyt szybko si mno; na zabicie przekazywa mczyzna, kobieta jedynie ciao. Zatem dziecko Hiszpana z Indiank czy

Strona

12

Indianina po to, aby zdoby jego ziemi, mona byo wzi poyczk od rzdu). W wyniku sporw religijnych w 1537 r. papie Pawe III uzna Indian za zdolnych do nawrcenia i naoy ekskomunik na wszystkich, ktrzy brali ich w niewol. Niedugo pniej oficjalnie zniesiono hiszpaskie niewolnictwo. Jednak paradoksalnie nie obejmowao ono osb czarnoskrych, a jedynie Indian. Czarny by w hierarchii hiszpaskiej gorszy od Indianina. Sowo mulat, czyli dziecko biaego i czarnego rodzica, ktre pochodzi od mua, ma w j. hiszpaskim pejoratywny wydwik, w odrnieniu od metysa, potomka biaego i Indianina, ktre nie ma takiego adunku emocjonalnego. Zniesienie niewolnictwa Indian spotgowao popyt na niewolnikw czarnych, czyli darmow si robocz. Murzyni znacznie lepiej ni Indianie znosili prace na plantacjach, poniewa byli bardziej odporni na szerzce si choroby tropikalne i te przywleczone przez biaych, podczas gdy Indianie szybko umierali. To o czarnych wanie Arystoteles pisa jako o tych, ktrzy s naturalnie stworzeni do niewolnictwa. Co prawda, to Portugalczycy rozpoczli proceder wykradania mieszkacw Afryki w celu zniewolenia ich, ale nie wymylili go. Istnia on od dawna w Afryce, gdzie ludmi handlowali zarwno czarni jak i Arabowie, ci ostatni czsto na dodatek kastrowali swoich niewolnikw. Zmiana, ktra przynieli Portugalczycy to przerzucanie ich przez ocean. Od Portugalczykw zwyczaj brania niewolnikw przejli Hiszpanie, a nastpnie inni Europejczycy. Handel afrykaskimi niewolnikami, od XVI w., w ktrym Europejczycy wysugiwali si Arabami, doprowadzi do eksodusu 15 mln czarnoskrych z Afryki do obu Ameryk i Europy. Zniesiono go oficjalnie dopiero na Kongresie Wiedeskim w 1815 r., cho wiadomo, e praktycznie istnia on nadal, o czym wiadczy moe kilkanacie pniejszych aktw midzynarodowych o jego zniesieniu i potpieniu. Kade pastwo uchwalao rwnie wasne dekrety o zniesieniu handlu niewolnikami i niewolnictwa, Wielka Brytania zrobia to w 1833 r., Francja w 1848 r., Holandia w 1856 r., a Portugalia i Hiszpania dopiero w 1873 roku.

Strona

13

W momencie przybycia biaych w XVII w., rdzennych mieszkacw Ameryki Pnocnej oblicza si na ok. 5 mln. Na pocztku XIX w. pozostao ich ok. p mln. Ten proceder Anglicy uzasadniali ju naukowo prawami natury, czyli zwalczaniem sabszej rasy. Przecie wszystkie gatunki w przyrodzie tak robi. To, e w kontakcie z biaymi Indianie umierali, tumaczono ich przynalenoci do niszej rasy. Amerykaski mit etniczny stanowi pewien rodzaj darwinizmu spoecznego, ktry wyraa si w przekonaniu, e te najsilniejsze grupy etniczne/rasowe i ich kultury, ktre charakteryzuj si umiejtnoci przystosowania si do zmieniajcych si warunkw, zajy czoowe miejsce w ksztatujcym si od XVII wieku spoeczestwie amerykaskim. Np. wyszy poziom wyksztacenia prowadzi do zajmowania lepszych finansowo i prestiowych pozycji zawodowych i spoecznych. Indianie zostali zatem naturalnie zmarginalizowani, problem wci stanowia rzesza czarnych niewolnikw. W Ameryce Pnocnej sytuacja spoeczno-ekonomiczna bya zatem inna ni w Europie. Naleao znale uzasadnienie dla potrzeby istnienia panujcego w kraju porzdku ekonomicznego i moralnego. Rozpowszechnione byy pseudo-naukowe pogldy, jakoby czarni i biali stanowili dwa rne gatunki, ze wskazaniem na wyszo rasy biaej. W Stanach Zjednoczonych autorytetem w sprawach rasy by Johann Friedrich Blumenbach (1752-1840), niemiecki profesor medycyny, fizjologii i antropologii na uniwersytecie w Getyndze. To on wprowadzi po raz pierwszy do obiegu termin rasa kaukaska na okrelenie ludzi biaych.
Strona

14

Uzna, e mona wyodrbni pi podstawowych ras ludzkich: kaukask (bia), mongolsk, malajsk (brzow), czarn oraz czerwon amerykaskich Indian. Termin rasa kaukaska jest wci powszechnie uywany w literaturze i jzyku amerykaskim na okrelenie ludzi biaych. Po zniesieniu niewolnictwa w USA (od 1787 r., ostatecznie w 1863 r.) zmienia si sytuacja spoeczno-ekonomiczna. Na Pnocy nastpowaa imigracja czarnej ludnoci do miast w poszukiwaniu pracy, tworzc konkurencj dla niewykwalifikowanej biaej siy roboczej. Ssiedztwo czarnych rodowisk zaczo stanowi dla biaych obywateli problem, nawet dla zwolennikw wolnoci i rwnoci. Poprawki do konstytucji z II po. XIX wieku gwarantoway wszystkim rwne prawa obywatelskie i wyborcze. W 1875 r. wprowadzono akt prawny, ktry gwarantowa czarnym Amerykanom wszystkie przywileje i prawa obywatelskie w miejscach publicznych na rwni z biaymi obywatelami. Zniesienie niewolnictwa nie przynioso jednak rwnouprawnienia ani w sensie ekonomicznym, ani spoecznym, ale doprowadzio do segregacji i dyskryminacji rasowej, gdzie czarni, spychani na podrzdne pozycje spoeczne, nie mieli podobnych moliwoci jak biali. Ju w 1883 r. wspomniany wyej akt z 1875 r. zosta uznany za niezgodny z konstytucj, co otwierao drog do praw segregacyjnych. De facto pierwsze ustawy segregacyjne wprowadzono w stanie Tennessee ju w 1875 r. i bardzo szybko wprowadzano je w kolejnych stanach czarnego Poudnia, a dotyczyy one zwaszcza nauki w szkoach i korzystania z publicznych rodkw transportu. System prawny sankcjonujcy segregacj rasow nazywany by Jim Crow Laws od synnej karykatury z amerykaskich wodewilw. By on synonimem segregacji rasowej wyraanej tabliczkami White only (dla biaych), Colored (kolorowi). Jednym z bolesnych wyrazw segregacji byy lincze czarnej ludnoci, samosdy wymierzane przez biaych na podstawie plotek, posdze, bez dowodw i procesw. Policja

Strona

15

takich

wypadkach

nie

interweniowaa,

sprawcy

pozostawali

bezkarni.

