PRACE POGLDOWE

Adv Clin Exp Med 2005, 14, 5, 10011010 ISSN 1230025X

KRZYSZTOF GOB, MARIA WARWAS

Biaka jaja kurzego waciwoci biochemiczne i zastosowania

Chicken Egg Proteins Biochemical Properties and Applications
Katedra i Zakad Biochemii Farmaceutycznej AM we Wrocawiu

Streszczenie
Od tysicleci jaja ptasie, a kurze w szczeglnoci, stanowi dla ludzi wane rdo poywienia. Rozwj nauk bio chemicznych doprowadzi do poznania poszczeglnych skadnikw jaja, w tym biaek, i pozwoli wykorzysta ich waciwoci w przemyle, spoywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym. Takim biakiem jest np. lizozym okrelany mianem naturalnego antybiotyku. Stosuje si go w przemyle spoywczym jako biokonserwant, a dzi ki waciwociom przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym czsto jest kojarzony z syntetycznymi lekami w celu zwikszenia skutecznoci terapii. Prowadzone s badania nad jego wykorzystaniem w celowanym transporcie le kw do nerek i usuwaniu kocowych produktw glikacji biaek z organizmu. Do biaek badanych pod ktem po tencjalnego zastosowania w leczeniu nale m.in.: owomukoid, cystatyna, IgY. Osigniciem ostatnich kilku lat jest rozwj technologii otrzymywania kur transgenicznych i ich klonowania. Dziki tej technologii bdzie mona wkrtce wytwarza ludzkie biaka o znaczeniu terapeutycznym (Adv Clin Exp Med 2005, 14, 5, 10011010). Sowa kluczowe: jajo kury, biako, tko, proteiny, zastosowanie.

Abstract
For many centuries birds eggs, especially chicken eggs, have been important multifunctional food products. Progress in biochemical sciences effected in isolation and characterisation of egg components, including proteins, what allows their use in food, cosmetic and pharmaceutical industry. For example lysozyme, one of the oldest egg components, is used in various foods either as a preservative or to control microbial process. Due to its antibacterial and antiviral properties lysozyme is applicated in combination with synthetic drugs what enhances the effectiveness of human therapy. In progress are investigations concerning the value of lysozyme in specific drug delivery to the kidney and to bind and remove of AGE from the circulation. Such egg proteins as: ovomucoid, cystatin and IgY are also exten sively investigated in order to find prospective therapeutic value. Recent successes in avian transgenic methods allow their application in pharmaceutical protein production (Adv Clin Exp Med 2005, 14, 5, 10011010). Key words: chicken egg, white, yolk, proteins, application.

Spord wszystkich biaek biaka jaja byy jed nymi z najlepiej poznanych we wczesnym etapie rozwoju biochemii. Zadecydoway o tym: dostp no surowca, prostota ekstrakcji i bardzo dobra rozpuszczalno [1, 2]. Zainteresowanie nimi nie mino. Niektre, np. lizozym, ju znalazy prak tyczne zastosowanie w przemyle spoywczym i lecznictwie, inne, np. cystatyna, immunoglobuli ny Y, s badane pod tym ktem. Znaczenie jaj ja ko surowca wykorzystywanego w lecznictwie wzroso dziki opracowaniu, po niemal 20 latach, metod otrzymywania kur transgenicznych oraz po

znaniu ich caego genomu. Umoliwi to w przy szoci wykorzystanie kur jako ywych bioreakto rw w produkcji biaek stosowanych w leczeniu wielu chorb [3].

Waciwoci biochemiczne najwaniejszych biaek jaja

Substancje biakowe stanowi okoo 10% w biaku jaja i 16,6% w tku. Wyrnia si wrd nich biaka: strukturalne, wice i trans

1002
portujce witaminy lub mikroelementy, enzymy proteolityczne, inhibitory proteaz oraz immuno globuliny [1, 2, 47]. Wikszo posiada kompo nenty wglowodanowe, s to gwnie: mannoza, galaktoza, glukozamina oraz acetyloglukozamina. Najwaniejsze biaka wyizolowane z jaj, ich funk cje i zastosowania przedstawia tabela 1. Szcze gowe informacje o wszystkich skadnikach jaj oraz metody ich izolacji zawieraj prace zbiorcze i bazy danych [1, 2, 47, baza MEROPS].

K. GOB, M. WARWAS

Proteiny biaka jaja

Gwn protein biaka jaja kury i jedn z naj wczeniej wyizolowanych w czystej postaci bya owoalbumina, ktra stanowi 54% wszystkich pro tein jaja kurzego. Jest fosfoglikoprotein zbudo wan z 385 reszt aminokwasowych, z ktrych po owa posiada charakter hydrofobowy, o masie cz steczkowej 44,5 kDa i punkcie izoelektrycznym (pI) 4,5. Nterminalne reszty glicyny wystpuj w poczeniu z resztami acetylowymi. Zawiera cztery grupy sulfhydrylowe, z ktrych trzy s od kryte, a czwarta zamaskowana i odsania si do piero po denaturacji. Komponenta cukrowa, stano wica 3%, zawiera gwnie mannoz i acetyloglu kozamin. atwo krystalizacji owoalbuminy spowodowaa, e jest wykorzystywana jako wzo rzec w badaniach krystalograficznych. Krystalicz na owoalbumina skada si z trzech postaci: nieu fosforylowanej, ufosforylowanej i difosforylowa nej. Miejsca fosforylacji zidentyfikowano przy se rynach w pozycji 68 i 344. Wyrnia si dwie po limorficzne odmiany owoalbuminy, A i B. Rni si pooeniem kwasu asparaginowego w pozycji 311 [5]. Opisano take Sowoalbumin powstaj c spontanicznie podczas duszego przechowy wania jaj, o wikszej odpornoci termicznej i wikszej podatnoci na proteoliz. Powstanie Sowoalbuminy jest spowodowane deaminacj asparaginy i glutaminy oraz wie si z utrat przez jaja wartoci odywczych. cinanie si bia ka jaja z wysokim poziomem Sowoalbuminy nie przebiega tak efektywnie jak w przypadku formy pierwotnej [1]. Odkrycie pokrewiestwa owoalbu miny z rodzin serpin spowodowao ponowny wzrost zainteresowania tym biakiem. Do serpin naley ponad 300 homologicznych protein, w tym inhibitorw proteaz serynowych, uczestniczcych w procesach koagulacji, fibrynolizy i kaskadzie kinin. Mimo 30% homologii sekwencyjnej z inny mi serpinami, owoalbumina nie posiada aktywno ci inhibitorowej. Przypuszcza si, e utracia j w trakcie ewolucji. Pierwotna sekwencja owoal buminy zawiera informacj potrzebn do wyst pienia aktywnoci inhibitorowej i tworzenia kom pleksu z proteaz, ale nie zawiera informacji wy