W amerykaskiej spoecznoci pochodzenia afrykaskiego koncepcje nierwnoci ludzi rnego pochodzenia rozbudzay kompleks niszoci. Ubstwo i brak szans na poprawienie sytuacji spoeczno-politycznej powodoway bunt. Biay rasizm by akceptowany przez biaych i tolerowany przez czarnych do poowy XX wieku. Wtedy rozpocz si proces desegregacji, a za jej pocztek uznaje si synny incydent, kiedy to czarna kobieta odmwia miejsca siedzcego biaemu mczynie, za co zostaa przemoc usunita z autobusu. Zapocztkowaa w ten sposb bojkot wszystkich rodkw transportu publicznego na poudniu, co doprowadzio do zwycistwa protestujcych i zakoczenia segregacji rasowej. W poowie lat 60-tych powsta Civil Rights Movement, czyli Ruch na Rzecz Praw Obywatelskich, ktry doprowadzi do zastpienia polityki segregacji polityk integracji spoecznej. Ogromn rol w ruchu odegrali czarni duchowni, z dr Martinem Lutherem Kingiem na czele, ktry zgin zamordowany za swoje pogldy. Walka o prawa czarnych wywoaa ogromn fal przemocy ze strony przeciwnikw desegregacji. Po zniesieniu segregacji rasowej, nowym wyrnikiem stawa si w USA status spoeczny i ekonomiczny. Jednak tradycja podziaw rasowych okazaa si tak silna, e kategorie rasowe wci pojawiaj si na kadym kroku, stanowic jeden z podstawowych wyrnikw grup w spoeczestwie, w szkoach, informacjach personalnych, rodkach masowego przekazu, ankietach, podaniach o prac, statystykach, itd. Mieszkacy Stanw Zjednoczonych podzieleni s na pi kategorii, w ktrych musz si sami odnale:
Strona

16

White/Caucasian (biaa), Black (czarna), Native American (Indianin), Asian (azjatycka), Hispanic (osoba mwica po hiszpasku, pochodzca z krajw Ameryki aciskiej). W tej sytuacji osoba nawet z niewielk domieszk krwi czarnej, nalee bdzie do kategorii Black. Wci zakada si, e nawet kropla czarnej krwi czyni dan osob czarn. Ten sposb mylenia objawi si wyranie podczas kampanii prezydenckiej w 2008 r., w ktrej startowa Barack Obama. Amerykanie wci postrzegaj nierwno ras w sposobie rozumowania, i biaa kobieta moe urodzi czarne dziecko, ale czarna nie moe urodzi biaego. Osobowo afroamerykaska ksztatowaa si w niekorzystnych, wrcz

patologicznych warunkach, zarwno w sensie spoecznym, jak i psychologicznym. Zanianie poczucia wartoci ludzi, poniewa urodzili si czarni, prowadzio w konsekwencji do zatracania identyfikacji kulturowej, poprzez siln potrzeb adaptacji do spoeczestwa biaego, co wywoywao w nich uczucie zagubienia i frustracji. Takie jednostki usilnie starajce si przejmowa wzorce, sposoby zachowania, mylenia i wartociowania biaego wpaday w co, co Bob Marley nazywa psychicznym niewolnictwem, zniewoleniem umysu. Koncepcje eugeniczne gboko wpyny na amerykaskie rozumienie rasowego aspektu kwestii spoecznych, stanowic poywk dla biaego rasizmu. W 1900 r. Amerykanin Henry C. Morris w The History of Colonization pisa: () naley rdzenn ludno wytpi lub zmniejszy jej liczb, by z atwoci mc j kontrolowa (za Lindqvist 2010: 40). Przez wiele dziesicioleci XX wieku prawo imigracyjne wcielao w ycie koncepcje eugeniczne. Immigration Act z 1924 r. drastycznie ogranicza napyw niepodanych emigrantw z Europy poudniowej i wschodniej, szczeglnie Wochw, Polakw i ydw, preferujc przedstawicieli nordyckiej rasy z Europy Pnocnej. Rasa sowiaska oraz rdziemnomorska widziane byy jako wykazujce cechy niepodane, czyli niski poziom inteligencji, niezaradno yciow prowadzc do ubstwa oraz skonnoci kryminalne. Na licie narodw wykazujcych cechy skrajnie negatywne, po Indianach, czarnych i mieszacach, obok biednej biaej ludnoci amerykaskiego Poudnia, znaleli si polscy i rosyjscy ydzi oraz Polacy i Wosi. Postrzegano ich jako biednych, a bieda miaa wskazywa na ograniczenia umysowe. Ograniczenia imigracyjne trway a do 1965 roku.
Strona

17

Eugenik poczono z rasizmem w USA m.in. z powodu strachu przed mulatyzacj czy metysaem, a szerzej przemieszaniem ras w ogle. Uwaano, e ma ono rwnie degenerujcy wpyw na gatunek, co choroby dziedziczne. W USA przeprowadzano testy na inteligencj, majce udowodni niszy jej iloraz u niektrych grup etnicznych. Pytania w testach odzwierciedlay jednak wycznie podstawowe standardy kulturalne biaego spoeczestwa amerykaskiego, np. pytanie o aktorw czy postacie z reklam, z zaoenia wic nie mogy one oddawa inteligencji nie-biaych osb. Na podstawie wynikw uznano, e czarni osigaj poziom nawet o 60% niszy od biaych.

Australia Termin terra nullius, z ac. ziemia, kraina niczyja (w kadym razie nie naleca do nikogo, z kim trzeba by si liczy) pierwotnie oznacza terytorium, ktre nie wchodzio w skad cesarstwa rzymskiego. W redniowieczu tak okrelao si tereny nie nalece do adnego z wadcw chrzecijaskich. Nastpnie nazwa ta utara si na okrelenie terytorium, do ktrego nie roci sobie prawa aden europejski kraj, czyli naley ono do tego, ktry zajmie je jako pierwszy. W XIX wieku terra nullius by wic terminem prawnym, ktry suy jako usprawiedliwienie dla wielkich podbojw europejskich, uywanym zwaszcza w przypadku obrony brytyjskiego ludobjstwa Aborygenw w Australii. Kiedy europejczycy zaczli kolonizowa Australi uwaali, e na tych terenach yje nisza rasa (z ang. aborigine tubylec, autochton), ktra zgodnie ze znanymi im prawami natury, jest skazana na wymarcie z rk rasy wyszej. Wschodnia cz dzisiejszej Australii zostaa oficjalnie posiadoci brytyjsk w 1788 r., kiedy zaoono tu koloni karn pod nazw Nowa Poudniowa Walia. Kontynent szybko zaludnia si przybyszami z Anglii oraz winiami, ktrzy po odbyciu kary osiedlali si tu. Wszdzie, gdzie osiedlali si Europejczycy na kontynencie australijskim liczba Aborygenw, czyli rdzennych mieszkacw Australii spadaa, a tereny dotychczas przez ni zajmowane pustoszay. Populacja tubylcza liczca wtedy ok., 350 tys. ludzi i mwica ok. 250 jzykami bya systematycznie eksterminowana. Giny cae grupy, ktre byy albo zabijane przez biaych, jeli nie chciay odda ziemi po dobroci, albo zabiy ich choroby przywleczone przez
Strona

18

biaych, a take alkohol. Rdzenn ludno wykorzystywano do niewolniczej pracy w kopalniach zota i przy wydobywaniu opali, a modych chopcw wykradano rodzinom, aby nurkowali w oceanie w poszukiwaniu pere. Wielu zgino. Do dzi przetrwao tylko ok. 70 grup jzykowych. Oto jeden z wczesno XX-wiecznych opisw Aborygena: Jego pochodzenie i historia gin w mrokach przeszoci. Nie posiada on adnych pisanych rde i zna niewiele ustnych przekazw. Z wygldu jest nagim owosionym dzikusem, a jego twarz ma niekiedy wyranie ydowskie rysy. O ile wiadomo, nigdy si nie myje. Nie posiada na wasno ziemi, prcz tej, ktrej lady nosi na wasnym ciele, nie czynic przy tym wikszych stara, aby to ukry. Nie wie, co to religia. Nie ma adnych tradycji, mimo to pielgnuje () pewne odstrczajce praktyki i obrzdy, ktre przej od swoich przodkw, nie zdajc sobie sprawy z ich rda i przeznaczenia. Dziki nieustajcym wysikom misjonarzy i hodowcw byda udaje si go stopniowo wycywilizowa z powierzchni ziemi. Za sto lat jedynym dowodem na to, e kiedykolwiek istnia, bd pojedyncze okruchy krzemienia, ktry poddawa prymitywnej obrbce. (za Lindqvist 2010: 41). I inny opis szwedzkiego zoologa (sic!), z 1915 r.: Nos ma szeroki, paski, ohydnie brzydki, szerokie nozdrza, nasad nosa jakby wgniecion do rodka. Oczy osadzone gboko, nabiege krwi. Wzrok bdny i przebiegy (za Lindqvist 2010: 92). Pierwszy opis wskazuje na brak gbszej obserwacji ycia Aborygenw oraz zainteresowania zgbianiem ich tradycji. Kiedy pierwsi biali zobaczyli aborygeskie malowida naskalne, przypisali ich autorstwo jakiemu innemu ludowi, bliej spokrewnionemu z ludmi biaymi. Nie rozumiejc ich symboliki, uznali je jednak za prymitywne. Biali nie potrafili rwnie dostrzec, czym na pustyni ywi si Aborygeni, zakadali wic, e musza by ludoercami. Odbierajc ziemie Aborygenom biay czowiek nie mia pojcia, jak istotn rol wite miejsca odgrywaj w ich mitologii, zniszczy zatem podstawy kultury nadajce sens yciu kadej spoecznoci. Na dodatek osieroci tysice, zabierajc im dzieci, wykazujc si absolutna ignorancj w kwestii skomplikowanego rdzennego systemu pokrewiestwa oraz zasad wychowania w rodzinie. Dziea dopeniay misje chrzecijaskie. Celem wysikw misjonarzy byo wykorzenienie tradycyjnej kultury, ktra w ich oczach bya pogaska i pena zabobonw. Chronili chopcw przed okropnociami obrzezania i innych barbarzyskich praktyk. Chronili dziewczta przed
Strona

19

tradycyjnymi maestwami poligamicznymi i zachcali do chrzecijaskich maestw z modymi chopcami, ktrych sami wybior. Modzi ludzie i dziewczta tracili w ten sposb wizi z rodzinami, ktre potpiay te obce praktyki. Jednym sowem, jeli Aborygen nie zosta zabity przez biaego, i tak odebrano mu wszystko, co trzymao go przy yciu.

W 1901 r. sze kolonii osadniczych, ktre do tego czasu powstay w Australii, zostao formalnie poczonych na zasadzie federacji i stworzono Zwizek Australijski (do dzi oficjalna nazwa Australii), czciowo suwerenny, podany koronie brytyjskiej. Natychmiast wprowadzono akt, ktry mia ograniczy imigracj spoza Europy i stworzy tu pastwo biae. Nie mwiono otwarcie jakiej rasy lub religii miaby by imigrant, ale dla kadego z nich przewidziany by sprawdzian pisemny, podczas ktrego pod dyktando urzdnika naleao napisa 50 sw w jakimkolwiek jzyku europejskim. Akt by w mocy a do 1958 roku. Od tamtej pory wci bardzo restrykcyjnie traktuje si tu imigrantw, zwaszcza z Azji, internujc ich, jeli nie maj wanej wizy, przetrzymujc miesicami w wiezieniu, a ostatecznie wydalajc znaczn wikszo z nich. Biali mczyni, ktrzy na pocztku w wikszoci byli karnie zesani z Anglii, nie mieli przy sobie biaych kobiet, dlatego porywali i gwacili kobiety aborygeskie, co byo jednym z powodw nieustannych zatargw z czarnymi. Gwat na czarnej kobiecie nie by jednak przestpstwem. Ale jasnoskre dzieci (nazywane kremowe), ktre si z takich zblie rodziy, byy odbierane matkom przez policj, poniewa uwaano, e znajduj si intelektualnie na wyszym poziomie i nie mog przebywa z czarnymi. Ponadto uwaano, e Aborygeni nie potrafi wychowywa dzieci (krytykowano m.in. brak zwyczaju bicia dzieci i wychowywanie ich w absolutnej wolnoci), a czarne matki i tak szybko zapominaj o swoim
Strona