maganej do stabilizacji tworzcego si kompleksu enzyminhibitor [2]. Owotransferyna wystpuje w biaku, tku i cytoplazmie jaja. Stanowi 12% wszystkich prote in w biaku. Jest glikoprotein zbudowan z 686 reszt aminokwasowych. Posiada 6 mostkw di siarczkowych w Ndomenie i 9 w Cdomenie, co wpywa na wysok stabilno biaka. Tylko jeden mostek, ktry jest bardziej odsonity i obejmuje regiony od 478 do 671 w Cdomenie, atwo ulega redukcji, pozostae znajdujce si wewntrz cz steczki nie ulegaj redukcji bez wczeniejszej de naturacji. Gwn funkcj owotransferyny jest wizanie jonw Fe3+, Cu2+ i Al3+. Kompleksy z jo nami elaza maj barw row i std takie zabar wienie biaka w starych jajach. Wizanie jonw Fe3+ jest wane dla waciwoci przeciwbakteryj nych tego biaka. Skompleksowane elazo nie jest przyswajane przez drobnoustroje, np. z rodzaju Pseudomonas, dla ktrych jest niezbdnym czyn nikiem wzrostowym [1, 5]. Aby transportowa e lazo do wntrza komrek, czsteczki owotransfe ryny oddziauj z receptorami bony erytrocytw kurzego embrionu. W wizaniu uczestnicz obie domeny biaka [5]. Owomukoid stanowi 1011% protein biaka jaja. Jego masa to 28 kDa, a pI 4,14,6. Jest gliko protein o charakterze kwanym, zbudowan z 185 reszt aminokwasowych. acuch cukrowy zawie ra: 14% glukozaminy, 7% mannozy i ok. 1% kwa su sialowego. Nie koaguluje podczas ogrzewania. Sekwencja aminokwasowa tworzy trzy homolo giczne podwjne domeny. Domeny I i II okrela si jako typ A, a domen III jako typ B. Kada dome na posiada 3 wewntrzne mostki disiarczkowe wa runkujce termostabilno. Waciwoci inhibito rowe owomukoidu poszczeglnych gatunkw pta kw zale od sekwencji aminokwasowej w ko cowych regionach kadej z domen. Inhibitor biaka jaja kurzego hamuje tylko trypsyn, jaja kaczego i indyczego trypsyn i chymotrypsyn, a jaja ba anciego tylko chymotrypsyn [57]. Lizozym, inaczej muramidaza [EC 3.2.1.17], zosta odkryty przez Fleminga w 1922 r. Po wszechnie wystpuje w komrkach rolin, zwie rzt, bakterii i w bakteriofagach. Najwiksz kon centracj stwierdzono w ludzkich zach i biaku ja ja kurzego, ktre jest bogatym i atwo dostpnym rdem lizozymu. Jest to biako globularne, zasa dowe, o pI 10,711,0 i masie 14,4 kDa. Rozkada wizania glikozydowe midzy Nacetyloglukoza min a kwasem Nacetylomuraminowym w poli sacharydach budujcych ciany komrkowe bak terii. Hydrolizuje rwnie wizania glikozydowe w chitynie [2]. acuch polipeptydowy jest zbudowany ze 129 reszt aminokwasowych, a ukad przestrzenny

Proteiny jaj

1003
ku jaja kurzego stanowi okoo 1,5% protein. Ma sa czsteczkowa to 49 kDa, a pI 5,1. Skada si z 7 domen. Owoinhibitor biaka jaja kurzego ha muje: trypsyn, chymotrypsyn, subtylizyn i alkaliczn proteinaz z Aspergillus oryzae. Jedna czsteczka moe zahamowa dwie czsteczki try psyny i dwie chymotrypsyny, przyczajc kad do innej domeny. Subtylizyna natomiast rywalizu je z chymotrypsyn o to samo miejsce wizania [6, 7]. Hamuje take proteazy bakteryjne i plenio we. Przypuszcza si, e odgrywa gwn rol jako czynnik ochronny przed rozwojem pleni, ktre mog ewentualnie przenika do treci jaj podczas ich inkubacji i przechowywania [1]. Cystatyna jest pierwszym i najlepiej pozna nym inhibitorem proteaz cysteinowych rodziny papainowej. Skada si z pojedynczego acucha polipeptydowego zbudowanego z 116 reszt ami nokwasowych, o masie 13131 Da. Nie zawiera komponenty wglowodanowej, ale posiada dwa wizania disiarczkowe. acuch polipeptydowy wykazuje okoo 44% homologi sekwencyjn z ludzkim odpowiednikiem. Wystpuje w dwch postaciach: ufosforylowanej o pI 5,6 i nieufosfory lowanej o pI 6,5. Cystatyna kurza jest biakiem o duej termo i pHstabilnoci. Nie traci aktywno ci podczas 30minutowej inkubacji w temperatu rze 100C i jest stabilna w szerokim zakresie pH [2, 7]. Zamraanie lub liofilizacja powoduj znaczny spadek aktywnoci. Ochron moe stano wi zamraanie w 20% glicerolu lub liofilizacja ze zbuforowanego roztworu o pH 7,5 [8]. Kurza cy statyna C naley do biaek podlegajcych proceso wi oligomeryzacji na drodze wymiany domen (ang. 3D domain swapping). Posta monomerycz n stabilizuj przeciwciaa monoklonalne i karbo ksymetylopapaina [9]. Stenie cystatyny C w biaku jaja to okoo 80 mg/l. W surowicy kur czt obu pci oraz komrkach miniowych ste nie wynosi okoo 1 mg/l. Wykazano rne stopnie ekspresji genu kodujcego cystatyn, zalenie od rodzaju tkanki oraz fazy rozwoju organizmu. Cy statyna, wystpujca zarwno w biaku jak i t ku, peni prawdopodobnie funkcj regulacyjn w czasie rozwoju jaja [10]. Przede wszystkim jed nak stanowi ochron przed bakteryjnymi lub wiru sowymi peptydazami cysteinowymi [11, 12]. Awidyna, stanowica jedynie 0,05% zawarto ci biaka jaja, zwrcia na siebie uwag przede wszystkim jako zwizek wicy biotyn (Kdis 0,6 1015 M), niezbdn do wzrostu wielu drob noustrojw. Std te traktuje si j jako naturalny czynnik przeciwbakteryjny. Awidyna jest jedynym biakiem jaja zawierajcym w czsteczce kwasy nukleinowe. Jest glikoprotein z jednym most kiem disiarczkowym, o masie 63300 Da i charak terze silnie zasadowym, pI ok. 10 [1, 6]. Jest zbu