20

potomstwie. Ale dzieci te nie mogy te przebywa z biaymi, poniewa ich ojcowie zazwyczaj albo si do nich nie przyznawali, albo ich po prostu nie chcieli. Dlatego tworzono dla dzieci przytuki, gdzie si wychowyway. Proceder ten trwa oficjalnie od 1911 r. do 1957 r., ale rzeczywicie liczba odbieranych dzieci zacza spada dopiero w latach siedemdziesitych, a proceder ten ujawniono dopiero w 1995 roku. Prawdopodobnie odebrano matkom ok. 100 tys. dzieci (Lindqvist 2010: 70). Nazywa si je skradzionymi pokoleniami. W latach 60. XX wieku w Australii wci panowa apartheid. Aborygeni nie mieli wci australijskiego obywatelstwa, nie mogli wchodzi do restauracji dla biaych, nie mogli si z nimi spotyka po zmroku, itd. Starano si wykluczy Aborygenw ze wszystkiego, w czym uczestniczyli biali, nie mwi o ich istnieniu publicznie tak, jakby ich w ogle nie byo. Dopiero w 1967 r. w oglnokrajowym referendum zdecydowano o zmianie konstytucji, ktra zaliczy Aborygenw do ludnoci Australii. Anglicy usprawiedliwiaj si, e nie mona wobec XVII czy XIX-wiecznych biaych ludzi stosowa tych samych kryteriw oceny, co wobec ludzi dzi, poniewa wtedy nie istniao jeszcze pojcie ludobjstwa. Twierdz, e nie zdawali sobie oni wtedy sprawy z tego, co robi i z konsekwencji swoich czynw. Jednak ju w 1837 r. zebraa si specjalna brytyjska komisja parlamentarna, powoana do zbadania sytuacji ludnoci tubylczej w caym imperium oraz m.in. przyczyn wyginicia Tasmaczykw na nieodlegej od Australii wyspie. Ostrzegaa, e znikaj cae plemiona, ktrym bezprawnie odbiera si ziemie, szerzy si barbarzystwo i okruciestwo, a ludno jest dziesitkowana, tej za ocalonej rujnuje si wasny sposb ycia. W 1938 r. powoano do ycia midzynarodow organizacj praw czowieka Aborigines Protection Society (od 1906 r. przeksztacone w Anti-Slavery and Aborigines' Protection Society), ktrej celem byo zahamowanie procesu wyniszczania ludnoci rdzennej. Australia dugo nie chciaa uzna swojej winy w wyniszczeniu kultury Aborygenw i w ich eksterminacji. M.in. nie podpisaa konwencji 107 Midzynarodowej Organizacji Pracy indywidualnej wasnoci ziemi, ktr owa ludno tradycyjnie zamieszkuje (za Lindqvist 2010: 200). z 1957 r., ktrej artyku 2 mwi o uznaniu prawa rdzennych ludw do zbiorowej lub

Strona

21

Dopiero w 1991 r. Australia zapocztkowaa 10-letni program pojednania miedzy biaymi i czarnymi, a premier Paul Keating powiedzia: To my zagarnlimy ziemi. My mordowalimy. My zabieralimy dzieci matkom. Dyskryminowalimy i wykluczalimy (za Lindqvist 2010: 201). W 1992 r. zrezygnowano ze stosowania terminu terra nullius i potwierdzono, e Aborygeni maj prawo do ziemi, na ktrej zawsze mieszkali i mieszkaj obecnie. Jednak ju w 1996 r., kiedy zmienia si ekipa rzdzca, rzd owiadczy: Nie mona wini i oskara obecnie yjcego pokolenia Australijczykw za czyny i bdy popenione w przeszoci (za Lindqvist 2010: 202). Rzd wyda ustaw, ktra mwia, e prawo do ziemi maj de facto ci, ktrzy mieszkaj na danej ziemi nieprzerwanie od niepamitnych czasw. A takich jest niewielu, bo biali przerzucali Aborygenw z miejsca na miejsce, wci przesiedlali, a w poszukiwaniu pracy oni sami cigle migrowali ze wsi do miast. W wikszoci sprawcw mordowania i marginalizowania Aborygenw nie mona ju ukara. W jaki sposb Australia powinna si rozliczy z przeszoci?

Afryka W 1885 r. najwiksze potgi europejskie zebray si w Belinie na konferencji, podczas ktrej podzielono Afryk na stref wpyww poszczeglnych mocarstw. Wielko otrzymanych terytoriw uzaleniono od moliwoci wojskowych danego pastwa . Najwicej otrzymaa Wielka Brytania, nastpnie Francja. Rozpocz si podbj kolonialny Afryki. W 1885 r. Kongo, wielki kraj w dorzeczu rzeki Kongo, nie by przedmiotem podziau pomidzy pastwa europejskie, poniewa po odkryciach podrniczych Henry'ego Mortona Stanleya sta si prywatn wasnoci krla belgijskiego Leopolda II, ktry oficjalnie wspiera wymian handlow z Europ na tym terytorium i sponsorowa infrastruktur. Nieoficjalnie za bogaci si kosztem kongijskich surowcw (gwnie kauczuku) i bogactw naturalnych, wykorzystujc w okrutny sposb rdzennych mieszkacw. Po jego mierci w 1909 r. Kongo przypado Belgii. W 1888 r. szkocki chirurg J.B. Dunlop opatentowa opon rowerow. Niedugo potem znacznie wzrs popyt na kauczuk, z ktrego opony byy wytwarzane i popyt ten rs

Strona

22

w oszaamiajcym tempie wraz z rozwojem rynku samochodowego, generujc dla krla Leopolda II ogromne zyski ze sprzeday tego surowca. W 1891 r. Leopold zastpi niewolnictwo systemem pracy przymusowej. Wyda dekret, ktry mwi, e wszyscy tubylcy s zobowizani do pracy na rzecz pozyskiwania i transportowania kauczuku do punktw skupu. Nikt im jednak za to nie paci, bya to praca niewolnicza. Arabowie na patnych usugach Belgw wykradali rdzenn ludno z ich wiosek, ktr nastpnie zakuwano w kajdany i zmuszano do pracy przy uzyskiwaniu gumy z kauczuku. Wielu z wykradzionych stanowiy mae dzieci w wieku 8-10 lat, w tym rwnie dziewczynki, bardzo surowo karane pejczem za najdrobniejsze przewinienia. Jeden ze szwedzkich oficerw, ktry peni sub na statku krla Leopolda w Kongo twierdzi, e jedynym sposobem na ucywilizowanie i nauczenie posuszestwa dzikich jest pejcz ze skry hipopotama. Bya to powszechna opinia wrd pracownikw kolonii. Dziki nie szanuje ani przyjani, ani mioci, a jedynie si, dlatego nigdy nie naley mu okazywa sympatii. Inny oficer twierdzi, e aby wyedukowa autochtona trzeba w stosunku do niego stosowa przemoc i to nie jest adne przestpstwo (Lindqvist 2009: 32-36). Ludziom, ktrzy zebrali za mao kauczuku w stosunku do narzuconych norm standardowo odcinano do. Innym intratnym biznesem bya sprzeda koci soniowej, do ktrej pozyskiwania rwnie wykorzystywano mieszkacw kolonii. Europejczycy ju od pierwszych kontaktw z mieszkacami Afryki nazywali ich zwierztami, hoot i opisywali jako prymitywnych, nawet bardziej ni zwierzta. Kurtz, gwny bohater synnej powieci Jdro ciemnoci Josepha Conrada z 1899 r., ktrej akcja umiejscowiona jest w Kongo tamtego okresu, koczy swj raport o niesieniu cywilizacji wrd dzikich w Afryce odrczn notatk: Exterminate all the brutes wytpi cae to bydo. O tyle atwo byo to robi, e w tych odlegych miejscach na wiecie, w samym rodku dungli, nikt nie obserwowa pracownikw, ktrzy mieli wolna rk w zarzdzaniu zasobami i ludmi. Czsto wpadali w zaklty krg przemocy, w ktrej si zatracali, psychicznie i fizycznie wycieczeni, tsknicy za ojczyzn i bliskimi, dalecy od karzcego i przywoujcego do porzdku gosu opinii publicznej. Dopiero pod koniec wieku i cywilizowaniem dzikusw, jak zapewniano na pocztku, ale zwykym oszukiwaniem ich, zawieraniem niesprawiedliwych ukadw o protektoracie albo sprzeday ziemi, okradaniem zauwaono, e Wolne Pastwo Kongo Leopolda II nie jest wcale filantropi

Strona

23

ich z zasobw naturalnych, wykorzystywaniem ich pracy, niewolnictwem i w kocu eksterminacj. Zaczy si pojawia publikacje naocznych wiadkw tych wystpkw. Debat publiczn o ludobjstwie w Kongo rozpoczto w Anglii dopiero w 1903 r., kiedy rzd nie mg si ju obroni przed wieloci doniesie o strasznych krzywdach wyrzdzanych tubylcom. Rzd Wielkiej Brytanii pomimo niepokojcych wieci z Kongo nie wypowiada si oficjalnie na ten temat wczeniej, bo przecie sam mia podobne wasne dowiadczenia w wielu miejscach na wiecie. Pod koniec XIX wieku imperium brytyjskie krlowej Wiktorii zwikszyo si ju o 30,5 mln km2 oraz o 150 mln poddanych. Brytyjczycy twierdzili, e swoje sukcesy zawdziczaj specjalnej asce Boga oraz wyjtkowoci rzdw krlowej Wiktorii. Udao im si dokona licznych podbojw m.in. dziki wynalazkowi amerykaskiego inyniera Roberta Fultona, ktry na pocztku XIX w. zbudowa pierwszy statek parowy, przetestowany w Anglii, ktry znacznie uatwi eglug rzeczn. Parowce natychmiast rozpoczy transport europejskich dzia w gb Azji i Afryki. W poowie XIX wieku europejska bro wyprzedzaa ju znacznie, zarwno pod wzgldem jakoci jak i skutecznoci, t, ktr posugiwano si na innych kontynentach. Takie wyposaenie sprawiao, e podbicie i wyniszczenie mniej rozwinitych pod wzgldem technologicznym spoecznoci byo zadaniem wzgldnie atwym. Bro, ktra dosigaa ofiary z odlegoci kilku kilometrw zabijaa ich czsto jeszcze zanim zdoali ujrze i zrozumie, kto do nich strzela i dlaczego. Europejczycy utosamiali przewag militarn z przewag intelektualn i biologiczn. Rasizm, ktry by wpisany w filozofi podboju kolonialnego wiata przez Europ, przejawia si rwnie w nierwnej walce w wrogiem. Wynaleziony pod koniec XIX w. pocisk dumdum, powodujcy powstawanie rozlegych, bolesnych i trudno gojcych si ran, ktrego stosowanie byo zabronione w cywilizowanym wiecie, by wykorzystywany w polowaniach na du zwierzyn oraz w wojnach kolonialnych, m.in. w Afryce. Jednak nawet jeli nie dochodzio do walk, Brytyjczycy nie wahali si przed prowokowaniem swoich wrogw i upokarzaniem ich. W 1896 r. gen. Lord Robert Boden-Powell, pniejszy zaoyciel skautingu, walczy o zdobycie kraju Aszantw. Zawiedziony faktem, i Aszantowie poddali si bez walki, co oznaczao, e nie otrzyma orderu za zasugi, aresztowa krla i jego rodzin, a nastpnie kaza wadcy oraz jego matce czoga si w kierunku
Strona