warunkuj 4 mostki disiarczkowe. Zasadowy cha rakter lizozymu umoliwia powstawanie komple ksw z innymi biakami, np. owomucyn i biopo limerami. Kompleks lizozymowomucyna jest od powiedzialny za struktur elow biaka, a jego stan fizykochemiczny jest wskanikiem wieoci jaj. W pH 9,39,6 nastpuje dysocjacja kompleksu i rozrzedzenie biaka jaja. Brak biaka gstego po woduje wzrost ruchliwoci tka, co odzwiercie dla zaawansowanie procesw starzenia si i spadek jakoci jaj. Lizozym jest wysoce stabilny w kwa nych roztworach. Przy ogrzewaniu do 100C w pH nieprzekraczajcym 8,5 nie traci aktywnoci enzy matycznej. Powyej pH 9,0 ulega stopniowej inak tywacji. Stabilno termiczna jest w znacznym stopniu uwarunkowana obecnoci 4 mostkw disiarczkowych w czsteczce. W roztworach o ni skiej sile jonowej i pH w granicach 5,09,0 jest moliwa jego dimeryzacja, a powyej pH 9,0 oli gomeryzacja. Znane s dwie postacie lizozymu: kurzy (typu c) o masie 14400 Da i gsi (typu g) o masie 21000 Da. Typ c wystpuje w jajach kurzych, indyczych, perli czych, baancich, a take kaczych. Natomiast Typ g wystpuje w jajach gsich, dzikiego ptactwa i nie ktrych ptakw wodnych. Lizozym kurzy jest bar dziej odporny na ogrzewanie, ale kilkakrotnie mniej aktywny od gsiego w swoim litycznym dziaaniu w odniesieniu do cian komrek bakterii [1]. Owomucyna stanowi 1,53,5% wszystkich protein w biaku. Jej stenie jest okoo czterokrot nie wiksze w biaku gstym ni w rzadkim. Wy trca si podczas rozcieczania biaka jaja wod lub po obnieniu pH do 4,0. Odpowiada za lep ko biaka jaja i utrzymanie prawidowej struktu ry. Jest duym biakiem o masie rzdu 5,58,3106 Da i pI 4,55,0. Owomucyna jest czynnikiem przeciwwirusowej aglutynacji krwinek, nie traci tej waciwoci nawet w temperaturze 100C [6]. Za waciwoci elujce jest odpowiedzialna kom ponenta cukrowa zoona z Nacetyloglukozami ny, glukozy oraz kwasu sialowego. Owomucyna moe tworzy due agregaty oraz czy si z in nymi biakami, np. z lizozymem. Trwao tych kompleksw maleje wraz ze wzrostem pH i jest najmniejsza przy pH 10,410,7. Uwaa si, e roz lunienie kompleksu owomucynalizozym jest gwn przyczyn rozrzedzenia si biaka gstego podczas starzenia si jaj [1]. Owomucyna wpywa wyranie na waciwoci piankowania biaka jaj, ktre zmniejszaj si wraz ze spadkiem masy cz steczkowej i redukcj za pomoc merkaptoeta nolu. Waciwoci emulgujce zwikszaj si na tomiast proporcjonalnie do iloci powierzchni hy drofobowej w czsteczce [6]. Owoinhibitor, hamujcy proteazy serynowe, ma waciwoci podobne do owomukoidu. W bia

1004
dowana z czterech podjednostek, z ktrych kada ma pojedyncze miejsce wice biotyn. Powsta jcy kompleks jest bardzo trway w szerokim za kresie pH, w obecnoci rnych czynnikw dena turujcych, enzymw proteolitycznych i rozpu szczalnikw organicznych. acuchy oligosacha rydowe nie s wane dla wizania z biotyn i jego siy. Wizanie to jest bardzo obnione po zmody fikowaniu reszt tryptofanu lub lizyny [5].

K. GOB, M. WARWAS

Proteiny tka jaja

Gwn frakcj biakow tka stanowi li poproteiny, zawierajce okoo 20% lipidw, z ktrych 40% to triacyloglicerole, a 60% fosfo lipidy, gwnie fosfatydylocholina i fosfatydyloe tanoloamina. Fosfolipidy s bardzo wanymi zwizkami z farmaceutycznego punktu widzenia, gdy s wykorzystywane do produkcji liposomw kulistych pcherzykw przenoszcych substan cje lecznicze. Lipoproteiny mona rozdzieli na frakcj pla zmatyczn oraz granularn. W pierwszej wystpu j lipoproteiny o maej gstoci (LDL) stanowice 65% wszystkich substancji biakowych. Charakte ryzuj si zdolnoci do emulgacji, ktra moe by zniszczona podczas zamraania [2]. We frakcji pla zmatycznej znajduj si rozpuszczalne w wodzie frakcje okrelane jako liwetyna (10% masy t ka). Z frakcji liwetynowej wyodrbniono transfery n oraz immunoglobulin klasy G, nazwan od an gielskiego okrelenia tka (yolk) immunoglobuli n Y (IgY). Frakcj granularn tka jaj kury two rz lipoproteiny o duej gstoci (HDL) wystpuj ce w kompleksie z biakiem foswityn [1]. Foswityna powstaje z duej czsteczki prekur sorowej witellogeniny. Szacuje si, e 80% fo sforu znajdujcego si w tku pochodzi od fo swityny. Charakterystyczn cech tego biaka jest dua zawarto seryny (54%) oraz brak metioniny, tryptofanu czy tyrozyny. W roztworach o maej si le jonowej i niskim pH tworzy kompleksy z jona mi metali (np. Ca2+, Mg2+, Mn2+, Co2+, Fe2+, Fe3+). W zwizku z tym foswityn uwaa si za nonik Ca2+ i Fe2+. Wie prawie cae elazo zawarte w tku, nawet po jego ogrzewaniu. Emulgujce waciwoci foswityny, w tym szczeglna stabil no emulsji, zostay uznane za lepsze ni waci woci innych biaek uywanych w wytwarzaniu ywnoci. N i Cterminalne fragmenty peptydu i reszty fosforanowe s kluczowe dla waciwoci emulgujcych. Foswityna jest stabilna podczas pa steryzacji, ale ulega denaturacji podczas gotowa nia i sterylizacji [2]. Podstawow rol immunoglobulin, przetrans portowanych do tka z surowicy krwi, jest wy woanie biernej odpornoci u zarodka a do mo

mentu, gdy sam bdzie w stanie wytwarza w pe ni funkcjonalne przeciwciaa. tko zawiera 820 mg/ml immunoglobulin Y, ktre powstaj po 56 dniach od pojawienia si antygenu. IgY s ewolu cyjnymi prekursorami IgG i IgE swoistych dla ssa kw, std maj podobn do nich budow. Charak teryzuj si nisk mas okoo 180 kDa. Posiada j dwa cikie acuchy (6570 kDa) i dwa lekkie (1921 kDa). acuchy cikie maj jeden zmien ny i cztery stae obszary domen. Immunoglobuli ny Y s stabilne w szerokim zakresie pH 49 i do brze znosz wysok temperatur [1, 2, 13].