24

brytyjskich oficerw i okazywa im dowody pokory. W Beninie Brytyjczycy przeprowadzili prowokacj, ktra zmusia rdzenn ludno do ataku na wojska brytyjskie, co w konsekwencji doprowadzio do rzezi mieszkacw tego pastwa. Prowokacja bya starannie zaplanowana, Brytyjczycy szukali pretekstu, eby uderzy w odwecie i zdoby krlewski skad koci soniowej. Rze, w ktrej doszcztnie spalono stolic, a jej mieszkacw krzyowano i wypruwano im wntrznoci, zostaa usprawiedliwiona w oczach opinii publicznej atakiem wroga, w rzeczywistoci wymuszonym podstpem przez Anglikw. Jedyny ratunek dla przyszoci rasy to unicestwienie caego ludu, zarwno mczyzn, jak i kobiet powyej czternastego roku ycia!, powiedzia w 1897 r. jeden z brytyjskich duchownych (za Lindqvist 2009: 85). Czarnego wolno byo zastrzeli, nie ponoszc adnych konsekwencji. Afrykaczycy byli gotowi stawa do walki, jak rwny z rwnym, nawet jeli ich technika i technologia bya daleko w tyle za technologi biaego przeciwnika, ale nie godzili si z ponianiem. Tak powiedzia w 1946 r. Somabulano, wdz Matabele: Przybylicie, zwyciylicie. Silniejszy zagarnia kraj. Zaakceptowalimy wasze przywdztwo. ylimy jak wasi poddani. Ale nie jak psy! Jeli mielibymy by psami, to lepiej byoby umrze! Nigdy ludu Amandabele w psy zmieni nie zdoacie. Moecie nas unicestwi, ale Dzieci Gwiazd nigdy psami nie bd (za Lindqvist 2009: 85). Na przeomie XIX i XX w. rwnie Niemcy poszerzali swoj stref wpyww w Afryce. Lud Herero, zamieszkujcy Afryk poudniowo-zachodni (dzisiejsza Namibia), spdzono do rezerwatw, a jego ziemi obdzielono Niemcw. Kiedy w 1904 r. Herero zbuntowali si, genera von Trotha wyda rozkaz wymordowania wszystkich. Celem eksterminacji byo stworzenie przestrzeni yciowej dla Niemcw. Bestialsko zabito okoo 80 000 osb, wikszo z nich wypdzono na pustyni i pozostawiono na mier z wycieczenia. W zwizku z setn rocznic masakry, niemiecki rzd oficjalnie przeprosi za wyrzdzone krzywdy. Wikszo Herero domaga si jednak odszkodowania. Wielu z nich ma w swoich yach domieszk niemieckiej krwi. Cho rok 1960 nazywany jest rokiem afrykaskiej niepodlegoci, wtedy bowiem wikszo europejskich kolonii i protektoratw bya ju lub staa si wanie suwerenna, kolonizacja Afryki zakoczya si dopiero w 1994 r., kiedy wybory prezydenckie w Republice Poudniowej Afryki wygra Nelson Mandela. Tym samym zakoczy si tam
Strona

25

okres apartheidu. Apartheid (z jzyka afrikaans od apart = osobno i sufiksu -heid) to istniejca od pocztku biaego osadnictwa w Afryce Poudniowej teoria goszca konieczno osobnego rozwoju spoecznoci rnych ras, a take bazujcy na tej teorii system polityczny RPA wprowadzony tam w 1948 r., oparty na cisej segregacji rasowej biaej ludnoci afrykanerskiej i czarnej ludnoci Bantu.

Europa W 1891 r. Friedrich Ratzel (184-1904), niemiecki geograf i etnograf stwierdzi, e nard bdcy na niszym szczeblu rozwoju wymiera w wyniku kontaktu z narodem o wyszej kulturze. Ale przyczyn takiego stanu rzeczy nie jest sabo rasy niszej. To doskonaa rasa, ktra stanowi mniejszo zmuszona jest osabi miejscow ludno po to, aby zdoby nad ni wadz. Zabija j i niszczy wszelkie wizi spoeczne. Po to, aby odebra ziemi. W tym czasie Niemcy nie mieli jeszcze adnych kolonii. Kiedy w Niemczech budz si pierwsze zapdy kolonialne, Ratzel zmienia zdanie na temat niszczcej siy imperializmu. Liczba ludnoci w Europie ronie z zaskakujcym tempie, potrzebne wic s kolonie, niekoniecznie odlege, mog by tu za miedz, jak np. zrobia to Rosja kolonizujc Azj Centraln. W 1897 r. w swojej ksice Geografia polityczna Ratzel zalicza ydw, Cyganw i inne ludy rozproszone, pozbawione wasnego pastwa, do skazanych na eksterminacj. Nard bez pastwa nie ma racji bytu. W wiecie ju podzielonym przez stworzy pojcie przestrzeni yciowej. By zagarn i zachowa wystarczajc przestrze do kolonialne potgi Niemcy zajmoway ostatnie miejsce, przybyy najpniej. To Ratzel

Strona

26

ycia. inni musz zosta usunici. Ekspansja terytorialna jest najpewniejszym i jedynym prawdziwym wiadectwem ywotnoci rasy. Ksik Ratzla czyta w 1924 roku Hitler, przebywajcy w wizieniu. Planem Hitlera byo stworzenie kolonii niemieckiej w Europie rodkowej i Wschodniej, tak jak to zrobiy Anglia, Francja i Hiszpania na 4 kontynentach. Mia plan przyczenia terenw rolnych Europy do Niemiec, po wczeniejszym usuniciu lub podporzdkowaniu jej mieszkacw. Niemcy za Adolfa Hitlera stosoway programy eugeniczne, ktrych celem byo stworzenie "czystej" rasy germaskiej (wysokich blondynw o niebieskich oczach). Nazici prowadzili okrutne eksperymenty na ludziach, aby przetestowa swoje teorie genetyczne. W latach 30. i 40. reim nazistowski przeprowadza sterylizacj setek tysicy umysowo upoledzonych ludzi i w przymusowych programach eutanazji zabija dziesitki tysicy osb uznanych instytucjonalnie za upoledzone - od pocztku uywano w tym celu komr gazowych. Gdyby rzeczywicie istniay jakie geny aryjskoci i semickoci, cho to zaoenie jest bdne, i gdyby wwczas semickie byy jakociowo gorsze od aryjskich, gdyby ich pozbycie si stanowio jedyny sposb uchronienia rzekomej rasy aryjskiej od degeneracji, eliminacja tych gorszych genw z puli genetycznej Niemiec trwaaby znacznie duej ni zaplanowana na 1000 lat Rzesza. Hitler o tym wszystkim wiedzia. Jednak teoria ewolucji posuya jako ideologia obiecujca niekoczcy si proces samodoskonalenia si rasy. Nazici chcieli odtworzy nadczowieka, wierzyli e on kiedy istnia, ale jego potomkowie utracili nadludzkie cechy, kiedy ich krew zmieszaa si z krwi semick. Decyzj o eksterminacji ydw Niemcy podjli w 1941 roku. Hitler prawdopodobnie inspirowa si guagami sowieckimi, ktre od 1918 r. pozbyway si nieakceptowanych przez wadz grup spoecznych. W oczach nazistw Holokaust by wielk operacj medyczn, do ktrej zatrudnili armi lekarzy z Josefem Mengele na czele. Instytut Teorii Ludzkiego Dziedziczenia i Eugeniki im. Cesarza Wilhelma pracowa nad usuniciem z rasy aryjskiej nieczystych jednostek, a jego gwnym laboratorium by obz w Owicimiu. Co najmniej od czasw pnego redniowiecza uwaano ludy germaskie za lepsze od ludw romaskich lub sowiaskich. Nie tumaczono tego jednak w sposb naukowy, ale odwoywano si do historii podbojw, religii czy mitologii. Podczas II wojny wiatowej

Strona

27

Niemcy brutalnie obchodzili si z jecami wojennymi. Zgadzili na rne sposoby 3 300 000 rosyjskich jecw. Zabijali gwnie intelektualistw i wysze sfery, reszta miaa pozosta przy yciu, aby stanowi niewolnicz si robocz. Hitler mia plan zajcia m.in. Polski i Rosji, gdzie w sumie mieszkao prawie 7 mln ydw, wikszo w Zachodniej Rosji, ktra miaa by spichlerzem przyszych Niemiec. A poniewa ydzi byli narodem bez wasnego pastwa wg teorii Ratzla, byli w pierwszej kolejnoci skazani na eksterminacj, aby zmniejszy konsumpcj w przyszej kolonii. Nard ydowski mia zosta wytpiony w caoci. ydzi byli umieszczeni w gettach, podobnie jak Indianie czy Murzyni w Ameryce Poudniowej byli zapdzani do rezerwatw. Skd wzi si antysemityzm? Od czasw redniowiecza ydom, ktrzy mieszkali w Europie, nie wolno byo w wikszoci krajw posiada ziemi (za wyjtkiem Polski), bdcej podstaw gospodarki feudalnej. Wyspecjalizowali si wic w gospodarce pienidza. Katolicy i ydzi mieli rne podejcie do pienidza, katolicy nie mogli np. y z poyczki na procent, w ktrej udzielaniu specjalizowali si ydzi, zajmujcy si gwnie handlem. Poyczkobiorcy zaczli z czasem nienawidzi swoich wierzycieli. Poza tym pienidz by dla nich nieczysty, dlatego ydzi obracajcy pienidzem byli rwnie, z przyczyn religijnych, godni potpienia. Kiedy doktryna katolicka zagodniaa w kwestii pienidza i pojawi si protestantyzm, a nastpnie od XVIII w. w Europie narodzi si kapitalizm, ydzi stali si konkurencj dla handlujcych chrzecijan, zaczto dostrzega ich pokan i bogat rzesz (m.in. bankierw) i snu spiskow teori, i chc oni zawadn wiatem. ydw zatem naleao zniszczy, zanim oni zniszcz Aryjczykw. Mit aryjski pojawi si pod koniec XVIII w. na gruncie jzykoznawstwa porwnawczego. Jzykoznawca Anglik William Jones dowid w 1788 r., e jzyki europejskie, takie jak greka i acina, wywodz si z sanskrytu i nale do rodziny indoeuropejskiej, natomiast hebrajski nie jest z nimi spokrewniony. Na pocztku XIX w. powsta podzia Europy na aryjczykw ras germask i semitw ras ydowsk. Jednym z najbardziej zaciekych i znanych antysemitw XIX w., z powodu wasnego skrajnego antykapitalizmu, by Karol Marks, paradoksalnie sam z pochodzenia yd, ktry twierdzi, e ydzi nie s ludmi. Zwolennicy jego teorii komunizmu byli antysemitami, antysemitami byli te inni socjalici, w tym Adolf Hitler. Austriak Alfred Adler (1870-1937), jeden z czoowych psychoanalitykw, twrca psychologii indywidualnej, tumaczy zjawisko rasizmu i dyskryminacji w kategorii

Strona

28

problemw psychologicznych. Uwaa, e nasz ludzki sposb postrzegania wiata i siebie dokonuje si poprzez dwie silne tendencje: kompleks niszoci i kompleks wyszoci. Im silniejszy kompleks niszoci, tym silniejsza potrzeba jego kompensacji, stanowica podstaw do tworzenia odczu i postaw dowodzcych wasnej wyszoci. W tych kategoriach analizowa proces izolowania si spoecznoci, rozbudzania uczu wrogoci i uprzedze do czonkw innych grup, zwykle mniejszociowych (np. etnicznych czy religijnych). Twierdzi, e podwiadome poczucie niszoci kompensuje si buczucznymi deklaracjami o wasnej wyszoci. Na wrogach rozadowuje si wasne kompleksy i frustracje.

Skutki rasizmu

Od niedawna historia nie jest pisana wycznie przez zwycizcw, ale rwnie przez biednych i pokonanych. Coraz czciej zwycizcy s opisywani jako ciemicy, sprawcy zbrodni, ludobjstwa i marginalizowania setek milionw ludnoci wiata. Coraz czciej zwycizcy musza si tumaczy i stawi czoa daniom o rekompensat. Gd, ndza, wojny i ludzie umierajcy na choroby cywilizacyjne w tzw. Trzecim wiecie to pozostaoci imperialistycznych ekspansji europejskich. W 1930 r. papie Pius XI wyda encyklik Casti Connubi, w ktrej potpi eugenik i jej metody. Przygotowywa te encyklik majc potpi rasizm i antysemityzm, ale prace nad ni przerwaa jego mier i wybuch wojny. Po zakoczeniu II wojny wiatowej, w 1948 r. ONZ uchwalia konwencj cigajc ludobjstwo. Jednak w cigu nastpnego pwiecza liczba ofiar akcji eksterminacyjnych na rnych kontynentach grubo przekroczya liczb ofiar II wojny wiatowej. Ofiary Holocaustu pocztkowo nie miay prawa do rekompensaty, kiedy oficerowie SS otrzymywali emerytury. Ale Niemcy Zachodnie bardzo szybko, bo ju w 1951 r. zgodziy si wypaci odszkodowania ofiarom nazistowskich zbrodni. Ale Niemcy wyranie powtarzali, e win za holocaust naley obarczy Trzecia Rzesz, a nie ich, Niemcw Zachodnich. Dugo aden z powojennych ludobjcw nie stan jak niemieccy zbrodniarze wojenni w Norymberdze przed midzynarodowym trybunaem. Jeszcze w latach 80. nie byo siy, ktra postawiaby przed
Strona