Biaka jaja jako alergeny pokarmowe

Biaka jaja, ze wzgldu na penowartociowy skad aminokwasowy, zostay uznane za midzy narodowy wzorzec przez organizacj FAO/WHO. Przyswajalno skadnikw jaja jest bardzo dua i w peni zaspokaja zapotrzebowanie organizmu czowieka na wszystkie substancje niezbdne do jego prawidowego funkcjonowania. Jaja stanowi najlepsze rdo aminokwasw (w tym egzogen nych), kwasw tuszczowych (take nienasyco nych z rodziny omega3 i omega6), witamin i zwizkw mineralnych. S szczeglnie wskaza ne w ywieniu ludzi modych, w okresie wzrostu i rozwoju. S take polecane w ywieniu ludzi starszych, ktrych potrzeby energetyczne s sto sunkowo mae, ale pokrycie zapotrzebowania na niezbdne skadniki odywcze warunkuje zacho wanie i utrzymanie wszystkich funkcji starzejce go si organizmu [1]. Wspczesna wiedza pozwala wzbogaca jaja w substancje aktywne biologicznie przez odpo wiednie ywienie niosek. Do jaj wprowadza si ta kie substancje, jak: wielonienasycone kwasy tusz czowe z rodziny omega3 oraz witaminy A, D, E, a take mikroelementy, w tym selen, elazo, jod i krzem. S to naturalne antyoksydanty niezbdne do utrzymania prawidowych funkcji yciowych i sprzyjajce zachowaniu modoci, z czego wyni ka, e jaja, poza swoj tradycyjn rol ywienio w, przejmuj obecnie funkcje lecznicze (nutra ceutyki). Najwicej wzbogaconych jaj wytwarza si w Japonii i USA. Przykadowo, japoska firma produkuje jaja wzbogacone w witamin D, ywic nioski pasz zawierajc specjaln grzybni o du ej zawartoci witaminy D i elaza. Jedno takie ja jo pokrywa dzienne zapotrzebowanie czowieka na powysze skadniki [1]. Trzeba jednak zauway, e jaja s jednym z najczstszych i najbardziej rozpowszechnionych powodw alergii (okoo 1,3% wszystkich alergii). Wikszo dzieci uczulonych na jaja pozbywa si

Proteiny jaj

1005
struktury piany podczas ogrzewania. Na wyranie zwikszenie piankowania biaka wpywa te obe cno owomucyny, owotransferyny, owomukoidu oraz owoglobulin [1, 2]. Oprcz waciwoci pian kujcych wykazano pozytywny wpyw zmodyfi kowanej owoalbuminy na hamowanie lipooksyda cji [1]. Cystatyna biaka jaja kurzego z doczo nym acuchem polimannozowym, co zwiksza jej odporno termiczn, jest wykorzystywana do poprawy jakoci potrawy o nazwie Surimi, przy rzdzanej z misa ryb (makreli, ososia, ikry le dzi). Proteazy cysteinowe wystpujce w tym mi sie cechuj si du aktywnoci w stosunku do acucha miozyny misa ryb i powoduj jego de gradacj podczas gotowania i obrbki, co osabia struktur elow potrawy. Stosujc rekombinowa ny inhibitor, mona poprawi struktur Surimi o okoo 40% [18]. Prowadzone s prace nad uzy skaniem opakowa (folii) z wbudowanymi sub stancjami o waciwociach antybakteryjnych, np. lizozymem, co zwikszyoby bezpieczestwo mi krobiologiczne pakowanych w te folie produktw spoywczych [19].

tej klinicznej reaktywnoci w cigu pierwszych 34 lat ycia [14]. Alergeny s zawarte zarwno w tku, jak i biaku jaja. Do silnych alergenw zaklasyfikowano: owomukoid, owoalbumin, owotransferyn i lizozym. W nazewnictwie aler genw okrela si je jako: Gal d1, d2, d3 i d4. W surowicy uczulonych dochodzi zwykle do wzrostu poziomu IgG i IgE, co wykorzystuje si w diagnostyce. Dominujcym alergenem z tej gru py jest owomukoid. Po usuniciu owomukoidu ak tywno alergiczna zanika. Gotowanie jaja w tem peraturze 100C przez 45 min tylko czciowo eli minuje jego immunoreaktywno. Udowodniono znaczc rol mostkw disiarczkowych w cz steczce owomukoidu w opornoci na enzymy tra wienne. Pepsyna znacznie atwiej trawi zreduko wan form owomukoidu ni form pierwotn. Redukcja mostkw disiarczkowych poprawia za tem strawno i ogranicza wywoywanie uczule. Zmiany antygenowoci owomukoidu mona take uzyska przez zamian fenyloalaniny na metioni n w trzeciej domenie owomukoidu [15]. Podob nie, modyfikacja lizozymu przez przyczenie do glicyny w pozycji 49 acucha polimannozowego znacznie obnia zdolno tego biaka do wywoy wania alergii [16]. Zidentyfikowanie miejsc o duej antygenowoci jest szans na zmniejszenie reakcji alergicznej dla wszystkich interesujcych nas alergenw w przyszoci. Bdzie tego mona dokona na drodze inynierii genetycznej. W nie ktrych krajach, np. w Japonii, we Woszech, jest na szerok skal rozpowszechniona produkcja jaj przepirki, ktre nie wywouj objaww alergicz nych [1].

Zastosowanie biaek jaj w medycynie

Owoalbumina jest wykorzystywana w bada niach jako modelowe biako wywoujce odpo wied immunologiczn. Zainteresowanie budz ponadto biologicznie aktywne peptydy powstajce z owoalbuminy pod wpywem enzymw proteoli tycznych. Kiedy spoywamy cae jaja, z zawartej w nich owoalbuminy pod dziaaniem pepsyny po wstaje oktapeptyd owokinina, ktry ulega na tychmiastowej emulsyfikacji i jest dobrze absor bowany przez jelita. Owokinina obnia skurczowe cinienie krwi [2]. Dziaajc trypsyn na owoalbu min otrzymano pi peptydw, za chymotrypsy n trzy o aktywnoci bakteriobjczej w stosunku do bakterii Gramdodatnich, takich jak: Bacillus subtilis, Micrococcus luteus, Staphylococcus au reus, Streptococcus epidermidis i Streptococcus zooepidermicus i bakterii Gramujemnych: Borde tella bronchiseptica, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Serratia marcescens oraz grzybw, np. Candida albicans. Jeden z uwolnionych przez chymotrypsyn pep tydw, oprcz waciwoci bakteriostatycznych, wykazywa waciwoci wazorelaksacyjne [20]. Owoalbumina przyczona do powierzchni liposo mw zabezpiecza je przed agregacj i przedua ich trwao. Okazao si, e odpowied immuno logiczna wywoana przez owoalbumin i inne biaka opaszczajce liposomy, zbudowane z po lietylenoglikolu i disterolu fosfatydyloetanoloami

Waciwoci funkcjonalne biaek jaj i ich znaczenie w przemyle spoywczym

Jaja kurze oraz jaja innych gatunkw ptakw, takich jak: kaczka, przepirka i stru, maj due waciwoci funkcjonalne i s interesujcymi pro duktami dla przemysu spoywczego. Zagadnienie to jest wyczerpujco przedstawione w opracowa niach z dziedziny bromatologii, a w szczeglnoci jajczarstwa [1, 2, 17]. W niniejszym opracowaniu przedstawimy jedynie zagadnienia, ktre s obiek tem aktualnych bada naukowych. Z protein czci biakowej jaja mona uzyska du objto stabilnej piany, ktra koagulujc (elujc) podczas ogrzewania, dziaa spulchniaj co np.: w wyrobach cukierniczych (biszkopty, bezy). Gwn mas piany tworzy owoalbumina, ktra dziki swoim waciwociom do denaturacji powierzchniowej pozwala na utrzymanie sztywnej

1006
ny, jest blokowana po zamkniciu w nich lekw cytotoksycznych (doksorubicyna) [21]. Owomukoid prbuje si wykorzysta do roz wizania problemu doustnego podawania lekw biakowych i polipeptydowych, w tym insuliny. Mimo ogromnych wysikw nie zdoano do tej po ry zastpi iniekcji insuliny innymi formami poda wania. Badano rozmaite warianty: plastry, inhala cje, kapsuki pokryte specjalnym paszczem ochronnym, ale aden nie zapewnia wymaganego stenia insuliny we krwi, ktre wystarcza do pra widowego funkcjonowania organizmu. Doustnie podane polipeptydy lub biaka, aby dosta si do krwiobiegu musz pokona trzy naturalne bariery ludzkiego organizmu, jakimi s: silnie kwane ro dowisko i pepsyna w odku, enzymy trzustkowe oraz absorpcja jelitowa. Prbuje si umieci lek, np. insulin, wewntrz polimerw hydroelowych, ktrych rednica nie przekracza 0,05 mm, opa szczonych owomukoidem. Chemicznie zwizany z otoczk elow owomukoid hamuje aktywno enzymw proteolitycznych, chronic insulin przed degradacj, oraz czy si z lektynami bony luzowej jelita, powodujc wzrost miejscowego stenia insuliny. W rezultacie wzrasta jej szyb ko dyfuzji do krwiobiegu. Sam hydroel nie jest trawiony przez ludzki organizm, wic zwizany z nim inhibitor nie dostaje si do krwi i opuszcza organizm naturaln drog [22]. Lizozym, okrelany mianem endogennego an tybiotyku, znalaz ju zastosowanie w terapii za kae bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych zwizanych z leczeniem ran oraz w terapii leuko penii wywoanej promieniowaniem jonizujcym [2]. Na rynku farmaceutycznym s dostpne pre paraty lizozymu majce posta sztyftw lub maci aplikowanych na bony luzowe jamy ustnej, gar da oraz skr, czy do oczu. Dostpne s take ta bletki podjzykowe o dziaaniu mukolitycznym oraz lecznicze gumy do ucia stosowane w scho rzeniach jamy ustnej i przyzbia. Lizozym ma zdolno inaktywacji wirusw, na zasadzie two rzenia nierozpuszczalnych kompleksw z ich DNA, jak rwnie wzmaga syntez interferonu [2]. Przeciwbakteryjna aktywno lizozymu jest najwysza w stosunku do szczepw bakterii Gramdodatnich. Bakterie Gramujemne charakte ryzuj si mniejsz wraliwoci na lizozym. Po stacie fuzogeniczne z przyczonymi resztami hy drofobowymi, np. kwasu palmitynowego lub pi ciopeptydu PhePheValAlaPro, oraz postacie z kowalencyjnie przyczonym do lizyny polisa charydemgalaktomannoz s aktywne w stosun ku do bakterii Gramujemnych. Lizozym neutrali zuje substancje kwane powstajce w przebiegu procesu zapalnego. Jego waciwoci fagocytarne przyczyniaj si do cofnicia procesw degenera

K. GOB, M. WARWAS

cyjnych i nekrotycznych, jednake trawienie po zostaoci cianek uszkodzonych bakterii prowa dzi do powstania glikopeptydowych fragmentw, ktre inicjuj powstawanie przeciwcia. Wizanie si lizozymu z polisacharydami, glikolipidami oraz glikoproteidami bon komrkowych wpywa na jego funkcje regulatora procesw membrano wych. Chroni bony komrkowe przed transfor macj nowotworow [1]. Zasadnicze znaczenie ma stosowanie lizozymu jako czynnika wspoma gajcego terapi antyseptykami, antybiotykami, kortykosteroidami lub enzymami proteolityczny mi. Przykadem moe by podawanie ceftazydy mu (cefalosporyny III generacji) cznie z lizozy mem. Antybiotyk podany bez lizozymu hamuje wzrost Pseudomonas aeruginosa, powodujc silny i szybki rozpad bakterii. W wyniku tego uwalnia j si bakteryjne endotoksyny, ktrych wysokie stenie powoduje wzrost stenia TNF i tlenku azotu. Podanie ceftazydymu cznie z lizozymem blokuje rozpad bakterii bez wpywu na aktywno przeciwbakteryjn. Lizozym moe by wykorzy stany w zapobieganiu pojawiania si endotoksyn we krwi w przypadku posocznicy leczonej anty biotykami [23]. Ze wzgldu na moliwo odczynu alergicz nego na lizozym zainteresowanie budz jego pep tydy, ktre, mimo braku aktywnoci proteolitycz nej, wykazuj aktywno bakteriostatyczn. Pep tyd o sekwencji IleValSerAspGlyAspGly MetAsnAlaTrp hamuje rozwj bakterii Gram ujemnych Escherichia coli K12, a o sekwencji HisGlyLeuAspAsnTyrArg hamuje rozwj bakterii Staphylococcus aureus [24]. Peptydy mo g sta si potencjalnymi lekami zarwno z uwagi na ma mas czsteczkow, jak i brak reakcji im munologicznej. Antidotum na wystpienie odczy nu anafilaktycznego moe by take podawanie li zozymu jako koniugatu z kwasem linolenowym lub podawanie tego ostatniego w formie doustnej. Przy takim leczeniu obserwowano zahamowanie natychmiastowej reakcji nadwraliwoci [25]. Nowsze badania skupiaj si nad wykorzysta niem lizozymu w celowanym transporcie lekw do nerek. Jako biako niskoczsteczkowe (< 30 kDa) lizozym czy te jego poczenia z lekami (kapto pryl, naproksen) s swobodnie przesczane przez kbuszek nerkowy, a nastpnie ulegaj rozpadowi w lizosomach komrek kanalika bliszego. Poda jc lek w postaci kompleksu z lizozymem, osiga si wysz nerkow selektywno i moliwo manipulowania tempem uwalniania leku w nerce. Biaka niskoczsteczkowe nie kumuluj si poza nerk, dziki czemu unika si niekorzystnych efektw oddziaywania na inne komrki ludzkiego organizmu. Wiadomo, e nerka odgrywa wan rol w rozwoju chorb ukadu sercowonaczynio