29

sdem Pol Pota, odpowiedzialnego za mier dwch milionw Kambodan. Stay midzynarodowy trybuna utworzono dopiero po zakoczeniu zimnej wojny, w 2002 roku. Przed jego agendami stanli m.in. prezydent Jugosawii Miloszevi czy byy premier Ruandy Kambanda, ale take szeregowi wykonawcy masakr w Salwadorze czy Gwatemali. W Stanach Zjednoczonych rzd wci nie upora si z daniami ze strony Siuksw, ktrym w XIX wieku odebra zotonone ziemie. Indianie chc zwrotu ziemi, rzd oferuje pienidze. Lud Herero z Namibii po stu latach od zbrodni doczeka si przeprosin, teraz czeka na odszkodowania od rzdu niemieckiego. Ludno czarna z USA wci czeka na odszkodowanie i zadouczynienie za lata niewolniczej pracy i dyskryminacji. Podobnie jest w Ameryce Poudniowej. Rwnie kraje afrykaskie daj odszkodowania za wykradanie niewolnikw. Z powodu ekspansji Europy i bogacenia si kosztem kolonii, powsta tzw. Trzeci wiat, okradziony, wykorzystany, zamany, wybity. Zaduony, zacofany, uzaleniony od pomocy protektorw. Kada zbrodnia powinna zosta ukarana. Jeli nie ma ju kogo ukara fizycznie, moe odpowiedzialno za zbrodnie powinni wzi na siebie spadkobiercy zbrodniarzy, ci ktrzy przejli ich majtek i z niego korzystaj? Moe to oni powinni przyzna si do winy, przeprosi i zapaci odszkodowanie?

Czy rasizm wci istnieje?

Dzi ju wiemy, e w sensie biologicznym nie ma miedzy ludmi jasno wyodrbnionych ras. Na caym wiecie ludzki kod genetyczny jest identyczny w 99,9%. Tylko uamek procenta decyduje o tym, jaki mamy kolor oczy czy skry. Wci jednak nie szanujemy obcego. Dzi mamy do czynienia z pojciem tzw. nowego rasizmu, ktry nie odwouje si ju do argumentw biologicznych, ale do rnic kulturowych. Grupy nalece do mniejszoci s marginalizowane i szykanowane za to, e nie poddaj si asymilacji, demonstrujcy si w stosowanej przez rzdy polityce imigracyjnej ograniczajcej napyw do Europy osb niebiaych. Rozpowszechnionym zjawiskiem jest ksenofobia (od gr. ksenos

Strona

30

nie chc nalee do kultury wikszoci. Nowy rasizm ma take swj wymiar polityczny,

obcy), czyli lk i wrogo ywione wobec obcych. Obiektem negatywnych emocji s nie tyle konkretne jednostki, ile wszyscy ludzie zaliczani do danej zbiorowoci. Z reguy ksenofobii towarzysz okrelone negatywne emocjonalnie i wice si z uprzedzeniami stereotypy dotyczce przedstawicieli niektrych narodowoci czy grup etnicznych. Dzi dysponujemy wieloma narzdziami zapobiegajcymi rasizmowi, dyskryminacji, ludobjstwom. Nale do nich deklaracje i konwencje midzynarodowe, ktre przyjmowane s na poziomie pastwowym. Artyku 1 Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, przyjtej przez Zgromadzenie Oglne ONZ w 1948 r., mwi: Wszyscy ludzie rodz si wolni i rwni pod wzgldem swej godnoci i swych praw. S oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postpowa wobec innych w duchu braterstwa. Deklaracja ta jednak nie ma mocy traktatu midzynarodowego. Mimo stara podjtych przez wsplnot midzynarodow i rzdy poszczeglnych krajw po II wojnie wiatowej, dyskryminacja rasowa, ksenofobia, nacjonalizm i etnocentryzm, wyraajcy si traktowaniem wasnej kultury jako lepszej od kultur innych ludzi lub spoeczestw, a take wspczesne formy niewolnictwa s nadal obecne w wielu regionach wiata. Nadal przeprowadzane s czystki etniczne. Jestemy wiadkami instytucjonalizacji rasizmu w subach policyjnych oraz propagandy nienawici rasowej. Jak wiemy, w historii wiata mniejszoci etniczne i wyznaniowe czsto staway si przedmiotem przeladowa, eksterminacji, konfliktw i wojen. Zjawiskiem nasilajcym si w wiecie od paru dziesitek lat jest imigracja, ktrej sprzyja rozwj technologii i komunikacji oraz gospodarcza globalizacja wiata. Obecnie jedynie ok. 10-15% pastw jest jednorodnych etnicznie. Migracja stanowi problem ekonomiczny i spoeczny w wielu pastwach, poniewa prowadzi do zasadniczych zmian w spoeczestwie, a mianowicie do zmiany ich struktury etnicznej. Zjawisko to dotyczy rwnie Polski, ktra po przemianach demokratycznych i wstpieniu do struktur Unii Europejskiej staa si celem uchodcw z rnych stron wiata. W Europie ok. 15% mieszkacw nie identyfikuje si z zamieszka w danym pastwie wikszoci narodow, etniczn lub jzykow. W niektrych krajach migracje staj si przyczyn pogbiania si istniejcych ju nierwnoci i powstawania nowych form rasizmu i nietolerancji. Jednym z czynnikw rodzenia si ksenofobii i przemocy jest stereotyp, e migranci to osoby przebywajce w danym kraju nielegalnie, yjce na koszt
Strona

31

jego obywateli, a take kojarzenie ich z przestpczoci. Panujce w spoeczestwie obawy przed przybyszami z zewntrz wykorzystuj ugrupowania agresywnie nacjonalistyczne. Wysiki organizacji midzynarodowych i rzdw poszczeglnych pastw na rzecz przeciwdziaania rasizmowi i ksenofobii nie bd przynosi rezultatw, jeeli spoeczestwo nie zmieni swojej postawy wobec obcego. Czstym rdem dyskryminacji jest brak wiedzy na temat innych kultur, narodw czy wyzna.

BIBLIOGRAFIA: 1. Joseph Conrad: Jdro ciemnoci, Vesper 2009 2. Charles Darwin: O pochodzeniu czowieka, w: Dziea wybrane, Warszawa 1959, tom IV, str. 124 3. Ryszard Kapuciski: Ten obcy, Znak, Krakw 2006 4. Sven Lindqvist: Wytpi cae to bydo, W.A.B., Warszawa 2009 5. Sven Lindqvist: Terra nullius, W.A.B., Warszawa 2010 6. Anna Peck: W poszukiwaniu tosamoci. Rasizm w amerykaskich koncepcjach religijnych, Krakw 2007 7. Kamil Popowicz: Lamarkizm spoeczny a rasizm i eugenika we Francji, WUW, Warszawa 2009 8. Edukacja obywatelska w wojsku. Rasizm i ksenofobia. Ksztatowanie postaw tolerancji, MON, Departament Wychowania i Promocji Obronnoci, zeszyt 19, Warszawa 2007 9. http://www.polityka.pl/swiat/analizy/1506028,1,dluga-historia-ludobojstwa.read

Strona

32