Proteiny jaj Tabela 1. Najlepiej poznane biaka jaja kury funkcje i zastosowania [1, 2, 30, 35] Table 1. The best known chicken eggs proteins function and application Przypisywana funkcja (Fuction) Biako jaja (Egg white) Owoalbumina (Ovalbumin) transporter, rdo aminokwasw dla zarodka standard, stabilizator, czynnik blokujcy, biako modelowe w badaniu immunogennoci, skadnik liposomw rdo biologicznie aktywnych peptydw potencjalny lek, rdo peptydw o aktywnoci przeciwbakteryjnej, biochromatografia doustne podanie lekw polipeptydowych i biakowych, biochromatografia Zastosowanie (Application)

1007

Owotransferyna (Ovotransferrin) Owomukoid (Ovomucoid) Lizozym (Lysozyme)

wizanie elaza i innych metali

hamowanie aktywnoci proteaz serynowych liza cian komrkowych bakterii

lek przeciwbakteryjny, przeciwwirusowy, przeciwgrzybiczy, biokonserwant, rdo peptydw o aktywnoci biologicznej, celowany transport lekw, testy ELISA testy ELISA potencjalny lek potencjalny lek potencjalny lek, testy ELISA, poprawa jakoci potraw (Surimi) biochromatografia, testy diagnostyczne, prby genowe, celowany transport lekw emulgator, skadnik liposomw, rdo fosfopeptydw do leczenia osteoporozy

Owomucyna (Ovomucin) Owoinhibitor (Ovoinhibitor) Owostatyna (Ovostatin) Cystatyna (Cystatin) Awidyna (Avidin)

interakcja z lizozymem hamowanie aktywnoci proteaz serynowych hamowanie aktywnoci proteaz wszystkich klas hamowanie aktywnoci proteaz cysteinowych wizanie biotyny

tko jaja (Egg yolk) Foswityna (Phosvitin) Lipoproteiny (LDL i VLDL) (Lipoprotein) Immunoglobulina Y (Immunoglobulin) Biaka wice witaminy (Vitamin binding protein) nonik Fe3+ i Ca2+

transport cholesterolu

odporno wizanie biotyny, kobalaminy, ryboflawiny

immunoterapia, immunodiagnostyka

wego. Zatem celowany transport leku do nerek moe nie tylko ulepszy terapi chorb nerek, ale rwnie przyczyni si do poprawy terapii chorb sercowonaczyniowych [26]. Lizozym poprawia nerkowy klirens koco wych produktw glikacji biaek (AGE advanced glycation endproduct) in vivo i znosi komrkowe efekty ich dziaania in vitro. Zahamowanie kumu lacji AGE zapobiega nerkowym i naczyniowym powikaniom u chorych na cukrzyc oraz u osb starych. Miejsce wice AGE, okrelane mianem

ptli ABCD, zostao zlokalizowane wewntrz jed nego z dwch katalitycznych centrw lizozymu w postaci domeny o wyranie zaznaczonych wa ciwociach hydrofilowych. Niewiele wiadomo o mechanizmie nerkowego wychwytu AGE, poza tym e klirens AGE koreluje z klirensem kreatyni ny oraz zarwno kbuszek, jak i proksymalny ka nalik s wczone w te przemiany [27]. Kurza cystatyna C bya badana pod ktem le czenia chorb przyzbia, ktrych patomechanizm jest zwizany z wystpowaniem w jamie ustnej

1008
Gramujemnych bakterii, tj.: Porphyromonas gin givalis, Bacterioides forsythus oraz Actinobacillus actinomycetemcomitans. Mikroorganizmy te wy dzielaj cysteinowe endoproteinazy oraz skadniki ciany komrkowej zdolne do destrukcji macierzy zewntrzkomrkowej tkanki dzisowej oraz akty wacji procesw osteoklastycznej resorpcji tkanki kostnej. Inaktywujc proteinazy z Porphyromonas gingivalis cystatyna biaka jaja kurzego ju w st eniu 1 M hamuje w 50% wzrost bakterii [28]. Cystatyny (ludzka, kurza) przenikaj do cytopla zmy komrek ludzkich w hodowlach tkankowych, gdzie hamuj proteazy wydzielane przez wirusa paraliu dziecicego (wirus polio), co pozwolio na sugesti, e mog by uyteczne w leczeniu chorb wirusowych [12]. Wzorujc si na struktu rze Nterminalnego sekwencji centrum aktywnego ludzkiej cystatyny C, zsyntetyzowano peptyd Cystapep 1, ktry wykazywa aktywno przeciw bakteryjn w stosunku do opornych na metacylin szczepw Staphylococcus aureus oraz wieloopor nych, koagulazonegatywnych szczepw stafylo kokw [29]. Wykorzystujc znan waciwo cy statyny do indukowania syntezy NO przez makro fagi aktywowane interferonem , uyto j w lecze niu choroby kalaazar, ktra jest wywoywana przez wiciowiec Leishmania donovani z rodzaju Leishmania i uzyskano cakowite wyleczenie, sto sujc model mysi BALB/c [30]. Proteazy cysteinowe s zaangaowane w no wotworow kaskad proteolityczn std zainte resowanie cystatynami w kontekcie hamowania tej kaskady. Inwazja komrek nowotworowych i ich przerzutowanie s wielostopniowymi proce sami bdcymi wynikiem zintegrowanych cy klw: antyadhezji, adhezji, migracji i proteolizy. Udzia w tych procesach bior metaloproteinazy, proteazy cysteinowe (katepsyny B i L), serynowe (plazmina, aktywator plazminogenu) i aspartylo we (katepsyna D). Metaloproteinazy wraz z kate psynami niszcz strukturalne komponenty macie rzy pozakomrkowej i bon, pozwalajc komr kom guza na migracje poza jego obrb [31]. Z myl o terapii przeciwnowotworowej za projektowano dwu i trjfunkcyjne inhibitory, ktre nie tylko hamuj proteazy cysteinowe i me taloproteinazy, ale take interakcj urokinazowego aktywatora plazminogenu z jego receptorem. W badaniach in vitro stwierdzono, e dodatek re kombinowanych inhibitorw silnie zmniejsza in wazj komrek raka jajnika [31]. U szczurw z wszczepionym rakiem sutka poddanych terapii fotodynamicznej z rwnoczesn aplikacj kurzej cystatyny C zaobserwowano zmniejszenie gbo koci martwicy tkanek i duszy okres przeycia [32]. Opracowujc posta leku, ktra byaby wchaniana przez luzwk lub nabonek jelita po

K. GOB, M. WARWAS

podaniu doustnym, otrzymano stabilne nanoka psuki o rednicy 300 do 350 nm, o zachowanej aktywnoci inhibitorowej. Do ich sporzdzenia uyto kurzej cystatyny C oraz kopolimeru kwasu mlekowego i kwasu glikolowego. Nanokapsuki cechuj si zwikszonym pobieraniem przez ko mrki nowotworowe, a cystatyna w nich zamkni ta nie ulega degradacji lub agregacji i moe wy wiera swoje dziaanie w komrkach nowotworo wych [33]. Przeciwciaa obecne w jaju s potencjalnymi biakami terapeutycznymi znajdujcymi coraz szersze zastosowanie praktyczne. Wie si to z opracowaniem doskonalszych i bardziej efek tywnych metod oczyszczania immunoglobulin. Immunizacj kur prowadzi si przez podanie od powiedniej szczepionki drog podskrn, doustn lub dominiow. Ten sposb otrzymywania prze ciwcia jest metod nieinwazyjn nie wymaga zabijania zwierzt do produkcji antysurowicy. Jest to rozwizanie idealne, zwaywszy na regulacje prawne i problemy etyczne zwizane z uyciem zwierzt w badaniach. IgY mog skutecznie kon kurowa z przeciwciaami wytwarzanymi we krwi ssakw. Zalet immunizowanej kury jest to, e znosi du liczb jaj, z ktrych mona rocznie uzyska 40 g IgY, w porwnaniu z 1,3 g IgG otrzy manych od jednego krlika. Poza tym IgY nie ak tywuj ludzkiego systemu komplementarnego i nie wykazuj zdolnoci do reakcji krzyowych z immunoglobulinami surowicy krwi ssakw [2] IgY stanowi ochron przed du grup mi kroorganizmw gromadzcych si w pytce nazb nej, wczajc w to Streptococcus mutans, ktry odgrywa zasadnicz rol w etiologii prchnicy u ludzi i dlatego znalazy zastosowanie w prewen cji prchnicy [2]. Chroni take organizm przed patogenami odkowojelitowymi, zwaszcza z rodziny Enterobakteriaceae, tj.: Salmonella, Escherichia coli [34]. Su rwnie do wzmac niania odpowiedzi immunologicznej szczeglnie u dzieci i niemowlt. IgY prbuje si take wyko rzysta jako noniki lekw w terapii raka [2].

Inne zastosowania
Biaka wyizolowane z jaj, gwnie kurzych, znalazy take zastosowanie w laboratoriach bio chemicznych jako standardy, stabilizatory (albu mina), znaczniki, czynniki wychwytujce lub blo kujce w testach immunologicznych typu ELISA (lizozym, owomucyna, awidyna, cystatyna, albu mina), czynniki wice w mikrochipach DNA (awidyna) oraz w biochromatografii do rozdziau racemicznych postaci lekw (owomucoid, owo transferyna) [1, 2, 35].

Proteiny jaj

1009
zolowanie kilku gramw rekombinowanego bia ka. Po czwarte, hodowla kur jest dobrze rozwini ta i to powoduje, e produkcja biofarmaceutykw t metod jest 10krotnie tasza w stosunku do in nych. Przeprowadzenie transgenezy kur byo jed nak utrudnione. Wynikao to gwnie z niemono ci zidentyfikowania i wyodrbnienia komrki ja jowej z jajowodw w celu poddania jej manipula cjom genetycznym, co udao si dopiero w 2000 r. szkockim naukowcom z Instytutu Rolin, tego sa mego w ktrym sklonowano owieczk Dolly. Transgenowano i sklonowano kur o imieniu Brit ney, ktra produkowaa biaka przydatne w lecze niu nowotworw [36]. Klonowanie kur stwarza moliwo obnienia kosztw produkcji biofarma ceutykw [37]. Obecnie kilka ludzkich biaek jest produkowanych t drog: interferon alfa2b, prze ciwciaa monoklonalne i 1antytrypsyna [3840].

Kury transgeniczne jako ywe bioreaktory

Kury w roli ywych bioreaktorw wytwarza jcych biofarmaceutyki od dawna budziy szcze glne zainteresowanie naukowcw. Przemawiao za tym kilka unikatowych cech tego gatunku. Po pierwsze, zarwno u ludzi, jak i u kur biaka s podobnie glikozylowane. Po drugie, znamy dzisiaj cay genom kury, a jajo kurze zostao poznane nie mal pod kadym wzgldem z uwagi na produkcj szczepionek antywirusowych, wic bezpiecze stwo tego surowca jest dobrze znane i nie budzi zastrzee. Po trzecie, kury stanowi odnawialne rdo surowca, z ktrego izolowanie poszczegl nych substancji jest stosunkowo atwe. Rocznie kury znosz okoo 250 jajek, co pozwala na wyi

Pimiennictwo
[1] Trziszka T (red.): Jajczarstwo. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocawiu, Wrocaw 2000. [2] Davis C, Reeves R: High value opportunities from the chicken egg. A report for the Rural Industries Research and Development Corporation 2002, 02/094 (http://www.rirdc.gov.au). [3] Marshall SA, Lazar GA Chirano AJ, Desjarlais JR: Rational design and engineering of therapeutic proteins. Drug Disc Today 2003, 8, 212221. [4] Pihlanto A, Korhonen H: Bioactive peptides and proteins. Adv Food Nutr Res 2003, 47, 175276. [5] Stevens L: Egg proteins: what are their functions? Science Progress 1996, 79, 6587. [6] Stevens L: Egg white proteins. Comp Biochem Physiol 1991, 100B, 19. [7] Saxena I, Tayyab S: Protein proteinase inhibitors from avian egg whites. Cell Mol Life Sci 1997, 53, 1323. [8] Chen GH, Tang SJ, Chen CS Jialg ST: Overexpression of soluble form of chicken cystatin in Escherichia coli and its purification. J Agric Food Chem 2000, 48, 26022607. [9] Nilsson M, Wang X, RodziewiczMotowidlo S, Janowski R, Lindstrom V, Onnerfjord P, Westermark G, Grzonka Z, Jasklski M, Grubb A: Prevention of domain swapping inhibitors dimerization and amyloid fibril formation of cystatin C Use of engineered disulphide bridges, antibodies, and carboxymethypapain to stabilize the monomeric form of cystatin C. J Biol Chem 2004, 270, 233624245. [10] Gob K, Gburek J, Gawe A, Warwas M: Changes in chicken egg white cystatin concentration and isoforms during embryogenesis. Br Poult Sci 2002, 42, 394398. [11] Wesierska E, Saleh S, Trziszka T, Kopec W, Siewinski M, Korzekwa K: Antimicrobial activity of chicken egg white cystatin. World J Microbiol Biotechnol 2005, 21, 5964. [12] Korant BD, Towatori T, Ivanoff L, Petteway S Jr, Brzin J, Lanarcic B, Turk V: Viral therapy: prospects for protease inhibitors. J Cell Biochem 1986, 32, 9195. [13] Tini M, Jewell UR, Camenisch G, Chilov D, Gassmann M: Generation and application of chicken eggyolk an tibodies. Comp Bioch Phys Part A 2001, 131, 569574. [14] Leung DY, Boguniewicz M: Advances in allergic skin diseases. J Allergy Clin Immunol 2003, 111, Suppl 3, 805812. [15] Mine Y, Sasaki E, Zhang JW: Reduction of allergenicity modified egg white allergen, ovomucoid third domain. Biochem Biophys Res Commun 2003, 302, 133137. [16] Usui M, Shimizu T, Goto Y, Saito A, Kato A: Effective reduction of antigenicity of hen egg lysozyme by site specific glycosylation. FEBS Lett 2004, 557, 169173. [17] Mine Y: Recent advances in egg protein functionality in the food system. Worlds Poult Sci J 2002, 58, 3139. [18] Tzeng SS, Jiang ST: Glycosylation modification improved the characteristics of recombinant chicken cystatin and its application on mackrel surimi. J Agric Food Chem 2004, 52, 32123216. [19] Cargi A, Ustunol Z, Ryser ET: Antimicrobial edible films and coatings. J Food Protec 2004, 67, 833848. [20] Pellegrini A, Hulsmeier AJ, Hunziker P, Thomas U: Proteolitic fragments of ovalbumin display antimicrobial activity. Biochem Biophys Acta 2004, 1672, 7685. [21] Tardi PG, Swartz EN, Harasym TO, Cullis PR, Bally MB: An immune response to ovoalbumin covalently co upled to liposomes is prevented when the liposomes used contain doxorubicin. J Immunol Meth 1997, 210, 137148. [22] Plate NA, Valuev IL, Sytov GA, Valuev LI: Mucoadhesive polymers with immobilized proteinase inhibitors for oral administration of protein drugs. Biomaterials 2002, 23, 16731677.

1010

K. GOB, M. WARWAS

[23] Liang AH, Xue BY, Liang RX, Wang JH, Wang D: Inhibitory effect of egg white lysozyme on ceftizidimein duced release of endotoxin from Pseudomonas aeruginosa. Yao Xue Xue Bao 2003, 38, 801804. [24] Mine Y, Ma F, Lauriau S: Antimicrobial peptides related by enzymatic hydrolysis of hen egg white lysozyme. J Agric Food Chem 2004, 52,10881094. [25] Ishiguro K, Oku H, Suitani A, Yamamoto Y: Effects of conjugated linoleic acid on anaphylaxis and allergic pru ritus. Biol Pharm Bull 2002, 25, 16551657. [26] Haas M, Moolenaar F, Meijer DKF, De Zeeuw D: Specific drug delivery to the kidney. Cardiovasc Drugs Ther 2002, 16, 489495. [27] Zheng F, Cai W, Mitsuhashi T, Vlassara H: Lysozyme enhances renal excretion of advanced glycation endpro ducts in vivo and suppress adverse AGEmediated cellular effects in vitro: A potential AGE sequestration thera py for diabetic nephropathy? Mol Med 2001, 7, 737747. [28] Warwas M, Kaczmarek U, Gob K: Udzia proteaz cysteinowych i cystatyn w patogenezie i diagnostyce labo ratoryjnej chorb przyzbia. Post Hig Med Dow 2000, 54, 879894. [29] Jasir A, Kasprzykowski F, Lindstron V, Scalen C, Grubb A: New antimicrobial peptide active against Gram positive pathogens. Indian J Med Res 2004, 119, 7476. [30 Warwas M: Cystatyna C potencjalne zastosowanie w medycynie. Farm Pol 2002, 58, 648690. [31] Krol J, Kopitz C, Kirschenhofer A, Schmitt M, Magdolen U, Kruger A, Magdolen: Inhibition of intraperito neal tumor growth of human ovarian cancer by bi and trifunctional inhibitors of tumorassociated proteolytic sy stems. Biol Chem 2003, 384, 10971102. [32] Saleh Y, Zikowski P, Siewiski M, Milach J, Marszalik P, Rybka J: The combined treatment of transplanta ble solid mammary carcinoma in Wistar rats by use of photodynamic therapy and cysteine proteinase inhibitor. In Vitro 2001, 15, 351357. [33] Cegnar M, Kos J, Kristl J: Cystatin incorporated in poly(lactidecoglycoside) nanoparticles: development and fundamental studies on preservation of its activity. Eur J Pharm Sci 2004, 22, 357364. [34] Mine Y, KovacsNolan J: Chicken egg yolk antibodies in enteric infectious disease: a review. J Med Food 2002, 5, 159169. [35] Mano N, Asakawa V, Goto J: Highly selective molecular recognition of biologically active substances using li quid phase separation. Chromatography 2003, 24, 1934. [36] Alper J: Hatching the golden egg: a new way to make drugs. Science 2003, 300, 729730. [37] Harvey AJ, Ivarie R: Validating the hen as a bioreactor for the production of exogenous proteins in egg white. Poult Sci 2003, 82, 927930. [38] McGrew MJ, Sherman A, Ellard FM, Lillico SG, Gilhooley HJ, Kingsman AJ, Mitrophanous KA, Sang H: Efficient production of germline transgenic chickens using lentiviral vectors. EMBO Rep 2004, 7, 728733. [39] Modziak PE, Petitte JN: Status of transgenic chicken models for developmental biology. Dev Dyn 2004, 229, 414421. [40] Rapp JC, Harvey AJ, Speksnijder GL, Hu W, Ivariae R: Biologically active human interferon 2b produced in the egg white of transgenic hens. Transgenic Res 2003, 12, 569575.

Adres do korespondencji:
Krzysztof Gob Katedra i Zakad Biochemii Farmaceutycznej AM ul. Szewska 38/39 50139 Wrocaw email: golab@bf.uni.wroc.pl Praca wpyna do Redakcji: 29.12.2004 r. Po recenzji: 20.01.2005 r. Zaakceptowano do druku: 31.01.2005 r. Received: 29.12.2004 Revised: 20.01.2005 Accepted: 31.01.2005